Устози Абдураҳмон Жомийга бағишланган “Туҳфат ул-афкор” қасидаси Алишер Навоийнинг шоҳ асарларидан бири бўлиб, унда абадул абад аҳамиятини йўқотмайдиган, ҳамиша долзарб ғоялар ифода этилган (Нажмиддин Комилов).
АЛИШЕР НАВОИЙ
«ТӮҲФАТ УЛ-АФКОР» (ФИКРЛАР ТУҲФАСИ)
ТАТАББӮЪИ «ДАРЁИ АБРОР»
1. Оташин лаъле, ки тоҷи хусравонро зевар аст,
Ахгаре баҳри хаёли хом пухтан дар сар аст.
2. Шаҳ, ки ёд аз марг н-орад, з-ӯст вайронии мулк.
Хусрави бе оқибат хусри билоду кишвар аст.19
3. Қайди зинат мусқити фарру шукӯҳи хусравист,
Шери занҷирӣ зи шери беша камсавлаттар аст.
4. Лозими шоҳӣ набошад холӣ аз дарди саре,
«Кӯси шаҳ холию бонги ғулғулаш дарди сар аст».
5. Бо даҳони хушку чашми тар қаноат кун аз он-к,
«Ҳар ки қонъ шуд ба хушку тар шаҳи баҳру бар аст».
6. Хоҷа дил дар ваҷҳу сар афканда пеш аз фикри ахз,
Садр аз баҳри тамаъ биншаста чашме бар дар аст.
7. То бувад шайхи риёӣ нуктагӯ дилрост ранҷ,
То шиторо ях бувад, урён зи сармо музтар аст.
8. Ақл хандад ҳар чи гӯянд аҳли зарқ аз воқеа,
Ханда орад ҳарки хоб андар фасонагустар аст.
9. Воизу томеъ—гадои нон бувад, фарқаш ҳамин,
К-ин ба зери минбар омад, он фарози минбар аст.
10. Тухми расвоӣ диҳад бар донаи тасбеҳи зарқ,
Оре-оре, дона ҷинси хешро боровар аст.
11. Фиқҳро чун иллати макру ҳиял сазад фақеҳ,
Не фақеҳ аст он, ки ҳафри иллати фиқҳ андар аст.
12. Қозии пурҳила ояд бо сиҷилли пургувоҳ,
Маҳзи кизб аст аз барои ҷаргагӯӣ маҳзар аст.
13. Ҷониби ҷавр ар бигирад аҳл бешак ҷоҳил аст,
Ҷоҳил ар ёбад халос аз ҷаҳл, илмаш мазҳар аст.
14. Раҳравони боркашро саҳл доношоми фақр,
Дар даҳони ноқа хори хушк хурмои тар аст.
15. Лофи беваҷҳи ҳаким омад ба назди аҳли дил,
Офати беҳад бар Афлотун агарчи афсар аст.
16. Нуктаи нодон зи баҳри ришханди ӯ накӯст,
Мӯҳраи хар дархури тазйини афсори хар хаст.
17. Ҳар шаб ахтар бин чу буме чашм сар дӯхта,
То чи кизб орад бурун гар худ ҳама Бӯмаъшар аст.
18. Чарх маълулест к-аз вай воҷиб омад эҳтироз,
К-аш бар аъзо ҳар тараф холи сафед аз ахтар аст.
19. Гунбади ахзар, ки хунрезист кораш, дур нест,
Барги ҳино ахзар омад, лек рангаш аҳмар аст,
20. Душман аст аз доғи озор он ки ҳастат луқмахӯр,
Ханҷар аст аз нуқтае онро, ки гӯи ханҷар аст.20
21. Сифла гар мирад паи иксуну атлас дур нест,
Ҳаст аз баҳри кафан кирме, ки абрешимгар аст.
22. Раҳравонро фоқаву неъмат кунад манъи сулук,
Асби раҳ он аст, ки ӯ на фарбеҳу на лоғар аст.
23. Чин ба рӯе нафганад шиддат, ки шахсашрост ҳилм,
Мавҷ азобе н-оварад сарсар, ки номаш мармар аст.
24. Неши тардоман бувад ҳар мӯи марди гармрав,
Ҷони батро ҳар паре аз боли шоҳин ханҷар аст.
25. Марди пурмаънӣ чи гар бинӣ ҳақираш пешвост,
Пеши ӯ кам, бал ду марворидро як музмар аст.
26. Марди раҳбинро дили махфинамо в-он Ҷоми Ҷам,
Хизрро оби ҳаёт оинаи Искандар аст.
27. Гар шараф н-аз ашку сӯзи дил, бувад бар ҳамсарон
Шӯшаи ях шамъи кофурист, бал софитар аст.
28. Тавъамони бад бувад монанд чун наҳсу наҷас,
Зодаи неку мушобеҳ чун абиру анбар аст.
29. Мулки дил пиру ҷавонро ҳаст ободон зи ишқ,
Бонии Марви куҳан Санҷар зи нав ҳам Санҷар аст.21
30. Ранги зарди ошиқи фонӣ бувад аз тири ишқ,
Ҳамчу сафро, к-аш алиф шинад ба паҳлу асфар аст.
31. Нест саргардони баҳри ишқро ҳоҷат ба қайд,
Киштии гирдобро гирдоб некӯ лангар аст.
32. Дил зи беишқӣ сияҳ бошад, зи ишқ оташфишон,
Ҳаст аз сардӣ зугол он, к-ӯ зи гармӣ ахгар аст.
33. Маснади иқболи ошиқ гулхани девонагист,
Фарши санҷоби самандар тӯдаи хокистар аст.
34. Нозири қасри бутон ушшоқи зор аз ҳар тараф,
Чун асирони араб гирди ҳисори Хайбар аст.
35. Ақлу ганҷи некномӣ ишқу ҳар дам оламе,
Хонадорӣ кори зан, лашкар насиби шавҳар аст.
36. Мардро хатти наҷот амвоҷи хуноби дил аст,
Риндро ҳирзи қадаҳ арқоми даври соғар аст.
37. Хораи хоре асиронро ба болин муттакост,
Ҷомаи хунин шаҳидонро ба паҳлӯ бистар аст.
38. Мардро як манзил аз мулки фано дон то бақо,
Меҳрро якрӯза раҳ аз Бохтар то Ховар аст.
39. Сифларо ҳар нақд, к-андар даст дорад, боқӣ аст,
Хуфтаро ҳар айш, к-андар хоб бинад, бовар аст.
40. Даллаи пурҳила, к-аш шӯхест ҳар сӯ ҷилвагар,
Лӯъбатакбозист, инак хаймаи ӯ чодар аст.
41. Деви раҳзан дон, на зан, он к-ӯ ба чашмат чун парист,
Даври китфи ӯ ду бол афганда атфи меъҷар аст.
42. Бар сари амволи мадфун золими нақшинқабо,
Бар фарози ганҷ бо ҷилди мунаққаш аждар аст.
43. Тоҷи зар бигзор, эй музиву наздикӣ гузин,
Қурб мемонад чу шуд айне, ки ақрабро сар аст.
44. Зарбати мард омад инак, он ки озар хонияш,
Бе зар Иброҳимро тоҷ асту бо зар Озар аст.22
45. Бармакаш теғи забон ҳар дам, к-аз ин рӯ шамъро,
Сар буранд арчи ба фарқ аз шӯъла заррин миғфар аст.
46. Бегуноҳро сохта озурда аз теғи забон,
Нотавон кардан раги беранҷро аз наштар аст.
47. Ҳокими норостиро оқибат саргаштагист,
Давр гардад бе алиф онро ки гӯй довар аст.
48. Хокиён дар нои болотар зи ҷабборон, ки мӯр
Беҳ хиромад бар манор, аз шер агарчи аҳқар аст.
49. Золиму одил на яксонанд дар таъмири мулк,
Хук дигар дар шиёри мулку деҳқон дигар аст.
50. Мулкро аз мавкаби ду шаҳ вазад боди футур,
Чун зи қайсар қайсар омад, нукта ҳосил сарсар аст.
51. Дил, ки набвад ҷамъ дар мадди ҳаёташ, кӯтаҳист,
Аз парешонӣ қасираш хонӣ, он к-ӯ қайсар аст.
52. Марди косибро зи ранҷи касб бар каф обила,
Шуд далели гавҳари мақсуд, к-аш даст андар аст.
53. Шуд сироти мустақими саҷдасозон ростӣ,
Шоҳроҳи раҳрави хома хутути мистар аст.
54. Аз бидоят ҳар чӣ овардӣ, ба мурдан он барӣ,
Дар туфулият чӣ омӯзӣ, ба пирӣ аз бар аст.
55. Мард аз зан кам на дар гавҳар чи гар бошад ҳақир,
Дур зи байза кам на дар қимат агарчи асғар аст.
56. Меҳнати ифлоси муфрит дар гаронӣ Қоф дон,
Қоф чуи шуд фоқа бсҳад гашт в-ин мустанкар аст.
57. Аҳли ҳимматро зи ноҳамвории гардун чӣ бок,
Сайри анҷумро чӣ ғам, к-андар замин ҷӯю ҷар аст?
58. Нест бархӯрдан зи қавли ҳилагар чун қавли рост,
Тарраи фолизи бозигар на чун барзигар аст.
59. Зиллат омад ҳосили хоин, ки мушон чун кунад,
Байзадуздӣ он яке, занбаркаш ин як занбар аст.
60. Чашм бар моли фақиронанд уммол ар барад,
Шоҳсириштон мол мемонанд, ки қути лашкар аст.
61. Маънии ширин бувад ширин, чи гар сода-ст лафз,
Ҳам шакар бошад шакар, бе нуқта гарчи суккар аст.
62. Ишқ асфалро ба чашм аъло дарорад ҷилвагар,
Шамъро қомат бари парвона сарви Кашмар аст.
63. Эй, басо нуқсон, ки дар зимнаш бувад як навъ суд,
Чун дафи лули дарид аз баҳри маймун чанбар аст.
64. Бар мапар аз авҷи рифъат, к-андар ин дайри кӯҳан,
Бар фарози Исӣ аз анҷум ҳазорон шабпар аст.
65. Олами дилро чи ҳоҷат зевар аз чархи кабуд,
Гулшани Фирдавсро зинат на аз нилуфар аст.
66. Ҳар ки дӯзад чашм бар зар, ҳамчу абҳар чашми ӯ
Лоиқи нӯги синон монанди чашми абҳар аст.
67. Чашми комил чашмаи Хизр асту бошад ҳарду айн,
3-ин ду ҳар якро касе к-ӯ ёфт, умри бемар аст.
68. Он ки дил бандад ба зар аз фақр, бошад ризқи маҳз,
В-он чи дар ризқаш бувад аз фақр, фақри бефар аст.
69. Аз шараф дандонаи фарши гадоӣ фақр дон,
«Кунгури айвони шаҳ аз кохи кайвон бартар аст».
70. Баҳри мусҳаф кунгури раҳле, ки созанд аҳли ҷоҳ,
«Рахнаҳо дон, к-аш ба девори ҳисори дин дар аст».
71. Монеъи фақр аст шаҳро муддао, инак зи сар
Он чи нав дар дорад, андозад ба хокаш бар дар аст.
72. Раҳ сӯи Ҳақ беҳад, аммо ҳаст ақраб роҳи фақр,
Баҳри он-к «Ал-фақру фахрӣ» гуфтаи пайғамбар аст.23
73. Андар ин раҳ он ки дорад гом бар гоми расул,
Аршпарвозест, к-ӯ ҳам роҳрав, ҳам раҳбар аст.
74. Ҳомии шаръи набӣ Ҷомӣ, ки ҷоми шаръро,
Дошта бар каф лаболаб аз шароби Кавсар аст.
75. Он ки аз илми фузун аз ҳад набиро ворис аст,
Балки аз қавли набӣ пайғамбаронро ҳамбар аст.
76. Равзаи раъйи мунираш гулшане дон, к-аш зи лутф,
Қатраи рухсораи ҳар барг меҳри анвар аст.
77. Гулшани табъи рафеаш равзае дон, к-аз шараф
Тугмаи пероҳани ҳар гул сипеҳри ахзар аст.
78. Чарх аз илмаш фитад як сӯ, куҷо ҷоми ҳубоб?
Зарфи дарёро паи сарпӯш будан дарх(в)ар аст.
79. Хотираш дурҳои маъниро бувад шоиста дурҷ,
Чарх баҳри ахгари анҷум муносиб маҷмар аст.
80. Зояд аз килкаш ҳама абкори маънӣ гӯиё,
Ум, ки дар хома-ст бикри маънияшро модар аст.
81. Бикри маънӣ холати ҷонбахш агар зодаш чи дур,
Шуд набера Исӣ он касро, ки Марям духтар аст.24
82. Илми рояш аз дилам сар зад бад-ин сон, к-абр сӯхт.
Оташ андар пунба н-аз оина, к-аз тоби х(в)ар аст.
83. Оҷиз аз теъдоди авсофи камоли ӯст акл,
Анҷуми гардун шумурдан кай тариқи аъвар аст?
84. Динпаноҳо, аҳли дӯзахро чу уммеди биҳишт,
Ҷони хокиро ҳавои васли он хоки дар аст.
85. Коласон, к-андар даруни ғунча афтад, муддатест,
К-орзуи дурри фақрам дар дили ғампарвар аст.
86. Подшоҳе, к-аш гадои фақр гаштан орзуст,
Чун гадое бошад он к-аш подшоҳӣ дар сар аст.
87. Орзуи мурданам дар зулмати ҷонбахши фақр,
3-орзуи мурда сӯи зиндагонӣ аксар аст.
88. Тухми идборам дамодам дарди дил бор оварад,
Айб набвад гар бад-ин сон донаро з-инсон бар аст.
89. Бар тан аз наълу алиф танҳо на дардам шуд аён,
Бас, ҷароҳат з-он камону тирам андар пайкар аст.
90. Як назар афкан, ки мустасно шавам з-абнои ҷинс,
Саг, ки шуд манзури Наҷмиддин сагонро сарвар аст.
91. Шамъи ҳиммат ғурфаи ғамро ба мақсад мӯмиёст,
Нури ахтар киштии шабро ба соҳил раҳбар аст.
92. Дар татаббӯъ кардани ин назм озодам зи таън,
Тобеи суннат бувад ҳар к-ӯ набиро чокар аст.
93. 3-илтифотии хотират ин нуктаи ширин марост,
Ҳамчунон к-аз партави хуршед найро шаккар аст.
94. Дар адад абёти ӯ сад кам як омад, гӯиё
Ҳар якеро равнақ аз як номи ҳаййи акбар аст.
95. Месазад ҳар байти ӯ гар гӯямаш Байтуллаҳ аст,
Аз матонат в-аз либоси асвадаш, к-андар бар аст.
96. Лек ҷанби чарх к-ӯ бошад хусусан пурнуҷум,
Ҳуққае чу-бвад гирифтам, пур зи дурри азҳар аст.
97. «Тӯҳфат-ул-афкор» агар номаш ниҳам навбад аҷаб,
Тӯҳфа наздат чун зи баҳри фикратам ин гавҳар аст.
98. Гашт «Явми ҷомеъи шаҳри раҷаб» таърихи он,
Турфатар, к-он моҳу рӯз итмоми ӯро мазҳар аст.25
99. Толибони рубъи маскунро зи зилли олият,
Файз бодо, то мақоми меҳр чорум манзар аст.
«ТУҲФАТ УЛ-АФКОР»
Мазмуний таржимаси
Сайфиддин Рафиддинов таржимаси
1. Подшоҳлар тожидаги қип-қизил лаъл — бошда хом
хаёл пиширувчи (етилтирувчи) бир чўғдир.
2. Ўлимни эсламайдиган подшоҳнинг мамлакати вайрон бўлади,
оқибатсиз шоҳ (Хусрав каби) юртига зиён келтиради.
3. Зеб-зийнатга ҳирс қўйиш шоҳона шон-шавкатни барбод этади,
ўрмон шерига нисбатан занжирбанд шернинг савлати кўримсиздир.
4. Шоҳнинг бош оғриғидан холи бўлиши маҳолдир,
«Катта ноғоранинг ичи бўшу ғавғоси бошни оғритади».
5. Қуриган оғиз ва намли кўзга қаноат қил, ҳўлу қуруққа
қаноат қилган қуруқлик ва денгиз подшоҳидир.
6. Хожа бир нарса олишдан олдин андиша қилиб, хижолат
чекади, қози тамаъ қилиб, эшикка мўлтираб туради.
7. То риёкор шайх сафсатасини бас қилмас экан, кўнгил оғрийверади,
то қишнинг совуғи кетмаса, яланғоч киши изтироб чекаверади.
8. Ҳийлагарлар гапириб берадиган ҳар қандай воқеадан ақл кулади,
тушида афсона айтувчи (алаҳсировчи) одам кулги қистатади.
9. Таъмагир воиз — нон тиловчи гадога ўхшанди, улар ўртасидаги
фарқ—бири минбар устида, бошқаси минбар остида бўлади.
10. Риёкорлик тасбеҳининг доналари расволик уруғини ундиради,
дарвоқе, уруғ ўз жинсига мансуб мева беради.
11. Фақиҳ (шариат олими) фиқҳ (шариат илми)ни макр-ҳийла қуроли
қилиб олса, у фақиҳ эмас, фиқҳ касалига мубтало бўлган кишидир.
12. Ҳийлагар қозининг кўп шоҳидлар гувоҳлигида гувоҳномани
тўлдиргани ёлғондир, гувоҳнома қозининг мартабаси учун керакдир.
13. Жабру жафо йўлини тутган эл, шубҳасиз, жоҳилдир,
жоҳил жаҳолатдан қутулдими, демак, илм ҳосил қилибди.
14. Сулук юкини кўтарувчи ҳаммолларга фақрликка чидашни осон
деб билгин, туяга оғзидаги қуриган тикан янги, тоза хурмодек туюлади.
15. Орифлар наздида донишманднинг ўринсиз лофи,
Афлотун бошига тож, бўлса ҳам, бало-офатлар келтирувчидир.
16. Эшакмунчоқ эшак нўхтасини безашга муносиб бўлганидек,
нодоннинг сафсаталари ҳам уни масхара қилишга арзийди.
17. Ҳар оқшом юлдузга боқсанг бойўғлидек сенга тикилиб туради,
ўзи алдоқчи бўлган юлдузлар қандай шумлик келтириши мумкин?
18. Чарх бир хастадурким, ундан эҳтиёт бўлиш лозим.
Чунки, аъзосининг ҳар тарафида юлдузлардан оқ хол (доғлар) бор.
19. Кўк гумбаз (фалак, осмон)нинг иши қон тўкишдан
иборатдир, ҳинонинг ҳам барги кўку аммо ранги қизилдир.
20. Луқмахўр бўғзинг озор берувчи душманингдир, сен
ҳанжар (бўғиз, ҳалқум) деганинг нуқталардан ясалган ханжардир.
21. Агар разил (пасткаш) одам атласу шоҳи (либослар)
кийиш учун умрини барбод қилса ажабланмаслик керак,
пилла қурти ҳам ўзига ипакдан кафан тўқийди.
22. Тариқат йўлчиларининг сулукига бойлик ҳам камбағаллик
ҳам моне бўлади, сафар оти на семиз, на ориқ бўлиши керак.
23. Сулук машаққатлари ҳалим одамнинг пешонасига ажин сололмайди,
кучли шамолдан ҳосил бўлган тўлқин сувдан мармарни чиқариб ташлолмайди.
24. Ўрдак жонига қарчиғай қанотининг ҳар бир пати ханжар бўлиб
ботганидек, солик баданидаги ҳар бир тук фосиққа аламли ниш бўлиб қадалади.
25. Оқил киши фақирларга пешволик қилса ҳам камтарлик қилади,
икки марваридни бир ерга пинҳон қилгандек (яхшилигини яширади).
26. Йўлбошчи (муршид)нинг яширин нарсаларни кўрсатувчи дили
гўё жоми Жамдир, Искандар оинаси Хизрга оби ҳаёт (тириклик суви)дир.
27. Кўз ёш ва қалб изтиробидан шараф бўлмаса, хотинларингга
ях сумалаги кофурий шамъ каби балки унданда софроқ туюладн…
28. Наҳс ва нажас кабилар ёмонликдан туғилган эгизаклардир,
яхшиликдан туғилганлари мушку анбарга ўхшайди.
29. Ёшу қарининг кўнгли ишқ билан ободдир, қадим Марв бинокори
(султон) Санжар, (ёдгорликлари туфайли) ҳар доим ҳам Санжардир.
30. Сафро сўзидаги «алиф» биқинига ўқдек қадал-са, асфар (сап-сариғ)
бўлгани каби фоний ошиқнинг юзи ишк ўтидан сарғайгандир.
31. Ишқ денгизида саргардон бўлган ошиққа кишаннинг ҳожати йўқ,
гирдобдаги кемага гирдобнинг ўзи яхши лангардир.
32. Ишқсизликдан кўнгил қаро бўлса, ишқ туфайли ўтлар сочади,
совуқликдан кўмир, иссиқликдан чўғ бўлади.
33. Ошиқнинг иқбол тахти девоналик гулханидир,
самандарнинг кулранг тўшамаси бир тўда кулдир.
34. Санамлар қасрининг назоратчилари ҳар тарафдан келган
интизор ошиқлар бўлиб, улар худди Хайбар
қалъаси атрофида турган араб асирларига ўхшайди.
35. Ақл — яхши ном чиқаришнинг хазинаси, ишқ — улуғ бир олам,
рўзғор тутиш — хотин иши, лашкар бўлиш эрнинг насибасидир.
36. Чин орифнинг нажот хати — юрак хуноби (қон суви)нинг тўлқинлари
бўлиб, ринднинг қадаҳ тумори (дуоси) май пиёласи атрофидаги хатлардир.
37. Хорлиқ харсанги асирлар суянадиган ёстиқ бўлиб,
қонли кийим шаҳидлар ёнбошига кўрпа-тўшак (кафан)дир.
38. Ҳақиқий орифга фано мулкидан то бақо мулкигача бир
манзил деб бил, қуёшга шарқдан ғарбгача бир кунлик йўлдир.
39. Хасис одам қўлидаги ҳар бир ақчасини абадий деб ўйлайди,
ухлаган одам тушида кўраётган ҳар қандай кайфу сафоларга ишонади.
40. Ҳийлагар, маккора хотин ҳар тарафга шўх жилва қилади.
У бир найрангбоз — қўғирчоқбоздурким, унинг капаси чодиридир…
41. Кўзингга паридек кўринган хотинни йўлдан оздирувчи шайтон деб
бил, елкаси атрофидаги икки қаноти (қўли) ёпинчиғининг шерозасидир.
42. Кўмилган моллар бошида ўтирган нақшин либосли
золим, хазина устида ётган олачипор аждардир.
43. Эй золим жафокор, олтин тождан кеч, Ҳаққа яқинлик
йўлини танла, «ақраб» (чаён) сўзининг бошидаги «айн»
ҳарфини олиб ташласанг, «қурб» (яқинлик) қолади.
44. Сен «озар» дейдиган бу оловранг зарни ҳиммат аҳли
тепиб ўтадилар, зарсиз Иброҳим (пайғамбар) тождор
унинг бутпараст отаси — Озар зарли эди…
45. Ҳар доим тилинг тиғини тортавермаки, шамнинг бошида
шуъладан олтин дубулғаси бўлса ҳам бошини кесадилар.
46. Гуноҳсиз одамга тил тиғи билан озор бериш, соғ
томирга ништар уриб, дармонсиз қилган кабидир.
47. «Довар» сўзидан «алиф» ҳарфи кетса, «давр»га айланганидек,
адолатсиз ҳоким оқибат саргашта бўлур.
48. Хоксор кишилар даражада жаббор (жабр қилувчи)лардан юқори
турадилар, чумоли шердан ўта кичик бўлсада, минорада қулай юради.
49. Юртни обод қилишда золим ва одил подшоҳ тенг (баробар) эмас,
ерни шудгор қилишда чўчқа бошқаю деҳқон бошқа.
50. Мамлакатга икки подшоҳнинг хос мулозимларидан хароб этувчи шамол эсади,
«қайсар», «қайсар» сўзидан «қай» олиб ташланса, «сарсар» (кучли бўрон) қолади.
51. Подшоҳ ҳаётининг узайишидан кўнгил тўлмаса, ноқислик пайдо бўлади,
паришонликдан «қасир» (қисқа) сўзини «қайсар» (подшоҳ) деб ўқийсан.
52. Касб машаққатидан косибнинг қўлида пайдо бўлган қабариқ,
мақсад гавҳарининг қўлга киритилганлигидан нишонадир.
53. Сажда (ибодат) қилувчиларнинг сироти мустақим
(Ҳақ йўл)дан юрганлик аломати тўғриликдир, саёҳатчи
қаламнинг катта йўли — чизғич хатлар (чизиқлар)идир.
54. Бошда нима ҳозирлаган бўлсанг, ўлганингда (охиратда) ўшани олиб кетасан,
ёшликда нима ўрганган бўлсанг, қариликда ёдингда турган бўлади.
55. Эр бечораҳол бўлса ҳам, хотиндан кам эмас, дурнинг
қиймати паст бўлса ҳам, тухумдан кам эмас.
56. Ҳаддан ортиқ камбағаллик меҳнатини Қоф тоғидан оғир деб бил,
«қоф»—«фоқа» камбағаллик сўзига айланса, жуда хунукдир.
57. Ҳиммат аҳлига фалакнинг нотекислигидан не зарар?
Юлдузлар сайр этганда ерда анҳору жарлар бўлса не ғам?
58. Ҳийлагарнинг сўзидан рост гапдек фойдаланиб бўлмайди, масхарабоз
полизидаги сабзавотлар деҳқон полизидаги сабзавотлардек эмас.
59. Хоин тубанлик билан ҳосилни қўлга киритади.
Тухум ўғирлайдиган сичқонлар худди шундай қиладилар:
бири занбар бўлиб ҳосилни бағрига босиб олади.
Иккинчиси занбар ташувчи бўлиб уни судраб кетади…
60. Амалдорларнинг кўзи камбағалларнинг молидадир шоҳпарастлар
лашкар овқати баҳонасида уларни олиб кетадилар ва мол йиғадилар.
61. Лафзи содда бўлса ҳам «ширин»нинг маъноси шириндир,
нуқтасиз «суккар» ёзилса ҳам шакар шакар бўлади.
62. Ишқ тубан кишини ҳам кўзга олижаноб қилиб кўрсатади,
парвонага шамнинг қомати Кашмир сарви (гўзали) кабидир.
63. Кўп нуқсонлар борки, ичида бир нави фойдалар ҳам бўлади,
лўлининг ёрилган чирмандаси маймун учун ўйнайдиган чамбарагдир.
64. Бу кўҳна дунёда юксакларга интилиб, манфаат изламаки,
Исо алайҳиссаломдан юқорида юлдузлардан минглаб кўршапалаклар бор.
65. Кўнгил оламига зангори олам зийнатининг ҳожати йўқ,
Фирдавс гулшанининг безаги нилуфардан эмас.
66. Кимки, наргис кўзидек зарга кўз тикса, кўзи наргис
кўзидек найза учига муносиб бўлади.
67. Комил инсоннинг кўзи Хизр чашмасидир, ким-ки бу икки
чашмадан бирини топса, абадий ҳаётга эришган бўлади.
68. Кимки, зарга кўнгил қўйса, фақрлик (мақоми) дан қуруқ қолади,
ризқида фақирликдан улуш бўлса, бу — дабдабасиз фақирликдир.
69. Фақирликни гадолик тўшанчисининг четлари шарафидан деб бил,
подшоҳ айвонининг кунгураси Зуҳал (Сатурн) қасридан баландроқдир.
70. Мансабдорларнинг Қуръон қўйиш учун ясатган лавҳларининг
кунгураси дин қўрғони девори эшигининг рахналаридир.
71. Подшоҳ фақирликка моне бўлувчи нарсалардан халос бўлишни истаса,
тадбири шуки, тасарруфидаги барча молларини қайтадан тупроққа ташласин.
72. Ҳаққа олиб борадиган йўллар кўп, аммо тез элтувчи ва яқин
йўл—фақр йўлидир, шунинг учун ҳам пайғамбар «алфақру
фахри» (фақирлик фахримдир) деган.
73. Бу (Ҳаққа элтадиган) йўлда пайғамбар билан изма-из борган киши
Аршга парвоз қилади, чунки у (пайғамбар) йўл юрувчи ва йўл бошловчидир.
74. Пайғамбар шариатининг ҳомийси бўлган Жомий, Кавсар шаробидан
лаболаб тўлдирилган шариат қадаҳини қўлида кўтариб турибди.
75. Илмининг ҳаддан ортиқлигидан у пайғамбарга ворисдир,
балки набининг ҳадисига кўра у пайғамбарлар кабидир*.
76. Равшан фикрининг боғи бир чамандурки, ҳар бир
япроқ юзидаги томчи латофатда нурли қуёшдир.
77. Юксак табиатининг гулшани шундай шарофатли бир боғдурки,
ҳар бир гул кўйлагининг тугмаси ям-яшил осмондир.
78. Илмининг кўплигидан чарх ҳам четга чиқиб туради, қаердан ҳам
кўпикли қадаҳ дарё идишига қоп-қоқ бўлишга арзисин.
79. Унинг хотираси маъно дурларига муносиб қутича бўлганидек,
чарх юлдузлар чўғига муносиб манқал (оташдон)дир.
80. Барча бокира (асл ва тоза) маънолар унинг қаламидан туғилади,
гўё қаламга оналик қилган, бокира маъноларга ҳам онадир.
81. Бокира маънолар жонбахш ҳолатлар вужудга келтирса,
ҳеч боки йўқ, қизи Марям бўлган кишига Исо(пайғамбар) набирадир.
82. Фикрининг илми қалбимда порлаб, гўё булутни ёндирди,
пахта ойнадан эмас, қуёш ҳароратидан куйиб кетади.
83. Ақл унинг мукаммал сифатларини санашдан ожиз,
бир кўзи кўр одам осмон юлдузларини қандай санаб тугатади?
84. Эй дин ҳомийси — пайғамбар! Дўзах аҳли жаннатни умид қилганидек,
хоксорлар жони эшигинг тупроғига етишишни ҳавас қиладилар.
85. Ғунча ичига тушган шабнамдек, бир неча муддатдан
бери ғампарвар кўнглимда фақирлик дуррининг орзуси тушган.
86. Фақр гадолигини истаган подшоҳ,
подшоҳликни орзу қилган гадо кабидир.
87. Тирикликни орзу қилган ўликдан кўра,
жонбахш фақр зулматида ўлмоқлик орзуйимдир.
88. Бахтсизлигим уруғи узлуксиз дил дарди мевасини
беради, уруғ қандай бўлса, ўшандай ҳосил бериши айб эмас.
89. Танамда фақат тақа ва алиф доғидан дардим аён
бўлгани йўқ, кўпинча ўқ-ёйдан баданимда жароҳатлар пайдо бўлган.
90. Бир назар сол, жинсдошларимдан айрилиб турай. Нажмиддин
Кубронинг назарига тушгаи ит итларга сарвар (бошлиқ, етакчи) бўлди.
91. Ҳиммат шами, ғам кулбасида мақсадга улаштирувчи
мумиё (даво) бўлса, юлдуз нури тундаги кемани соҳилга
еткарувчи раҳбар (йўл бошловчи)дир.
92. Бу назм (қасида)ни татаббуъ қилганим учун таънадан йироқман,
зеро кимки, пайғамбарга чокар (хизматкор) бўлса, суннатга эргашган бўлади.
93. Қуёш нуридан най (қамиш)да шаккар (пайдо) бўлганидек,
хотирингни илтифотидан бу ширин нукта (нозик маъноли сўз)лар ҳосил бўлди.
94. Қасида байтларининг сони бир кам юз бўлиб, ҳар бир байтига
боқий ва тирик бўлган Аллоҳнинг бир номидан равнақ етгандир*
95. Қасиданинг ҳар бир байтини Байтуллоҳ (Каъба) десам
арзийди, чунки эгнида матонатдан тикилган қора либос бор.
96. Лекин у, хусусан юлдузлар билан ғужғон чархнинг ёнбошида
бўлса, порлоқ дур тўла қутичанинг эгаси бўлсам!
97. Номини «Туҳфат ул-афкор» десам, ажабланадиган жойи йўқ,
ҳузурингга фикрим денгизидан бу гавҳарни туҳфа қилиб келтирдим.
98. Қасиданинг ёзиб тугалланиш тарихи «Явми жомеъи шаҳри ражаб»
бўлди, ажабки, у ою кун ҳисоби унинг ниҳоя топганига мазҳардир.
99. То Қуёш тўртинчи осмондан нур сочиб турар экан,
ер юзида толибларга олий соянгдан файзлар етаверсин!
ИЗОҲЛАР
Филология фанлари доктори С. Эркинов тайёрлаган
Кўлёзма сарлавхасида «Касидан Туҳфат ул-афкор» татаббуъи «Дарёи аброр» (Хусрав Деҳлавийнинг «Дарёи аброр» қасидасига татаббуъдир).
«Ситтаи заруриятнинг ушбу учинчи (солис) қасидаси Абдураҳмон Жомийнинг «Лужжат ул-асрор» қасидасидан ҳам баҳра олган ва бинобарин Навоий уни устоз Жомий номига бағишлаган.
19. Хусрави беоқибат. Хусрав — шоҳ, шоҳликни англатади. Навоий кўрсатилган мисрада «Хусрави беоқибат» бирикмасида ҳарфий санъатдан фойдаланиб, охири тушиб қолган Хусрав сўзига ишора қилади. Агар Хусрав сўзидан охирги ҳарфи бўлмиш — «вов» тушиб қолса, араб ёзувидаги ифодаси бўйича — хуср сўзининг ўзагигина қолади. У ҳолда бу сўз зиён, заҳмат, фалокат маъноларига эга бўлади. Навоий ўз замонасидаги адолатсиз шоҳлар ҳақида сўз юритмоқчи бўлиб, «Ўз ўлимини ўйламайдиган шоҳ мамлакатни хароб қилади» деган фикрни «Хусрави беоқибат» ҳарфий санъатини ишлатиш билан ўз тасвирларига нозик маънолар бахш этади.
20. Ханжар-ҳанжар — Мисрадаги ушбу сўзларда араб ёзувидаги шаклига кўра сўз ўйини қилинган. Ханжар-тиғ, ёзувда битта нуқта ўчирилиши билаи у ҳанжар (доғ)га айланади (томоқ, ҳалқумдаги озор доғига айланади).
21. Санжар номи қаламга олинган мисраларда Навоий ишқнинг ҳамишалик порлоқлик хислатини образли англатиш учун кўҳна иморатларнинг марвлик устаси бўлган Санжар янги даврда ҳам Санжардир деган фикрни билдиради.
22. Зарбати мард… — Ушбу сатрларда китобхонни жиддий му-шоҳадага тортадиган сўз ўйинлари қўлланган. Зарбати мард омад инак онки озар хониаш, Бе зар Иброҳимро точ, асту бо зар Озар аст. Бу ўринларда сўз ўйини «зар» ва «озар» атамаларида яширинган Шоирнинг тасвирлашича, зар (олтин) гарчи кўзга озар (Бу ерда «озар» сўзи ўт (олов) маъносида истифода этилмоқда) бўлиб кўринсада, у кишига зарба берувчидир (Одамни мағлуб этувчидир). Агар «Озар» сўзидан «зар» олиб қўйилса, «алиф»нинг ўзи қоладики, у Иброҳимнинг бошига тож бўлиши мумкии. Алиф «зар» билан яна қўшилса, эски ҳолатига Ўзарўт қайтади. (Озар ўз навбатида Иброҳим пайғамбарнинг бутпараст отасининг исмидир).
23. Раҳ сўи Ҳақ беҳад, аммо ҳаст ақраб роҳи фақр,
Баҳри он-к «алфақру фахрй» гуфтаи пайғамбар аст.
Бу ўринда «алфақру фахрй», яъни «фақрлик менинг фахримдир» ибораси Муҳаммад пайғамбарнинг ҳадисларидандир. Юқоридаги мисраларда Навоий тамсил санъатини қўллаб, «Оллоҳ даргоҳига олиб борадиган йўл кўп, бироқ «фақр» йўли энг яқин қўлдир» деб ҳазрат пайғамбаримизнинг сўзларини далил сифатида келтиради.
24. Бикри маънй ҳолати жонбахш агар зодаш чи дур,
Шуд набира Исй он касро, ки Марям духтар аст.
Иси — Исо пайғамбар. Марям унинг онаси. Исо ва Марям тавсифини Қуръондан бошлаб кўпгина китобларда учратиш мумкин Мўъжизалар эгаси Исо пайғамбар Аллоҳнинг қудрати билан Имрон қизи Марямдан отасиз туғилган ва бинобарин адабиётларда Исми Марям номи билан ҳам келади. Навоий юқоридаги байтда тамсил санъатини қўллаб, ҳали қиз Марямга Исо фарзанд бўлгани каби янги, очилмаган теран маънолардан жонга роҳат бахш этувчи ҳолат ва кайфиятларнинг юзага келиши ажабланарли эмас, деган мазмунга ишора қилади.
25. Гашт явми… — «Туҳфат ул-афкор»нинг ёзилган йили қасида-нинг хотима олдидаги қуйдаги байтда зикр этилади.
Гашт явми чомеи шаҳри рачаб таърихи он,
Турфатар к-он моху рўз итмоми ўро мазҳар аст.
Бу қасиданинг таърихи ражаб ойининг жумъа кунига тўғри келади. Ажойиб жойи шундаки, шу кун ва шу ойнинг абжад ҳисоби касиданииг тугалланган санасини ҳам курсатади, демак эди. Шундай қилиб қасиданинг тугалланган йили «явми жомеъ шаҳри ражаб» сўзлари таркибидаги ҳарфларнинг сон йиғиндисидан келиб чиқади (Ҳижрий 880, мелодий эса 1476 йил). Садриддин Айний «Алишер Навоин» асарида ушбу таърихнинг ечимига тўлиқ келтиради (Ўша китоб, 1948. 38-саҳ.).
ALISHЕR NAVOIY
«TӮHFAT UL-AFKOR» (FIKRLAR TUHFASI)
TATABBӮ’I «DARYOI ABROR»
1. Otashin la’le, ki toҷi xusravonro zevar ast,
Axgare bahri xayoli xom puxtan dar sar ast.
2. Shah, ki yod az marg n-orad, z-ӯst vayronii mulk.
Xusravi be oqibat xusri bilodu kishvar ast.19
3. Qaydi zinat musqiti farru shukӯhi xusravist,
Sheri zanҷirӣ zi sheri besha kamsavlattar ast.
4. Lozimi shohӣ naboshad xolӣ az dardi sare,
«Kӯsi shah xoliyu bongi g‘ulg‘ulash dardi sar ast».
5. Bo dahoni xushku chashmi tar qanoat kun az on-k,
«Har ki qon’ shud ba xushku tar shahi bahru bar ast».
6. Xoҷa dil dar vaҷhu sar afkanda pesh az fikri axz,
Sadr az bahri tama’ binshasta chashme bar dar ast.
7. To buvad shayxi riyoӣ nuktagӯ dilrost ranҷ,
To shitoro yax buvad, uryon zi sarmo muztar ast.
8. Aql xandad har chi gӯyand ahli zarq az voqea,
Xanda orad harki xob andar fasonagustar ast.
9. Voizu tome’—gadoi non buvad, farqash hamin,
K-in ba zeri minbar omad, on farozi minbar ast.
10. Tuxmi rasvoӣ dihad bar donai tasbehi zarq,
Ore-ore, dona ҷinsi xeshro borovar ast.
11. Fiqhro chun illati makru hiyal sazad faqeh,
Ne faqeh ast on, ki hafri illati fiqh andar ast.
12. Qozii purhila oyad bo siҷilli purguvoh,
Mahzi kizb ast az baroi ҷargagӯӣ mahzar ast.
13. Ҷonibi ҷavr ar bigirad ahl beshak ҷohil ast,
Ҷohil ar yobad xalos az ҷahl, ilmash mazhar ast.
14. Rahravoni borkashro sahl donoshomi faqr,
Dar dahoni noqa xori xushk xurmoi tar ast.
15. Lofi bevaҷhi hakim omad ba nazdi ahli dil,
Ofati behad bar Aflotun agarchi afsar ast.
16. Nuktai nodon zi bahri rishxandi ӯ nakӯst,
Mӯhrai xar darxuri tazyini afsori xar xast.
17. Har shab axtar bin chu bume chashm sar dӯxta,
To chi kizb orad burun gar xud hama Bӯma’shar ast.
18. Charx ma’lulest k-az vay voҷib omad ehtiroz,
K-ash bar a’zo har taraf xoli safed az axtar ast.
19. Gunbadi axzar, ki xunrezist korash, dur nest,
Bargi hino axzar omad, lek rangash ahmar ast,
20. Dushman ast az dog‘i ozor on ki hastat luqmaxӯr,
Xanҷar ast az nuqtaye onro, ki gӯi xanҷar ast.20
21. Sifla gar mirad pai iksunu atlas dur nest,
Hast az bahri kafan kirme, ki abreshimgar ast.
22. Rahravonro foqavu ne’mat kunad man’i suluk,
Asbi rah on ast, ki ӯ na farbehu na log‘ar ast.
23. Chin ba rӯye nafganad shiddat, ki shaxsashrost hilm,
Mavҷ azobe n-ovarad sarsar, ki nomash marmar ast.
24. Neshi tardoman buvad har mӯi mardi garmrav,
Ҷoni batro har pare az boli shohin xanҷar ast.
25. Mardi purma’nӣ chi gar binӣ haqirash peshvost,
Peshi ӯ kam, bal du marvoridro yak muzmar ast.
26. Mardi rahbinro dili maxfinamo v-on Ҷomi Ҷam,
Xizrro obi hayot oinai Iskandar ast.
27. Gar sharaf n-az ashku sӯzi dil, buvad bar hamsaron
Shӯshai yax sham’i kofurist, bal sofitar ast.
28. Tav’amoni bad buvad monand chun nahsu naҷas,
Zodai neku mushobeh chun abiru anbar ast.
29. Mulki dil piru ҷavonro hast obodon zi ishq,
Bonii Marvi kuhan Sanҷar zi nav ham Sanҷar ast.21
30. Rangi zardi oshiqi fonӣ buvad az tiri ishq,
Hamchu safro, k-ash alif shinad ba pahlu asfar ast.
31. Nest sargardoni bahri ishqro hoҷat ba qayd,
Kishtii girdobro girdob nekӯ langar ast.
32. Dil zi beishqӣ siyah boshad, zi ishq otashfishon,
Hast az sardӣ zugol on, k-ӯ zi garmӣ axgar ast.
33. Masnadi iqboli oshiq gulxani devonagist,
Farshi sanҷobi samandar tӯdai xokistar ast.
34. Noziri qasri buton ushshoqi zor az har taraf,
Chun asironi arab girdi hisori Xaybar ast.
35. Aqlu ganҷi neknomӣ ishqu har dam olame,
Xonadorӣ kori zan, lashkar nasibi shavhar ast.
36. Mardro xatti naҷot amvoҷi xunobi dil ast,
Rindro hirzi qadah arqomi davri sog‘ar ast.
37. Xorai xore asironro ba bolin muttakost,
Ҷomai xunin shahidonro ba pahlӯ bistar ast.
38. Mardro yak manzil az mulki fano don to baqo,
Mehrro yakrӯza rah az Boxtar to Xovar ast.
39. Siflaro har naqd, k-andar dast dorad, boqӣ ast,
Xuftaro har aysh, k-andar xob binad, bovar ast.
40. Dallai purhila, k-ash shӯxest har sӯ ҷilvagar,
Lӯ’batakbozist, inak xaymai ӯ chodar ast.
41. Devi rahzan don, na zan, on k-ӯ ba chashmat chun parist,
Davri kitfi ӯ du bol afganda atfi me’ҷar ast.
42. Bar sari amvoli madfun zolimi naqshinqabo,
Bar farozi ganҷ bo ҷildi munaqqash ajdar ast.
43. Toҷi zar bigzor, ey muzivu nazdikӣ guzin,
Qurb memonad chu shud ayne, ki aqrabro sar ast.
44. Zarbati mard omad inak, on ki ozar xoniyash,
Be zar Ibrohimro toҷ astu bo zar Ozar ast.22
45. Barmakash teg‘i zabon har dam, k-az in rӯ sham’ro,
Sar burand archi ba farq az shӯ’la zarrin mig‘far ast.
46. Begunohro soxta ozurda az teg‘i zabon,
Notavon kardan ragi beranҷro az nashtar ast.
47. Hokimi norostiro oqibat sargashtagist,
Davr gardad be alif onro ki gӯy dovar ast.
48. Xokiyon dar noi bolotar zi ҷabboron, ki mӯr
Beh xiromad bar manor, az sher agarchi ahqar ast.
49. Zolimu odil na yaksonand dar ta’miri mulk,
Xuk digar dar shiyori mulku dehqon digar ast.
50. Mulkro az mavkabi du shah vazad bodi futur,
Chun zi qaysar qaysar omad, nukta hosil sarsar ast.
51. Dil, ki nabvad ҷam’ dar maddi hayotash, kӯtahist,
Az pareshonӣ qasirash xonӣ, on k-ӯ qaysar ast.
52. Mardi kosibro zi ranҷi kasb bar kaf obila,
Shud daleli gavhari maqsud, k-ash dast andar ast.
53. Shud siroti mustaqimi saҷdasozon rostӣ,
Shohrohi rahravi xoma xututi mistar ast.
54. Az bidoyat har chӣ ovardӣ, ba murdan on barӣ,
Dar tufuliyat chӣ omӯzӣ, ba pirӣ az bar ast.
55. Mard az zan kam na dar gavhar chi gar boshad haqir,
Dur zi bayza kam na dar qimat agarchi asg‘ar ast.
56. Mehnati iflosi mufrit dar garonӣ Qof don,
Qof chui shud foqa bs’had gasht v-in mustankar ast.
57. Ahli himmatro zi nohamvorii gardun chӣ bok,
Sayri anҷumro chӣ g‘am, k-andar zamin ҷӯyu ҷar ast?
58. Nest barxӯrdan zi qavli hilagar chun qavli rost,
Tarrai folizi bozigar na chun barzigar ast.
59. Zillat omad hosili xoin, ki mushon chun kunad,
Bayzaduzdӣ on yake, zanbarkash in yak zanbar ast.
60. Chashm bar moli faqironand ummol ar barad,
Shohsirishton mol memonand, ki quti lashkar ast.
61. Ma’nii shirin buvad shirin, chi gar soda-st lafz,
Ham shakar boshad shakar, be nuqta garchi sukkar ast.
62. Ishq asfalro ba chashm a’lo darorad ҷilvagar,
Sham’ro qomat bari parvona sarvi Kashmar ast.
63. Ey, baso nuqson, ki dar zimnash buvad yak nav’ sud,
Chun dafi luli darid az bahri maymun chanbar ast.
64. Bar mapar az avҷi rif’at, k-andar in dayri kӯhan,
Bar farozi Isӣ az anҷum hazoron shabpar ast.
65. Olami dilro chi hoҷat zevar az charxi kabud,
Gulshani Firdavsro zinat na az nilufar ast.
66. Har ki dӯzad chashm bar zar, hamchu abhar chashmi ӯ
Loiqi nӯgi sinon monandi chashmi abhar ast.
67. Chashmi komil chashmai Xizr astu boshad hardu ayn,
3-in du har yakro kase k-ӯ yoft, umri bemar ast.
68. On ki dil bandad ba zar az faqr, boshad rizqi mahz,
V-on chi dar rizqash buvad az faqr, faqri befar ast.
69. Az sharaf dandonai farshi gadoӣ faqr don,
«Kunguri ayvoni shah az koxi kayvon bartar ast».
70. Bahri mus’haf kunguri rahle, ki sozand ahli ҷoh,
«Raxnaho don, k-ash ba devori hisori din dar ast».
71. Mone’i faqr ast shahro muddao, inak zi sar
On chi nav dar dorad, andozad ba xokash bar dar ast.
72. Rah sӯi Haq behad, ammo hast aqrab rohi faqr,
Bahri on-k «Al-faqru faxrӣ» guftai payg‘ambar ast.23
73. Andar in rah on ki dorad gom bar gomi rasul,
Arshparvozest, k-ӯ ham rohrav, ham rahbar ast.
74. Homii shar’i nabӣ Ҷomӣ, ki ҷomi shar’ro,
Doshta bar kaf labolab az sharobi Kavsar ast.
75. On ki az ilmi fuzun az had nabiro voris ast,
Balki az qavli nabӣ payg‘ambaronro hambar ast.
76. Ravzai ra’yi munirash gulshane don, k-ash zi lutf,
Qatrai ruxsorai har barg mehri anvar ast.
77. Gulshani tab’i rafeash ravzaye don, k-az sharaf
Tugmai perohani har gul sipehri axzar ast.
78. Charx az ilmash fitad yak sӯ, kuҷo ҷomi hubob?
Zarfi daryoro pai sarpӯsh budan darx(v)ar ast.
79. Xotirash durhoi ma’niro buvad shoista durҷ,
Charx bahri axgari anҷum munosib maҷmar ast.
80. Zoyad az kilkash hama abkori ma’nӣ gӯiyo,
Um, ki dar xoma-st bikri ma’niyashro modar ast.
81. Bikri ma’nӣ xolati ҷonbaxsh agar zodash chi dur,
Shud nabera Isӣ on kasro, ki Maryam duxtar ast.24
82. Ilmi royash az dilam sar zad bad-in son, k-abr sӯxt.
Otash andar punba n-az oina, k-az tobi x(v)ar ast.
83. Oҷiz az te’dodi avsofi kamoli ӯst akl,
Anҷumi gardun shumurdan kay tariqi a’var ast?
84. Dinpanoho, ahli dӯzaxro chu ummedi bihisht,
Ҷoni xokiro havoi vasli on xoki dar ast.
85. Kolason, k-andar daruni g‘uncha aftad, muddatest,
K-orzui durri faqram dar dili g‘amparvar ast.
86. Podshohe, k-ash gadoi faqr gashtan orzust,
Chun gadoye boshad on k-ash podshohӣ dar sar ast.
87. Orzui murdanam dar zulmati ҷonbaxshi faqr,
3-orzui murda sӯi zindagonӣ aksar ast.
88. Tuxmi idboram damodam dardi dil bor ovarad,
Ayb nabvad gar bad-in son donaro z-inson bar ast.
89. Bar tan az na’lu alif tanho na dardam shud ayon,
Bas, ҷarohat z-on kamonu tiram andar paykar ast.
90. Yak nazar afkan, ki mustasno shavam z-abnoi ҷins,
Sag, ki shud manzuri Naҷmiddin sagonro sarvar ast.
91. Sham’i himmat g‘urfai g‘amro ba maqsad mӯmiyost,
Nuri axtar kishtii shabro ba sohil rahbar ast.
92. Dar tatabbӯ’ kardani in nazm ozodam zi ta’n,
Tobei sunnat buvad har k-ӯ nabiro chokar ast.
93. 3-iltifotii xotirat in nuktai shirin marost,
Hamchunon k-az partavi xurshed nayro shakkar ast.
94. Dar adad abyoti ӯ sad kam yak omad, gӯiyo
Har yakero ravnaq az yak nomi hayyi akbar ast.
95. Mesazad har bayti ӯ gar gӯyamash Baytullah ast,
Az matonat v-az libosi asvadash, k-andar bar ast.
96. Lek ҷanbi charx k-ӯ boshad xususan purnuҷum,
Huqqaye chu-bvad giriftam, pur zi durri azhar ast.
97. «Tӯhfat-ul-afkor» agar nomash niham navbad aҷab,
Tӯhfa nazdat chun zi bahri fikratam in gavhar ast.
98. Gasht «Yavmi ҷome’i shahri raҷab» ta’rixi on,
Turfatar, k-on mohu rӯz itmomi ӯro mazhar ast.25
99. Toliboni rub’i maskunro zi zilli oliyat,
Fayz bodo, to maqomi mehr chorum manzar ast.«TUHFAT UL-AFKOR»
Mazmuniy tarjimasi
Sayfiddin Rafiddinov tarjimasi
1. Podshohlar tojidagi qip-qizil la’l — boshda xom
xayol pishiruvchi (yetiltiruvchi) bir cho‘g‘dir.
2. O‘limni eslamaydigan podshohning mamlakati vayron bo‘ladi,
oqibatsiz shoh (Xusrav kabi) yurtiga ziyon keltiradi.
3. Zeb-ziynatga hirs qo‘yish shohona shon-shavkatni barbod etadi,
o‘rmon sheriga nisbatan zanjirband sherning savlati ko‘rimsizdir.
4. Shohning bosh og‘rig‘idan xoli bo‘lishi maholdir,
«Katta nog‘oraning ichi bo‘shu g‘avg‘osi boshni og‘ritadi».
5. Qurigan og‘iz va namli ko‘zga qanoat qil, ho‘lu quruqqa
qanoat qilgan quruqlik va dengiz podshohidir.
6. Xoja bir narsa olishdan oldin andisha qilib, xijolat
chekadi, qozi tama’ qilib, eshikka mo‘ltirab turadi.
7. To riyokor shayx safsatasini bas qilmas ekan, ko‘ngil og‘riyveradi,
to qishning sovug‘i ketmasa, yalang‘och kishi iztirob chekaveradi.
8. Hiylagarlar gapirib beradigan har qanday voqeadan aql kuladi,
tushida afsona aytuvchi (alahsirovchi) odam kulgi qistatadi.
9. Ta’magir voiz — non tilovchi gadoga o‘xshandi, ular o‘rtasidagi
farq—biri minbar ustida, boshqasi minbar ostida bo‘ladi.
10. Riyokorlik tasbehining donalari rasvolik urug‘ini undiradi,
darvoqe, urug‘ o‘z jinsiga mansub meva beradi.
11. Faqih (shariat olimi) fiqh (shariat ilmi)ni makr-hiyla quroli
qilib olsa, u faqih emas, fiqh kasaliga mubtalo bo‘lgan kishidir.
12. Hiylagar qozining ko‘p shohidlar guvohligida guvohnomani
to‘ldirgani yolg‘ondir, guvohnoma qozining martabasi uchun kerakdir.
13. Jabru jafo yo‘lini tutgan el, shubhasiz, johildir,
johil jaholatdan qutuldimi, demak, ilm hosil qilibdi.
14. Suluk yukini ko‘taruvchi hammollarga faqrlikka chidashni oson
deb bilgin, tuyaga og‘zidagi qurigan tikan yangi, toza xurmodek tuyuladi.
15. Oriflar nazdida donishmandning o‘rinsiz lofi,
Aflotun boshiga toj, bo‘lsa ham, balo-ofatlar keltiruvchidir.
16. Eshakmunchoq eshak no‘xtasini bezashga munosib bo‘lganidek,
nodonning safsatalari ham uni masxara qilishga arziydi.
17. Har oqshom yulduzga boqsang boyo‘g‘lidek senga tikilib turadi,
o‘zi aldoqchi bo‘lgan yulduzlar qanday shumlik keltirishi mumkin?
18. Charx bir xastadurkim, undan ehtiyot bo‘lish lozim.
Chunki, a’zosining har tarafida yulduzlardan oq xol (dog‘lar) bor.
19. Ko‘k gumbaz (falak, osmon)ning ishi qon to‘kishdan
iboratdir, hinoning ham bargi ko‘ku ammo rangi qizildir.
20. Luqmaxo‘r bo‘g‘zing ozor beruvchi dushmaningdir, sen
hanjar (bo‘g‘iz, halqum) deganing nuqtalardan yasalgan xanjardir.
21. Agar razil (pastkash) odam atlasu shohi (liboslar)
kiyish uchun umrini barbod qilsa ajablanmaslik kerak,
pilla qurti ham o‘ziga ipakdan kafan to‘qiydi.
22. Tariqat yo‘lchilarining sulukiga boylik ham kambag‘allik
ham mone bo‘ladi, safar oti na semiz, na oriq bo‘lishi kerak.
23. Suluk mashaqqatlari halim odamning peshonasiga ajin sololmaydi,
kuchli shamoldan hosil bo‘lgan to‘lqin suvdan marmarni chiqarib tashlolmaydi.
24. O‘rdak joniga qarchig‘ay qanotining har bir pati xanjar bo‘lib
botganidek, solik badanidagi har bir tuk fosiqqa alamli nish bo‘lib qadaladi.
25. Oqil kishi faqirlarga peshvolik qilsa ham kamtarlik qiladi,
ikki marvaridni bir yerga pinhon qilgandek (yaxshiligini yashiradi).
26. Yo‘lboshchi (murshid)ning yashirin narsalarni ko‘rsatuvchi dili
go‘yo jomi Jamdir, Iskandar oinasi Xizrga obi hayot (tiriklik suvi)dir.
27. Ko‘z yosh va qalb iztirobidan sharaf bo‘lmasa, xotinlaringga
yax sumalagi kofuriy sham’ kabi balki undanda sofroq tuyuladn…
28. Nahs va najas kabilar yomonlikdan tug‘ilgan egizaklardir,
yaxshilikdan tug‘ilganlari mushku anbarga o‘xshaydi.
29. Yoshu qarining ko‘ngli ishq bilan oboddir, qadim Marv binokori
(sulton) Sanjar, (yodgorliklari tufayli) har doim ham Sanjardir.
30. Safro so‘zidagi «alif» biqiniga o‘qdek qadal-sa, asfar (sap-sarig‘)
bo‘lgani kabi foniy oshiqning yuzi ishk o‘tidan sarg‘aygandir.
31. Ishq dengizida sargardon bo‘lgan oshiqqa kishanning hojati yo‘q,
girdobdagi kemaga girdobning o‘zi yaxshi langardir.
32. Ishqsizlikdan ko‘ngil qaro bo‘lsa, ishq tufayli o‘tlar sochadi,
sovuqlikdan ko‘mir, issiqlikdan cho‘g‘ bo‘ladi.
33. Oshiqning iqbol taxti devonalik gulxanidir,
samandarning kulrang to‘shamasi bir to‘da kuldir.
34. Sanamlar qasrining nazoratchilari har tarafdan kelgan
intizor oshiqlar bo‘lib, ular xuddi Xaybar
qal’asi atrofida turgan arab asirlariga o‘xshaydi.
35. Aql — yaxshi nom chiqarishning xazinasi, ishq — ulug‘ bir olam,
ro‘zg‘or tutish — xotin ishi, lashkar bo‘lish erning nasibasidir.
36. Chin orifning najot xati — yurak xunobi (qon suvi)ning to‘lqinlari
bo‘lib, rindning qadah tumori (duosi) may piyolasi atrofidagi xatlardir.
37. Xorliq xarsangi asirlar suyanadigan yostiq bo‘lib,
qonli kiyim shahidlar yonboshiga ko‘rpa-to‘shak (kafan)dir.
38. Haqiqiy orifga fano mulkidan to baqo mulkigacha bir
manzil deb bil, quyoshga sharqdan g‘arbgacha bir kunlik yo‘ldir.
39. Xasis odam qo‘lidagi har bir aqchasini abadiy deb o‘ylaydi,
uxlagan odam tushida ko‘rayotgan har qanday kayfu safolarga ishonadi.
40. Hiylagar, makkora xotin har tarafga sho‘x jilva qiladi.
U bir nayrangboz — qo‘g‘irchoqbozdurkim, uning kapasi chodiridir…
41. Ko‘zingga paridek ko‘ringan xotinni yo‘ldan ozdiruvchi shayton deb
bil, yelkasi atrofidagi ikki qanoti (qo‘li) yopinchig‘ining sherozasidir.
42. Ko‘milgan mollar boshida o‘tirgan naqshin libosli
zolim, xazina ustida yotgan olachipor ajdardir.
43. Ey zolim jafokor, oltin tojdan kech, Haqqa yaqinlik
yo‘lini tanla, «aqrab» (chayon) so‘zining boshidagi «ayn»
harfini olib tashlasang, «qurb» (yaqinlik) qoladi.
44. Sen «ozar» deydigan bu olovrang zarni himmat ahli
tepib o‘tadilar, zarsiz Ibrohim (payg‘ambar) tojdor
uning butparast otasi — Ozar zarli edi…
45. Har doim tiling tig‘ini tortavermaki, shamning boshida
shu’ladan oltin dubulg‘asi bo‘lsa ham boshini kesadilar.
46. Gunohsiz odamga til tig‘i bilan ozor berish, sog‘
tomirga nishtar urib, darmonsiz qilgan kabidir.
47. «Dovar» so‘zidan «alif» harfi ketsa, «davr»ga aylanganidek,
adolatsiz hokim oqibat sargashta bo‘lur.
48. Xoksor kishilar darajada jabbor (jabr qiluvchi)lardan yuqori
turadilar, chumoli sherdan o‘ta kichik bo‘lsada, minorada qulay yuradi.
49. Yurtni obod qilishda zolim va odil podshoh teng (barobar) emas,
yerni shudgor qilishda cho‘chqa boshqayu dehqon boshqa.
50. Mamlakatga ikki podshohning xos mulozimlaridan xarob etuvchi shamol esadi,
«qaysar», «qaysar» so‘zidan «qay» olib tashlansa, «sarsar» (kuchli bo‘ron) qoladi.
51. Podshoh hayotining uzayishidan ko‘ngil to‘lmasa, noqislik paydo bo‘ladi,
parishonlikdan «qasir» (qisqa) so‘zini «qaysar» (podshoh) deb o‘qiysan.
52. Kasb mashaqqatidan kosibning qo‘lida paydo bo‘lgan qabariq,
maqsad gavharining qo‘lga kiritilganligidan nishonadir.
53. Sajda (ibodat) qiluvchilarning siroti mustaqim
(Haq yo‘l)dan yurganlik alomati to‘g‘rilikdir, sayohatchi
qalamning katta yo‘li — chizg‘ich xatlar (chiziqlar)idir.
54. Boshda nima hozirlagan bo‘lsang, o‘lganingda (oxiratda) o‘shani olib ketasan,
yoshlikda nima o‘rgangan bo‘lsang, qarilikda yodingda turgan bo‘ladi.
55. Er bechorahol bo‘lsa ham, xotindan kam emas, durning
qiymati past bo‘lsa ham, tuxumdan kam emas.
56. Haddan ortiq kambag‘allik mehnatini Qof tog‘idan og‘ir deb bil,
«qof»—«foqa» kambag‘allik so‘ziga aylansa, juda xunukdir.
57. Himmat ahliga falakning notekisligidan ne zarar?
Yulduzlar sayr etganda yerda anhoru jarlar bo‘lsa ne g‘am?
58. Hiylagarning so‘zidan rost gapdek foydalanib bo‘lmaydi, masxaraboz
polizidagi sabzavotlar dehqon polizidagi sabzavotlardek emas.
59. Xoin tubanlik bilan hosilni qo‘lga kiritadi.
Tuxum o‘g‘irlaydigan sichqonlar xuddi shunday qiladilar:
biri zanbar bo‘lib hosilni bag‘riga bosib oladi.
Ikkinchisi zanbar tashuvchi bo‘lib uni sudrab ketadi…
60. Amaldorlarning ko‘zi kambag‘allarning molidadir shohparastlar
lashkar ovqati bahonasida ularni olib ketadilar va mol yig‘adilar.
61. Lafzi sodda bo‘lsa ham «shirin»ning ma’nosi shirindir,
nuqtasiz «sukkar» yozilsa ham shakar shakar bo‘ladi.
62. Ishq tuban kishini ham ko‘zga olijanob qilib ko‘rsatadi,
parvonaga shamning qomati Kashmir sarvi (go‘zali) kabidir.
63. Ko‘p nuqsonlar borki, ichida bir navi foydalar ham bo‘ladi,
lo‘lining yorilgan chirmandasi maymun uchun o‘ynaydigan chambaragdir.
64. Bu ko‘hna dunyoda yuksaklarga intilib, manfaat izlamaki,
Iso alayhissalomdan yuqorida yulduzlardan minglab ko‘rshapalaklar bor.
65. Ko‘ngil olamiga zangori olam ziynatining hojati yo‘q,
Firdavs gulshanining bezagi nilufardan emas.
66. Kimki, nargis ko‘zidek zarga ko‘z tiksa, ko‘zi nargis
ko‘zidek nayza uchiga munosib bo‘ladi.
67. Komil insonning ko‘zi Xizr chashmasidir, kim-ki bu ikki
chashmadan birini topsa, abadiy hayotga erishgan bo‘ladi.
68. Kimki, zarga ko‘ngil qo‘ysa, faqrlik (maqomi) dan quruq qoladi,
rizqida faqirlikdan ulush bo‘lsa, bu — dabdabasiz faqirlikdir.
69. Faqirlikni gadolik to‘shanchisining chetlari sharafidan deb bil,
podshoh ayvonining kungurasi Zuhal (Saturn) qasridan balandroqdir.
70. Mansabdorlarning Qur’on qo‘yish uchun yasatgan lavhlarining
kungurasi din qo‘rg‘oni devori eshigining raxnalaridir.
71. Podshoh faqirlikka mone bo‘luvchi narsalardan xalos bo‘lishni istasa,
tadbiri shuki, tasarrufidagi barcha mollarini qaytadan tuproqqa tashlasin.
72. Haqqa olib boradigan yo‘llar ko‘p, ammo tez eltuvchi va yaqin
yo‘l—faqr yo‘lidir, shuning uchun ham payg‘ambar «alfaqru
faxri» (faqirlik faxrimdir) degan.
73. Bu (Haqqa eltadigan) yo‘lda payg‘ambar bilan izma-iz borgan kishi
Arshga parvoz qiladi, chunki u (payg‘ambar) yo‘l yuruvchi va yo‘l boshlovchidir.
74. Payg‘ambar shariatining homiysi bo‘lgan Jomiy, Kavsar sharobidan
labolab to‘ldirilgan shariat qadahini qo‘lida ko‘tarib turibdi.
75. Ilmining haddan ortiqligidan u payg‘ambarga vorisdir,
balki nabining hadisiga ko‘ra u payg‘ambarlar kabidir*.
76. Ravshan fikrining bog‘i bir chamandurki, har bir
yaproq yuzidagi tomchi latofatda nurli quyoshdir.
77. Yuksak tabiatining gulshani shunday sharofatli bir bog‘durki,
har bir gul ko‘ylagining tugmasi yam-yashil osmondir.
78. Ilmining ko‘pligidan charx ham chetga chiqib turadi, qayerdan ham
ko‘pikli qadah daryo idishiga qop-qoq bo‘lishga arzisin.
79. Uning xotirasi ma’no durlariga munosib quticha bo‘lganidek,
charx yulduzlar cho‘g‘iga munosib manqal (otashdon)dir.
80. Barcha bokira (asl va toza) ma’nolar uning qalamidan tug‘iladi,
go‘yo qalamga onalik qilgan, bokira ma’nolarga ham onadir.
81. Bokira ma’nolar jonbaxsh holatlar vujudga keltirsa,
hech boki yo‘q, qizi Maryam bo‘lgan kishiga Iso(payg‘ambar) nabiradir.
82. Fikrining ilmi qalbimda porlab, go‘yo bulutni yondirdi,
paxta oynadan emas, quyosh haroratidan kuyib ketadi.
83. Aql uning mukammal sifatlarini sanashdan ojiz,
bir ko‘zi ko‘r odam osmon yulduzlarini qanday sanab tugatadi?
84. Ey din homiysi — payg‘ambar! Do‘zax ahli jannatni umid qilganidek,
xoksorlar joni eshiging tuprog‘iga yetishishni havas qiladilar.
85. G‘uncha ichiga tushgan shabnamdek, bir necha muddatdan
beri g‘amparvar ko‘nglimda faqirlik durrining orzusi tushgan.
86. Faqr gadoligini istagan podshoh,
podshohlikni orzu qilgan gado kabidir.
87. Tiriklikni orzu qilgan o‘likdan ko‘ra,
jonbaxsh faqr zulmatida o‘lmoqlik orzuyimdir.
88. Baxtsizligim urug‘i uzluksiz dil dardi mevasini
beradi, urug‘ qanday bo‘lsa, o‘shanday hosil berishi ayb emas.
89. Tanamda faqat taqa va alif dog‘idan dardim ayon
bo‘lgani yo‘q, ko‘pincha o‘q-yoydan badanimda jarohatlar paydo bo‘lgan.
90. Bir nazar sol, jinsdoshlarimdan ayrilib turay. Najmiddin
Kubroning nazariga tushgai it itlarga sarvar (boshliq, yetakchi) bo‘ldi.
91. Himmat shami, g‘am kulbasida maqsadga ulashtiruvchi
mumiyo (davo) bo‘lsa, yulduz nuri tundagi kemani sohilga
yetkaruvchi rahbar (yo‘l boshlovchi)dir.
92. Bu nazm (qasida)ni tatabbu’ qilganim uchun ta’nadan yiroqman,
zero kimki, payg‘ambarga chokar (xizmatkor) bo‘lsa, sunnatga ergashgan bo‘ladi.
93. Quyosh nuridan nay (qamish)da shakkar (paydo) bo‘lganidek,
xotiringni iltifotidan bu shirin nukta (nozik ma’noli so‘z)lar hosil bo‘ldi.
94. Qasida baytlarining soni bir kam yuz bo‘lib, har bir baytiga
boqiy va tirik bo‘lgan Allohning bir nomidan ravnaq yetgandir*
95. Qasidaning har bir baytini Baytulloh (Ka’ba) desam
arziydi, chunki egnida matonatdan tikilgan qora libos bor.
96. Lekin u, xususan yulduzlar bilan g‘ujg‘on charxning yonboshida
bo‘lsa, porloq dur to‘la qutichaning egasi bo‘lsam!
97. Nomini «Tuhfat ul-afkor» desam, ajablanadigan joyi yo‘q,
huzuringga fikrim dengizidan bu gavharni tuhfa qilib keltirdim.
98. Qasidaning yozib tugallanish tarixi «Yavmi jome’i shahri rajab»
bo‘ldi, ajabki, u oyu kun hisobi uning nihoya topganiga mazhardir.
99. To Quyosh to‘rtinchi osmondan nur sochib turar ekan,
yer yuzida toliblarga oliy soyangdan fayzlar yetaversin!
IZOHLAR
Filologiya fanlari doktori S. Erkinov tayyorlagan
Ko‘lyozma sarlavxasida «Kasidan Tuhfat ul-afkor» tatabbu’i «Daryoi abror» (Xusrav Dehlaviyning «Daryoi abror» qasidasiga tatabbu’dir).
«Sittai zaruriyatning ushbu uchinchi (solis) qasidasi Abdurahmon Jomiyning «Lujjat ul-asror» qasidasidan ham bahra olgan va binobarin Navoiy uni ustoz Jomiy nomiga bag‘ishlagan.
19. Xusravi beoqibat. Xusrav — shoh, shohlikni anglatadi. Navoiy ko‘rsatilgan misrada «Xusravi beoqibat» birikmasida harfiy san’atdan foydalanib, oxiri tushib qolgan Xusrav so‘ziga ishora qiladi. Agar Xusrav so‘zidan oxirgi harfi bo‘lmish — «vov» tushib qolsa, arab yozuvidagi ifodasi bo‘yicha — xusr so‘zining o‘zagigina qoladi. U holda bu so‘z ziyon, zahmat, falokat ma’nolariga ega bo‘ladi. Navoiy o‘z zamonasidagi adolatsiz shohlar haqida so‘z yuritmoqchi bo‘lib, «O‘z o‘limini o‘ylamaydigan shoh mamlakatni xarob qiladi» degan fikrni «Xusravi beoqibat» harfiy san’atini ishlatish bilan o‘z tasvirlariga nozik ma’nolar baxsh etadi.
20. Xanjar-hanjar — Misradagi ushbu so‘zlarda arab yozuvidagi shakliga ko‘ra so‘z o‘yini qilingan. Xanjar-tig‘, yozuvda bitta nuqta o‘chirilishi bilai u hanjar (dog‘)ga aylanadi (tomoq, halqumdagi ozor dog‘iga aylanadi).
21. Sanjar nomi qalamga olingan misralarda Navoiy ishqning hamishalik porloqlik xislatini obrazli anglatish uchun ko‘hna imoratlarning marvlik ustasi bo‘lgan Sanjar yangi davrda ham Sanjardir degan fikrni bildiradi.
22. Zarbati mard… — Ushbu satrlarda kitobxonni jiddiy mu-shohadaga tortadigan so‘z o‘yinlari qo‘llangan. Zarbati mard omad inak onki ozar xoniash, Be zar Ibrohimro toch, astu bo zar Ozar ast. Bu o‘rinlarda so‘z o‘yini «zar» va «ozar» atamalarida yashiringan Shoirning tasvirlashicha, zar (oltin) garchi ko‘zga ozar (Bu yerda «ozar» so‘zi o‘t (olov) ma’nosida istifoda etilmoqda) bo‘lib ko‘rinsada, u kishiga zarba beruvchidir (Odamni mag‘lub etuvchidir). Agar «Ozar» so‘zidan «zar» olib qo‘yilsa, «alif»ning o‘zi qoladiki, u Ibrohimning boshiga toj bo‘lishi mumkii. Alif «zar» bilan yana qo‘shilsa, eski holatiga O‘zaro‘t qaytadi. (Ozar o‘z navbatida Ibrohim payg‘ambarning butparast otasining ismidir).
23. Rah so‘i Haq behad, ammo hast aqrab rohi faqr,
Bahri on-k «alfaqru faxry» guftai payg‘ambar ast.
Bu o‘rinda «alfaqru faxry», ya’ni «faqrlik mening faxrimdir» iborasi Muhammad payg‘ambarning hadislaridandir. Yuqoridagi misralarda Navoiy tamsil san’atini qo‘llab, «Olloh dargohiga olib boradigan yo‘l ko‘p, biroq «faqr» yo‘li eng yaqin qo‘ldir» deb hazrat payg‘ambarimizning so‘zlarini dalil sifatida keltiradi.
24. Bikri ma’ny holati jonbaxsh agar zodash chi dur,
Shud nabira Isy on kasro, ki Maryam duxtar ast.
Isi — Iso payg‘ambar. Maryam uning onasi. Iso va Maryam tavsifini Qur’ondan boshlab ko‘pgina kitoblarda uchratish mumkin Mo‘’jizalar egasi Iso payg‘ambar Allohning qudrati bilan Imron qizi Maryamdan otasiz tug‘ilgan va binobarin adabiyotlarda Ismi Maryam nomi bilan ham keladi. Navoiy yuqoridagi baytda tamsil san’atini qo‘llab, hali qiz Maryamga Iso farzand bo‘lgani kabi yangi, ochilmagan teran ma’nolardan jonga rohat baxsh etuvchi holat va kayfiyatlarning yuzaga kelishi ajablanarli emas, degan mazmunga ishora qiladi.
25. Gasht yavmi… — «Tuhfat ul-afkor»ning yozilgan yili qasida-ning xotima oldidagi quydagi baytda zikr etiladi.
Gasht yavmi chomei shahri rachab ta’rixi on,
Turfatar k-on moxu ro‘z itmomi o‘ro mazhar ast.
Bu qasidaning ta’rixi rajab oyining jum’a kuniga to‘g‘ri keladi. Ajoyib joyi shundaki, shu kun va shu oyning abjad hisobi kasidaniig tugallangan sanasini ham kursatadi, demak edi. Shunday qilib qasidaning tugallangan yili «yavmi jome’ shahri rajab» so‘zlari tarkibidagi harflarning son yig‘indisidan kelib chiqadi (Hijriy 880, melodiy esa 1476 yil). Sadriddin Ayniy «Alisher Navoin» asarida ushbu ta’rixning yechimiga to‘liq keltiradi (O‘sha kitob, 1948. 38-sah.).
