Ҳазрат Алишер Навоий қолдирган меросни ҳикмат маржонлари тўла денгизга ўхшатиш мумкин. Бу денгизга шўнғиб, имкон доирасида қўлимизга илинган маржонлардан тақдим этишга ҳаракат қиламиз.

АЛИШЕР НАВОИЙ ҲИКМАТЛАРИ ҲАҚИДА
Абдумурод Тилавов тайёрлаган

“Биз Алишер Навоийни мутафаккир шоир сифатида биламиз. Мутафаккир сўзининг маъноси тафаккур соҳиби, кенг ва чуқур фалсафий мушоҳада юритиш қобилиятига эга киши демакдир”[1]. Бу қобилият ҳаммага ҳам насиб этмайди. Бинобарин, дунёда жуда оз ёзувчи ва шоир бу номга лойиқ кўрилган.

Навоий қолдирган меросни ҳикмат маржонлари тўла денгизга ўхшатиш мумкин. Бу денгизга шўнғиб, имкон доирасида қўлимизга илинган маржонлардан тақдим этишга ҳаракат қиламиз.

“Лайли ва Мажнун” достонида шоир шундай ёзади:

Инсонға эрур камол матлуб,
Андин дағи дарду ҳол матлуб.
Ҳар кимгаки улум бўлса восил,
Гар дардию ҳоли йўқ, не ҳосил?

Комилликни истаган инсон дард ва ҳолни ҳам талаб этмоғи, ўрганмоғи лозим. Агар инсон бир неча илмларга эга бўлсаю, унда дард ва ҳол бўлмаса, бу илм эгасига қандай фойда бериши мумкин?

Хўш, бу ўринда дард ва ҳолдан мурод не?

Профессор Нажмиддин Комилов бу икки сўзнинг ўндан ортиқ маъноларини берадилар[2]. Ишқ, завқ, шафқат, тўғрилик кабилар бу маънолар ичидадир.

Бизнингча, Алишер Навоий бу ўринда ихлосни ҳам назарда тутмоқдалар. Муборак манбаларда ихлоснинг аҳамияти аниқ ва ўта таъсирли тарзда баён этилган. Яъни, дунёда илмига ихлос билан амал қилганларнинг нажотга эришмоқлари марҳамат қилинган.

Алишер Навоийга кўра инсон учун умидни йўқотиш катта йўқотишдир. Инчунун, ҳикматларининг бирида “Эй дўстлар, менга ҳамма нарсадан умидингни уз, воз кеч дейишингиз мумкин, аммо зинҳор Яратгувчидан умидингни уз демангиз” мазмунида бундай дейди:

Аҳбоб, денгизки, хону мондан тамаъ уз,
Не хону мон, кавну макондан тамаъ уз.
Не кавну макон, жону жаҳондан тамаъ уз,
Лекин демангиз, меники, Ондин тамаъ уз.

Ушбу ҳикматда “Оллоҳнинг раҳматидан умид узманг” ояти каримасининг мазмуни сингдирилган.

Машҳур тарихнавис Шарафиддин Али Яздийнинг “Зафарнома” асарида, Амур Темур вафот этишидан олдин юқоридаги оятни айтиб жон таслим қилганлиги қайд этилади[3].

Шоирнинг замондоши муаррих Хондамир “Макорим-ул-аҳлоқ” китобида қуйидаги воқеани баён этади:

Алишер Навоий бандалик вазифасини адо этгач, жамоат билан суҳбатлашар, ҳол-аҳвол сўрар, бемор ва эҳтиёжмандларнинг кўнглини кўтарар эди. Нимагадир бир куни тарки одат қилиб, қаергадир шошилиб бориб келдилар. Бу ҳолга одатланмаган жамоа қизиқиб сўраганларида ҳазрат Навоий шундай изоҳ бердилар:

“Икки елкамга салом берганда кўрдимки устимда бир чумоли турибди. Бу чумоли таҳорат олганим жойдан чиққанини билдим ва бир жонзотни ошиёнидан жудо қилмоқнинг гуноҳини, юкини ўйлаб уни ўз жойига қўйиб келдим”.

Нафақат инсонга, бир чумолига озор етказишга жасорат қилолмаган Навоийнинг ушбу сатрларини битмоғи табиийдир:

Кимки бир кўнгли бузуқнинг хотирин шод айлагай,
Онча борким, Каъба вайрон бўлса обод айлагай.

Яъни, ким кўнгли ўксик бир инсонни хурсанд қилса, йиқилган Каъбани қайтадан қурган, таъмирлаган каби савобга ноил бўлади, демоқда шоиримиз.

Ота-онага ҳурмат мавзуси ҳар шоирда бўлгани каби, Навоий ҳикматларининг асосий мавзуларидандир. Шоир, фарзанд отаси учун керак бўлса бошини, онаси учун жисмини фидо этмоғи, кундузи нур сочганлари туфайли уларнинг бирини ой, бирини қуёш деб билмоғи лозимлигини таъкидлайди:

Бошни фидо айла ато қошиға,
Жисмни қил садқа ано бошиға.
Тун-кунингға айлагали нур фош,
Бирисин ой англа, бирисин қуёш.

Қуйидаги тўртлик эса шоирнинг “Арбаин” асаридан:

Оналарнинг оёғи остидадир,
Равзаи жаннату жинон боғи.
Равза боғин висолин истар эрсанг,
Бўл онанинг оёғи тупроғи.

Ҳаётнинг жуда қисқалигига доир бир неча ҳикматлар бор. Бу ҳақиқатни Навоий шундай гўзал ифодалайдики, буни ўқиган ўқувчи мутлақо таъсирланади ва тезроқ хайрли ишлар қилмоққа ғайрат этади:

Хазон сипоҳиға эй боғбон, эмас моне,
Бу боғ томида гар игнадин тикан қилғил.

Яъни, эй боғбон, сен боғингда етиштирганинг дарахтларни нақадар қўрисанг, ҳатто деворлари устини тикан билан ўрасанг ҳамки, хазон отлиғ лашкарга монелик қилолмайсан.

Мавзуга оид яна бир неча ҳикмат:
Умрга ҳеч эътимод йўқдур, эй кўнгул,

Ой ва йилни неча маст кечирурсан, ҳамон ойил.

“Вақт жафо ханжари ила умр толаларини кесади. Шундай экан, унга кўнгил боғламоқ мумкин эмаслигини фаҳмла”.

“Қачонгача умрингни айш-ишрат ва уйқу билан ўтказасан. Ғурурга маст бўлиб кўзингни зулмат пардаси ила ўрайсан? Энг яхшиси қоронғу кечаларни ихлосли тоат билан, унинг нури ила борадиган жойингни ёритсанг-чи”.

Ушбу байт эса “Ҳар нарсанинг қазоси бор аммо фурсатларнинг қазоси бўлмас” ёхуд “ҳозирги вақтингнинг қадрини бил” сўзларини эслатади:

Мозийу мустақбал аҳволин такаллум айла кам,
Не учунким, дам бу дамдир, дам бу дамдир, дам бу дам.

Мустақиллик бизга кўплаб имкониятлар қатори Алишер Навоийни англаш, рисоладагидек тушуниш бахтини берди, дея оламиз.

Эй Навоий, бода бирла хуррам эт кўнглунг уйин,
Не учунким, бода келган уйга қайғу келмади.

Ушбу сатрлар мустақилликдан аввалги пайтлари, таассуфки, ҳаётдаги бода тарзида шарҳланган ва ўқувчиларга тақдим этилган эди.

Бу ўринда бодадан мурод ишқ экани сир эмас. Зеро Навоийга кўра Ишқ инсоннинг жавҳаридир ва бу неъматдан маҳрум инсон энг бахтсиз инсондир:

Бўлмаса ишқ икки жаҳон бўлмасин,
Икки жаҳон демаким, жон бўлмасин.
Ишқсиз ул танки онинг жони йўқ,
Ҳуснни нетсун кишиким, они йўқ.

“Ишқ толе қуёшидир, қайғули диллар тиканзори у туфайли гулшан бўлур. Ишқ порлаган тўлин ойдир, зулмат кўнгиллар кечаси у туфайли нурафшондир”.

Ал ҳосил, Навоий ҳикматлари инсон қалбини маънан бойитувчи ҳаёт аталмиш саёҳатида унга йўл кўрсатувчи содиқ, самимий йўлдошдир.

Маърузамиз сўнгида бу маънавият хазинасидан яна бир неча намуна келтирмоқчимиз.

АЛИШЕР НАВОИЙ
ҲИКМАТЛАР

***

Айш, Навоий, неча дилкашдурур,
Лек адаб бирла ҳаё хушдурур

(Эй Навоий, ўйин кулги нақадар дилтортар бўлмасин, одоб ва ҳаё янада яхши, хушдир).

***

Бефойда сўзни кўп айтма ва фойдалиғ сўзни эшитурдин қайтма.

(Бефойда сўзни кўп гапирма ва фойдали сўзни эшитишдан тортинма).

***

Бу гулшан ичра йўқдур бақо гулига сабот,
Ажаб саодат эрур қолса яхшилиқ била от.

(Бу дунёда абадий қолмоқ мумкин эмас бироқ яхши ном қолдирмоқ катта саодатдир).

***

Кулар юз ила ато-сахо устиға сахо.

(Очиқ чеҳра билан, миннатсиз қилинган яхшилик саховат устига саховатдир).

***

Гулда вафо йўқин қайу бир қушки англади,
Ҳаргиз вафо гули тиламас дахр боғидин.

(Гулда вафо йўқлигини билган қуш дунё боғидин вафо гулини асло истамайди).

* * *

Нафъинг агар халққа бешакдурур
Билки, бу нафъ ўзунгга кўпракдурур.

* * *

Илмни ким воситайи жоҳ этар,
Ўзинию халқни гумроҳ этар.

* * *

Ўз вужудингга тафаккур айлагил,
Ҳар не истарсен, ўзунгдин истагил.

* * *

Халойиққа кўрма қилиб бенаво,
Ўзингга раво кўрмаганни раво.

* * *

Одами эрсанг демагил одами,
Ониким йўқ халқ ғамидин ғами.

* * *

Менга не ишқу, не ошиқ ҳавасдур,
Агар мен одам ўлсам, ушбу басдур.

* * *

Юз жафо қилса манга бир
қатла фарёд айламон,
Элга қилса бир жафо, юз
қатла фарёд айларам.

* * *

Кимки киши ўлмакидан шод эрур,
Гўркану ғосилу жаллод эрур.

* * *

Бордур инсон зотида онча шараф, –
Ким ямон ахлоқин этса бартараф.

* * *

Хуш дурур боғу коинот гули,
Барчадин яхшироқ ҳаёт гули.

* * *

Бу гулшан ичраки, йўқдур
бақо гулига сабот,
Ажаб саодат эрур, чиқса
яхшилик била от.

* * *

Сўзда, Навоий, не десанг чин дегил,
Рост наво нағмага таҳсин дегил.

* * *

Кимники инсон десанг, инсон эмас —
Шаклда — бир, феълда — яксон эмас.

* * *

Кўп демак бирла бўлмағил нодон,
Кўп емак бирла бўлмағил ҳайвон.

* * *

Кимки жаҳон аҳлида инсон эрур,
Билки, нишона анга иймон эрур.

* * *

Гар ошиқ эсанг, зебу такаллуфни унут,
Яхшию ямон ишда тахаллуфни унут.
Ўтган гар эрур ямон — таассуфни унут,
Келган гар эрур яхши — тасарруфни унут.

* * *

Эл қочса бировдин, эл ямони бил они,
Аҳволида идбор нишони бил они.
Феъл ичра улус балойи жони бил они,
Олам элининг ямон-ямони бил они.

* * *

Камол эт касбким, олам уйидин
Санго фарз ўлмағай ғамнок чиқмоқ.
Жаҳондин нотамом ўтмак биайни,
Эрур ҳаммомдин нопок чиқмоқ.

* * *

Ғурбатда ғариб шодмон бўлмас эмиш,
Эл анга шафиқу меҳрибон бўлмас эмиш.
Олтин қафас ичра гар қизил гул бутса,
Булбулға тикондек ошён бўлмас эмиш.

* * *

Оналар оёғи остидадур
Равзайи жаннату жинон боғи.
Равза боғи висолин истар эсанг,
Бўл онанинг оёғин тупроғи.

* * *

Йигитликда йиғ илмнинг махзани,
Қарилик чоғи сарф қилғил ани.

* * *

Сен агар тарки тамаъ қилсанг,
улуғ ишдур буким,
Олам аҳли барча бўлғай бир тараф,
сен бир тараф.

* * *

Кимки бир кўнгли бузуғнинг
хотирин шод айлагай,
Онча борким, Каъба вайрон бўлса,
обод айлагай.

* * *

Бу коргаҳда хато келмади чу
бир сари мўй,
Хато менинг назаримдандур,
хато кўрсам.

* * *

Агар золимга йўқдур шоҳдин бок,
Эрур ул хушдилу, мазлум ғамнок.

* * *

Агар кимсадин зоҳир ўлса ёмон,
Кўрар ҳар неким,
зоҳир этди ҳамон.

* * *

Агар тузлук ўлса кишининг иши,
Не васф айлай олғай ишини киши.

* * *

Аблаҳ ани билки,
оламдин бақо қилғай тамаъ,
Аҳмақ улким, олам аҳлидин
вафо қилғай тамаъ.

* * *

Яхши кишилар бирла
тутар бўл суҳбат,
То бергай амон шарирдин
ул суҳбат.

* * *

…аждаҳони ишқ этар мўр.

* * *

Айлама ўз раъйингга кўп эътиқод,
Муътамад эл раъйидин иста кушод.

* * *

Асра ўзунгни биров озоридин,
Кимсага озурдалиқ изҳоридин.

* * *

Агар ҳикматга бўлса илтифотинг —
Ки, бўлсун Нуҳ умрича ҳаётинг!

* * *

Адаб кичик ёшлиғларни улуғлар дуосиға сазовор этар.

* * *

Бийиклик келди ҳимматдин нишона,
Ки, ҳимматсизни паст этди замона.

* * *

Бўлса керак фикр ила шоҳи замон,
Яхшига яхшию, ёмонга ёмон.

* * *

Беишқ улусқа ком уйқу,
Ишқ аҳлиғадур ҳаром уйқу.

* * *

Бефойда иш натижа бермас.

* * *

…бу гулшан аро
гул бутмас эрмиш хорсиз.

* * *

Бурунғи йиллар ошлиқни яхши асрангким, сўнгги йилларда ярағай.

* * *

Вафосиздур замон аҳли,
замонда не вафо бўлғай,
Вафо аҳли булардин
гар вафо истар, эрур нодон.

* * *

Дардим оғирроқ тоғдин,
хошокдин жисмим енгил.

* * *

…дардқадур чора сабр.

* * *

Гар йўқтур адаб, не суд олтун унидин,
Элнинг адаби хушроқ эрур олтунидин.

Кишиким қилса олимларга таъзим,
Андоқки қилур пайғамбарга таъзим.

***

Илм ўқуб қилмаган амал мақбул,
Дона сочиб кўтармади маҳсул.

***

Билмаганни сўраб ўрганган олим,
Орланиб сўрамаган ўзига золим.

***

Бефойда сўзни кўп айтма,
Фойдали сўзни кўп эшитурдин қайтма.

***
Тил ширинлиги кўнгилга ёқимлидир; мулойимлиги эса фойдали. Чучук тил аччиққа айланса, кўпчиликка зарари тегади; қанддан май таёрланса ҳаром бўлади. Ширин сўз соф кўнгиллар учун асал каби тотлидир; болалар учун мулойим табиатли одам ҳалвофуруш каби севимлидир.

***

У ердан бу ерга гап ташувчилар элнинг гуноҳини ўз бўйнига олувчилардир. Чақимчилик ҳатто чин гап бўлса ҳам кўнгилсиздир, ёлғон бўлса янада нафратлидир. Сўз етказувчининг хоҳ каттаси, хоҳ кичиги дўзах ўтининг тутантириғи бил.

***

Кимки, ёлғон сўзни бировга тўнкагай, ўз қора юзини ёғга булайди. Озгина ёлғон ҳам улуғ гуноҳдир; озгина заҳар ҳам ҳалок қилувчидир.

* * *

Ҳилм инсон вужудининг хушманзара боғидир ва одамийлик оламининг жавоҳирга бой тоғидир. Юмшоқ кўнгиллик ҳодисалар тўла денгиздаги кишилик кемасининг лангари деса бўлади ва инсоният қадрини ўлчайдиган тарозининг тошига тенглаштирса ҳам бўлади. Ҳилм ахлоқи одамнинг қимматбаҳо либоси ва у кийим турларининг энг чидамли матосидир. У ёмон нафсни дайди шамол учиришидан асрагувчи ва иккиюзлама мунофиқларнинг беҳуда ҳаракатидан ҳимоя қилувчи. Ҳилм натижасида одам халойиқнинг иззат-ҳурматига сазовор бўлади; ҳилм туфайли катталардан кичикларга илтифот ва марҳамат етишади.

Катта кишилар ёшларни масхара ва кулги қилса, улар қошида ўзи шунча обрўсиз ва бачкана туюлади; ёшлар ҳам катталарга нисбатан ҳазил ва енгилтаклик қилса, унинг қошида уятсиз ва эътиборсиз бўлади.

Бу давр боғининг хасхашак сингари одамлари шамолдек бетайин, енгилтак кишилари олдида ҳилм аҳли гўё оғир табиатли ва ёмон феълли, деб камситилади. Уларнинг ўзлари эса, қуюндек тупроқни ҳавога тўзитадилар ва енгилтабиатлилари билан бошларини гўё кўкка етказадилар. Тоғ жуссасини оёқ ости қилмоқ — одатлари; дала-даштлардаги зарраларни ҳавога совурмоқ — буларнинг салобатлари. Бундай одамлар елдек ҳар эшикдан киришга ор қилмайди; ўтдек оташдонни қиздиришдан ўзга ишни билмайди. Ел — гарчи лоланинг тожини учиради, аммо тоғ қоялари камарига қандай таъсир қила олади? ўт тоғ этагидаги хас-хашакларни куйдириши мумкин, лекин қуёш учқунига қандай тенглаша олади?..

Ел, агар кўкка етса ҳам, барибир енгил ва қадрсиз; тоғ агар тупроққа ботса ҳам салобатлидир. Елнинг орасида ўтга ёқиладиган хас-хашаклар бор; ҳилм мазмунида эса, шоҳ тожига қадалгудек чўғ каби қизил лаъл бор.

* * *

Кимки кўнгилни қаттиқ сўз билан жароҳатлар экан, унга аччиқ тил заҳарли найзадек санчилади. Кўнгиида тил найзасининг жароҳати битмас; у жароҳатга ҳеч нарса малҳамлик қилмас.
Агар бир кўнгилда тил найзасининг жароҳати бордир, фақат яхши сўз ва ширин тил унга малҳам ва роҳатдир. Мулойим сўз — ваҳшийларни улфатга айлантиради; сеҳргар — оҳанг билан афсун ўқиб, илонни инидан чиқаради.

Тилга ихтиёрсиз — элга эътиборсиз. Кўп, бемаза сўзлайдиган эзма — кечалари тонг отгунча тинмай ҳурадиган итга ўхшайди. Тили ёмон одам — халқ кўнглини жароҳатлайди, ўз бошига ҳам офат етказади. Нодоннинг ваҳшийларча бақирмоғи — эшакнинг бемаҳал ҳанграмоғи. Хушсухан одам юмшоқлик билан дўстона сўз айтади; кўнгилга тушиши мумкин бўлган юз ғам — унинг сўзи билан даф бўлади. Сўзда ҳар қандай яхшиликнинг имкони бор, шунинг учун ҳам айтадиларки; «нафаснинг жони бор…»

Ўзи хунук, гапи бемаъни, овози ёқимсиз одам қурбақага ўхшайди. Бахт бағишловчи тоза руҳ манбайи ҳам тил; ёмонликлар келтирувчи наҳс юлдузининг чиқар жойи ҳам тил. Тилини тиёлган одам — донишманд оқил; сўзга эрк берган одам — беандиша ва пасткаш. Тил ширин ва ёқимли бўлса яхши; тил билан дил бир бўлса яна яхши. Тил билан дил — инсондаги энг яхши аъзолардир. Бўстонда — гулсафсар, гулғунча ва райҳонлар энг ёқимли гуллардир.

Одам — тили билан бошқа ҳайвонлардан имтиёзлидир. Унинг тили орқали бошқа одамлардан афзаллиги билинади. Тил — шунча шарафи билан нутқнинг қуролидир. Агар нутқ номаъқул бўлиб чиқса — тилнинг офатидир.

* * *

Тил ширинлиги — кўнгилга ёқимлидир; мулойимлиги эса — фойдали. Чучук тил аччиққа айланса кўпчиликка зарари тегади; қанддан май тайёрланса ҳаром бўлади. Ширин сўз соф кўнгиллар учун асал каби тотлидир; болалар учун мулойим табиатли одам — ҳалвофуруш каби севимлидир.

* * *

Ҳар кимнингки сўзи — ёлғон, ёлғонлиги билингач, уятга қолғон; ёлғонни чиндек гапирувчи сўз устамони — кумушга олтин қоплаб сотувчи заргар. Ёлғон-афсоналар билан уйқу келтирувчи ёлғончи — уйқуда алаҳловчи. Ёлғон гапирувчи ғафлатдадир; сўзнинг бир-биридан фарқи кўпдир, аммо ёлғондан ёмонроқ тури йўқдир.

* * *

Ёлғон гапириш билан ўз вақтини ўтказувчи одам, бу қилиғи ёмон туюлиш ўрнига, кишилами алдагани билан фахрланади ҳам. Ёлғончи ўз гапига гўллик билан қулоқ солувчини топса, уларга ёлғонни чинга ўтказса, муродига етган бўлади. Ёлғончи — ҳақ қошида гуноҳкор; халқ олдида шарманда. Бундай наҳснинг беор юзи ёмонликка ўгирилган бўлади; бундай наҳсга ботган одам қутлуғ уйдан нари бўлғай.

* * *

Кимки, ёлғон сўзни бировга тўнкагай, ўз қора юзини ёғга булайди. Озгина ёлғон ҳам улуғ гуноҳдир; озгина заҳар ҳам ҳалок қилувчидир.

* * *

У ердан бу ерга гап ташувчилар элнинг гуноҳини ўз бўйнига олувчилардир. Чақимчилик ҳатто чин гап бўлса ҳам кўнгилсиздир, ёлғон бўлса янада нафратлидир. Сўз етказувчининг хоҳ каттаси, хоҳ кичиги — дўзах ўтининг тутантуруғи бил.

* * *

Ёлғончи одам — унутувчи; у андиша ва эҳтиётдан четда турувчи. Ҳар кимнинг сўзи чин бўлмаса, ростгўйлар кўнглига у сўз қабул бўлмас. Ёлғончи ўзининг ёлғон сўзига бир-икки марта ишонтиради, кейин нима қилади? Ёлғончилиги маълум бўлгач, у расво бўлади, унинг сўзига халқ ишончи йўқолади. Кўнгил хазинасининг қулфи — тил; у хазинанинг калитини — сўз бил.

* * *

Чин сўз — мўтабар; яхши сўз қисқа — мухтасар. Кўп сўзловчи — зериктирувчи; қайта-қайта гапирувчи — ақлдан озган. Айб изловчи — айбли; киши айбини гапирувчи — ўзига ёмонлик соғинувчи. Тўғрилик билан қаровчи — покиза назарли; кишиларнинг яхши томонларини кўрувчи — тўғри назарли. Кимнинг миясида иллат бўлса — сўзида мантиқ бўлмайди. Мияси соғлом бўлса, гап-сўзи ёқимли ва хатосиз бўлади. Сўзи ҳисобсиз — ўзи ҳисобсиз. Сўзида паришонлик — ўзида пушаймонлик. Агар сўз гўзаллик зийнати билан безалмаган бўлса — унга чинлик безаги етарлидир! Ёлғончининг гапи қанчалик чиройли бўлса, шунчалик қабиҳдир. Чин сўз қанчалик бетакаллуф бўлмасин, сўзловчи учун таассуф йўқдир. Гул либоси йиртиқ бўлса ҳам зиёнсиз; садаф хунук бўлса ҳам инжу, учун нуқсонсиз.

Ёлғон сўз шеърдан бошқа ерда номақбул ва ёлғонни айтувчи ақлсиздир.

Ёмон қилиқли одам — бадфеъл; аччиғи тез — бир балога гирифтор, бир офатга мубтало бадбашарадир. Булар қаён борса — балодан қутилмас; ҳар ерга қочса ҳам офатдан халос бўлмас. Ёмон қилиқ ғолиб душмандир ва қаҳрли ёвдир, ёмон қилиқли киши эса доим унга мағлуб ва вужуди ундан
мажруҳ.

* * *

Очиқ чеҳрали одам — иккиюзламачиликдек нуқсондан йироқ бўлади… Очиқ юзидан халойиққа хурсандлик; чучук сўзидан эл-юртга хуррамлик. Одамийлик билан кўнгилларга севимли; инсонийлик билан жонларга ёқимли. Ундан дўст-душман хотиржам. Бундай киши умридан барака топгай.

* * *

Душман алдовига учма; маддоҳ хушомадини чин дема. Душманнинг ғарази ўз ёмон ниятига етмоқдир; мақтовчининг мақсади — хорлик билан сендан инъом олмоқдир. Агар иккаласига илтифот қилмасанг ва қабул қилишни лозим билмасанг, бири ўз мақсадининг ижросидан тўхтайди ва тадбири мужмал бўлади ва иккинчисининг мақтови ҳажвга айланади.

* * *

Нохуш хабарни чин бўлса ҳам дўстингга етказма; бировдан айб кўрсанг юзига солма. Қўявер, ўша чин хабарни душман етказсин ва сен сабр қил, у айб можаросини душмани қилсин.
Ақлли одам ёлғон гапирмас; аммо, барча рост гапни айтавериш ҳам тўғри эмас. Бировнинг кўзи ғилай — ногирондир; аммо, бунга у айбдор эмасдир… Бировни ноҳақ ҳижолатга солмоқ — ўз нодонлигини изҳор қилмоқ ва бир кўнгилни оғритмоқдир. Бу каби кишини хафа қиладиган чин сўздан кўра зарурат юзасидан — ўрни билан гапирилган ёлғон яхшироқдир.

Изоҳлар ва манбалар
———————

[1] Эргаш Очилов. Алишер Навоий. Ҳикматлар. Тошкент. 2006, 3-бет
[2] Нажмиддин Комилов.Тасаввуф.Тошкент, 2009, 52-бет.
[3] Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. Тошкент, 1997.

ALISHER NAVOIY HIKMATLARI HAQIDA
Abdumurod Tilavov tayyorlagan

“Biz Alisher Navoiyni mutafakkir shoir sifatida bilamiz. Mutafakkir so’zining ma’nosi tafakkur sohibi, keng va chuqur falsafiy mushohada yuritish qobiliyatiga ega kishi demakdir”[1]. Bu qobiliyat hammaga ham nasib etmaydi. Binobarin, dunyoda juda oz yozuvchi va shoir bu nomga loyiq ko’rilgan.

Navoiy qoldirgan merosni hikmat marjonlari to’la dengizga o’xshatish mumkin. Bu dengizga sho’ng’ib, imkon doirasida qo’limizga ilingan marjonlardan taqdim etishga harakat qilamiz.

“Layli va Majnun” dostonida shoir shunday yozadi:

Insong’a erur kamol matlub,
Andin dag’i dardu hol matlub.
Har kimgaki ulum bo’lsa vosil,
Gar dardiyu holi yo’q, ne hosil?

Komillikni istagan inson dard va holni ham talab etmog’i, o’rganmog’i lozim. Agar inson bir necha ilmlarga ega bo’lsayu, unda dard va hol bo’lmasa, bu ilm egasiga qanday foyda berishi mumkin?

Xo’sh, bu o’rinda dard va holdan murod ne?

Professor Najmiddin Komilov bu ikki so’zning o’ndan ortiq ma’nolarini beradilar[2]. Ishq, zavq, shafqat, to’g’rilik kabilar bu ma’nolar ichidadir.

Bizningcha, Alisher Navoiy bu o’rinda ixlosni ham nazarda tutmoqdalar. Muborak manbalarda ixlosning ahamiyati aniq va o’ta ta’sirli tarzda bayon etilgan. Ya’ni, dunyoda ilmiga ixlos bilan amal qilganlarning najotga erishmoqlari marhamat qilingan.

Alisher Navoiyga ko’ra inson uchun umidni yo’qotish katta yo’qotishdir. Inchunun, hikmatlarining birida “Ey do’stlar, menga hamma narsadan umidingni uz, voz kech deyishingiz mumkin, ammo zinhor Yaratguvchidan umidingni uz demangiz” mazmunida bunday deydi:

Ahbob, dengizki, xonu mondan tama’ uz,
Ne xonu mon, kavnu makondan tama’ uz.
Ne kavnu makon, jonu jahondan tama’ uz,
Lekin demangiz, meniki, Ondin tama’ uz.

Ushbu hikmatda “Ollohning rahmatidan umid uzmang” oyati karimasining mazmuni singdirilgan.

Mashhur tarixnavis Sharafiddin Ali Yazdiyning “Zafarnoma” asarida, Amur Temur vafot etishidan oldin yuqoridagi oyatni aytib jon taslim qilganligi qayd etiladi[3].

Shoirning zamondoshi muarrix Xondamir “Makorim-ul-ahloq” kitobida quyidagi voqeani bayon etadi:

Alisher Navoiy bandalik vazifasini ado etgach, jamoat bilan suhbatlashar, hol-ahvol so’rar, bemor va ehtiyojmandlarning ko’nglini ko’tarar edi. Nimagadir bir kuni tarki odat qilib, qaergadir shoshilib borib keldilar. Bu holga odatlanmagan jamoa qiziqib so’raganlarida hazrat Navoiy shunday izoh berdilar:

“Ikki yelkamga salom berganda ko’rdimki ustimda bir chumoli turibdi. Bu chumoli tahorat olganim joydan chiqqanini bildim va bir jonzotni oshiyonidan judo qilmoqning gunohini, yukini o’ylab uni o’z joyiga qo’yib keldim”.

Nafaqat insonga, bir chumoliga ozor yetkazishga jasorat qilolmagan Navoiyning ushbu satrlarini bitmog’i tabiiydir:

Kimki bir ko’ngli buzuqning xotirin shod aylagay,
Oncha borkim, Ka’ba vayron bo’lsa obod aylagay.

Ya’ni, kim ko’ngli o’ksik bir insonni xursand qilsa, yiqilgan Ka’bani qaytadan qurgan, ta’mirlagan kabi savobga noil bo’ladi, demoqda shoirimiz.

Ota-onaga hurmat mavzusi har shoirda bo’lgani kabi, Navoiy hikmatlarining asosiy mavzularidandir. Shoir, farzand otasi uchun kerak bo’lsa boshini, onasi uchun jismini fido etmog’i, kunduzi nur sochganlari tufayli ularning birini oy, birini quyosh deb bilmog’i lozimligini ta’kidlaydi:

Boshni fido ayla ato qoshig’a,
Jismni qil sadqa ano boshig’a.
Tun-kuningg’a aylagali nur fosh,
Birisin oy angla, birisin quyosh.

Quyidagi to’rtlik esa shoirning “Arbain” asaridan:

Onalarning oyog’i ostidadir,
Ravzai jannatu jinon bog’i.
Ravza bog’in visolin istar ersang,
Bo’l onaning oyog’i tuprog’i.

Hayotning juda qisqaligiga doir bir necha hikmatlar bor. Bu haqiqatni Navoiy shunday go’zal ifodalaydiki, buni o’qigan o’quvchi mutlaqo ta’sirlanadi va tezroq xayrli ishlar qilmoqqa g’ayrat etadi:

Xazon sipohig’a ey bog’bon, emas mone,
Bu bog’ tomida gar ignadin tikan qilg’il.

Ya’ni, ey bog’bon, sen bog’ingda yetishtirganing daraxtlarni naqadar qo’risang, hatto devorlari ustini tikan bilan o’rasang hamki, xazon otlig’ lashkarga monelik qilolmaysan.

Mavzuga oid yana bir necha hikmat:
Umrga hech e’timod yo’qdur, ey ko’ngul,

Oy va yilni necha mast kechirursan, hamon oyil.

“Vaqt jafo xanjari ila umr tolalarini kesadi. Shunday ekan, unga ko’ngil bog’lamoq mumkin emasligini fahmla”.

“Qachongacha umringni aysh-ishrat va uyqu bilan o’tkazasan. G’ururga mast bo’lib ko’zingni zulmat pardasi ila o’raysan? Eng yaxshisi qorong’u kechalarni ixlosli toat bilan, uning nuri ila boradigan joyingni yoritsang-chi”.

Ushbu bayt esa “Har narsaning qazosi bor ammo fursatlarning qazosi bo’lmas” yoxud “hozirgi vaqtingning qadrini bil” so’zlarini eslatadi:

Moziyu mustaqbal ahvolin takallum ayla kam,
Ne uchunkim, dam bu damdir, dam bu damdir, dam bu dam.

Mustaqillik bizga ko’plab imkoniyatlar qatori Alisher Navoiyni anglash, risoladagidek tushunish baxtini berdi, deya olamiz.

Ey Navoiy, boda birla xurram et ko’nglung uyin,
Ne uchunkim, boda kelgan uyga qayg’u kelmadi.

Ushbu satrlar mustaqillikdan avvalgi paytlari, taassufki, hayotdagi boda tarzida sharhlangan va o’quvchilarga taqdim etilgan edi.

Bu o’rinda bodadan murod ishq ekani sir emas. Zero Navoiyga ko’ra Ishq insonning javharidir va bu ne’matdan mahrum inson eng baxtsiz insondir:

Bo’lmasa ishq ikki jahon bo’lmasin,
Ikki jahon demakim, jon bo’lmasin.
Ishqsiz ul tanki oning joni yo’q,
Husnni netsun kishikim, oni yo’q.

“Ishq tole quyoshidir, qayg’uli dillar tikanzori u tufayli gulshan bo’lur. Ishq porlagan to’lin oydir, zulmat ko’ngillar kechasi u tufayli nurafshondir”.

Al hosil, Navoiy hikmatlari inson qalbini ma’nan boyituvchi hayot atalmish sayohatida unga yo’l ko’rsatuvchi sodiq, samimiy yo’ldoshdir.

Ma’ruzamiz so’ngida bu ma’naviyat xazinasidan yana bir necha namuna keltirmoqchimiz.

ALISHER NAVOIY
HIKMATLAR

***

Aysh, Navoiy, necha dilkashdurur,
Lek adab birla hayo xushdurur

(Ey Navoiy, o’yin kulgi naqadar diltortar bo’lmasin, odob va hayo yanada yaxshi, xushdir).

***

Befoyda so’zni ko’p aytma va foydalig’ so’zni eshiturdin qaytma.

(Befoyda so’zni ko’p gapirma va foydali so’zni eshitishdan tortinma).

***

Bu gulshan ichra yo’qdur baqo guliga sabot,
Ajab saodat erur qolsa yaxshiliq bila ot.

(Bu dunyoda abadiy qolmoq mumkin emas biroq yaxshi nom qoldirmoq katta saodatdir).

***

Kular yuz ila ato-saxo ustig’a saxo.

(Ochiq chehra bilan, minnatsiz qilingan yaxshilik saxovat ustiga saxovatdir).

***

Gulda vafo yo’qin qayu bir qushki angladi,
Hargiz vafo guli tilamas daxr bog’idin.

(Gulda vafo yo’qligini bilgan qush dunyo bog’idin vafo gulini aslo istamaydi).

* * *

Naf’ing agar xalqqa beshakdurur
Bilki, bu naf’ o’zungga ko’prakdurur.

* * *

Ilmni kim vositayi joh etar,
O’ziniyu xalqni gumroh etar.

* * *

O’z vujudingga tafakkur aylagil,
Har ne istarsen, o’zungdin istagil.

* * *

Xaloyiqqa ko’rma qilib benavo,
O’zingga ravo ko’rmaganni ravo.

* * *

Odami ersang demagil odami,
Onikim yo’q xalq g’amidin g’ami.

* * *

Menga ne ishqu, ne oshiq havasdur,
Agar men odam o’lsam, ushbu basdur.

* * *

Yuz jafo qilsa manga bir
qatla faryod aylamon,
Elga qilsa bir jafo, yuz
qatla faryod aylaram.

* * *

Kimki kishi o’lmakidan shod erur,
Go’rkanu g’osilu jallod erur.

* * *

Bordur inson zotida oncha sharaf, –
Kim yamon axloqin etsa bartaraf.

* * *

Xush durur bog’u koinot guli,
Barchadin yaxshiroq hayot guli.

* * *

Bu gulshan ichraki, yo’qdur
baqo guliga sabot,
Ajab saodat erur, chiqsa
yaxshilik bila ot.

* * *

So’zda, Navoiy, ne desang chin degil,
Rost navo nag’maga tahsin degil.

* * *

Kimniki inson desang, inson emas —
Shaklda — bir, fe’lda — yakson emas.

* * *

Ko’p demak birla bo’lmag’il nodon,
Ko’p yemak birla bo’lmag’il hayvon.

* * *

Kimki jahon ahlida inson erur,
Bilki, nishona anga iymon erur.

* * *

Gar oshiq esang, zebu takallufni unut,
Yaxshiyu yamon ishda taxallufni unut.
O’tgan gar erur yamon — taassufni unut,
Kelgan gar erur yaxshi — tasarrufni unut.

* * *

El qochsa birovdin, el yamoni bil oni,
Ahvolida idbor nishoni bil oni.
Fe’l ichra ulus baloyi joni bil oni,
Olam elining yamon-yamoni bil oni.

* * *

Kamol et kasbkim, olam uyidin
Sango farz o’lmag’ay g’amnok chiqmoq.
Jahondin notamom o’tmak biayni,
Erur hammomdin nopok chiqmoq.

* * *

G’urbatda g’arib shodmon bo’lmas emish,
El anga shafiqu mehribon bo’lmas emish.
Oltin qafas ichra gar qizil gul butsa,
Bulbulg’a tikondek oshyon bo’lmas emish.

* * *

Onalar oyog’i ostidadur
Ravzayi jannatu jinon bog’i.
Ravza bog’i visolin istar esang,
Bo’l onaning oyog’in tuprog’i.

* * *

Yigitlikda yig’ ilmning maxzani,
Qarilik chog’i sarf qilg’il ani.

* * *

Sen agar tarki tama’ qilsang,
ulug’ ishdur bukim,
Olam ahli barcha bo’lg’ay bir taraf,
sen bir taraf.

* * *

Kimki bir ko’ngli buzug’ning
xotirin shod aylagay,
Oncha borkim, Ka’ba vayron bo’lsa,
obod aylagay.

* * *

Bu korgahda xato kelmadi chu
bir sari mo’y,
Xato mening nazarimdandur,
xato ko’rsam.

* * *

Agar zolimga yo’qdur shohdin bok,
Erur ul xushdilu, mazlum g’amnok.

* * *

Agar kimsadin zohir o’lsa yomon,
Ko’rar har nekim,
zohir etdi hamon.

* * *

Agar tuzluk o’lsa kishining ishi,
Ne vasf aylay olg’ay ishini kishi.

* * *

Ablah ani bilki,
olamdin baqo qilg’ay tama’,
Ahmaq ulkim, olam ahlidin
vafo qilg’ay tama’.

* * *

Yaxshi kishilar birla
tutar bo’l suhbat,
To bergay amon sharirdin
ul suhbat.

* * *

…ajdahoni ishq etar mo’r.

* * *

Aylama o’z ra’yingga ko’p e’tiqod,
Mu’tamad el ra’yidin ista kushod.

* * *

Asra o’zungni birov ozoridin,
Kimsaga ozurdaliq izhoridin.

* * *

Agar hikmatga bo’lsa iltifoting —
Ki, bo’lsun Nuh umricha hayoting!

* * *

Adab kichik yoshlig’larni ulug’lar duosig’a sazovor etar.

* * *

Biyiklik keldi himmatdin nishona,
Ki, himmatsizni past etdi zamona.

* * *

Bo’lsa kerak fikr ila shohi zamon,
Yaxshiga yaxshiyu, yomonga yomon.

* * *

Beishq ulusqa kom uyqu,
Ishq ahlig’adur harom uyqu.

* * *

Befoyda ish natija bermas.

* * *

…bu gulshan aro
gul butmas ermish xorsiz.

* * *

Burung’i yillar oshliqni yaxshi asrangkim, so’nggi yillarda yarag’ay.

* * *

Vafosizdur zamon ahli,
zamonda ne vafo bo’lg’ay,
Vafo ahli bulardin
gar vafo istar, erur nodon.

* * *

Dardim og’irroq tog’din,
xoshokdin jismim yengil.

* * *

…dardqadur chora sabr.

* * *

Gar yo’qtur adab, ne sud oltun unidin,
Elning adabi xushroq erur oltunidin.

Kishikim qilsa olimlarga ta’zim,
Andoqki qilur payg’ambarga ta’zim.

***

Ilm o’qub qilmagan amal maqbul,
Dona sochib ko’tarmadi mahsul.

***

Bilmaganni so’rab o’rgangan olim,
Orlanib so’ramagan o’ziga zolim.

***

Befoyda so’zni ko’p aytma,
Foydali so’zni ko’p eshiturdin qaytma.

***
Til shirinligi ko’ngilga yoqimlidir; muloyimligi esa foydali. Chuchuk til achchiqqa aylansa, ko’pchilikka zarari tegadi; qanddan may tayorlansa harom bo’ladi. Shirin so’z sof ko’ngillar uchun asal kabi totlidir; bolalar uchun muloyim tabiatli odam halvofurush kabi sevimlidir.

***

U yerdan bu yerga gap tashuvchilar elning gunohini o’z bo’yniga oluvchilardir. Chaqimchilik hatto chin gap bo’lsa ham ko’ngilsizdir, yolg’on bo’lsa yanada nafratlidir. So’z  yetkazuvchining xoh kattasi, xoh kichigi do’zax o’tining tutantirig’i bil.

***

Kimki, yolg’on so’zni birovga to’nkagay, o’z qora yuzini yog’ga bulaydi. Ozgina yolg’on ham ulug’ gunohdir; ozgina zahar ham halok qiluvchidir.

* * *

Hilm inson vujudining xushmanzara bog’idir va odamiylik olamining javohirga boy tog’idir. Yumshoq ko’ngillik hodisalar to’la dengizdagi kishilik kemasining langari desa bo’ladi va insoniyat qadrini o’lchaydigan tarozining toshiga tenglashtirsa ham bo’ladi. Hilm axloqi odamning qimmatbaho libosi va u kiyim turlarining eng chidamli matosidir. U yomon nafsni daydi shamol uchirishidan asraguvchi va ikkiyuzlama munofiqlarning behuda harakatidan himoya qiluvchi. Hilm natijasida odam xaloyiqning izzat-hurmatiga sazovor bo’ladi; hilm tufayli kattalardan kichiklarga iltifot va marhamat yetishadi.

Katta kishilar yoshlarni masxara va kulgi qilsa, ular qoshida o’zi shuncha obro’siz va bachkana tuyuladi; yoshlar ham kattalarga nisbatan hazil va yengiltaklik qilsa, uning qoshida uyatsiz va e’tiborsiz bo’ladi.Bu davr bog’ining xasxashak singari odamlari shamoldek betayin, yengiltak kishilari oldida hilm ahli go’yo og’ir tabiatli va yomon fe’lli, deb kamsitiladi. Ularning o’zlari esa, quyundek tuproqni havoga to’zitadilar va yengiltabiatlilari bilan boshlarini go’yo ko’kka yetkazadilar. Tog’ jussasini oyoq osti qilmoq —  odatlari; dala-dashtlardagi zarralarni havoga sovurmoq — bularning salobatlari. Bunday odamlar yeldek har eshikdan kirishga or qilmaydi; o’tdek otashdonni qizdirishdan o’zga ishni bilmaydi. Yel — garchi lolaning tojini uchiradi, ammo tog’ qoyalari kamariga qanday ta’sir qila oladi? o’t tog’ etagidagi xas-xashaklarni kuydirishi mumkin, lekin quyosh uchquniga qanday tenglasha oladi?..Yel, agar ko’kka yetsa ham, baribir yengil va qadrsiz; tog’ agar tuproqqa botsa ham salobatlidir. Yelning orasida o’tga yoqiladigan xas-xashaklar bor; hilm mazmunida esa, shoh tojiga qadalgudek cho’g’ kabi qizil la’l bor.

* * *

Kimki ko’ngilni qattiq so’z bilan jarohatlar ekan, unga achchiq til zaharli nayzadek sanchiladi. Ko’ngiida til nayzasining jarohati bitmas; u jarohatga hech narsa malhamlik qilmas.  Agar bir ko’ngilda til nayzasining jarohati bordir, faqat yaxshi so’z va shirin til unga malham va rohatdir. Muloyim so’z — vahshiylarni ulfatga aylantiradi; sehrgar — ohang bilan afsun o’qib, ilonni inidan chiqaradi.Tilga ixtiyorsiz — elga e’tiborsiz. Ko’p, bemaza so’zlaydigan ezma — kechalari tong otguncha tinmay huradigan itga o’xshaydi. Tili yomon odam — xalq ko’nglini jarohatlaydi, o’z boshiga ham ofat yetkazadi. Nodonning vahshiylarcha baqirmog’i — eshakning bemahal hangramog’i. Xushsuxan odam yumshoqlik bilan do’stona so’z aytadi; ko’ngilga tushishi mumkin bo’lgan yuz g’am — uning so’zi bilan daf bo’ladi. So’zda har qanday yaxshilikning imkoni bor, shuning uchun ham aytadilarki; «nafasning joni bor…»

O’zi xunuk, gapi bema’ni, ovozi yoqimsiz odam qurbaqaga o’xshaydi. Baxt bag’ishlovchi toza ruh manbayi ham til; yomonliklar keltiruvchi nahs yulduzining chiqar joyi ham til. Tilini tiyolgan odam — donishmand oqil; so’zga erk bergan odam — beandisha va pastkash. Til shirin va yoqimli bo’lsa yaxshi; til bilan dil bir bo’lsa yana yaxshi. Til bilan dil — insondagi eng yaxshi a’zolardir. Bo’stonda — gulsafsar, gulg’uncha va rayhonlar eng yoqimli gullardir.Odam — tili bilan boshqa hayvonlardan imtiyozlidir. Uning tili orqali boshqa odamlardan afzalligi bilinadi. Til — shuncha sharafi bilan nutqning qurolidir. Agar nutq noma’qul bo’lib chiqsa — tilning ofatidir.

* * *

Til shirinligi — ko’ngilga yoqimlidir; muloyimligi esa — foydali. Chuchuk til achchiqqa aylansa ko’pchilikka zarari tegadi; qanddan may tayyorlansa harom bo’ladi. Shirin so’z sof ko’ngillar uchun asal kabi totlidir; bolalar uchun muloyim tabiatli odam — halvofurush kabi sevimlidir.

* * *

Har kimningki so’zi — yolg’on, yolg’onligi bilingach, uyatga qolg’on; yolg’onni chindek gapiruvchi so’z ustamoni — kumushga oltin qoplab sotuvchi zargar. Yolg’on-afsonalar  bilan uyqu keltiruvchi yolg’onchi — uyquda alahlovchi. Yolg’on gapiruvchi g’aflatdadir; so’zning bir-biridan farqi ko’pdir, ammo yolg’ondan yomonroq turi yo’qdir.

* * *

Yolg’on gapirish bilan o’z vaqtini o’tkazuvchi odam, bu qilig’i yomon tuyulish o’rniga, kishilami aldagani bilan faxrlanadi ham. Yolg’onchi o’z gapiga go’llik bilan quloq soluvchini topsa, ularga yolg’onni chinga o’tkazsa, murodiga yetgan bo’ladi. Yolg’onchi — haq qoshida gunohkor; xalq oldida sharmanda. Bunday nahsning beor yuzi yomonlikka o’girilgan bo’ladi; bunday nahsga botgan odam qutlug’ uydan nari bo’lg’ay.

* * *

Kimki, yolg’on so’zni birovga to’nkagay, o’z qora yuzini yog’ga bulaydi. Ozgina yolg’on ham ulug’ gunohdir; ozgina zahar ham halok qiluvchidir.

* * *

U yerdan bu yerga gap tashuvchilar elning gunohini o’z bo’yniga oluvchilardir. Chaqimchilik hatto chin gap bo’lsa ham ko’ngilsizdir, yolg’on bo’lsa yanada nafratlidir. So’z  yetkazuvchining xoh kattasi, xoh kichigi — do’zax o’tining tutanturug’i bil.

* * *

Yolg’onchi odam — unutuvchi; u andisha va ehtiyotdan chetda turuvchi. Har kimning so’zi chin bo’lmasa, rostgo’ylar ko’ngliga u so’z qabul bo’lmas. Yolg’onchi o’zining yolg’on  so’ziga bir-ikki marta ishontiradi, keyin nima qiladi? Yolg’onchiligi ma’lum bo’lgach, u rasvo bo’ladi, uning so’ziga xalq ishonchi yo’qoladi. Ko’ngil xazinasining qulfi — til; u xazinaning kalitini — so’z bil.

* * *

Chin so’z — mo’tabar; yaxshi so’z qisqa — muxtasar. Ko’p so’zlovchi — zeriktiruvchi; qayta-qayta gapiruvchi — aqldan ozgan. Ayb izlovchi — aybli; kishi aybini gapiruvchi — o’ziga yomonlik sog’inuvchi. To’g’rilik bilan qarovchi — pokiza nazarli; kishilarning yaxshi tomonlarini ko’ruvchi — to’g’ri nazarli. Kimning miyasida illat bo’lsa — so’zida mantiq bo’lmaydi. Miyasi sog’lom bo’lsa, gap-so’zi yoqimli va xatosiz bo’ladi. So’zi hisobsiz — o’zi hisobsiz. So’zida parishonlik — o’zida pushaymonlik. Agar so’z go’zallik ziynati bilan bezalmagan bo’lsa — unga chinlik bezagi yetarlidir! Yolg’onchining gapi qanchalik chiroyli bo’lsa, shunchalik qabihdir. Chin so’z qanchalik betakalluf bo’lmasin, so’zlovchi uchun taassuf yo’qdir. Gul libosi yirtiq bo’lsa ham ziyonsiz; sadaf xunuk bo’lsa ham inju, uchun nuqsonsiz.Yolg’on so’z she’rdan boshqa yerda nomaqbul va yolg’onni aytuvchi aqlsizdir.Yomon qiliqli odam — badfe’l; achchig’i tez — bir baloga giriftor, bir ofatga mubtalo badbasharadir. Bular qayon borsa — balodan qutilmas; har yerga qochsa ham ofatdan xalos bo’lmas. Yomon qiliq g’olib dushmandir va qahrli yovdir, yomon qiliqli kishi esa doim unga mag’lub va vujudi undanmajruh.

* * *

Ochiq chehrali odam — ikkiyuzlamachilikdek nuqsondan yiroq bo’ladi… Ochiq yuzidan xaloyiqqa xursandlik; chuchuk so’zidan el-yurtga xurramlik. Odamiylik bilan ko’ngillarga sevimli; insoniylik bilan jonlarga yoqimli. Undan do’st-dushman xotirjam. Bunday kishi umridan baraka topgay.

* * *

Dushman aldoviga uchma; maddoh xushomadini chin dema. Dushmanning g’arazi o’z yomon niyatiga yetmoqdir; maqtovchining maqsadi — xorlik bilan sendan in’om olmoqdir. Agar ikkalasiga iltifot qilmasang va qabul qilishni lozim bilmasang, biri o’z maqsadining ijrosidan to’xtaydi va tadbiri mujmal bo’ladi va ikkinchisining maqtovi hajvga aylanadi.

* * *

Noxush xabarni chin bo’lsa ham do’stingga yetkazma; birovdan ayb ko’rsang yuziga solma. Qo’yaver, o’sha chin xabarni dushman yetkazsin va sen sabr qil, u ayb mojarosini   dushmani qilsin.Aqlli odam yolg’on gapirmas; ammo, barcha rost gapni aytaverish ham to’g’ri emas. Birovning ko’zi g’ilay — nogirondir; ammo, bunga u aybdor emasdir… Birovni nohaq hijolatga solmoq — o’z nodonligini izhor qilmoq va bir ko’ngilni og’ritmoqdir. Bu kabi kishini xafa qiladigan chin so’zdan ko’ra zarurat yuzasidan — o’rni bilan gapirilgan yolg’on yaxshiroqdir.

Izohlar va manbalar
———————

[1] Ergash Ochilov. Alisher Navoiy. Hikmatlar. Toshkent. 2006, 3-bet
[2] Najmiddin Komilov.Tasavvuf.Toshkent, 2009, 52-bet.
[3] Sharafiddin Ali Yazdiy. Zafarnoma. Toshkent, 1997.

Alisher Navoiy. Hikmatli So’zlar (O’zbek,rus,arab,fors,ingliz,xitoy,ispan va fransuz tillida) by Khurshid Davron on Scribd

Alisher Navoiy. Hkmatlar (Lotin alifbosida) by Khurshid Davron on Scribd

Alisher Navoiy. Hikmatlar by Khurshid Davron on Scribd