Бугун сизга Хорхе Луис Борхеснинг 1942 йилда ёзилган ва аслиятда «Funes El Memorios» аталмиш ҳикоянинг икки таржимасини тақдим этиш билан рус тилидан ва аслиятдан таржима қилиш орасидаги фарқ борми-йўқми, саволига жавоб изламоқни ўйладик.

Мазкур ҳикояни даставвал миллий таржима мактаби тараққиётида катта улуш қўшган Маҳкам Маҳмудов анча йиллар олдин рус тилидан таржима қилган. Яқинда эса Борхес ижодини чуқур ўрганиб, унинг асарларини бевосита испанчадан таржима қилаётган Шарифжон Аҳмедовдан ҳикоянинг янги таржимаси етиб келди. Ҳар икки таржимани бир саҳифада тақдим этиш билан жаҳон адабиётининг сара намуналарини, хусусан, Борхесдек матнга мураккаб ва чуқур фалсафий маъно юклайдиган ижодкорнинг асарларини ўртаҳол ўқувчи дидига мослаб, соддалаштириш асло мумкин эмаслигини таъкидлашни истаймиз, холос…

Хуршид ДАВРОН
БИР ОҒИЗ ГАП

Замонавий ўзбек таржима мактаби тарихини кузатсангиз, жаҳон адабиёти намуналари ўзбек тилига асосан рус тили орқали таржима бўлганига гувоҳ бўласиз. Эсласангиз, бу хусусда беш йилча аввал, аниқроғи, «Жаҳон адабиёти» журналига янги бош муҳаррир тайинланган кунларда тахминан “Нима ишлар қилиш керак” деган мавзуда давра суҳбати ўтказилиши муносабати билан «»Уйғонмоқ дунё билан баробар яшамоқдир ёҳуд Жаҳон адабиётини «ўзбекча» билиш хусусида…»» деб номланган луқмамда (луқма мана бу саҳифада) айрим фикрларимни баён этган эдим (Орадан беш йилдан зиёд вақт ўтган бўлса-да, «Жаҳон адабиёти» журнали фаолиятида биз кутган жиддий ўзгариш кўзга ташланмади).

Бир оғиз гапимнинг аввали шуки, жаҳон адабиёти намуналарини рус тилидан таржима қилиш, аниқроғи аслиятдан бехабар ҳолда қилинган ҳар қандай таржимада барибир қусур бўлади. Фақат айрим ҳоллардагина, ўшандаям таржима қилинаётган муаллиф дунёқараши-ю услубини, асар матнини жуда чуқур ўрганиш оқибатида амалга оширилган саноқли таржималардагина нисбатан аслиятга яқинлашиш мумкин.

Бу фикримни жаҳон адабиёти намуналарини фақат аслиятдан таржима қилиш лозим, уларни рус тилидан таржима қилмаслик керак, деган маънода тушунмаслик керак. Қолаверса, ўзим ҳам жуда кўп жаҳон шеърияти намуналарини рус тили орқали таржима қилганман. Аммо, барибир, асарни ўз тилидан таржима қилишга нима етсин. Гарчи бугунги кунда бу имконсиз туюлса-да, аслиятдан таржима қилиш тапржимонларимиз олдида турган асосий мақсад, аниқроғи, қатъий талаб бўлмоғи шарт. АФсуски, интернет тизимида таржимонлар учун яратилган бир қатор имкониятларни билмаслик, улардан унумли фойдаланишдан бехабарлик оқибатида ишларимиз пала-партишлигича қолмоқда.

Таржима соҳасидаги яна бир салбий ҳолат ҳақида гапирмасликнинг иложи йўқ. Бу қандай ҳолат? Биласизки, адабиётимиз сиймолари билан боғлиқ бирор бир юбилей нишонланадиган бўлса, ёзувчилар уюшмаси қошидаги таржима маркази дарров айём сабабчиси бўлмиш ижодкор асарларини дунёнинг бир қатор тилларига таржима қилиш ташаббуси билан чиқади. Яқинда нишонланган Ҳазрат Алишер Навоий ва Эркин Воҳидов аёмлари бунга мисол. Ана энди ўйлаб кўринг. Навоийдек беназир ижодкор асарларини бирон бир ажнабий тилни тилни чала-чулпа биладиган талабалар таржимасида дунёга тақдим этсак, паст савияли таржималарни ўқиган чет элликлар буюк бобомиз мероси ҳақида қандай ўйга боришлари мумкин? «Ўзбеклар сиғинган Алишер Навоий шуми?» деб ўйламайдиларми?! Кейин «Ўзбек адабиёти нега жаҳон саҳнасига чиқолмаяпти?» деб ҳайрон бўлиб юрамиз. Ўзбек адабиётининг сара асарларини инглиз, франсуз ёки бошқа бир тилга таржима қилиш учун ўша тилда ижод қиладиган шоир-таржимонларни жалб этишни, бунинг учун халқаро талабларга мос келадиган маблағ ажратишни ўйламас эканмиз, ўзбек адабиёти тарғиботи соҳасида қилча силжиш бўлмайди. «Арзон шўрва татимас» деганларидек, тил билади деб бечора талаба-ю домлаларни текинга ишлатишдан фойда йўқлигини тушуниш пайти келмадими?

Ёзувчилар уюшмаси қошидаги таржима маркази фаолияти тўлиқ ислоҳ этилиши шарт. Бир неча ой аввал таржима маркази билан ҳамкорликда тайёрланган бир тўплам билан танишдим. Уни ёш таржимонларга қўлланма сифатида нашр этишибди. Тўпламда уч-тўрт профессионал таржимонларни ҳисобламасак, асосан тил биладиган, таржима назариясидан сабоқ берадиган олий ўқув юртлари домлалари томонидан амалга оширилган таржималар тўпланган. Тил билиш адабиётни билиш, сўзни ҳис этиш дегани эмас экан. Кўпроқ биз советлар даврида «подстрочник» деб биладиган, яъни тил билмайдиган таржимон учун тайёрланадиган сўзма-сўз таржима, яъни хом маҳсулотдан иборат бу тўпламни қўлланма деб тақдим этиш уятсизликдан бошқа нарса эмас.

Яқинда Ўзбекистон Республикаси халқ ёзувчиси Эркин Аъзамнинг “Буюк осий Шайх Санъон ворислари” (Heirs to the Great Sinner Sheikh San’on) китоби Буюк Британияда инглиз тилида нашр этилди ва Евроосиё ижодий гильдияси муассислигидаги “Open Eurasian Literature Festival & Book Forum” V Халқаро адабиёт фестивали доирасида унинг тақдимоти ўтказилди. «Таъкидлаш жоизки, деб хабар беради ўзбек ахборот нашри, бу замонавий ўзбек ёзувчилари китобининг Лондонда илк бор чоп этилишидир». Бу хусусда ахбарот берган нашрлар қайд этмаган бўлса-да, алоҳида тарзда, ушбу китобнинг пайдо бўлишида катта хизмат қилган таржимон Аъзам Обидов хизматини таъкидлашни истардим. Бу китобнинг нашр этили ҳаваскорлик таржимаси эмас, фақат ва фақат юқори малакали профессионал таржима адабиётимизни дунё саҳнасига олиб чиқишга қодир эканини исботлайдиган мисолдир.

Бир оғиз гапимни ўзбек таржимачилигида олдиндан мавжуд бўлган ва сўнгги йилларда намоён бўлган икки салбий ҳолатга диққатни қаратмоқчиман. Биринчи бемаънилик советлар давридаям мавжуд бўлиб, аждодларимиз ҳамиша тўғридан-тўғри таржима қилган қардошу қондош халқлар: турк, қозоқ, қирғизу туркман, Россиядаги туркчада ижод қиладиган халқлар, форсча халқлар адабиёти намуналарини русчадан ўгиришда намоён бўлган эди. Мустақилликдан кейин тарихий анъаналаримизга зид равишда Аттору Румийни аслиятдан эмас Туркияда нашр этилган турк тилидаги таржималардан фойдаланиб, ўзбекчалаштиришда яққол кўзга кўринди.

Ва ниҳоят, иккинчи фаросатсиз, кулгули ҳолат ҳақида гапирай. Сўнгги йилларда адабий нашрларимизда таржималари билан фаол иштирок этаётган ёш таржимонларимиз урус Чеховни инглиз тилидан, испанча ёзадиган Гарсиа Маркесни инглиз тилидан, франсуз Антуан ду Сент-Экзюперини испан тилидан таржима қилаётганларини қандай тушуниш керак? Ахир, бу бемаъниликдан бошқа нарса эмас-ку! Очиғини айтсам, бу ҳолатга ёш ва тажрибасиз таржимонлардан ҳам аввал адабий нашрларимиз раҳбарлари айбдор. Бундай ҳолатларга тезроқ барҳам бериш керак.

ХОРХЕ ЛУИС БОРХЕС
ҲИКОЯСИНИНГ ИККИ ТАРЖИМАСИ

Лотин Америкасининг энг машҳур ёзувчиларидан бири Хорхе Луис Борхес (Jorge Luis Borges) 1899 йилнинг 24 августида Аргентина пойтахти – Буэнос-Айресда туғилган, ўсмирлиги ва ёшлиги Европада ўтган. 1920-йилларда ўз юртига қайтган адиб дастлаб шоир сифатида машҳур бўлади. 1955 йилдан миллий кутубхона директори бўлиб ишлайди. Кўзи кўрмай қолгач, 1973 йили ишдан бўшайди. Бир қанча миллий адабий мукофотлар соҳиби; Италия, Франция, Буюк Британия, Испаниянинг олий мукофотлари совриндори; Сорбоннa, Оксфорд, Колумбия (Нью-Йорк) университетларининг фахрий доктори.
Китоблари: «Буэнос-Айрес жазирамаси» (Fervor de Buenos Aires, 1923), «Қарши томондаги ой» (Luna de enfrente, 1925), «Текширув» (Inquisiciones, 1925), «Менинг умидимдаги ҳажмлар» (El tamaño de mi esperanza, 1926), «Аргентиналиклар тили» (El idioma de los argentines, 1928), «Сан-Мартин майдони дафтари» (Cuaderno San Martín, 1929), «Эваристо Каррьего» (Evaristo Carriego (1930), «Муҳокама» (Discusión, 1932), «Шармандаликнинг умумий тарихи» (Historia universal de la infamia, 1935), «Мангулик тарихи» (Historia de la eternidad, 1936), «Тўқималар» (Ficciones, 1944), «Кашфиёт» (Artificios, 1944), «Алеф» (El Aleph, 1949), «Янги текширувлар» (Otras inquisiciones, 1952), «Бажарувчи» (El Hacedor, 1960), «Бошқа, худди ўзи» (El otro, el mismo, 1964), «Соя мақтови» (Elogio de la sombra, 1969), «Броудининг хабари» (El informe de Brodie, 1970), «Йўлбарслар олтини» (El oro de los tigres, 1972), «Қум китоби» (El libro de arena, 1975), «Кўнгилдаги атиргул» (La rosa profunda, 1975), «Темир танга» (La moneda de hierro, 1976), «Тун эртаги» (Historia de la noche, 1977), «Етти кеча» (Siete noches, 1980), «Сирли хат» (La cifra, 1981), «Данте ҳақида тўққиз эссе» (Nueve ensayos dantescos, 1982), «Шекспир хотираси» (La memoria de Shakespeare, 1983), «Атлас» (Atlas, 1984), «Фитначилар» (Los conjurados, 1985).

ФУНЕСНИНГ МЎЪЖИЗАВИЙ ХОТИРАСИ
Русчадан Маҳкам Маҳмуд таржимаси

Мен уни биринчи марта кўрганимда, қорамтир “эҳтиросгул”ни ушлаб турарди. У гулга қараб туриб нималарни кўра олиши фақат ўзигаю, худогагина маълум эди. Оддий одамлар умр бўйи эрта тонгдан қоронғу тунгача томоша қилсалар-да, у кўрган нарсаларни тасаввур ҳам қила олмайдилар. Эсимда, эҳтироссиз, ҳиндуларга хос сиймоси кучли таассурот уйғотарди. Унинг ҳаракатчан бармоқлари озғин қўллари ҳамон кўз олдимда. Бир қўлида “Шарқий соҳил” рамзи туширилган чой қути, деразасида эса кўл манзараси тасвирланган қамиш дарпарда ҳам эсимда. Шошмасдан, ўзига хос оҳангдаги овози, гапиришлари аниқ ёдимда. Мен уни бор-йўғи уч марта кўрганман — охирги 1887 йилда. Уни кўрган одам, албатта, у ҳақда бирор нарса ёзиши керак, деган фикрга мен ҳам қўшиламан. Мен берган маълумотлар, эҳтимол, энг қисқасидир, лекин дангал, рўй-ростлиги билан нашр қилинаётиган китоблардаги бошқа маълумотлардан қолишмайди. Мен бир аргентиналик мискин одамман. Уругвайда одат бўлган, айниқса, гап уругвайликлар тўғрисида кетганда, мадҳиябозлик, мақтовларга тўла бўлган жанрда ёза олмайман, мен бу жанрда нўноқман. “Ёзувчи”, “Пойтахтлик олифта”, “Ипак мулойим” каби ҳақоратомуз ибораларни Фунес менга нисбатан қўлламаган бўлса-да, унинг нигоҳидан мени шу тоифали одамлар қаторига қўшиб қўйганлиги кўриниб турарди. Педро Леонардо ўз мақоласида Фунесни мўъжизакор, “Аллақандай туғма қобилиятли Зардушт” деб таърифлайди: Мен баҳслашиб ўтирмайман, Инуче унинг Фрай-Бентослик ҳамқишлоғи эканлигини, тузалмас дарди — саводсизлигини ҳам унутмаслик керак. Фунес ҳақида дастлабки хотираларим. Мен уни саксон тўртинчи йили март ёки февраль ойининг оқшомларидан бирида кўрган эдим. Ўша йили ёзда отам мени Фрай-Бентосга олиб борганди. Амакиваччам Бернардо Аэдо билан Сан-Францискодаги хўжалигимиздан қайтаётгандик. Биз отда хиргойи қилиб келардик, кўтаринки кайфиятимизнинг сабаби фақат бунинг ўзи эмасди. Кундузги диққинафасликдан сўнг осмонни момақалдироқдан дарак берувчи улкан қорамтир булутлар қоплади. Уларни жануб шамоли ҳайдаб келар эди. Дарахтлар шамолда ғувиллай бошлади. Мен кучли ёмғирда яйдоқ чўл ўртасида қолиб кетмасайдик, деган хавотирда эдим, биз гўё момақалдироқ билан қувлашмачоқ ўйнардик. Кўп ўтмасдан биз икки четига баланд қилиб ғишт ётқизилган йўлакли кўчага етиб олдик. Бирдан қоронғи тушди, тепа томондан тез-тез ташланган қадам товушларини эшитиб, бошимни кўтариб қарадим: бир йигит тор йўл бўйлаб, худди энсиз девордан югураётгандек чопқиллаб кетарди. Оқарган, юзи жиддий, қўлида эса сигарета, чолворда, чексиз қора булутлар соясида югураётганлиги ёдимда қолган. Бернардо кутилмаганда ундан “Соат неча бўлди?” деб сўради. У тўхтамасдан, осмонга ҳам қарамасдан жавоб берди: “Тўрт минути кам саккиз, дўстим Бернардо Хуан Франциско”. Унинг овози ингичка ва кинояли эди.

Мен паришонхотир одамман, агар амакиваччам ўша гапларни қайтармаганда, эсимдан ҳам чиқиб кетган бўларди. Ҳар учала исмини масхараомуз атаганига у гўё бепарводек, шу ерлик эканидан фахрлангандек сезди ўзини.

Биз учратган йигит Эренео Фунес бўлиб, у ғалатироқ феъли борлиги, биров билан дўст тутинмаслиги, қачон ундан вақтни сўрасанг, худди соатдек аниқ билишлигини сўзлаб берди. У, шу ерлик Мария Клементина Фунес исмли дазмолчи аёлнинг ўғли экан, баъзан одамлар унинг отаси шу ерлик шифокор инглиз О’ Коннор, баъзилари эса Сальто департаментида яшовчи от ўргатувчими ёки қассобми дейишар экан. У онаси билан шаҳар четидаги “Лаврлар” хўжалиги орқасида истиқомат қилар экан.

Саксон бешинчи ва саксон олтинчи йилларнинг ёз ойларини биз Монтевидеода ўтказдик. Саксон еттинчи йили биз яна Фрай-Бентосга бордик. Табиийки, мен ўша ерлик барча таниш-билишларимни ва ниҳоят, хронометрчи Фунесни ҳам суриштирдим. Айтишларича, уни Сан-Франциско хўжалигида бир ўргатилмаган от улоқтириб ташлабди, шундан у фалаж бўлиб, умрбод тўшакка михланиб қолганмиш. Бу хабарни эшитишим биланоқ, мени аллақандай сеҳрли ҳиссиётлар чулғаб олди: ўша амакиваччам Бернардо билан отда кетаётганимизда югуриб бораётган Фунесни учратганимиз, амакиваччамнинг у ҳақда айтганлари — қачонлардир ҳаётимда бўлиб ўтган бу узуқ-юлуқ лавҳалар гўё тушда кечгандек эди. Фунес умуман ўрнидан туролмай, ҳовлидаги кактусгами, ё шифтдаги ўргимчак инигами тикилиб ётганлигини айтишди. Кечқурун у каравотини деразага яқинроқ суриб қўйишга рози бўларкан. Бошига тушган мусибатни тан олишга ғурури йўл қўймас, бу унга насиб этган бир марҳамат, деб ҳисоблармиш. Мен уни икки марта дераза панжараси ортида кўрдим — худди умрбод жазо ўтаётган маҳбусдек таассурот қолдирди. Биринчи кўрганимда у кўзлари юмилган ҳолда ҳайкалдек қотиб ўтирар, иккинчи марта ҳам худди шу ҳолатда, лекин нигоҳи сантолинанинг хушбўй пояларига қадалган эди.

Ўша пайтда мен бироз ғурур билан лотин тилини ўрганишга киришгандим. Чамадонимда лотин тилидаги Ломоннинг “De uirris illusribus” “Машҳур кишилар ҳақида”, Кишернинг “Thesaurus” — “Хазина хона”, Юлий Цезарнинг “Шарҳлар” китоблари ҳамда менинг лотин тилидан камтарона билимимга тўғри келмайдиган (ҳозир ҳам бу имкониятга эга эмасман), Плинийнинг “Historia haturalis” — “Табиат тарихи” китобининг бир жилди ҳам ётарди. Кичкина шаҳарчада янгилик тезда овоза бўлиб кетади. Иренео Фунес ҳам ўзининг олисдаги ранчосида туриб, мен бу ерга ажойиб китоблар олиб келганлигимни тез билиб олган. У менга тантанали равишда хат йўллаб, унда саксон тўртинчи йилнинг еттинчи февралидаги учрашувимиз, афсуски, қисқа бўлганлигини эслатиб ўтган ва ўша йили вафот этган амаким дон Григорио Аэдонинг Итусаингога қилган сафари ҳақида жасорат кўрсатиб, ҳар икки ватанига шуҳрат келтирганлигини мақтаб ёзган. У мендан илтимос қилиб, китобларимдан бирортасини луғат билан бериб туришимни сўраган. “Ҳозирча лотин тилини билмайман, аслият тилини луғатдан фойдаланиб билиб оламан”, — деган. У китобни тез орада яхши сақлаган ҳолда қайтаришга ваъда берган. Хат жуда аниқ ва чиройли ёзилган эди. Андрес Бельо* тавсия қилган имло луғатида “i” ҳарфи ўрнига “y”, “j” ўрнига “d” ишлатилган эди. Дастлаб, у мени масхара қиляпти, деб чўчидим. Амакиваччаларим Иренео худди шундай усулда ёзарди, деб мени тинчлантиришди. Билмадим, бу безбетликми, билимсизликми ёки аҳмоқликми: энг мураккаб бўлган лотин тилини фақат луғат ёрдамида ўрганиш мумкинми? Унинг бу хом-хаёлини чиппакка чиқариш учун унга Кишернинг “Парнасга бир поғона” китоби ва Плинийнинг китобини юбордим.

Ўн тўртинчи февраль куни Буэнос-Айресдан телеграф хабарини олдим. Унда менинг зудлик билан етиб боришим зарурлиги, отамнинг аҳволи “унчалик яхши эмас”лиги айтилганди. Худо ўзи мени кечирсин-у, ўша пайтдаги бошимга тушган ғам-ташвишни бўрттириброқ кўрсатиш, Фрай-Бентос аҳолиси олдида ўзимни стоиклардек жасоратли қилиб кўрсатиш истагими, мақтанчоқлигим туфайлими, хуллас, ҳақиқий мусибатимни ўша пайтда тўлиқ ҳис қила олмадим. Нарсаларимни чемоданга жойлаштираётиб, “Парнасга бир поғона” ва “Табиат тарихи” китоблари йўқлигини пайқадим. “Сатурн” пароходи эрталаб йўлга чиқиши керак эди, шунинг учун Фунесникига йўл олдим. Кундузги диққинафаслик кечқурун ҳам тарқамаганлигига ҳайрон бўлдим.

Озодагина ранчода мени Фунеснинг онаси кутиб олди.

У менга Иренеонинг хонаси уй ичкарисида эканлигини, агар хона қоронғу бўлса, ҳайрон бўлмаслигимни тушунтирди. Иренео соатлаб чироқ ёқтирмас экан. Мен тош ётқизилган патио — ҳовлидан йўлак орқали иккинчи ҳовлига ўтдим. Ток новдалари девор бўйлаб ўсиб ётарди. Анчагина қоронғи эди. Тўсатдан Иренеонинг ингичка, кинояли овозини эшитиб қолдим. Овоз қоронғиликдан келар, лотин тилида саркашлик ва қониқиш билан айтилаётган бу сўзлар ибодатми, мадҳиями, билиб бўлмасди. Лотин тилида эшитилаётган бу сўзлар, афсуски, тушунарсиз ва адоқсиз эди. Кейинчалик кечаси билан бўлган суҳбатимиздан маълум бўлдики, бу сўзлар “Табиат тарихи”нинг еттинчи китоби, йигирманчи боби, биринчи абзацидаги сўзлар бўлиб, у боб хотира ҳақида эди, охирги жумласи қуйидаги сўзлар экан…ut nihil non jisdem verbis redderebur auditum.**

Овозини ўзгартирмасдан Иринео мени хонасига таклиф қилди. У каравотда чекиб ётарди. Мен унинг юзини то тонг отгунга қадар кўра олмадим, фақат сигарета чўғи ялтиллаб турарди, холос. Хонада нам-лик ҳиди сезилиб турарди. Ўтириб олгач, ундан телеграмма олганим ва отамнинг бетоблиги ҳақида гапириб бердим.

Ҳикоямнинг энг қийин жойига келяпман. Китобхон (ўқувчи) аллақачон тушунган бўлиши керак, бу ерда ярим аср олдин бўлиб ўтган диалог — суҳбатдан бошқа бирор сюжет йўқ. Мен буни аниқ-тиниқ жонлантиришга ожизман, лекин Иренеодан эшитган гапларимни имкон борича аниқроқ қилиб тасвирлашга ҳаракат қиламан. Ҳикояни биринчи шахс номидан бера олмаётганлигим унинг чиройли ва жонли чиқишига путур етказди, лекин ўша тундаги менинг аҳволимни тасаввур қилиш ўқувчиларга ҳавола.

Иренео “Табиат тарихи”да қайд қилинган ажойиб хотира эгаларини лотин ва испан тилларида бирма-бир санаб ўтишдан бошлади: Эрон шоҳи Кир ўз қўшинидаги ҳар бир жангчини нома-ном билишлиги; Митридат Евпатор ўз салтанатида йигирма икки тилда одил судловни ўтказиши; мнемотехника*** ихтирочиси Симонид, бир марта эшитган нарсасини аниқ эсида сақлаб қолувчи Метрадор (Эпикурнинг шогирди) бўлганлигини айтиб берди. Бундай оддий нарсаларни, наҳотки, ажойиб ҳодиса деб ўйлашади деб Иренео, чиндан ҳам ҳайрон бўларди.Ўша ёмғирли оқшомга қадар, яъни уни оқ айғир кўтариб отган кунгача у ҳамма қатори саводсиз қовоқкалла ва хотирасиз бир кимса бўлганини гапириб берди. Мен унга вақтни ажойиб тарзда аниқ айтиб бериш қобилияти, исмларни эсда сақлаш иқтидорига ишора қилмоқчи бўлгандим, у ҳатто эшитгиси келмади. Ўн тўққиз йил у худди тушдагидек яшаган: қараб туриб кўрмаган, қулоқ солиб эшитмаган, деярли ҳамма нарсани унутган (эсда сақлаб қололмаган).

Отдан йиқилгач, у ҳушини йўқотган, ўзига келганда эса идрок этиш ҳиссиёти шу даражада бой ва аниқ бўлганки, у нафақат атрофдагиларни, балки ўтмишда бўлган воқеа-ҳодисаларни ҳам энг майда-чуйда тафсилотларигача жонлантира олган. Бироздан сўнг у фалаж бўлиб қолганлигини билган. Фалаж бўлиб қолганлигини ўзи учун арзимаган жазо, деб билган. Унинг ҳиссиёти ва хотираси бехато бўлиб қолган.

Бир қарашда биз дастурхонда учта қадаҳнигина кўрамиз, у эса ток новдаларию баргларини, узумларгача кўриб турган. У бир минг саккиз юз саксон иккинчи йилнинг ўттизинчи апрели тонгида жануб томондан сузиб келган булутларнинг шакли, испан қоғозсозлиги маҳсули бўлган китоб варақларидаги чизиқларни, Кебрачо яқинидаги жангдан олдин Рио-Негро дарёсида сузиб кетаётган қайиқ эшкагидан пайдо бўлган жимжимадор кўпикларни, гарчи биринчи марта кўрган бўлса-да, фикран уларни таққослаб ҳам кўра олган. У кўриб турган манзара фақат шунчаки хотира бўлмасдан, балки бутун вужуди билан ҳис қила оладиган даражада аниқ бўлган. У кўрган барча тушларини, ҳатто мудроқ ҳолатда кўрганларини ҳам, хотирасида тиклай олган. Икки-уч марта у ўтмишдаги бир кунини тўла равишда тиклаб кўрган, лекин буларни жонлантириш учун ҳам тўла бир кун кетган. У менга: “Ёруғ олам пайдо бўлгандан бери яшаб турган барча одамларнинг хотираларини жамлаганда ҳам менинг хотираларим кўпроқ”, — деди. Яна у: “Менинг тушларим сизнинг уйғоқ пайтингиздаги сингаридир”, деди.

Тонг ота бошлаганда, у яна “Менинг хотирам, оғайни, худди оқар сувга ўхшайди”, деб айтди. Қора тахтага чизилган айлана, тўғри бурчакли учбурчак ёки ромб шаклларини биз қанчалик аниқ тасаввур қила олсак, Иренео ҳам отнинг ёки тоғ ёнбағирларида ўтлаб юрган ҳайвонларнинг чигаллашиб кетган ёлларини, аланганинг товланишидан ҳосил бўлаётган рангларни, кулнинг ҳар бир заррасини жасаднинг то дафн қилингунга қадар ўзгаришини худди шундай аниқ тасаввур қила олган. Билмадим, у осмонда қанча юлдуз борлигини кўрган.

У айтиб берган нарсалари ҳақиқатлигига мен ўша пайтда ҳам, ҳозир ҳам шубҳа қилмаганман. У пайтларда кинематограф ҳам, фонография ҳам йўқлиги ҳаммага маълум бўлса-да, лекин ҳеч ким Фунес билан тажриба олиб бормаган. Ҳаётда биз кўпинча кейинга қолдириш мумкин бўлган нарсаларни орқага суриб келганмиз, балки, қалбимиз тубида, гўё барча нарсаларни биламиз, абадий яшаймиз, эртами-кечми ҳар бир инсон ҳамма нарсани билиб олади ва бажаради, деб ўйлаймиз.

Қоронғуликда Фунес гапини давом эттирди.

Айтишича, 1886 йилда у рақамлашнинг оригинал усулини ўйлаб топган ва бир неча кун мобайнида у йигирма тўрт мингдан ошган. У, бир марта ўйлаганини умрбод эсида сақлаш қобилияти борлиги сабабли, уларни ёзиб қўймаган. Уни бунга рағбатлантирган омиллардан бири шу бўлдики, у “ўттиз уч песо” иборасини қўллаш учун икки рақам ёки уч сўз зарурлиги, бир сўз ёки бир рақам билан ифода қилиб бўлмаслиги уни афсуслантирган. Бу маъносиз тамойилни у бошқа рақамларга нисбатан ҳам қўллаган. Масалан, “етти минг ўн уч” ўрнига “Максимо Перес”, “Етти минг ўн тўрт” ўрнига “Темир йўл”, бошқа сонларни эса “Луис Мелиан Лафинур”, “Олимар”, “олтингугурт”, “чиллак”, “кит”, “газ”, “қозон”, “Наполеон”, “Августин де Ведиа” деган ибораларни ишлатган. Ҳар бир сўз алоҳида белгиланган — худди шу тамғага ўхшаш, охирги катта сонлар эса жуда мураккаб бўлган. Мен унга бу маъносиз сўзлар йиғиндиси умуман рақамлар тизимига тўғри келмаслигини тушунтирмоқчи бўлдим. Мен унга “365” рақамини айтиш учун биз уни таҳлил қилиб — учта юзлик, олтита ўнлик ва бешта бирлик сонини назарда тутишимизни, унинг “негр Тимотео” ёки “ҳайфсан” каби атамаларида бу нарса йўқлигини тушунтирмоқчи бўлдим, лекин Фунес мени тушунмади ёки тушунишни истамади.

XVII асрда Локк**** тилнинг имкониятига кўра, ҳар бир нарса, ҳар бир тош, ҳар бир қуш ва ҳар бир новда ўз шахсий номига эга бўлиши мумкинлиги ҳақида таклиф киритган инкор ҳам қилган) эди. Фунес ҳам худди шунга ўхшаш тилни ўйлаб топмоқчи бўлган, лекин сўзлар жудаям умумлашиб кетишини, икки хил маъноли бўлиб қолишини ўйлаб, бу фикридан қайтган. Ҳақиқатан ҳам Фунес нафақат ҳар бир ўрмонни, ундаги дарахтларни, уларнинг ҳар бир баргини эсида сақлаб қола олган, балки бирор баргни кўриб қолганда ёки тасаввур қилганда ҳам уларнинг барчаси хотирасида тикланаверган. У ўзининг ўтмишидаги саёҳатларини етмиш мингтагача чегаралаб, уларни рақамлаб чиқишга қарор қилган. Бу нарса чексиз ва бефойда эканлиги уни бу ишдан тўхтатиб қолган. У болалигидаги хотираларини таснифламоқчи бўлганда, бу ишни то ўлимига қадар ҳам охирига етказа олмаслигига кўзи етган.

Унинг юқоридаги икки режаси телбаликдан бошқа нарса эмас, лекин унда буюкликни элас-элас эслатувчи пинҳона нимадир бор. Улар бизга Фунеснинг ақл бовар қилмас даражадаги оламини бироз бўлса-да, тасаввур қилишимизга имкон беради. Эсдан чиқармаслигимиз керак, Афлотуннинг ғоялари унинг учун тушунарсиз эди. “Ит” сўзининг тушунчаси тур сифатида жуда кўп шакл, жусса ва бошқа кўринишларни қамраб олишлигини тушунишга у қийналарди: итнинг ёнидан кўриниши (профил) билан олд томонидан (анфас) кўриниши итнинг номини ўзгартиришга ҳеч қандай асос, бўла олмаслиги унга ёқмасди. Ҳар гал кўзгуга қараб ўзи ҳайрон бўларди.

Свифтнинг ҳикоя қилишича, Лилипутия императори соатнинг дақиқани кўрсатувчи миллари ҳаракатини кўриб турар экан: Фунес аста-секинлик билан ўтадиган ҳар қандай емирилиш, бузилиш, тишнинг чириши, чарчоқнинг ривожланишини кўра олган. У ўлимнинг ҳам, намликнинг ҳам аста-секин кириб боришини сезиб турган. Фунес сон-саноқсиз кўринишга эга бўлган бу ўзгарувчи турфа оламнинг чидаб бўлмас даражадаги турланишлари ўткинчилигини аниқ-тиниқ кўриб турувчи ёлғиз томошабин ва башоратчи эди. Бобил, Лондон ва Нью-Йорк ўзларининг шиддатли манзаралари билан инсон тафаккурини лол қолдиради. Лекин улардаги тиним билмас, тумонот одамларнинг бирортаси ҳам ўзининг кулбаи вайронасида эрта-ю кеч воқеликнинг чидаб бўлмас даражадаги қайноқ ва оғир юкини бечора Иренеочалик ўзида ҳис этмаган бўлса керак. Унинг уйқуси жуда қийинлик билан кечарди. Ухламоқ — дунёни унутмоқ, демакдир. Фунес чалқанча ётар, қоронғуликда қўшни уй деворидаги буралган, ёрилган ҳар бир чизиқларни тасаввур қиларди. Хотирасининг ҳар бир майда-чуйда, арзимас тафсилотларигача аниқ ва равшан ҳис этиб турган.

Шаҳарнинг шарқ томонида ҳали қурилиши битмаган, янги – унга нотаниш бўлган иморатлар қад кўтараётганди. Фунес уларни ёппасига қоп-қора зулматдек тасаввур қиларди, ухлаш учун у кўпинча шу томонга ўгирилиб ётарди. У яна ўзини дарёда оқиб кетаётгандек ҳис қилар, оқим уни ўз домига тортиб, гўё эритиб юборарди.

У ҳеч қандай қийинчиликсиз инглиз, француз, португал, лотин тилларини ўрганиб олди. Лекин, фикрлашга унчалик қобилияти йўқ, деган гумоним бор. Фикрлаш — бу фарқларни вақтинча унутиш, умумлаштириш, мавҳумлаштириш дегани. Турли-туман нарсалар қалашиб ётган Фунеснинг бу оламида эса фақат тафсилотлару бевосита аниқ маълумотларгина бор.

Эрталабки қуёшнинг нурлари хонани ёрита бошлади. Шундагина мен унинг юзини кўрдим, тун бўйи унинг овозинигина эшитдим, холос. Иренеонинг ёши ўн тўққизда, 1868 йилда туғилганди (ҳозир эса 1887 йил эди). У, худди бронзадан қуйилган ҳайкалдек қадимги Мисрдан ҳам, у ердаги эҳромлару пайғамбарлардан ҳам қадимийроқ бўлиб туюлди. Мен ортиқча ҳаракат қилишдан қўрқардим, менинг ҳар бир беҳуда ҳаракатим, ҳар бир сўзим унинг аёвсиз хотирасида абадий қолиб кетишидан қўрқардим.
Иренео Фунес икки йилдан сўнг, 1889 йилда ўпка силидан вафот этди…

___________
* А н д р е с Б е л ь о — венесуэлалик ёзувчи, Лотин Америкаси филологияси асосчиларидан.
** Лотинча. Мазмуни: бир хил сўзлар қулоққа ёқимсиз эшитилади.
*** М н е м о т е х н и к а – хотирлаш санъати усули.
**** Инглиз файласуфи.

ИРЕНЕО ФУНЕС
Испанчадан Шарифжон Аҳмедов таржимаси

Мен Иренео Фунесни қўлидаги уқубатгулни худди унинг туб замиридаги охирги зарраларига қадар яққол кўраётган каби синчиклаб томоша қилаётган ҳолатида эслайман. Хотирлашга доир муборак ушбу сўзни тилга олишга гарчанд нолойиқман, аммо папирос тутуни ортида олис сароб каби кўринган матонатли ҳиндовий чеҳраси ҳамон кўз олдимда. Абгор хотирам панд бермаётган бўлса, яна унинг қоқсуяк қўллари, бу қўллар тутган мате идиши, нотаниш кўл сурати туширилиб, даричага омонат тортилган дарпарда, ва ниҳоят, оврўпанамо пўрим оҳанглардан ҳоли унинг дағал ва димоғдор нутқи ҳамон хотирамда муқаррар. Мен уни нари борса уч дафъа, сўнгги бор 1887 йилда кўргандим. Лоақал бир марта бўлса-да у билан учрашганларнинг барчаси ўз хотиралари билан ўртоқлашишлари лозимлиги ҳақида ўртага ташланган фикрга камина ҳам бажонидил қўшиламан, гарчи у билан қисқа фурсатли учрашувларим ҳамду саноларга йўғрилган сермазмун ҳикояларга боис бўлолмаса ҳам, холисликда бўлғуси ушбу куллиётнинг бошқа ҳикояларидан асло қолишмаслигига кафолат бераман. Педро Леандро Ипуче Фунесни ақл ва салоҳиятда беназир, «ўзимизнинг туғма Зардушт» деб таърифлайди, бунга асло эътирозим йўқ, аммо айни таърифи комил муаллифи Фунеснинг ҳамқишлоғи экани, устига устак, бошқа барча уругвойликлар қатори дарди бедаво – маҳаллийчиликка муккасидан кетганини ҳам хотирдан фаромуш қилмаслик лозимдир.

Фунес билан илк учрашувимиз саксон тўртинчи йилнинг март ва ё феврал ойига тааллуқли оқшомларнинг бирида рўй берди. Ўшанда отам мени ёзги таътил баҳона Фрай-Бентосга олиб борган, амакиваччам Бернардо Аэдо иккимиз овозимизни баралла қўйиб, қўшиқлар айтганча Сан-Франсиско чорбоғидан от чоптириб келардик. Кун бўйи силлани қуритган диққинафасликдан сўнг энди осмонни тимқора булут қоплаган, жануб тарафдан эса бошлаган шамол, ерга қадар таъзим қилдиришга бел боғлаган каби, дов-дарахтларни беаёв зуғумига олган эди. Яп-яйдоқ даланинг қоқ ўртасида жалага тутилиб қолишимиздан мени ваҳима босар, айни пайтда эса шундай бўлишини ич-ичимдан истар эдим. Хавф-хатар эҳтиросларидан энтикиб, момоқалдироқларни ортда қолдиришга бел боғлаб еларканмиз, тез орада икки четига юқорилатиб йўлак ётқизилган кўчада пайдо бўлдик. Атроф дафъатан қоронғуликка чўмгандек бўлди, шу дамнинг ўзида юқорида кимдир шитоб билан югуриб бораётганига кўзим тушди. Бутун осмонни эгаллаб олган қора булутлар манзарасида ажралиб кўринган йигитнинг шалвори, чориқлари, оғзидаги папироси — буларнинг бари ҳамон эсимда. Кутилмаганда Бернардо унга юзланиб, “Соат неччи бўлди, Иренео?” деб сўради. У эса осмонга ҳам қарамасдан, ҳамон чопиб бораркан, “Тўрт минути кам саккиз бўлди, оғайничалиш Бернардо Хуан Франсиско” деб жавоб қилди. Овози ингичка ва масхараомуз эди.

Кейинчалик амакиваччам маврид-бемаврид ёдимга солавермаганида, табиатан паришонхаёл бўлганим учун, бу воқеага ортиқча аҳамият бериб ўтирмасдим. Бернардо бўлса, маҳаллий ғурури жўшиб кетганиданми ва ё исми-шарифларининг барчаси калакаомуз айтилганидан зиғирча ҳам ўсал бўлмаганини кўрсатиб қўйиш учунми, Иренео билан иккови ўртасида кечган ўша суҳбатни оғзидан таноби қочиб, такрорлашини ҳеч қўймади.

Йўлимизда учраган йигит ғалати қилиқлари билан ном чиқарган Иренео Фунес экани, ўтакетган одамови Иренеодан кеча-ю кундузнинг қай маҳалида соат сўрасанг, ўйлаб ўтирмасдан аниқ вақтни айтиб бера олишини мароқланиб сўзлаб берди. Бернардонинг яна қўшимча қилишича, Фунес шу ерлик жомашир хотин Мария Клементина Фунеснинг ёлғиз арзандаси бўлиб, отаси ким экани ҳақида эса турли фаразлар юради — биров кушхонада хизмат қиладиган инглиз доктори О’Коннорни кўрсатса, бошқалар от ўргатувчи ёки, ундан ҳам нариси, Сальто бўлусидан бир қассобни Иренеонинг бу дунёга келишига сабабчи қилиб кўрсатишар, эҳтимол шулар сабабли у онаси билан қишлоқ четида, Laureles чорбоғи ортида одамлар кўзидан панада яшарди.

Саксон беш ва саксон олтинчи йил ёз ойларини Монтевидеода ўтказдик, кейинги йил яна Фрай-Бентосга бордик ва барча танишларимни суриштирдим, табиийки, Фунесни ҳам сўрадим. Айтишларича, бурноғи йил асов отдан қулаб, афтидан, энди у бир умрга ёстиққа михланиб қолибди. Бу хабарни эшитганим заҳоти ғалати бир ҳислар мени чулғаб олгани эсимда: Сан-Франсискодан от чоптириб келаётганимизда уни баланд йўлакда биз билан баробар югуриб бораётган ҳолида илк бора кўргандим, бу машъум хабарнинг айнан амакиваччам оғзидан билдирилиши эса чиндан бошимиздан кечган манзаралардан бино этилган тиниқлиги ажабтовур бир тушга ўхшарди. Ўрнидан қўзғолмай ётган Фунес уззу-кун ҳовлидаги кактусга тикилар ва ё дарахтлар учида ҳилпираётган мезонлардан кўзини узмас, оқшомлари эса ўрнини ойнага яқинроқ суриб қўйишларига изн берарди, холос. Унинг кибри шу қадар эдики, бошига тушган кулфат унинг учун худди айни муддао бўлганини ўзининг бутун қиёфаси билан бошқаларга билдириб қўйгиси келарди… Мангуга банди этилган маҳбус каби қисмати алайна-ошкор кўриниб турган ҳолатида — панжара ортида мен уни яна икки дафъа кўрдим. Биринчи сафар кўзлари юмуқ ҳолича, қимир этмасдан ётар, кейинги сафар эса ётган жойида сантонина новдасига диққат билан тикилган алфозида учратдим.

У пайтлар мен ўзимга бино қўйишдек хасталикдан ҳали қутулолмаган ва бир ҳисобда шунинг учун ҳам бошқаларнинг тиши ўтмайдиган лотин тилини пухта ўзлаштиришни ўз олдимга мақсад қилиб қўйгандим. Шарль-Франсуа Ломон қаламига мансуб «De viris illustribus»[1], Кишернинг «Thesaurus»[2] асари, Юлий Цезарнинг «Шарҳлари» ва Плинийга нисбат берилган «Historia naturalis»[3] жилдларидан бири жомадонимдан ўрин олган, табиийки бу китобларнинг аксари менинг абгор лисоний имкониятларимдан анча юқорида эди. Дўппидек қишлоқда ҳеч кимдан ҳеч нарсани яшириб бўлмаганидек, овлоқ ранчода тўшакка михланган Иренео ҳам ушбу ажабтовур китоблар ҳақида тез орада бохабар бўлди. Жимжимадор ҳуснихатда битилиб, каминага йўлланган унинг тантанавор мактубида “таассуфлар бўлсинки, мухтасар кечган” ва “саксон тўртинчи йилнинг унутилмас еттинчи феврали оқшомидаги” учрашувимиз тилга олиниб, ўша йилнинг ўзида қазо қилган, аммо ўз вақтида “Итусаинго томон жасоратли юриши чоғида ҳар иккала ватанига кўрсатган тенгсиз хизматлари” шарафланган амаким дон Грегорио Аэдога оид ҳамдлардан сўнг ўзим билан келтирган китоблардан бирини луғати билан бирга, “аслиятни тўғри англашим учун, илло лотин тилини ўзлаштиришга ҳозирча фурсатим бўлмади”, бериб туришим сўралган эди.

Китобларни уринтирмасдан ва тез орада қайтиб беришини ҳам илова қилганди. Куйинчак Андрес Белью тарғиб этган орфографиядан оғишмаган хуснихати, боя айтганимдек, тиниқ ва гўзал эди: y ўрнига i, g ўрнига эса j ҳарфлари жимжима билан битилганди. Аввалига Иренео ушбу мактуби билан мени калака қилаётган бўлмасин, деб ўйладим, аммо амакиваччаларим бу услуб айнан Иренеонинг ажабтовур табиати маҳсули эканини айтиб, кўнглимни хотиржам қилишди. Мураккабликда тенгсиз лотин тилини биргина луғат ёрдамида ўзлаштириш фикри Иренеонинг сурбетлиги маҳсулими ва ё калтабинлигиданми, тўғриси, буни нима деб ўйлашни билмасдим. Унинг пуч хаёлларига нуқта қўйиш учун Кишер қаламига мансуб «Gradus ad Parnassum»[4] ва Плиний асарини юбордим.

Ўн тўртинчи феврал куни Буэнос-Айресдан отамнинг “аҳволи оғирлиги” сабаб тезда етиб келишим лозимлиги битилган телеграмма олдим. Худойим ўзи кечирсин, аммо шу кулфат баҳонасида ҳам бошқалар эътиборини ўзимга қаратишни истаганим рост, отамнинг аҳволи у қадар оғир эмаслигини ич-ичимда истасам-да, бошқалар назарида бу кулфатимни зўрайтириш, айни пайтда эса бу қайғуни мардонавор қарши олганимни кўрсатиб қўйиш илинжида дуч келган одамни телеграммадан бохабар қилар эканман, пировардида буларнинг бари чинакам кулфатни идрок этишимга ҳалал берганди. Жомадонга нарсаларимни жойлаётиб, «Gradus» билан «Historia naturalis» биринчи жилди йўқлигига эътибор қилдим. Кема эртаси куни тонгда жўнаб кетарди ва мен вақтни йўқотмаслик учун тамаддидан сўнг Фунесникига йўл олдим. Оқшом бўлишига қарамай, диққинафаслик ҳамон аримагани ғалати эди.

Ораста ва саранжом ранчода Фунеснинг онаси пешвоз чиқди ва Иренеонинг бўлмаси уйнинг адоғида экани, агар у ер зимистон бўлса ҳайрон бўлмаслигимни айтди – “болам бечора соатлаб қоронғуда ўтиргани ўтирган”.

Тош йўлаклардан юриб, ички ҳовлига ўтдим, ундан яна бошқасига. Кўпдан бери қаровсиз ток новдалари деворларга чиппа ёпишган, ичкарида эса ростдан ҳам қоронғулик ҳукм сурарди. Шу дам Иренеонинг ингичка ва масхараомуз овози эшитилди. Бу овоз лотинча калималарни мароқ билан талаффуз этар, ўлик бу забоннинг хотира каби олис садолари кулбанинг зах деворларида акс-садолар бериб, янграб кетарди. Ҳеч адо бўлмас бу тунги узун суҳбатлар чоғи ушбу жумлалар «Historia naturalis» еттинчи китобининг йигирма тўртинчи бўлимига тааллуқли эканини билиб олдим. Мазкур боб хотира мавзусида бўлиб, сўнгги жумлалари қуйидагича эди: ut nihil non iisdem verbis redderetur auditum[5].

Ўзгармаган ўша бир хил овозда Иренео мени ичкарига таклиф қилди. У каравотда ётган кўйи тинимсиз папирос бурқситар, чамамда тонгга қадар унинг юзларини барибир аниқ кўра олмагандим, биргина охири кўринмас папирос ва деворларга урилаётган бир маромдаги овози мавжуд эди. Яна, хонадан ёқимсиз зах ҳиди анқирди. Иренеонинг қаршисига ўтириб, телеграмма ва отамнинг хаста экани воқеасини сўзлаб бердим.

Мана энди мен ҳикоямнинг энг мушкул қисмига яқинлашяпман. Ҳикояда ярим аср аввал содир бўлган ушбу суҳбатдан бўлак воқеалар йўқлигини муҳтарам ўқувчи билишини истардим. Шунча йиллар ўтгач, тўлалигича тиклаш имконсиз бўлган сўзларни айнан келтира олмайман. Иренеодан эшитганим нарсалар маъносини имкон қадар аниқ баён қилиш билангина чекланаман. Замонлар ўтгач қайта сўзланган воқеа, билвосита нутқ аслият таъсирини сусайтириб, ҳикоя жозибасига путур етказишини ҳам биламан.

Иренео «Historia naturalis»да баён этилган ажабтовур хотира соҳиблари номларини тилга олишдан бошлади: қўл остидаги саноқсиз лашкарларининг барчасини номма-ном билган форс шоҳи Кир, ўз салтанати ҳудудларида яшаган йигирма икки миллат тилида адолат билан ҳукмфармолик қилган Митридат Евпатор, мнемотехника ихтирочиси Симонид, бир дафъа қулоғига чалинган нарсани йиллар ўтиб ҳам адашмасдан такрорлай олиши билан шуҳрат қозонган Метродор. Бу каби нарсалар ҳайратга солиши мумкинлигидан Иренеонинг ўзи чин дилдан ҳайрон бўларди. Унинг айтишича, асов отдан қулаган ўша ёмғирли оқшомга қадар у бошқа бандалардан асло фарқ қилмас, бошқалар қатори сўқир ва гунг, жоҳил ва ақли калта бир ношуд эди. Унинг бехато вақт туйғуси ва исмларни аниқ ёдда сақлай олиш қобилияти ҳақида сўз очмоқчи бўлдим, аммо у мени тингламас, ўзини маломатларга солишдан қолмасди. Бутун бошли ўн тўққиз йилини баайни тушларида яшаган каби совуриб, адо қилди: у қараса ҳам кўрмас, тингласа ҳам эшитмас ва неки билса барини аста-секин, аммо беомон унутишга маҳкум эди. Отдан йиқилган ўша кундан эътиборан, ташвишу майллари оддий ва пасткаш бу оламни унутди, жароҳатлардан ҳушига қайтгач, тамоман ўзгача атроф-муҳит унга пешвоз чиққан, ранг ва товушлари бетимсол, олис хотиралари шу қадар тиниқ бу оламнинг илк таассуротлари ақлини шошираёзганди. Сал ўтиб, энди фалаж бўлганини билгач ҳам, ортиқча куйиниб ўтирмади. Вужудининг ҳаракатсизлигини тенги йўқ ушбу таассуротлар учун арзимас бадал сифатида қабул қилди. Шу товон ҳисобига энди у мутлақо бехато хотирага эга бўлганди.

Биз бир боқишда хонтахта устидаги шароб билан тўлатилган уч дона қадаҳни кўрсак, Фунес бу шаробга боис бўлган барча ток новдаларини, ишкомларда товланиб етилган узумлар ва бу мўъжаз қуёшчаларни авайлаб бағрига олган барча япроқларни бира тўла кўра оларди. У минг саккиз юз саксон иккинчи йил ўттизинчи апрели тонгида осмоннинг жануб қисмида кўриниш берган олис булутлар шамойилларини ўзи бир дафъа кўрибоқ ёдида сақлаб қолган китоб саҳифаларидаги чизиқлар билан қиёслай олар ёхуд Кебрачо ёнидаги муҳораба арафасида Рио-Негро бўйлаб сузаётган қайиқ эшкакларидан пайдо бўлган кўпик нақшлари билан ушбу булутлар шаклидаги ўхшашликлар ҳақида батафсил ҳикоялар сўзлай биларди. Бу хотиралар оддий эмасди, кўз олдида гавдаланаётган олис манзараларнинг бари уриб турган қирмизи юрак мисол тирик ва қадрли инсон бағри каби қайноқ эди. Иренео ўзининг барча тушларини, ҳаттоки бир дамлик мудроқ пайтида бир сонияга кўриниш берган жамики рўёларини қайта тиклаш қурбига эга эди. Икки-уч дафъа бутун бошли кунларини барча тафсилотларига қадар, бекаму кўст хаёлида қайта тиклади, фақат бунинг учун, шунга мувофиқ тарзда, ҳар гал бутун бошли бир кунини сарф этарди. “Менинг хотираларим башарият ибтидосидан бошлаб, ер юзида яшаган барча инсонлар хотираларидан ҳам кўпроқдир”, дегани ёдимда. Яна: “Сизларнинг уйғоқликдаги ҳаётингиз менинг тушларимга бас кела олмагай”. Тонг оқара бошлаганда яна маълум қилдики: “Билиб қўй, оғайни чалиш, менинг хотирам олқинди сувлар исканжасида бўғилган бир тилим жилғадир”. Ёзув тахтасининг сатҳи, тўғри бурчакли учбурчак ва барча томонлари тенг параллелограмм — ушбу шаклларнинг барчасини бемалол кўз олдимизга келтира оламиз; Иренео ҳам елиб бораётган байтолнинг чигал ёлларини, тоғ ёнбағрида ўтлаб юрган подаларни, ўчоқда ёнаётган оловнинг муттасил ўзгарувчан жилваларини, чирсиллаб атрофга сачраётган учқунлар парвозидаги бетартиб тартибни ва, ниҳоят, мотам тунлари марҳумнинг чеҳрасида айниш томон содир бўлаётган ўзгаришларни шу каби осон тасаввур қила оларди. Самодаги юлдузларнинг қанча миқдорини билиши менга қоронғу эди, холос.

Иренео шуларни менга сўзлаб берар экан, айтганларига зиғирча шубҳа қилмасдим. У вақтлар кинематограф ҳам, фонограф ҳам ҳали ихтиро қилинмаган, балки эса бу ерларга ҳали етиб келмаганди, аммо барибир Фунеснинг фавқулодда ушбу қобилиятлари бўйича тажриба ўтказиш бирор кимсанинг хаёлига келмагани таажжубли эди. Бошқа томондан қаралса, барчаси тушунарли, чунки неки бўлса, барини эртага қолдириб яшаш қонимизда бор, ахир бизлар боқий зотлар каби мангу яшашимизни, эртами кеч, ҳар биримиз оламда неки бор — барчасини билиб олишимизни англар эканмиз, бошқача йўл тутишимиз мумкин эмаслиги ҳам табиийдир.

Қоронғуликдан эса Фунеснинг овози сўзлашда давом этарди.

1886 йили ўзига хос рақамлаш тизими ўйлаб топгани ва бир неча куннинг ўзида йигирма тўрт минг ифодани ишлаб чиққанини сўзлаб берди. Буларнинг барини у ёзиб ўтирмас, илло лоақал бир карра ўйлаган нарсаси хотирасида батамом муҳрланиб қоларди. Агар адашмасам, масалан, “ўттиз уч песо”ни ифодалаш учун битта рақам ёки битта сўз ўрнига иккита рақам ёки уч дона сўз лозим бўлишини ўтакетган исрофгарчилик, деб билгани бу тизимни яратишига дастлабки туртки бўлган эди. Беўхшов бу амални бошқа сонларга нисбатан ҳам қўллашга жазм қилди. У, масалан, “етти минг ўн уч”ни тўла талаффуз этиш ўрнига “Максимо Перес” дер, “етти минг ўн тўрт”ни “темир йўл” билан алмаштирар, бундан кейинги сонлар эса “Луис Мелиан Лафинур”, “Олимар”, “олтингугурт”, “учқат япроқ”, “наҳанг”, “газ”, “қозон”, “Наполеон”, “Августин де Ведиа” каби сўзлар билан ифодаланар эди. “Эллик” ўрнига, лўнда бўлсин учун, “тўққиз” дерди. Ҳар бир сўз бир тамға каби алоҳида белги билан сийланган, охирги катта сонлар ифодаси ўта мураккаб эди… Иренео таклиф этаётган қоришиқ сўзлар бўтқасидан иборат бу нарса амалдаги рақамлаш тизими мантиқига мутлақо зид бир бало эканини уқдиришга ҳаракат қилиб кўрдим. Масалан, “365”ни ифодалаш учун биз учта юзлик, олтита ўнлик ва бешта бирликни талаффуз этарканмиз, табиий тарзда тафаккур қиламиз, дедим. Аммо “занжи Тимотео” ёки “шапалоқ” каби унинг тасарруфидаги “сонлар”да фикрлашдан асар ҳам йўқлигини қистириб ўтдим. Фунес гапларимни тушунмас ёки атайин ўжарлик қиларди.

XVII аср миёнасида Локк алоҳида олинган ҳар бир нарса-буюмнинг, ҳар бир тош, ҳар бир қуш ва ҳар новданинг ўз номи бўлган муфассал тил ўйлаб топиш мумкинлигини тахмин қилиб, шу заҳотиёқ бу эҳтимолидан воз кечганди. Бизнинг Фунес ҳам худди шу каби тил яратишга уриниб кўрган, аммо бу тил умумлашган ноаниқликлардан иборат бўлишини ўйлаб, ўз вақтида шаштидан қайтган эди. Аслида эса Фунес ҳар бир ўрмон бағридаги ҳар бир дарахт шохларидаги ҳар бир япроқнигина эмас ва балки, боз устига, муайян бир япроқни ўзи кўрган ёхуд хаёл қилган дамларни, ҳар галги сонияларини ҳам ёдида сақлар эди. Ўтмиш томон саёҳатларининг ҳар бирини етти ва ё ўн мингта алоҳида хотиралари билан чеклаб, уларни маълум рақамлар ёрдамида белгилаш билан тартибга солишга қарор қилди, аммо дилини кемирган икки хил гумон туфайли (ушбу вазифа адоқсиз давом этиши ва айни пайтда беҳуда эканлиги сабаб) бу амали ҳам рўёбга чиқмай қолиб кетди. Иренеони эмас, аммо сизу биз каби оддий бандаларни адоқсизлиги билан даҳшатга сола олгулик бу тадбирга қўл урилса, қазо вақтига қадар базўр болалигига оид хотираларинигина тартибга солишга улгуришини хаёл қилиб, фикридан қайтган эди.

Зикр этилган ҳар икки лойиҳа (табиий сонларнинг адоқсиз тартибига доир туганмас луғат ва хотирада сақланаётган барча тимсолларнинг бефойда хаёлий каталоги) хаста хаёл фаолияти маҳсулидир, деб билинса-да, айни пайтда уларда мафтункор улуғворлик сифатлари намоён эди. Улар Фунеснинг ғаройиб оламини тасаввур этишимиз ёки, жиллақурса, ҳис этишимизга имкон беради. Унинг ўзи умумлашма ғоялар яратишга ноқобил бўлганини ҳам унутмаслигимиз лозим. Умумлашган “кўппак” тушунчаси турли катталик ва турлича кўринишдаги итларни ўз ичига олишини англаши қийин бўлибгина қолмасдан, соат учдан ўн тўрт минут ўтгандаги (ён тарафидан кўринган) кўппак билан соат учдан ўн беш минут ўтгандаги (шундоқ қаршидан кўринган) кўппакнинг айний эканини у мутлақо қабул қилолмасди.

Кўзгуларда акс этган юзи, унинг ўз қўллари уни ҳар гал ҳайратга соларди. Ўша маълум асарида Свифт Лилипутия ҳокими соатлардаги дақиқа миллари ҳаракатини кузата олишидан ҳикоя қилади. Фунес эса турли таомларнинг оҳиста, аммо беомон бузила боришини, хасталанган тишлардаги оғриқнинг зўрая бориши ва ҳорғинлик тадрижини муттасил кузата биларди. Боз устига, ҳали куч-қувватга тўла кимсанинг нигоҳига сизиб кира бошлаган олис ажалнинг билинар-билинмас ташрифи ҳам унинг назаридан четда қолмасди. У ранглари турфа хил, аммо ўткинчи, тилсимлари бисёр, аммо яланғоч бу дунёнинг тераннигоҳ ва ёлғиз томошабини эди. Бобил, Лондон ва Нью-Йоркнинг муҳташам маҳобати ақлларни шоширади, аммо ҳақиқат будирки, ушбу шаҳарларнинг тирбанд кўчаларида изғиган на бир кимса, олис ва овлоқ гўшада умргузаронлик қилаётган бояқиш Иренео Фунесни кеча-ю кундуз исканжага олиб азоблаган бераҳм ушбу воқеликнинг истибдодидан, лоақал бир мисқол ҳам татиб кўрмагандир. Уйқуга кетиш унинг учун азоб эди. Ухламоқ — бу олам борлиғидан чалғимоқдир. Қоронғулик қўйнида ўрнида қимир этмай ётаркан, Фунес қўшни уйлар деворидаги дарзларни, чок қилиб терилган ҳар бир ғиштнинг жойлашувини кўз олдига келтирарди. (Такрорлайман, унинг бисотидаги хотираларнинг энг заифи ҳам бизнинг жисмоний фароғат ва оғриқларимиздан кўра аниқ ва равшанроқ эди.) Шаҳарчанинг кунчиқар тарафида иморатлари ҳали қуриб битказилмаган янги мавзе ястаниб ётар, Фунес бу уйларни зимистон ичра шарпамисол кўринган кўланкалар тарзида тасаввур қиларди. Ниҳоят мудроққа чўмиш илинжида ўша томонга ағдарилиб олар, бу ҳам кор қилмагач эса ўзини сокин мавжланган дарё қўйнида тасаввур қилар ва тўлқинлар қучоғидаги вужуди оҳиста чайқалиб, мавҳумлик ичра тамом эриб битаётганини ҳис этарди.

Иренео тез орада ортиқча зўриқишсиз инглиз, фаранг, португал ва лотин тилларини ўзлаштирди. Аммо орадан шунча йиллар ўтган бўлса-да, унда фикрлаш қобилияти бўлганлигига ҳамон шубҳа қиламан. Илло, фикрлаш — нарса ва ҳодисаларнинг ўзаро тафовутларини унутмоқ, уларни турларга бирлаштириб, умумлаштирмоқ демакдир. Нарсалар билан ивирсиб ётган Фунеснинг оламида эса бевосита илғанган тафсилотларгина амал қилар эди.

Сабоҳнинг илк нурлари хонага сизиб кира бошлаган маҳал туни билан тинмаган овоз соҳибининг юзларини ниҳоят кўра олдим. 1868 йилда таваллуд топган Иренео эндигина ўн тўққиз ёш остонасида турар, аммо менинг назаримда у бир ёдгорлик бўлиб, кўҳна Миср ва унинг эҳромларидан, тарих зулматидан биз тараф кўз ташлаган мубҳам элатлар ва уларнинг набийларидан ҳам мўйсафид метин бир ёдгорлик бўлиб туйиларди. Менинг ҳар бир сўзим, ҳар бир ишорам унинг беаёв хотирасида мангу қолажакдир, дея ҳадик ичра хаёл қилганим ҳамон эсимда.

Иренео Фунес 1889 йили ўпка шамоллашидан қазо қилди.

1942

___________
[1] «De viris illustribus» — “Номдор эрлар бобида”.
[2] «Thesaurus» — “Хазиналар”.
[3] «Historia naturalis» — “Чинакам тарих”.
[4] «Gradus ad Parnassum» — “Парнасга йўл”.
[5] «ut nihil non iisdem verbis redderetur auditum» — ҳамиша бир хил сўзлар ила англатиб бўлинмас.

Xurshid DAVRON
BIR OG‘IZ GAP

Zamonaviy o‘zbek tarjima maktabi tarixini kuzatsangiz, jahon adabiyoti namunalari o‘zbek tiliga asosan rus tili orqali tarjima bo‘lganiga guvoh bo‘lasiz. Eslasangiz, bu xususda besh yilcha avval, aniqrog‘i, “Jahon adabiyoti” jurnaliga yangi bosh muharrir tayinlangan kunlarda taxminan “Nima ishlar qilish kerak” degan mavzuda davra suhbati o‘tkazilishi munosabati bilan «“Uyg‘onmoq dunyo bilan barobar yashamoqdir yohud Jahon adabiyotini «o‘zbekcha» bilish xususida…”» deb nomlangan luqmamda (luqma mana bu sahifada) ayrim fikrlarimni bayon etgan edim (Oradan besh yildan ziyod vaqt o‘tgan bo‘lsa-da, “Jahon adabiyoti” jurnali faoliyatida biz kutgan jiddiy o‘zgarish ko‘zga tashlanmadi).

Bir og‘iz gapimning avvali shuki, jahon adabiyoti namunalarini rus tilidan tarjima qilish, aniqrog‘i asliyatdan bexabar holda qilingan har qanday tarjimada baribir qusur bo‘ladi. Faqat ayrim hollardagina, o‘shandayam tarjima qilinayotgan muallif dunyoqarashi-yu uslubini, asar matnini juda chuqur o‘rganish oqibatida amalga oshirilgan sanoqli tarjimalardagina nisbatan asliyatga yaqinlashish mumkin.

Bu fikrimni jahon adabiyoti namunalarini faqat asliyatdan tarjima qilish lozim, ularni rus tilidan tarjima qilmaslik kerak, degan ma’noda tushunmaslik kerak. Qolaversa, o‘zim ham juda ko‘p jahon she’riyati namunalarini rus tili orqali tarjima qilganman. Ammo, baribir, asarni o‘z tilidan tarjima qilishga nima yetsin. Garchi bugungi kunda bu imkonsiz tuyulsa-da, asliyatdan tarjima qilish taprjimonlarimiz oldida turgan asosiy maqsad, aniqrog‘i, qat’iy talab bo‘lmog‘i shart. AFsuski, internet tizimida tarjimonlar uchun yaratilgan bir qator imkoniyatlarni bilmaslik, ulardan unumli foydalanishdan bexabarlik oqibatida ishlarimiz pala-partishligicha qolmoqda.

Tarjima sohasidagi yana bir salbiy holat haqida gapirmaslikning iloji yo‘q. Bu qanday holat? Bilasizki, adabiyotimiz siymolari bilan bog‘liq biror bir yubiley nishonlanadigan bo‘lsa, yozuvchilar uyushmasi qoshidagi tarjima markazi darrov ayyom sababchisi bo‘lmish ijodkor asarlarini dunyoning bir qator tillariga tarjima qilish tashabbusi bilan chiqadi. Yaqinda nishonlangan Hazrat Alisher Navoiy va Erkin Vohidov ayomlari bunga misol. Ana endi o‘ylab ko‘ring. Navoiydek benazir ijodkor asarlarini biron bir ajnabiy tilni tilni chala-chulpa biladigan talabalar tarjimasida dunyoga taqdim etsak, past saviyali tarjimalarni o‘qigan chet elliklar buyuk bobomiz merosi haqida qanday o‘yga borishlari mumkin? “O‘zbeklar sig‘ingan Alisher Navoiy shumi?” deb o‘ylamaydilarmi?! Keyin “O‘zbek adabiyoti nega jahon sahnasiga chiqolmayapti?” deb hayron bo‘lib yuramiz. O‘zbek adabiyotining sara asarlarini ingliz, fransuz yoki boshqa bir tilga tarjima qilish uchun o‘sha tilda ijod qiladigan shoir-tarjimonlarni jalb etishni, buning uchun xalqaro talablarga mos keladigan mablag‘ ajratishni o‘ylamas ekanmiz, o‘zbek adabiyoti targ‘iboti sohasida qilcha siljish bo‘lmaydi. “Arzon sho‘rva tatimas” deganlaridek, til biladi deb bechora talaba-yu domlalarni tekinga ishlatishdan foyda yo‘qligini tushunish payti kelmadimi?

Yozuvchilar uyushmasi qoshidagi tarjima markazi faoliyati to‘liq isloh etilishi shart. Bir necha oy avval tarjima markazi bilan hamkorlikda tayyorlangan bir to‘plam bilan tanishdim. Uni yosh tarjimonlarga qo‘llanma sifatida nashr etishibdi. To‘plamda uch-to‘rt professional tarjimonlarni hisoblamasak, asosan til biladigan, tarjima nazariyasidan saboq beradigan oliy o‘quv yurtlari domlalari tomonidan amalga oshirilgan tarjimalar to‘plangan. Til bilish adabiyotni bilish, so‘zni his etish degani emas ekan. Ko‘proq biz sovetlar davrida “podstrochnik” deb biladigan, ya’ni til bilmaydigan tarjimon uchun tayyorlanadigan so‘zma-so‘z tarjima, ya’ni xom mahsulotdan iborat bu to‘plamni qo‘llanma deb taqdim etish uyatsizlikdan boshqa narsa emas.

Yaqinda O‘zbekiston Respublikasi xalq yozuvchisi Erkin A’zamning “Buyuk osiy Shayx San’on vorislari” (Heirs to the Great Sinner Sheikh San’on) kitobi Buyuk Britaniyada ingliz tilida nashr etildi va Yevroosiyo ijodiy gildiyasi muassisligidagi “Open Eurasian Literature Festival & Book Forum” V Xalqaro adabiyot festivali doirasida uning taqdimoti o‘tkazildi. “Ta’kidlash joizki, deb xabar beradi o‘zbek axborot nashri, bu zamonaviy o‘zbek yozuvchilari kitobining Londonda ilk bor chop etilishidir”. Bu xususda axbarot bergan nashrlar qayd etmagan bo‘lsa-da, alohida tarzda, ushbu kitobning paydo bo‘lishida katta xizmat qilgan tarjimon A’zam Obidov xizmatini ta’kidlashni istardim. Bu kitobning nashr etili havaskorlik tarjimasi emas, faqat va faqat yuqori malakali professional tarjima adabiyotimizni dunyo sahnasiga olib chiqishga qodir ekanini isbotlaydigan misoldir.

Bir og‘iz gapimni o‘zbek tarjimachiligida oldindan mavjud bo‘lgan va so‘nggi yillarda namoyon bo‘lgan ikki salbiy holatga diqqatni qaratmoqchiman. Birinchi bema’nilik sovetlar davridayam mavjud bo‘lib, ajdodlarimiz hamisha to‘g‘ridan-to‘g‘ri tarjima qilgan qardoshu qondosh xalqlar: turk, qozoq, qirg‘izu turkman, Rossiyadagi turkchada ijod qiladigan xalqlar, forscha xalqlar adabiyoti namunalarini ruschadan o‘girishda namoyon bo‘lgan edi. Mustaqillikdan keyin tarixiy an’analarimizga zid ravishda Attoru Rumiyni asliyatdan emas Turkiyada nashr etilgan turk tilidagi tarjimalardan foydalanib, o‘zbekchalashtirishda yaqqol ko‘zga ko‘rindi.

Va nihoyat, ikkinchi farosatsiz, kulguli holat haqida gapiray. So‘nggi yillarda adabiy nashrlarimizda tarjimalari bilan faol ishtirok etayotgan yosh tarjimonlarimiz urus Chexovni ingliz tilidan, ispancha yozadigan Garsia Markesni ingliz tilidan, fransuz Antuan du Sent-Ekzyuperini ispan tilidan tarjima qilayotganlarini qanday tushunish kerak? Axir, bu bema’nilikdan boshqa narsa emas-ku! Ochig‘ini aytsam, bu holatga yosh va tajribasiz tarjimonlardan ham avval adabiy nashrlarimiz rahbarlari aybdor. Bunday holatlarga tezroq barham berish kerak.

XORXЕ LUIS BORXЕS
HIKOYASINING IKKI TARJIMASI

Lotin Amerikasining eng mashhur yozuvchilaridan biri Xorxe Luis Borxes (Jorge Luis Borges) 1899 yilning 24 avgustida Argentina poytaxti – Buenos-Ayresda tug‘ilgan, o‘smirligi va yoshligi Yevropada o‘tgan. 1920-yillarda o‘z yurtiga qaytgan adib dastlab shoir sifatida mashhur bo‘ladi. 1955 yildan milliy kutubxona direktori bo‘lib ishlaydi. Ko‘zi ko‘rmay qolgach, 1973 yili ishdan bo‘shaydi. Bir qancha milliy adabiy mukofotlar sohibi; Italiya, Fransiya, Buyuk Britaniya, Ispaniyaning oliy mukofotlari sovrindori; Sorbonna, Oksford, Kolumbiya (Nyu-York) universitetlarining faxriy doktori.
Kitoblari: «Buenos-Ayres jaziramasi» (Fervor de Buenos Aires, 1923), «Qarshi tomondagi oy» (Luna de enfrente, 1925), «Tekshiruv» (Inquisiciones, 1925), «Mening umidimdagi hajmlar» (El tamaño de mi esperanza, 1926), «Argentinaliklar tili» (El idioma de los argentines, 1928), «San-Martin maydoni daftari» (Cuaderno San Martín, 1929), «Evaristo Karryego» (Evaristo Carriego (1930), «Muhokama» (Discusión, 1932), «Sharmandalikning umumiy tarixi» (Historia universal de la infamia, 1935), «Mangulik tarixi» (Historia de la eternidad, 1936), «To‘qimalar» (Ficciones, 1944), «Kashfiyot» (Artificios, 1944), «Alef» (El Aleph, 1949), «Yangi tekshiruvlar» (Otras inquisiciones, 1952), «Bajaruvchi» (El Hacedor, 1960), «Boshqa, xuddi o‘zi» (El otro, el mismo, 1964), «Soya maqtovi» (Elogio de la sombra, 1969), «Broudining xabari» (El informe de Brodie, 1970), «Yo‘lbarslar oltini» (El oro de los tigres, 1972), «Qum kitobi» (El libro de arena, 1975), «Ko‘ngildagi atirgul» (La rosa profunda, 1975), «Temir tanga» (La moneda de hierro, 1976), «Tun ertagi» (Historia de la noche, 1977), «Yetti kecha» (Siete noches, 1980), «Sirli xat» (La cifra, 1981), «Dante haqida to‘qqiz esse» (Nueve ensayos dantescos, 1982), «Shekspir xotirasi» (La memoria de Shakespeare, 1983), «Atlas» (Atlas, 1984), «Fitnachilar» (Los conjurados, 1985).

FUNЕSNING MO‘’JIZAVIY XOTIRASI
Ruschadan Mahkam Mahmud tarjimasi

Men uni birinchi marta ko‘rganimda, qoramtir “ehtirosgul”ni ushlab turardi. U gulga qarab turib nimalarni ko‘ra olishi faqat o‘zigayu, xudogagina ma’lum edi. Oddiy odamlar umr bo‘yi erta tongdan qorong‘u tungacha tomosha qilsalar-da, u ko‘rgan narsalarni tasavvur ham qila olmaydilar. Esimda, ehtirossiz, hindularga xos siymosi kuchli taassurot uyg‘otardi. Uning harakatchan barmoqlari ozg‘in qo‘llari hamon ko‘z oldimda. Bir qo‘lida “Sharqiy sohil” ramzi tushirilgan choy quti, derazasida esa ko‘l manzarasi tasvirlangan qamish darparda ham esimda. Shoshmasdan, o‘ziga xos ohangdagi ovozi, gapirishlari aniq yodimda. Men uni bor-yo‘g‘i uch marta ko‘rganman — oxirgi 1887 yilda. Uni ko‘rgan odam, albatta, u haqda biror narsa yozishi kerak, degan fikrga men ham qo‘shilaman. Men bergan ma’lumotlar, ehtimol, eng qisqasidir, lekin dangal, ro‘y-rostligi bilan nashr qilinayotigan kitoblardagi boshqa ma’lumotlardan qolishmaydi. Men bir argentinalik miskin odamman. Urugvayda odat bo‘lgan, ayniqsa, gap urugvayliklar to‘g‘risida ketganda, madhiyabozlik, maqtovlarga to‘la bo‘lgan janrda yoza olmayman, men bu janrda no‘noqman. “Yozuvchi”, “Poytaxtlik olifta”, “Ipak muloyim” kabi haqoratomuz iboralarni Funes menga nisbatan qo‘llamagan bo‘lsa-da, uning nigohidan meni shu toifali odamlar qatoriga qo‘shib qo‘yganligi ko‘rinib turardi. Pedro Leonardo o‘z maqolasida Funesni mo‘’jizakor, “Allaqanday tug‘ma qobiliyatli Zardusht” deb ta’riflaydi: Men bahslashib o‘tirmayman, Inuche uning Fray-Bentoslik hamqishlog‘i ekanligini, tuzalmas dardi — savodsizligini ham unutmaslik kerak. Funes haqida dastlabki xotiralarim. Men uni sakson to‘rtinchi yili mart yoki fevral oyining oqshomlaridan birida ko‘rgan edim. O‘sha yili yozda otam meni Fray-Bentosga olib borgandi. Amakivachcham Bernardo Aedo bilan San-Fransiskodagi xo‘jaligimizdan qaytayotgandik. Biz otda xirgoyi qilib kelardik, ko‘tarinki kayfiyatimizning sababi faqat buning o‘zi emasdi. Kunduzgi diqqinafaslikdan so‘ng osmonni momaqaldiroqdan darak beruvchi ulkan qoramtir bulutlar qopladi. Ularni janub shamoli haydab kelar edi. Daraxtlar shamolda g‘uvillay boshladi. Men kuchli yomg‘irda yaydoq cho‘l o‘rtasida qolib ketmasaydik, degan xavotirda edim, biz go‘yo momaqaldiroq bilan quvlashmachoq o‘ynardik. Ko‘p o‘tmasdan biz ikki chetiga baland qilib g‘isht yotqizilgan yo‘lakli ko‘chaga yetib oldik. Birdan qorong‘i tushdi, tepa tomondan tez-tez tashlangan qadam tovushlarini eshitib, boshimni ko‘tarib qaradim: bir yigit tor yo‘l bo‘ylab, xuddi ensiz devordan yugurayotgandek chopqillab ketardi. Oqargan, yuzi jiddiy, qo‘lida esa sigareta, cholvorda, cheksiz qora bulutlar soyasida yugurayotganligi yodimda qolgan. Bernardo kutilmaganda undan “Soat necha bo‘ldi?” deb so‘radi. U to‘xtamasdan, osmonga ham qaramasdan javob berdi: “To‘rt minuti kam sakkiz, do‘stim Bernardo Xuan Fransisko”. Uning ovozi ingichka va kinoyali edi.

Men parishonxotir odamman, agar amakivachcham o‘sha gaplarni qaytarmaganda, esimdan ham chiqib ketgan bo‘lardi. Har uchala ismini masxaraomuz ataganiga u go‘yo beparvodek, shu yerlik ekanidan faxrlangandek sezdi o‘zini.

Biz uchratgan yigit Ereneo Funes bo‘lib, u g‘alatiroq fe’li borligi, birov bilan do‘st tutinmasligi, qachon undan vaqtni so‘rasang, xuddi soatdek aniq bilishligini so‘zlab berdi. U, shu yerlik Mariya Klementina Funes ismli dazmolchi ayolning o‘g‘li ekan, ba’zan odamlar uning otasi shu yerlik shifokor ingliz O’ Konnor, ba’zilari esa Salto departamentida yashovchi ot o‘rgatuvchimi yoki qassobmi deyishar ekan. U onasi bilan shahar chetidagi “Lavrlar” xo‘jaligi orqasida istiqomat qilar ekan.

Sakson beshinchi va sakson oltinchi yillarning yoz oylarini biz Montevideoda o‘tkazdik. Sakson yettinchi yili biz yana Fray-Bentosga bordik. Tabiiyki, men o‘sha yerlik barcha tanish-bilishlarimni va nihoyat, xronometrchi Funesni ham surishtirdim. Aytishlaricha, uni San-Fransisko xo‘jaligida bir o‘rgatilmagan ot uloqtirib tashlabdi, shundan u falaj bo‘lib, umrbod to‘shakka mixlanib qolganmish. Bu xabarni eshitishim bilanoq, meni allaqanday sehrli hissiyotlar chulg‘ab oldi: o‘sha amakivachcham Bernardo bilan otda ketayotganimizda yugurib borayotgan Funesni uchratganimiz, amakivachchamning u haqda aytganlari — qachonlardir hayotimda bo‘lib o‘tgan bu uzuq-yuluq lavhalar go‘yo tushda kechgandek edi. Funes umuman o‘rnidan turolmay, hovlidagi kaktusgami, yo shiftdagi o‘rgimchak inigami tikilib yotganligini aytishdi. Kechqurun u karavotini derazaga yaqinroq surib qo‘yishga rozi bo‘larkan. Boshiga tushgan musibatni tan olishga g‘ururi yo‘l qo‘ymas, bu unga nasib etgan bir marhamat, deb hisoblarmish. Men uni ikki marta deraza panjarasi ortida ko‘rdim — xuddi umrbod jazo o‘tayotgan mahbusdek taassurot qoldirdi. Birinchi ko‘rganimda u ko‘zlari yumilgan holda haykaldek qotib o‘tirar, ikkinchi marta ham xuddi shu holatda, lekin nigohi santolinaning xushbo‘y poyalariga qadalgan edi.

O‘sha paytda men biroz g‘urur bilan lotin tilini o‘rganishga kirishgandim. Chamadonimda lotin tilidagi Lomonning “De uirris illusribus” “Mashhur kishilar haqida”, Kisherning “Thesaurus” — “Xazina xona”, Yuliy Sezarning “Sharhlar” kitoblari hamda mening lotin tilidan kamtarona bilimimga to‘g‘ri kelmaydigan (hozir ham bu imkoniyatga ega emasman), Pliniyning “Historia haturalis” — “Tabiat tarixi” kitobining bir jildi ham yotardi. Kichkina shaharchada yangilik tezda ovoza bo‘lib ketadi. Ireneo Funes ham o‘zining olisdagi ranchosida turib, men bu yerga ajoyib kitoblar olib kelganligimni tez bilib olgan. U menga tantanali ravishda xat yo‘llab, unda sakson to‘rtinchi yilning yettinchi fevralidagi uchrashuvimiz, afsuski, qisqa bo‘lganligini eslatib o‘tgan va o‘sha yili vafot etgan amakim don Grigorio Aedoning Itusaingoga qilgan safari haqida jasorat ko‘rsatib, har ikki vataniga shuhrat keltirganligini maqtab yozgan. U mendan iltimos qilib, kitoblarimdan birortasini lug‘at bilan berib turishimni so‘ragan. “Hozircha lotin tilini bilmayman, asliyat tilini lug‘atdan foydalanib bilib olaman”, — degan. U kitobni tez orada yaxshi saqlagan holda qaytarishga va’da bergan. Xat juda aniq va chiroyli yozilgan edi. Andres Belo* tavsiya qilgan imlo lug‘atida “i” harfi o‘rniga “y”, “j” o‘rniga “d” ishlatilgan edi. Dastlab, u meni masxara qilyapti, deb cho‘chidim. Amakivachchalarim Ireneo xuddi shunday usulda yozardi, deb meni tinchlantirishdi. Bilmadim, bu bezbetlikmi, bilimsizlikmi yoki ahmoqlikmi: eng murakkab bo‘lgan lotin tilini faqat lug‘at yordamida o‘rganish mumkinmi? Uning bu xom-xayolini chippakka chiqarish uchun unga Kisherning “Parnasga bir pog‘ona” kitobi va Pliniyning kitobini yubordim.

O‘n to‘rtinchi fevral kuni Buenos-Ayresdan telegraf xabarini oldim. Unda mening zudlik bilan yetib borishim zarurligi, otamning ahvoli “unchalik yaxshi emas”ligi aytilgandi. Xudo o‘zi meni kechirsin-u, o‘sha paytdagi boshimga tushgan g‘am-tashvishni bo‘rttiribroq ko‘rsatish, Fray-Bentos aholisi oldida o‘zimni stoiklardek jasoratli qilib ko‘rsatish istagimi, maqtanchoqligim tufaylimi, xullas, haqiqiy musibatimni o‘sha paytda to‘liq his qila olmadim. Narsalarimni chemodanga joylashtirayotib, “Parnasga bir pog‘ona” va “Tabiat tarixi” kitoblari yo‘qligini payqadim. “Saturn” paroxodi ertalab yo‘lga chiqishi kerak edi, shuning uchun Funesnikiga yo‘l oldim. Kunduzgi diqqinafaslik kechqurun ham tarqamaganligiga hayron bo‘ldim.

Ozodagina ranchoda meni Funesning onasi kutib oldi.

U menga Ireneoning xonasi uy ichkarisida ekanligini, agar xona qorong‘u bo‘lsa, hayron bo‘lmasligimni tushuntirdi. Ireneo soatlab chiroq yoqtirmas ekan. Men tosh yotqizilgan patio — hovlidan yo‘lak orqali ikkinchi hovliga o‘tdim. Tok novdalari devor bo‘ylab o‘sib yotardi. Anchagina qorong‘i edi. To‘satdan Ireneoning ingichka, kinoyali ovozini eshitib qoldim. Ovoz qorong‘ilikdan kelar, lotin tilida sarkashlik va qoniqish bilan aytilayotgan bu so‘zlar ibodatmi, madhiyami, bilib bo‘lmasdi. Lotin tilida eshitilayotgan bu so‘zlar, afsuski, tushunarsiz va adoqsiz edi. Keyinchalik kechasi bilan bo‘lgan suhbatimizdan ma’lum bo‘ldiki, bu so‘zlar “Tabiat tarixi”ning yettinchi kitobi, yigirmanchi bobi, birinchi abzatsidagi so‘zlar bo‘lib, u bob xotira haqida edi, oxirgi jumlasi quyidagi so‘zlar ekan…ut nihil non jisdem verbis redderebur auditum.**

Ovozini o‘zgartirmasdan Irineo meni xonasiga taklif qildi. U karavotda chekib yotardi. Men uning yuzini to tong otgunga qadar ko‘ra olmadim, faqat sigareta cho‘g‘i yaltillab turardi, xolos. Xonada nam-lik hidi sezilib turardi. O‘tirib olgach, undan telegramma olganim va otamning betobligi haqida gapirib berdim.

Hikoyamning eng qiyin joyiga kelyapman. Kitobxon (o‘quvchi) allaqachon tushungan bo‘lishi kerak, bu yerda yarim asr oldin bo‘lib o‘tgan dialog — suhbatdan boshqa biror syujet yo‘q. Men buni aniq-tiniq jonlantirishga ojizman, lekin Ireneodan eshitgan gaplarimni imkon boricha aniqroq qilib tasvirlashga harakat qilaman. Hikoyani birinchi shaxs nomidan bera olmayotganligim uning chiroyli va jonli chiqishiga putur yetkazdi, lekin o‘sha tundagi mening ahvolimni tasavvur qilish o‘quvchilarga havola.

Ireneo “Tabiat tarixi”da qayd qilingan ajoyib xotira egalarini lotin va ispan tillarida birma-bir sanab o‘tishdan boshladi: Eron shohi Kir o‘z qo‘shinidagi har bir jangchini noma-nom bilishligi; Mitridat Yevpator o‘z saltanatida yigirma ikki tilda odil sudlovni o‘tkazishi; mnemotexnika*** ixtirochisi Simonid, bir marta eshitgan narsasini aniq esida saqlab qoluvchi Metrador (Epikurning shogirdi) bo‘lganligini aytib berdi. Bunday oddiy narsalarni, nahotki, ajoyib hodisa deb o‘ylashadi deb Ireneo, chindan ham hayron bo‘lardi.O‘sha yomg‘irli oqshomga qadar, ya’ni uni oq ayg‘ir ko‘tarib otgan kungacha u hamma qatori savodsiz qovoqkalla va xotirasiz bir kimsa bo‘lganini gapirib berdi. Men unga vaqtni ajoyib tarzda aniq aytib berish qobiliyati, ismlarni esda saqlash iqtidoriga ishora qilmoqchi bo‘lgandim, u hatto eshitgisi kelmadi. O‘n to‘qqiz yil u xuddi tushdagidek yashagan: qarab turib ko‘rmagan, quloq solib eshitmagan, deyarli hamma narsani unutgan (esda saqlab qololmagan).

Otdan yiqilgach, u hushini yo‘qotgan, o‘ziga kelganda esa idrok etish hissiyoti shu darajada boy va aniq bo‘lganki, u nafaqat atrofdagilarni, balki o‘tmishda bo‘lgan voqea-hodisalarni ham eng mayda-chuyda tafsilotlarigacha jonlantira olgan. Birozdan so‘ng u falaj bo‘lib qolganligini bilgan. Falaj bo‘lib qolganligini o‘zi uchun arzimagan jazo, deb bilgan. Uning hissiyoti va xotirasi bexato bo‘lib qolgan.

Bir qarashda biz dasturxonda uchta qadahnigina ko‘ramiz, u esa tok novdalariyu barglarini, uzumlargacha ko‘rib turgan. U bir ming sakkiz yuz sakson ikkinchi yilning o‘ttizinchi apreli tongida janub tomondan suzib kelgan bulutlarning shakli, ispan qog‘ozsozligi mahsuli bo‘lgan kitob varaqlaridagi chiziqlarni, Kebracho yaqinidagi jangdan oldin Rio-Negro daryosida suzib ketayotgan qayiq eshkagidan paydo bo‘lgan jimjimador ko‘piklarni, garchi birinchi marta ko‘rgan bo‘lsa-da, fikran ularni taqqoslab ham ko‘ra olgan. U ko‘rib turgan manzara faqat shunchaki xotira bo‘lmasdan, balki butun vujudi bilan his qila oladigan darajada aniq bo‘lgan. U ko‘rgan barcha tushlarini, hatto mudroq holatda ko‘rganlarini ham, xotirasida tiklay olgan. Ikki-uch marta u o‘tmishdagi bir kunini to‘la ravishda tiklab ko‘rgan, lekin bularni jonlantirish uchun ham to‘la bir kun ketgan. U menga: “Yorug‘ olam paydo bo‘lgandan beri yashab turgan barcha odamlarning xotiralarini jamlaganda ham mening xotiralarim ko‘proq”, — dedi. Yana u: “Mening tushlarim sizning uyg‘oq paytingizdagi singaridir”, dedi.

Tong ota boshlaganda, u yana “Mening xotiram, og‘ayni, xuddi oqar suvga o‘xshaydi”, deb aytdi. Qora taxtaga chizilgan aylana, to‘g‘ri burchakli uchburchak yoki romb shakllarini biz qanchalik aniq tasavvur qila olsak, Ireneo ham otning yoki tog‘ yonbag‘irlarida o‘tlab yurgan hayvonlarning chigallashib ketgan yollarini, alanganing tovlanishidan hosil bo‘layotgan ranglarni, kulning har bir zarrasini jasadning to dafn qilingunga qadar o‘zgarishini xuddi shunday aniq tasavvur qila olgan. Bilmadim, u osmonda qancha yulduz borligini ko‘rgan.

U aytib bergan narsalari haqiqatligiga men o‘sha paytda ham, hozir ham shubha qilmaganman. U paytlarda kinematograf ham, fonografiya ham yo‘qligi hammaga ma’lum bo‘lsa-da, lekin hech kim Funes bilan tajriba olib bormagan. Hayotda biz ko‘pincha keyinga qoldirish mumkin bo‘lgan narsalarni orqaga surib kelganmiz, balki, qalbimiz tubida, go‘yo barcha narsalarni bilamiz, abadiy yashaymiz, ertami-kechmi har bir inson hamma narsani bilib oladi va bajaradi, deb o‘ylaymiz.

Qorong‘ulikda Funes gapini davom ettirdi.

Aytishicha, 1886 yilda u raqamlashning original usulini o‘ylab topgan va bir necha kun mobaynida u yigirma to‘rt mingdan oshgan. U, bir marta o‘ylaganini umrbod esida saqlash qobiliyati borligi sababli, ularni yozib qo‘ymagan. Uni bunga rag‘batlantirgan omillardan biri shu bo‘ldiki, u “o‘ttiz uch peso” iborasini qo‘llash uchun ikki raqam yoki uch so‘z zarurligi, bir so‘z yoki bir raqam bilan ifoda qilib bo‘lmasligi uni afsuslantirgan. Bu ma’nosiz tamoyilni u boshqa raqamlarga nisbatan ham qo‘llagan. Masalan, “yetti ming o‘n uch” o‘rniga “Maksimo Peres”, “Yetti ming o‘n to‘rt” o‘rniga “Temir yo‘l”, boshqa sonlarni esa “Luis Melian Lafinur”, “Olimar”, “oltingugurt”, “chillak”, “kit”, “gaz”, “qozon”, “Napoleon”, “Avgustin de Vedia” degan iboralarni ishlatgan. Har bir so‘z alohida belgilangan — xuddi shu tamg‘aga o‘xshash, oxirgi katta sonlar esa juda murakkab bo‘lgan. Men unga bu ma’nosiz so‘zlar yig‘indisi umuman raqamlar tizimiga to‘g‘ri kelmasligini tushuntirmoqchi bo‘ldim. Men unga “365” raqamini aytish uchun biz uni tahlil qilib — uchta yuzlik, oltita o‘nlik va beshta birlik sonini nazarda tutishimizni, uning “negr Timoteo” yoki “hayfsan” kabi atamalarida bu narsa yo‘qligini tushuntirmoqchi bo‘ldim, lekin Funes meni tushunmadi yoki tushunishni istamadi.

XVII asrda Lokk**** tilning imkoniyatiga ko‘ra, har bir narsa, har bir tosh, har bir qush va har bir novda o‘z shaxsiy nomiga ega bo‘lishi mumkinligi haqida taklif kiritgan inkor ham qilgan) edi. Funes ham xuddi shunga o‘xshash tilni o‘ylab topmoqchi bo‘lgan, lekin so‘zlar judayam umumlashib ketishini, ikki xil ma’noli bo‘lib qolishini o‘ylab, bu fikridan qaytgan. Haqiqatan ham Funes nafaqat har bir o‘rmonni, undagi daraxtlarni, ularning har bir bargini esida saqlab qola olgan, balki biror bargni ko‘rib qolganda yoki tasavvur qilganda ham ularning barchasi xotirasida tiklanavergan. U o‘zining o‘tmishidagi sayohatlarini yetmish mingtagacha chegaralab, ularni raqamlab chiqishga qaror qilgan. Bu narsa cheksiz va befoyda ekanligi uni bu ishdan to‘xtatib qolgan. U bolaligidagi xotiralarini tasniflamoqchi bo‘lganda, bu ishni to o‘limiga qadar ham oxiriga yetkaza olmasligiga ko‘zi yetgan.

Uning yuqoridagi ikki rejasi telbalikdan boshqa narsa emas, lekin unda buyuklikni elas-elas eslatuvchi pinhona nimadir bor. Ular bizga Funesning aql bovar qilmas darajadagi olamini biroz bo‘lsa-da, tasavvur qilishimizga imkon beradi. Esdan chiqarmasligimiz kerak, Aflotunning g‘oyalari uning uchun tushunarsiz edi. “It” so‘zining tushunchasi tur sifatida juda ko‘p shakl, jussa va boshqa ko‘rinishlarni qamrab olishligini tushunishga u qiynalardi: itning yonidan ko‘rinishi (profil) bilan old tomonidan (anfas) ko‘rinishi itning nomini o‘zgartirishga hech qanday asos, bo‘la olmasligi unga yoqmasdi. Har gal ko‘zguga qarab o‘zi hayron bo‘lardi.

Sviftning hikoya qilishicha, Liliputiya imperatori soatning daqiqani ko‘rsatuvchi millari harakatini ko‘rib turar ekan: Funes asta-sekinlik bilan o‘tadigan har qanday yemirilish, buzilish, tishning chirishi, charchoqning rivojlanishini ko‘ra olgan. U o‘limning ham, namlikning ham asta-sekin kirib borishini sezib turgan. Funes son-sanoqsiz ko‘rinishga ega bo‘lgan bu o‘zgaruvchi turfa olamning chidab bo‘lmas darajadagi turlanishlari o‘tkinchiligini aniq-tiniq ko‘rib turuvchi yolg‘iz tomoshabin va bashoratchi edi. Bobil, London va Nyu-York o‘zlarining shiddatli manzaralari bilan inson tafakkurini lol qoldiradi. Lekin ulardagi tinim bilmas, tumonot odamlarning birortasi ham o‘zining kulbai vayronasida erta-yu kech voqelikning chidab bo‘lmas darajadagi qaynoq va og‘ir yukini bechora Ireneochalik o‘zida his etmagan bo‘lsa kerak. Uning uyqusi juda qiyinlik bilan kechardi. Uxlamoq — dunyoni unutmoq, demakdir. Funes chalqancha yotar, qorong‘ulikda qo‘shni uy devoridagi buralgan, yorilgan har bir chiziqlarni tasavvur qilardi. Xotirasining har bir mayda-chuyda, arzimas tafsilotlarigacha aniq va ravshan his etib turgan.

Shaharning sharq tomonida hali qurilishi bitmagan, yangi – unga notanish bo‘lgan imoratlar qad ko‘tarayotgandi. Funes ularni yoppasiga qop-qora zulmatdek tasavvur qilardi, uxlash uchun u ko‘pincha shu tomonga o‘girilib yotardi. U yana o‘zini daryoda oqib ketayotgandek his qilar, oqim uni o‘z domiga tortib, go‘yo eritib yuborardi.

U hech qanday qiyinchiliksiz ingliz, fransuz, portugal, lotin tillarini o‘rganib oldi. Lekin, fikrlashga unchalik qobiliyati yo‘q, degan gumonim bor. Fikrlash — bu farqlarni vaqtincha unutish, umumlashtirish, mavhumlashtirish degani. Turli-tuman narsalar qalashib yotgan Funesning bu olamida esa faqat tafsilotlaru bevosita aniq ma’lumotlargina bor.

Ertalabki quyoshning nurlari xonani yorita boshladi. Shundagina men uning yuzini ko‘rdim, tun bo‘yi uning ovozinigina eshitdim, xolos. Ireneoning yoshi o‘n to‘qqizda, 1868 yilda tug‘ilgandi (hozir esa 1887 yil edi). U, xuddi bronzadan quyilgan haykaldek qadimgi Misrdan ham, u yerdagi ehromlaru payg‘ambarlardan ham qadimiyroq bo‘lib tuyuldi. Men ortiqcha harakat qilishdan qo‘rqardim, mening har bir behuda harakatim, har bir so‘zim uning ayovsiz xotirasida abadiy qolib ketishidan qo‘rqardim.
Ireneo Funes ikki yildan so‘ng, 1889 yilda o‘pka silidan vafot etdi…

___________
* A n d r ye s B ye l o — venesuelalik yozuvchi, Lotin Amerikasi filologiyasi asoschilaridan.
** Lotincha. Mazmuni: bir xil so‘zlar quloqqa yoqimsiz eshitiladi.
*** M n ye m o t ye x n i k a – xotirlash san’ati usuli.
**** Ingliz faylasufi.

IRЕNЕO FUNЕS
Ispanchadan Sharifjon Ahmedov tarjimasi

Men Ireneo Funesni qo‘lidagi uqubatgulni xuddi uning tub zamiridagi oxirgi zarralariga qadar yaqqol ko‘rayotgan kabi sinchiklab tomosha qilayotgan holatida eslayman. Xotirlashga doir muborak ushbu so‘zni tilga olishga garchand noloyiqman, ammo papiros tutuni ortida olis sarob kabi ko‘ringan matonatli hindoviy chehrasi hamon ko‘z oldimda. Abgor xotiram pand bermayotgan bo‘lsa, yana uning qoqsuyak qo‘llari, bu qo‘llar tutgan mate idishi, notanish ko‘l surati tushirilib, darichaga omonat tortilgan darparda, va nihoyat, ovro‘panamo po‘rim ohanglardan holi uning dag‘al va dimog‘dor nutqi hamon xotiramda muqarrar. Men uni nari borsa uch daf’a, so‘nggi bor 1887 yilda ko‘rgandim. Loaqal bir marta bo‘lsa-da u bilan uchrashganlarning barchasi o‘z xotiralari bilan o‘rtoqlashishlari lozimligi haqida o‘rtaga tashlangan fikrga kamina ham bajonidil qo‘shilaman, garchi u bilan qisqa fursatli uchrashuvlarim hamdu sanolarga yo‘g‘rilgan sermazmun hikoyalarga bois bo‘lolmasa ham, xolislikda bo‘lg‘usi ushbu kulliyotning boshqa hikoyalaridan aslo qolishmasligiga kafolat beraman. Pedro Leandro Ipuche Funesni aql va salohiyatda benazir, «o‘zimizning tug‘ma Zardusht» deb ta’riflaydi, bunga aslo e’tirozim yo‘q, ammo ayni ta’rifi komil muallifi Funesning hamqishlog‘i ekani, ustiga ustak, boshqa barcha urugvoyliklar qatori dardi bedavo – mahalliychilikka mukkasidan ketganini ham xotirdan faromush qilmaslik lozimdir.

Funes bilan ilk uchrashuvimiz sakson to‘rtinchi yilning mart va yo fevral oyiga taalluqli oqshomlarning birida ro‘y berdi. O‘shanda otam meni yozgi ta’til bahona Fray-Bentosga olib borgan, amakivachcham Bernardo Aedo ikkimiz ovozimizni baralla qo‘yib, qo‘shiqlar aytgancha San-Fransisko chorbog‘idan ot choptirib kelardik. Kun bo‘yi sillani quritgan diqqinafaslikdan so‘ng endi osmonni timqora bulut qoplagan, janub tarafdan esa boshlagan shamol, yerga qadar ta’zim qildirishga bel bog‘lagan kabi, dov-daraxtlarni beayov zug‘umiga olgan edi. Yap-yaydoq dalaning qoq o‘rtasida jalaga tutilib qolishimizdan meni vahima bosar, ayni paytda esa shunday bo‘lishini ich-ichimdan istar edim. Xavf-xatar ehtiroslaridan entikib, momoqaldiroqlarni ortda qoldirishga bel bog‘lab yelarkanmiz, tez orada ikki chetiga yuqorilatib yo‘lak yotqizilgan ko‘chada paydo bo‘ldik. Atrof daf’atan qorong‘ulikka cho‘mgandek bo‘ldi, shu damning o‘zida yuqorida kimdir shitob bilan yugurib borayotganiga ko‘zim tushdi. Butun osmonni egallab olgan qora bulutlar manzarasida ajralib ko‘ringan yigitning shalvori, choriqlari, og‘zidagi papirosi — bularning bari hamon esimda. Kutilmaganda Bernardo unga yuzlanib, “Soat nechchi bo‘ldi, Ireneo?” deb so‘radi. U esa osmonga ham qaramasdan, hamon chopib borarkan, “To‘rt minuti kam sakkiz bo‘ldi, og‘aynichalish Bernardo Xuan Fransisko” deb javob qildi. Ovozi ingichka va masxaraomuz edi.

Keyinchalik amakivachcham mavrid-bemavrid yodimga solavermaganida, tabiatan parishonxayol bo‘lganim uchun, bu voqeaga ortiqcha ahamiyat berib o‘tirmasdim. Bernardo bo‘lsa, mahalliy g‘ururi jo‘shib ketganidanmi va yo ismi-shariflarining barchasi kalakaomuz aytilganidan zig‘ircha ham o‘sal bo‘lmaganini ko‘rsatib qo‘yish uchunmi, Ireneo bilan ikkovi o‘rtasida kechgan o‘sha suhbatni og‘zidan tanobi qochib, takrorlashini hech qo‘ymadi.

Yo‘limizda uchragan yigit g‘alati qiliqlari bilan nom chiqargan Ireneo Funes ekani, o‘taketgan odamovi Ireneodan kecha-yu kunduzning qay mahalida soat so‘rasang, o‘ylab o‘tirmasdan aniq vaqtni aytib bera olishini maroqlanib so‘zlab berdi. Bernardoning yana qo‘shimcha qilishicha, Funes shu yerlik jomashir xotin Mariya Klementina Funesning yolg‘iz arzandasi bo‘lib, otasi kim ekani haqida esa turli farazlar yuradi — birov kushxonada xizmat qiladigan ingliz doktori O’Konnorni ko‘rsatsa, boshqalar ot o‘rgatuvchi yoki, undan ham narisi, Salto bo‘lusidan bir qassobni Ireneoning bu dunyoga kelishiga sababchi qilib ko‘rsatishar, ehtimol shular sababli u onasi bilan qishloq chetida, Laureles chorbog‘i ortida odamlar ko‘zidan panada yashardi.

Sakson besh va sakson oltinchi yil yoz oylarini Montevideoda o‘tkazdik, keyingi yil yana Fray-Bentosga bordik va barcha tanishlarimni surishtirdim, tabiiyki, Funesni ham so‘radim. Aytishlaricha, burnog‘i yil asov otdan qulab, aftidan, endi u bir umrga yostiqqa mixlanib qolibdi. Bu xabarni eshitganim zahoti g‘alati bir hislar meni chulg‘ab olgani esimda: San-Fransiskodan ot choptirib kelayotganimizda uni baland yo‘lakda biz bilan barobar yugurib borayotgan holida ilk bora ko‘rgandim, bu mash’um xabarning aynan amakivachcham og‘zidan bildirilishi esa chindan boshimizdan kechgan manzaralardan bino etilgan tiniqligi ajabtovur bir tushga o‘xshardi. O‘rnidan qo‘zg‘olmay yotgan Funes uzzu-kun hovlidagi kaktusga tikilar va yo daraxtlar uchida hilpirayotgan mezonlardan ko‘zini uzmas, oqshomlari esa o‘rnini oynaga yaqinroq surib qo‘yishlariga izn berardi, xolos. Uning kibri shu qadar ediki, boshiga tushgan kulfat uning uchun xuddi ayni muddao bo‘lganini o‘zining butun qiyofasi bilan boshqalarga bildirib qo‘ygisi kelardi… Manguga bandi etilgan mahbus kabi qismati alayna-oshkor ko‘rinib turgan holatida — panjara ortida men uni yana ikki daf’a ko‘rdim. Birinchi safar ko‘zlari yumuq holicha, qimir etmasdan yotar, keyingi safar esa yotgan joyida santonina novdasiga diqqat bilan tikilgan alfozida uchratdim.

U paytlar men o‘zimga bino qo‘yishdek xastalikdan hali qutulolmagan va bir hisobda shuning uchun ham boshqalarning tishi o‘tmaydigan lotin tilini puxta o‘zlashtirishni o‘z oldimga maqsad qilib qo‘ygandim. Sharl-Fransua Lomon qalamiga mansub «De viris illustribus»[1], Kisherning «Thesaurus»[2] asari, Yuliy Sezarning «Sharhlari» va Pliniyga nisbat berilgan «Historia naturalis»[3] jildlaridan biri jomadonimdan o‘rin olgan, tabiiyki bu kitoblarning aksari mening abgor lisoniy imkoniyatlarimdan ancha yuqorida edi. Do‘ppidek qishloqda hech kimdan hech narsani yashirib bo‘lmaganidek, ovloq ranchoda to‘shakka mixlangan Ireneo ham ushbu ajabtovur kitoblar haqida tez orada boxabar bo‘ldi. Jimjimador husnixatda bitilib, kaminaga yo‘llangan uning tantanavor maktubida “taassuflar bo‘lsinki, muxtasar kechgan” va “sakson to‘rtinchi yilning unutilmas yettinchi fevrali oqshomidagi” uchrashuvimiz tilga olinib, o‘sha yilning o‘zida qazo qilgan, ammo o‘z vaqtida “Itusaingo tomon jasoratli yurishi chog‘ida har ikkala vataniga ko‘rsatgan tengsiz xizmatlari” sharaflangan amakim don Gregorio Aedoga oid hamdlardan so‘ng o‘zim bilan keltirgan kitoblardan birini lug‘ati bilan birga, “asliyatni to‘g‘ri anglashim uchun, illo lotin tilini o‘zlashtirishga hozircha fursatim bo‘lmadi”, berib turishim so‘ralgan edi.

Kitoblarni urintirmasdan va tez orada qaytib berishini ham ilova qilgandi. Kuyinchak Andres Belyu targ‘ib etgan orfografiyadan og‘ishmagan xusnixati, boya aytganimdek, tiniq va go‘zal edi: y o‘rniga i, g o‘rniga esa j harflari jimjima bilan bitilgandi. Avvaliga Ireneo ushbu maktubi bilan meni kalaka qilayotgan bo‘lmasin, deb o‘yladim, ammo amakivachchalarim bu uslub aynan Ireneoning ajabtovur tabiati mahsuli ekanini aytib, ko‘nglimni xotirjam qilishdi. Murakkablikda tengsiz lotin tilini birgina lug‘at yordamida o‘zlashtirish fikri Ireneoning surbetligi mahsulimi va yo kaltabinligidanmi, to‘g‘risi, buni nima deb o‘ylashni bilmasdim. Uning puch xayollariga nuqta qo‘yish uchun Kisher qalamiga mansub «Gradus ad Parnassum»[4] va Pliniy asarini yubordim.

O‘n to‘rtinchi fevral kuni Buenos-Ayresdan otamning “ahvoli og‘irligi” sabab tezda yetib kelishim lozimligi bitilgan telegramma oldim. Xudoyim o‘zi kechirsin, ammo shu kulfat bahonasida ham boshqalar e’tiborini o‘zimga qaratishni istaganim rost, otamning ahvoli u qadar og‘ir emasligini ich-ichimda istasam-da, boshqalar nazarida bu kulfatimni zo‘raytirish, ayni paytda esa bu qayg‘uni mardonavor qarshi olganimni ko‘rsatib qo‘yish ilinjida duch kelgan odamni telegrammadan boxabar qilar ekanman, pirovardida bularning bari chinakam kulfatni idrok etishimga halal bergandi. Jomadonga narsalarimni joylayotib, «Gradus» bilan «Historia naturalis» birinchi jildi yo‘qligiga e’tibor qildim. Kema ertasi kuni tongda jo‘nab ketardi va men vaqtni yo‘qotmaslik uchun tamaddidan so‘ng Funesnikiga yo‘l oldim. Oqshom bo‘lishiga qaramay, diqqinafaslik hamon arimagani g‘alati edi.

Orasta va saranjom ranchoda Funesning onasi peshvoz chiqdi va Ireneoning bo‘lmasi uyning adog‘ida ekani, agar u yer zimiston bo‘lsa hayron bo‘lmasligimni aytdi – “bolam bechora soatlab qorong‘uda o‘tirgani o‘tirgan”.

Tosh yo‘laklardan yurib, ichki hovliga o‘tdim, undan yana boshqasiga. Ko‘pdan beri qarovsiz tok novdalari devorlarga chippa yopishgan, ichkarida esa rostdan ham qorong‘ulik hukm surardi. Shu dam Ireneoning ingichka va masxaraomuz ovozi eshitildi. Bu ovoz lotincha kalimalarni maroq bilan talaffuz etar, o‘lik bu zabonning xotira kabi olis sadolari kulbaning zax devorlarida aks-sadolar berib, yangrab ketardi. Hech ado bo‘lmas bu tungi uzun suhbatlar chog‘i ushbu jumlalar «Historia naturalis» yettinchi kitobining yigirma to‘rtinchi bo‘limiga taalluqli ekanini bilib oldim. Mazkur bob xotira mavzusida bo‘lib, so‘nggi jumlalari quyidagicha edi: ut nihil non iisdem verbis redderetur auditum[5].

O‘zgarmagan o‘sha bir xil ovozda Ireneo meni ichkariga taklif qildi. U karavotda yotgan ko‘yi tinimsiz papiros burqsitar, chamamda tongga qadar uning yuzlarini baribir aniq ko‘ra olmagandim, birgina oxiri ko‘rinmas papiros va devorlarga urilayotgan bir maromdagi ovozi mavjud edi. Yana, xonadan yoqimsiz zax hidi anqirdi. Ireneoning qarshisiga o‘tirib, telegramma va otamning xasta ekani voqeasini so‘zlab berdim.

Mana endi men hikoyamning eng mushkul qismiga yaqinlashyapman. Hikoyada yarim asr avval sodir bo‘lgan ushbu suhbatdan bo‘lak voqealar yo‘qligini muhtaram o‘quvchi bilishini istardim. Shuncha yillar o‘tgach, to‘laligicha tiklash imkonsiz bo‘lgan so‘zlarni aynan keltira olmayman. Ireneodan eshitganim narsalar ma’nosini imkon qadar aniq bayon qilish bilangina cheklanaman. Zamonlar o‘tgach qayta so‘zlangan voqea, bilvosita nutq asliyat ta’sirini susaytirib, hikoya jozibasiga putur yetkazishini ham bilaman.

Ireneo «Historia naturalis»da bayon etilgan ajabtovur xotira sohiblari nomlarini tilga olishdan boshladi: qo‘l ostidagi sanoqsiz lashkarlarining barchasini nomma-nom bilgan fors shohi Kir, o‘z saltanati hududlarida yashagan yigirma ikki millat tilida adolat bilan hukmfarmolik qilgan Mitridat Yevpator, mnemotexnika ixtirochisi Simonid, bir daf’a qulog‘iga chalingan narsani yillar o‘tib ham adashmasdan takrorlay olishi bilan shuhrat qozongan Metrodor. Bu kabi narsalar hayratga solishi mumkinligidan Ireneoning o‘zi chin dildan hayron bo‘lardi. Uning aytishicha, asov otdan qulagan o‘sha yomg‘irli oqshomga qadar u boshqa bandalardan aslo farq qilmas, boshqalar qatori so‘qir va gung, johil va aqli kalta bir noshud edi. Uning bexato vaqt tuyg‘usi va ismlarni aniq yodda saqlay olish qobiliyati haqida so‘z ochmoqchi bo‘ldim, ammo u meni tinglamas, o‘zini malomatlarga solishdan qolmasdi. Butun boshli o‘n to‘qqiz yilini baayni tushlarida yashagan kabi sovurib, ado qildi: u qarasa ham ko‘rmas, tinglasa ham eshitmas va neki bilsa barini asta-sekin, ammo beomon unutishga mahkum edi. Otdan yiqilgan o‘sha kundan e’tiboran, tashvishu mayllari oddiy va pastkash bu olamni unutdi, jarohatlardan hushiga qaytgach, tamoman o‘zgacha atrof-muhit unga peshvoz chiqqan, rang va tovushlari betimsol, olis xotiralari shu qadar tiniq bu olamning ilk taassurotlari aqlini shoshirayozgandi. Sal o‘tib, endi falaj bo‘lganini bilgach ham, ortiqcha kuyinib o‘tirmadi. Vujudining harakatsizligini tengi yo‘q ushbu taassurotlar uchun arzimas badal sifatida qabul qildi. Shu tovon hisobiga endi u mutlaqo bexato xotiraga ega bo‘lgandi.

Biz bir boqishda xontaxta ustidagi sharob bilan to‘latilgan uch dona qadahni ko‘rsak, Funes bu sharobga bois bo‘lgan barcha tok novdalarini, ishkomlarda tovlanib yetilgan uzumlar va bu mo‘’jaz quyoshchalarni avaylab bag‘riga olgan barcha yaproqlarni bira to‘la ko‘ra olardi. U ming sakkiz yuz sakson ikkinchi yil o‘ttizinchi apreli tongida osmonning janub qismida ko‘rinish bergan olis bulutlar shamoyillarini o‘zi bir daf’a ko‘riboq yodida saqlab qolgan kitob sahifalaridagi chiziqlar bilan qiyoslay olar yoxud Kebracho yonidagi muhoraba arafasida Rio-Negro bo‘ylab suzayotgan qayiq eshkaklaridan paydo bo‘lgan ko‘pik naqshlari bilan ushbu bulutlar shaklidagi o‘xshashliklar haqida batafsil hikoyalar so‘zlay bilardi. Bu xotiralar oddiy emasdi, ko‘z oldida gavdalanayotgan olis manzaralarning bari urib turgan qirmizi yurak misol tirik va qadrli inson bag‘ri kabi qaynoq edi. Ireneo o‘zining barcha tushlarini, hattoki bir damlik mudroq paytida bir soniyaga ko‘rinish bergan jamiki ro‘yolarini qayta tiklash qurbiga ega edi. Ikki-uch daf’a butun boshli kunlarini barcha tafsilotlariga qadar, bekamu ko‘st xayolida qayta tikladi, faqat buning uchun, shunga muvofiq tarzda, har gal butun boshli bir kunini sarf etardi. “Mening xotiralarim bashariyat ibtidosidan boshlab, yer yuzida yashagan barcha insonlar xotiralaridan ham ko‘proqdir”, degani yodimda. Yana: “Sizlarning uyg‘oqlikdagi hayotingiz mening tushlarimga bas kela olmagay”. Tong oqara boshlaganda yana ma’lum qildiki: “Bilib qo‘y, og‘ayni chalish, mening xotiram olqindi suvlar iskanjasida bo‘g‘ilgan bir tilim jilg‘adir”. Yozuv taxtasining sathi, to‘g‘ri burchakli uchburchak va barcha tomonlari teng parallelogramm — ushbu shakllarning barchasini bemalol ko‘z oldimizga keltira olamiz; Ireneo ham yelib borayotgan baytolning chigal yollarini, tog‘ yonbag‘rida o‘tlab yurgan podalarni, o‘choqda yonayotgan olovning muttasil o‘zgaruvchan jilvalarini, chirsillab atrofga sachrayotgan uchqunlar parvozidagi betartib tartibni va, nihoyat, motam tunlari marhumning chehrasida aynish tomon sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarni shu kabi oson tasavvur qila olardi. Samodagi yulduzlarning qancha miqdorini bilishi menga qorong‘u edi, xolos.

Ireneo shularni menga so‘zlab berar ekan, aytganlariga zig‘ircha shubha qilmasdim. U vaqtlar kinematograf ham, fonograf ham hali ixtiro qilinmagan, balki esa bu yerlarga hali yetib kelmagandi, ammo baribir Funesning favqulodda ushbu qobiliyatlari bo‘yicha tajriba o‘tkazish biror kimsaning xayoliga kelmagani taajjubli edi. Boshqa tomondan qaralsa, barchasi tushunarli, chunki neki bo‘lsa, barini ertaga qoldirib yashash qonimizda bor, axir bizlar boqiy zotlar kabi mangu yashashimizni, ertami kech, har birimiz olamda neki bor — barchasini bilib olishimizni anglar ekanmiz, boshqacha yo‘l tutishimiz mumkin emasligi ham tabiiydir.

Qorong‘ulikdan esa Funesning ovozi so‘zlashda davom etardi.

1886 yili o‘ziga xos raqamlash tizimi o‘ylab topgani va bir necha kunning o‘zida yigirma to‘rt ming ifodani ishlab chiqqanini so‘zlab berdi. Bularning barini u yozib o‘tirmas, illo loaqal bir karra o‘ylagan narsasi xotirasida batamom muhrlanib qolardi. Agar adashmasam, masalan, “o‘ttiz uch peso”ni ifodalash uchun bitta raqam yoki bitta so‘z o‘rniga ikkita raqam yoki uch dona so‘z lozim bo‘lishini o‘taketgan isrofgarchilik, deb bilgani bu tizimni yaratishiga dastlabki turtki bo‘lgan edi. Beo‘xshov bu amalni boshqa sonlarga nisbatan ham qo‘llashga jazm qildi. U, masalan, “yetti ming o‘n uch”ni to‘la talaffuz etish o‘rniga “Maksimo Peres” der, “yetti ming o‘n to‘rt”ni “temir yo‘l” bilan almashtirar, bundan keyingi sonlar esa “Luis Melian Lafinur”, “Olimar”, “oltingugurt”, “uchqat yaproq”, “nahang”, “gaz”, “qozon”, “Napoleon”, “Avgustin de Vedia” kabi so‘zlar bilan ifodalanar edi. “Ellik” o‘rniga, lo‘nda bo‘lsin uchun, “to‘qqiz” derdi. Har bir so‘z bir tamg‘a kabi alohida belgi bilan siylangan, oxirgi katta sonlar ifodasi o‘ta murakkab edi… Ireneo taklif etayotgan qorishiq so‘zlar bo‘tqasidan iborat bu narsa amaldagi raqamlash tizimi mantiqiga mutlaqo zid bir balo ekanini uqdirishga harakat qilib ko‘rdim. Masalan, “365”ni ifodalash uchun biz uchta yuzlik, oltita o‘nlik va beshta birlikni talaffuz etarkanmiz, tabiiy tarzda tafakkur qilamiz, dedim. Ammo “zanji Timoteo” yoki “shapaloq” kabi uning tasarrufidagi “sonlar”da fikrlashdan asar ham yo‘qligini qistirib o‘tdim. Funes gaplarimni tushunmas yoki atayin o‘jarlik qilardi.

XVII asr miyonasida Lokk alohida olingan har bir narsa-buyumning, har bir tosh, har bir qush va har novdaning o‘z nomi bo‘lgan mufassal til o‘ylab topish mumkinligini taxmin qilib, shu zahotiyoq bu ehtimolidan voz kechgandi. Bizning Funes ham xuddi shu kabi til yaratishga urinib ko‘rgan, ammo bu til umumlashgan noaniqliklardan iborat bo‘lishini o‘ylab, o‘z vaqtida shashtidan qaytgan edi. Aslida esa Funes har bir o‘rmon bag‘ridagi har bir daraxt shoxlaridagi har bir yaproqnigina emas va balki, boz ustiga, muayyan bir yaproqni o‘zi ko‘rgan yoxud xayol qilgan damlarni, har galgi soniyalarini ham yodida saqlar edi. O‘tmish tomon sayohatlarining har birini yetti va yo o‘n mingta alohida xotiralari bilan cheklab, ularni ma’lum raqamlar yordamida belgilash bilan tartibga solishga qaror qildi, ammo dilini kemirgan ikki xil gumon tufayli (ushbu vazifa adoqsiz davom etishi va ayni paytda behuda ekanligi sabab) bu amali ham ro‘yobga chiqmay qolib ketdi. Ireneoni emas, ammo sizu biz kabi oddiy bandalarni adoqsizligi bilan dahshatga sola olgulik bu tadbirga qo‘l urilsa, qazo vaqtiga qadar bazo‘r bolaligiga oid xotiralarinigina tartibga solishga ulgurishini xayol qilib, fikridan qaytgan edi.

Zikr etilgan har ikki loyiha (tabiiy sonlarning adoqsiz tartibiga doir tuganmas lug‘at va xotirada saqlanayotgan barcha timsollarning befoyda xayoliy katalogi) xasta xayol faoliyati mahsulidir, deb bilinsa-da, ayni paytda ularda maftunkor ulug‘vorlik sifatlari namoyon edi. Ular Funesning g‘aroyib olamini tasavvur etishimiz yoki, jillaqursa, his etishimizga imkon beradi. Uning o‘zi umumlashma g‘oyalar yaratishga noqobil bo‘lganini ham unutmasligimiz lozim. Umumlashgan “ko‘ppak” tushunchasi turli kattalik va turlicha ko‘rinishdagi itlarni o‘z ichiga olishini anglashi qiyin bo‘libgina qolmasdan, soat uchdan o‘n to‘rt minut o‘tgandagi (yon tarafidan ko‘ringan) ko‘ppak bilan soat uchdan o‘n besh minut o‘tgandagi (shundoq qarshidan ko‘ringan) ko‘ppakning ayniy ekanini u mutlaqo qabul qilolmasdi.

Ko‘zgularda aks etgan yuzi, uning o‘z qo‘llari uni har gal hayratga solardi. O‘sha ma’lum asarida Svift Liliputiya hokimi soatlardagi daqiqa millari harakatini kuzata olishidan hikoya qiladi. Funes esa turli taomlarning ohista, ammo beomon buzila borishini, xastalangan tishlardagi og‘riqning zo‘raya borishi va horg‘inlik tadrijini muttasil kuzata bilardi. Boz ustiga, hali kuch-quvvatga to‘la kimsaning nigohiga sizib kira boshlagan olis ajalning bilinar-bilinmas tashrifi ham uning nazaridan chetda qolmasdi. U ranglari turfa xil, ammo o‘tkinchi, tilsimlari bisyor, ammo yalang‘och bu dunyoning terannigoh va yolg‘iz tomoshabini edi. Bobil, London va Nyu-Yorkning muhtasham mahobati aqllarni shoshiradi, ammo haqiqat budirki, ushbu shaharlarning tirband ko‘chalarida izg‘igan na bir kimsa, olis va ovloq go‘shada umrguzaronlik qilayotgan boyaqish Ireneo Funesni kecha-yu kunduz iskanjaga olib azoblagan berahm ushbu voqelikning istibdodidan, loaqal bir misqol ham tatib ko‘rmagandir. Uyquga ketish uning uchun azob edi. Uxlamoq — bu olam borlig‘idan chalg‘imoqdir. Qorong‘ulik qo‘ynida o‘rnida qimir etmay yotarkan, Funes qo‘shni uylar devoridagi darzlarni, chok qilib terilgan har bir g‘ishtning joylashuvini ko‘z oldiga keltirardi. (Takrorlayman, uning bisotidagi xotiralarning eng zaifi ham bizning jismoniy farog‘at va og‘riqlarimizdan ko‘ra aniq va ravshanroq edi.) Shaharchaning kunchiqar tarafida imoratlari hali qurib bitkazilmagan yangi mavze yastanib yotar, Funes bu uylarni zimiston ichra sharpamisol ko‘ringan ko‘lankalar tarzida tasavvur qilardi. Nihoyat mudroqqa cho‘mish ilinjida o‘sha tomonga ag‘darilib olar, bu ham kor qilmagach esa o‘zini sokin mavjlangan daryo qo‘ynida tasavvur qilar va to‘lqinlar quchog‘idagi vujudi ohista chayqalib, mavhumlik ichra tamom erib bitayotganini his etardi.

Ireneo tez orada ortiqcha zo‘riqishsiz ingliz, farang, portugal va lotin tillarini o‘zlashtirdi. Ammo oradan shuncha yillar o‘tgan bo‘lsa-da, unda fikrlash qobiliyati bo‘lganligiga hamon shubha qilaman. Illo, fikrlash — narsa va hodisalarning o‘zaro tafovutlarini unutmoq, ularni turlarga birlashtirib, umumlashtirmoq demakdir. Narsalar bilan ivirsib yotgan Funesning olamida esa bevosita ilg‘angan tafsilotlargina amal qilar edi.

Sabohning ilk nurlari xonaga sizib kira boshlagan mahal tuni bilan tinmagan ovoz sohibining yuzlarini nihoyat ko‘ra oldim. 1868 yilda tavallud topgan Ireneo endigina o‘n to‘qqiz yosh ostonasida turar, ammo mening nazarimda u bir yodgorlik bo‘lib, ko‘hna Misr va uning ehromlaridan, tarix zulmatidan biz taraf ko‘z tashlagan mubham elatlar va ularning nabiylaridan ham mo‘ysafid metin bir yodgorlik bo‘lib tuyilardi. Mening har bir so‘zim, har bir ishoram uning beayov xotirasida mangu qolajakdir, deya hadik ichra xayol qilganim hamon esimda.

Ireneo Funes 1889 yili o‘pka shamollashidan qazo qildi.

1942

___________
[1] «De viris illustribus» — “Nomdor erlar bobida”.
[2] «Thesaurus» — “Xazinalar”.
[3] «Historia naturalis» — “Chinakam tarix”.
[4] «Gradus ad Parnassum» — “Parnasga yo‘l”.
[5] «ut nihil non iisdem verbis redderetur auditum» — hamisha bir xil so‘zlar ila anglatib bo‘linmas.