Маълумки, жаҳондаги айтарли бир халқ, эл ва миллатнинг ўзига хос феъл-атвори, асосий фазилатини ифодалайдиган сўз, истилоҳ ва тимсоллари бўлади. Эр киши, эркак, мард, аскар, баҳодир, ҳимматли, илоҳий файз ва хосият соҳиби, раҳнамо каби ўнлаб маъноларда қўлланиб келинган эр ва эран калимаси туркий халқлар тили ва тарихида шундай мавқега эгадир.

Иброҳим ҲАҚҚУЛ
НАВОИЙ ШЕЪРИЯТИДА ЭР ВА ЭРАН ОБРАЗИ

Маълумки, жаҳондаги айтарли бир халқ, эл ва миллатнинг ўзига хос феъл-атвори, асосий фазилатини ифодалайдиган сўз, истилоҳ ва тимсоллари бўлади. Эр киши, эркак, мард, аскар, баҳодир, ҳимматли, илоҳий файз ва хосият соҳиби, раҳнамо каби ўнлаб маъноларда қўлланиб келинган эр ва эран калимаси туркий халқлар тили ва тарихида шундай мавқега эгадир. Бошқасини айтмаганда ҳам туркий ёзма ва оғзаки адабиётдан эр, эран, алп эран, ғайб эранлари образлари четга сурилса, унинг нафақат миллий-тарбиявий, балки умуминсоний моҳияти ҳам кучсизланиб, ҳатто маҳдудлашиб қолади. Улар тилга олинганда мумтоз шеъриятдан мардлик, матонат, ҳикмат, жасорат каби боқий ҳақиқатлар ёришиб, ёлқинлашиб келгандай туюлади.

Бизнинг тахминимизга кўра, эркак сингари эр, эран сўзи ҳам эрк сўзидан туғилган. Чунки эркдан маҳрум, ҳурликдан йироқ кимсаларни ҳақиқий эркак, озод шахс деб бўлмаганидек, илоҳий туйғу ва лаёқатдан бенасиб бандаларни эранлар гуруҳига қўшиш ҳақиқатга хилофдир.

Эр ва эран ким? Буларнинг асосий хусусияти, инсоний ибрати нимада? Бу саволларга биринчилардан бўлиб донишманд адиб Аҳмад Югнакий жавоб қайтарган. У Қуръони каримдаги “Билган билан билмаган баробарми?” (Зумар. 9) оятга асосланиб бундай дейди:

Биликлик биликсиз қачон тенг бўлур?
Биликлик тиши эр, жоҳил эр – тиши.
Сўнгакка йиликтан эранга билик,
Эран кўрки ақл, сўнгакнинг – йилик.

Яъни: билимли аёл эр кишидир, билимсиз эркак эса хотиндир. Илмсиз иликсиз суякка ўхшайди, бунақа суякка эса қўл узатилмайди. Ушбу парчанинг иккинчи байтини Навоий “Насойим ул-муҳаббат” китобида:

Сўнггакка иликдир, эранга билик,
Биликсиз эрди – ул сўнгаксиз илик,

тарзида келтириб ўтган.

Ҳақиқий қиёфадаги ориф, сўфий, абдол, аброр, дарвеш, фақир, мискин ёки ринд, ғариб, эран ким? Шарқ тасаввуфи ва сўфийлик адабиётининг асосий қаҳрамонлари ўлароқ танилган бу зотларга хос хусусий ва умумий хислат, руҳоний ҳолатлар нималардан иборат? Очиғини тан олиш керак, на илм, на ижод аҳлида мазкур саволларга жавоб топишга қатъий иштиёқ йўқ. Шу аҳволда илоҳий ишқ, маърифат ва ҳақиқатдан баҳс юритишни бир тасаввур қилинг. Шунақа ҳолат билан жамиятнинг маънавий-маъруфий аҳволини ўзгартиришга ҳисса қўшиб бўладими?

Алишер Навоий “Ғаройиб ус-сиғар” девонидаги бир ғазалида, ўзингни авомдан қутқазишни ўйлама, агар эр бўлсанг ўзингни ўзлигингдан, яъни нафси ҳаводан халос айлашга жаҳд қил дейди:

Авомдин демаким ўзни қутқарай эр эсанг,
Ўзингдин ўзни қутулмоққа жаҳд қилғил хос.

Қайси ном ёки истилоҳ билан айтилишидан қатъи назар, касби камол йўлининг аввали эрликдан, мардликдан бошланган ва тариқат тарихининг дастлабки босқичлариданоқ туркийлар маънавий пешво ва муршидни эр дейишган. Юнус Эмронинг мана бу сўзлари бунга бир далилдир:

Ўзининг билимила киши ҳеч манзилга етарми,
Оллоҳга восил бўлолмас эр этагин тутмагунча.

Абулқосим Ҳаким Самарқандийнинг таърифлашича, эр қандай иш билан машғул бўлмасин, кўнглини Ҳақ ишқи ва зикри билан маъмур айлай билган кишидир. Бу жуда оғир ва ҳамма ҳам уддалай олмайдиган иш бўлгани боис Навоий:

Ҳар киши эрмен дебон эрму бўлур,
Келмас ишни илкидин дерму бўлур,-

дейди. Ва руҳи нафсини мағлуб эта билган тийнати тоза, холис кишини чин эр сифатида шарафлайди:

Улдур эрким салб этиб нафсоният,
Ғолиб этгай зотиға руҳоният.
Ҳар кишида бу шараф биззот эрур,
Ул киши поку шариф авқот эрур.

Шундай сиймоларнинг сарварларидан бири Баҳоуддин Нақшбанд эди. “Насойим ул-муҳаббат”да зикр қилинган воқеани эсланг: Кунлардан бир куни Хожа Муҳаммад Бобойи Самосий Баҳоуддиннинг ота масканларидан ўтар чоғида “Бу туфроғдан бир эр иси келадур. Қасри Ҳиндувон Қасри Орифон бўлғай” деган эканлар. Орадан бир мунча вақт ўтиб Самосийнинг халифалари Саййид Амир Кулол ўша жойга ташриф буюрганда “Ул эр исики бизнинг димоғимизга етар эрди, ортиқроқ бўлубдур”, дебди. Бу эса Баҳоуддин Балогардоннинг туғилиш хабари эди. Буюк муршиднинг нафасидан таралган эрлик иси эса бугунгача дунё аҳлининг қалбини орзиқтириб келади.

Эрлик, эркаклик хислат ва фазилатларига Навоий такрор-такрор диққатни қаратиб, ҳар гал бири иккинчисига ўхшамайдиган янги бир фикрни ўртага ташлайди. Қитъаларидан бирида шоир ёзади:

Дебон берган киши эрдур валекин,
Демай берганга эрлик бил мусаллам.
Не деб, не берса билгил ани хотун,
Дебон бермасни хотундан доғи кам.

Дунё бор экан одамлар орасида олди-берди ёки муҳтожнинг эҳтиёжини қондириш майли бўлади. Бироқ айни шу ишда одамнинг одамлиги, мард, номард ёки ғирромлиги ҳам аниқ кўринади. Шеър шу зиддиятли ҳолат ҳақида. Унда таъкидланиши бўйича, бировга бир нимани бераман деб уни бериш мардлик, яъни эркакка хос ишдир. Шуни ҳеч нима демасдан, ҳеч кимга билдирмасдан бажариш эса чинакам эрлик – тан берса арзигулик хусусият. На деса, на берса – буни қандай баҳолаш керак? Навоийга кўра бунақа эркакни хотун деб ҳисоблаш лозим. Негаки, унда бундайроқ аёл қадар ҳам ҳиммат ва марҳамат йўқ. Оғизда олижаноблик қилиб, аммо гапида туролмайдиган субутсизлар ким? Хотиндан ҳам паст (“Хотун дағи кам”) бадбахтлардир.

“Олам аҳли” табиатидаги қатъиятсизлик, ғирромлик, ҳис-туйғулардаги меъёрсизликлар эркаклик қуввати ғурурини емириб ташлаши мумкин. Масалан, Имом Розийнинг гувоҳлик беришича, агар қаҳру-ғазаб кучайиб, чегарадан ошса, унда бадмижозлик, кибр, ғараз, ҳаёсизлик, бадбинлик, золимлик, бетамизлик, инотчилик, вафосизлик юзага чиқаркан. Агар эркак табиатида нафрат ва ғазаб жуда камайса ёхуд сусайиб кетса, ожизлик, ланжлик, мижғовлик, бахиллик, ҳосидлик ва писмиқлик томир ёзар экан.

Айрим маънавий-ахлоқий мавзу ёки мотивлар талқинида Навоий фақат алоҳида шахс ва ижтимоий тоифанинг эмас, балки умуммиллат тақдирини кўзда тутиб фикр юритади. Халқда ҳам эркаклик, ҳам аёллик жинси белгилари бўлган бандаларга хунаса, нар-мода дейилган. Устод Садриддин Айнийнинг шарҳлашича, моданинг зидди бўлган нар сўзи одам ва қушлар учун эмас ҳайвонлар учун қўлланилган. навоий нар-модалик фожиасидан ҳам кўз юммай, фавқулодда аҳамиятли бир “тажриба”дан сўзлайди.

Эрликни жинсдан-да олий ва беқиёс иродий иқтидор деб билади. Мутафаккир шоир “Наводир уш-шабоб”нинг 88-ғазалида, эр эсанг на эркак, на хотинга ўхшамайдиган даражада қаттиқ ва қатъиятли бўлгил. Ана шунда олам аҳлига қўшилиб гоҳ нар, гоҳ мода бўлиб юрмайсан дейди:

Эр эсанг бўл сулбким, на мода бўлғунгдур, на нар,
Ўзни гар юз қатла олам аҳлидек нар-мода эт.

Бундай фикрлар Навоийда фавқуъл башар, супер инсон орзуси бўлганлигидан далолат беради. Буни “Лисон ут-тайр”даги қуйидаги мисралар ҳам қўллаб-қувватлайди деб ўйлаймиз:

Эр кирар эр сониға ҳиммат била,
Эр эмас фахр айлаган зийнат била.

Эрга хулқу феъл эрур зебу камол,
Янги заркаш ҳулласидур эски шол…

Эр эсанг мақсуди асли кўзлагил,
Ҳар неким сўзларсен – ондин сўзлагил.

Ўрни келганда Навоийнинг эр образига доир талқинлари айрим хато ва чалғишларни тузатишга ёрдам беришини ҳам айтиш фойдадан холи бўлмайди, албатта. Масалан, машҳур мутасаввиф шоир Сўфи Оллоҳёрнинг “Сабот ул-ожизин” асарида:

Отанг эрдур санам эрдек қилиқ қил,
Ёмонлик қилғонларга яхшилик қил,-

деган байт бор. Бунда жавонмардлик ва тантилик Одам Атодан мерос қолгани, шу боис ёмонлик ва нокасликка ҳам яхшилик ва мардлик билан жавоб беришга даъват этилган. Лекин айрим олимлар байтнинг биринчи мисрасини “Отанг ердир, санам ердек қилиқ қил» тарзида ўқиб, ерни хоксорлик, камтарлик, доимий баркамоллик намунаси деб тавсифлашган.

Она Ер – тупроқ Одам наслига айрим жиҳатлардан ибрат ва намуна бўлишини ҳеч ким инкор этмайди. Аммо бирор пайт баркамолликда у инсонга ибрат бўлмаган, бўлиши ҳам мумкин эмас. Негаки унда фикрлаш, ўзини тушуниш қобилияти йўқ. Шунга кўра ҳам Сўфи Оллоҳёрнинг ерни отага нисбат бериши ишонарли эмас . Буни эса биринчи галда асар матнининг ўзи тасдиқлайди.

“Сабот ул-ожизин”да инсон ва унинг тақдирига доир тарихий, ирфоний ва фалсафий фикр-мулоҳазаларнинг туб моҳиятини шоир айнан эр сўзи орқали акс эттииришни кўзлаган. Шунинг учун ушбу калиманинг қўлланилиш ўрни ва мавқеи бошқаларникидан фарқланади. Донишманд шоирнинг урғулаши бўйича, эрлик сифати ва фазилати, энг аввало, пайғамбарларга, хусусан, сарвари коинот Муҳаммад алайҳиссаломга хосдир:

Муҳаммадким, эрур Ҳақнинг ҳабиби,
Маосий дардининг ҳозиқ табиби.
Белин ҳиммат қўлиға боғлаб ул эр
Ҳама нафсим деса ул умматим дер.

Чор ёр – Абу Бакр Сиддиқ, Ҳазрати Умар, Усмон ва Ҳазрати Али ҳам пайғамбар ва нубувват маслагига содиқликларини эрлик билан намойиш қилишган:

Расул айди: ўгирсам дунёдан юз,
Хилофат бўлғай ўттиз йилгача туз.
Ул ўттуз йилда шаҳ эрди ул тўрт эр,
Алар вақтида бўстон бўлгай эрди ҳар ер.

Мадомики, эрликда шунча файз, шунча хислат ва ҳикмат мавжуд экан, тариқатда ҳам эрлик шон-шавкати билан танилган муршидни топиш зарурдир.

Қачон ҳар пир билур қутлуғ йўлингни,
Таниб эр яхшисин топшир қўлингни.
Ўшал пирики эрнинг эри бўлғай,
Тариқат пешасининг шери бўлғай.

Хулласи калом, эрнинг эридан таълим олган инсон ерни ота деб билмасдан, вазминлик ва тамкинликда ундан ўрнак олади:

Кел, эй инсон, агар бўлсанг чин эрдек,
Оғирлик пеша қил дуняда ердек.

Бу ҳолатга соҳиб бўлишнинг асосий шартини эса Навоий нафс домидан қутилиш деб кўрсатган:

Эр ўғлиға нафси канарондин қочмоқ,
Нафъдурким, шери жаёндин қочмоқ.

Энди, эранга келадиган бўлсак, у эрдан кейин пайдо бўлган. Бу сўз “Девони луғотит турк”да эр сўзининг кўплиги бўлиб, эркаклар, баҳодирлар маъносини билдириши айтилган. Маҳмуд Қошғарийнинг таъкидлашича, эр сўзини кўпликда эран шаклида қўлланилиши кам учрайди ва бу қоидага хилофдир. “Чунки кўплик қўшимчаси аслида лар//лор тарзидадир”. Эран туркий халқлар тариқати тарихидан муқим ўрин эгаллаб, унга пири комил, сайри сулук пешвоси деб қаралган. Эраннинг ибратли хусусиятлари бошида зоҳирдан кўра ботин билан чуқур қизиқиши, сувратпарастликдан тийилиб, сийрат моҳиятини билишдан тўхтамаганлиги келади. Чунки руҳ, қалб, хотир, ишқ, ирфон масалалари бевосита сийратга тегишли. Ботин ҳаёти, яъни сийрат жараёнидан йироқлашиш инсонлик салоҳиятини таҳқирлаш ёхуд ерга қориштиришдай бир бефаҳмликдир. Хожа Аҳмад Яссавий “эранлардан Ҳақ йўлини сўрамаганлар” тўғрисида:

Пири комил мукаммилни кўрган эмас,
Ёлғончидир, ваҳдат майдин тотқони йўқ, —

дейди. Эран ва орифларнинг маънавий-ахлоқий ҳаракат ва ҳолатлари одамни хомлик, ғофиллик ҳамда катта-кичик гумроҳликлардан қутқазади. Яссавийнинг чорлови бўйича олий мақсадга етишни кўзлаганлар эранларга эргашишдан толиқмаслиги керак.

Эранларнинг орқасидан ҳаргиз қолма,
Йўлга кирган охир мурод топар, дўстлар.

Ана шу маърифий нуқтаи назар Алишер Навоий томонидан қўллаб-қувватланиб, ўзига хос зайлда давом эттирилган. Навоий ёзади: “Эранлар ҳолларин суратин ёширибтурлар ва маломат суратида наъли бозгина урубтурлар ва зоҳирлари биносин бузубтурлар ва ботинларин асосин тузубтурлар. Қазодин не келса, ўзларин ризоға ёсобтурлар ва олам аҳлининг қатиғ ранж ва ирик маломатиға чидабдурлар… Ҳақ ризосин истарда ғам еб ва қон ичибдурлар”.

Бу жумлалардан чиқариладиган хулоса шундай: биринчидан, эранлар маломатийларга ўхшаб ўз ҳол ва ҳолатларини яширин тутишган. Иккинчидан, сувратга нисбатан сийрат илоҳасини юқори қўйишган. Учинчидан, тақдир иши ва ҳукмига доимо рози бўлишган. Тўртинчидан, олам аҳлининг ранжу оқибатсизликларидан нолишмаган. Бешинчидан, Ҳақ ризосига етишиб ҳақиқатга содиқ яшаш учун ғам чекиб қон ютишган. Ва ниҳоят, бақони фанодан излашганки, бу – энг муҳими.

Эранларнинг суҳбати орттирар маърифатни,
Жоҳиллар суҳбатидан ҳар доим қочқим келур,

дейди Юнус Эмро. Жамиятнинг умумий об-ҳавоси, маъанвий иқлимининг яхшиланишига эранлар катта ҳисса қўшишган. Навоий адабни бежиз эранларнинг зебу зевари деб кафолат бермаган:

Ҳар кимсаки адабсиздур, ишин абтар бил,
Алқисса, эранларга адаб зевар бил.

Мутафаккир шоир “Назм ул-жавоҳир”даги рубоийларидан бирида ахлоқий-психологик томондан алоҳида эътиборга молик шундай ҳақиқатни сўзлайди:

Нокаслар ишин айни касофат билгил,
Давлатларини эранга офат билгил.

Табиати тубан, бахил, ҳорис ёки лаим бандаларнинг ишида хайр бўлмаслиги ва бундан ҳар турли касофатга йўл очилиши маълум, албатта. Аммо уларнинг қўли баланд келиб, мавқеи ортишидан айнан эранларга офат, кулфат етишиш – бу ўйлаб кўриладиган ғайри ахлоқий ҳодиса. Зеро жамиятдаги руҳоний иқлим фавқулодда ҳушёрлик, дақиқлик ва холисликни талаб қилади.

Эр ва эран образи қадимги туркий шеърият билан кейинги даврлар адабиётимизни боғлаб, ўзаро уйғунлаштириб турган олтин ҳалқадир. Навойининг фикр ва талқинлари уларнинг мақомини янада юксалтирганки, буни ҳар жиҳатдан ўрганиш зарур.

Maʼlumki, jahondagi aytarli bir xalq, el va millatning oʻziga xos feʼl-atvori, asosiy fazilatini ifodalaydigan soʻz, istiloh va timsollari boʻladi. Er kishi, erkak, mard, askar, bahodir, himmatli, ilohiy fayz va xosiyat sohibi, rahnamo kabi oʻnlab maʼnolarda qoʻllanib kelingan er va eran kalimasi turkiy xalqlar tili va tarixida shunday mavqega egadir.

Ibrohim HAQQUL
NAVOIY SHEʼRIYATIDA ER VA ERAN OBRAZI

Maʼlumki, jahondagi aytarli bir xalq, el va millatning oʻziga xos feʼl-atvori, asosiy fazilatini ifodalaydigan soʻz, istiloh va timsollari boʻladi. Er kishi, erkak, mard, askar, bahodir, himmatli, ilohiy fayz va xosiyat sohibi, rahnamo kabi oʻnlab maʼnolarda qoʻllanib kelingan er va eran kalimasi turkiy xalqlar tili va tarixida shunday mavqega egadir. Boshqasini aytmaganda ham turkiy yozma va ogʻzaki adabiyotdan er, eran, alp eran, gʻayb eranlari obrazlari chetga surilsa, uning nafaqat milliy-tarbiyaviy, balki umuminsoniy mohiyati ham kuchsizlanib, hatto mahdudlashib qoladi. Ular tilga olinganda mumtoz sheʼriyatdan mardlik, matonat, hikmat, jasorat kabi boqiy haqiqatlar yorishib, yolqinlashib kelganday tuyuladi.

Bizning taxminimizga koʻra, erkak singari er, eran soʻzi ham erk soʻzidan tugʻilgan. Chunki erkdan mahrum, hurlikdan yiroq kimsalarni haqiqiy erkak, ozod shaxs deb boʻlmaganidek, ilohiy tuygʻu va layoqatdan benasib bandalarni eranlar guruhiga qoʻshish haqiqatga xilofdir.

Er va eran kim? Bularning asosiy xususiyati, insoniy ibrati nimada? Bu savollarga birinchilardan boʻlib donishmand adib Ahmad Yugnakiy javob qaytargan. U Qurʼoni karimdagi “Bilgan bilan bilmagan barobarmi?” (Zumar. 9) oyatga asoslanib bunday deydi:

Biliklik biliksiz qachon teng boʻlur?
Biliklik tishi er, johil er – tishi.
Soʻngakka yiliktan eranga bilik,
Eran koʻrki aql, soʻngakning – yilik.

Yaʼni: bilimli ayol er kishidir, bilimsiz erkak esa xotindir. Ilmsiz iliksiz suyakka oʻxshaydi, bunaqa suyakka esa qoʻl uzatilmaydi. Ushbu parchaning ikkinchi baytini Navoiy “Nasoyim ul-muhabbat” kitobida:

Soʻnggakka ilikdir, eranga bilik,
Biliksiz erdi – ul soʻngaksiz ilik,

tarzida keltirib oʻtgan.

Haqiqiy qiyofadagi orif, soʻfiy, abdol, abror, darvesh, faqir, miskin yoki rind, gʻarib, eran kim? Sharq tasavvufi va soʻfiylik adabiyotining asosiy qahramonlari oʻlaroq tanilgan bu zotlarga xos xususiy va umumiy xislat, ruhoniy holatlar nimalardan iborat? Ochigʻini tan olish kerak, na ilm, na ijod ahlida mazkur savollarga javob topishga qatʼiy ishtiyoq yoʻq. Shu ahvolda ilohiy ishq, maʼrifat va haqiqatdan bahs yuritishni bir tasavvur qiling. Shunaqa holat bilan jamiyatning maʼnaviy-maʼrufiy ahvolini oʻzgartirishga hissa qoʻshib boʻladimi?

Alisher Navoiy “Gʻaroyib us-sigʻar” devonidagi bir gʻazalida, oʻzingni avomdan qutqazishni oʻylama, agar er boʻlsang oʻzingni oʻzligingdan, yaʼni nafsi havodan xalos aylashga jahd qil deydi:

Avomdin demakim oʻzni qutqaray er esang,
Oʻzingdin oʻzni qutulmoqqa jahd qilgʻil xos.

Qaysi nom yoki istiloh bilan aytilishidan qatʼi nazar, kasbi kamol yoʻlining avvali erlikdan, mardlikdan boshlangan va tariqat tarixining dastlabki bosqichlaridanoq turkiylar maʼnaviy peshvo va murshidni er deyishgan. Yunus Emroning mana bu soʻzlari bunga bir dalildir:

Oʻzining bilimila kishi hech manzilga yetarmi,
Ollohga vosil boʻlolmas er etagin tutmaguncha.

Abulqosim Hakim Samarqandiyning taʼriflashicha, er qanday ish bilan mashgʻul boʻlmasin, koʻnglini Haq ishqi va zikri bilan maʼmur aylay bilgan kishidir. Bu juda ogʻir va hamma ham uddalay olmaydigan ish boʻlgani bois Navoiy:

Har kishi ermen debon ermu boʻlur,
Kelmas ishni ilkidin dermu boʻlur,-

deydi. Va ruhi nafsini magʻlub eta bilgan tiynati toza, xolis kishini chin er sifatida sharaflaydi:

Uldur erkim salb etib nafsoniyat,
Gʻolib etgay zotigʻa ruhoniyat.
Har kishida bu sharaf bizzot erur,
Ul kishi poku sharif avqot erur.

Shunday siymolarning sarvarlaridan biri Bahouddin Naqshband edi. “Nasoyim ul-muhabbat”da zikr qilingan voqeani eslang: Kunlardan bir kuni Xoja Muhammad Boboyi Samosiy Bahouddinning ota maskanlaridan oʻtar chogʻida “Bu tufrogʻdan bir er isi keladur. Qasri Hinduvon Qasri Orifon boʻlgʻay” degan ekanlar. Oradan bir muncha vaqt oʻtib Samosiyning xalifalari Sayyid Amir Kulol oʻsha joyga tashrif buyurganda “Ul er isiki bizning dimogʻimizga yetar erdi, ortiqroq boʻlubdur”, debdi. Bu esa Bahouddin Balogardonning tugʻilish xabari edi. Buyuk murshidning nafasidan taralgan erlik isi esa bugungacha dunyo ahlining qalbini orziqtirib keladi.

Erlik, erkaklik xislat va fazilatlariga Navoiy takror-takror diqqatni qaratib, har gal biri ikkinchisiga oʻxshamaydigan yangi bir fikrni oʻrtaga tashlaydi. Qitʼalaridan birida shoir yozadi:

Debon bergan kishi erdur valekin,
Demay berganga erlik bil musallam.
Ne deb, ne bersa bilgil ani xotun,
Debon bermasni xotundan dogʻi kam.

Dunyo bor ekan odamlar orasida oldi-berdi yoki muhtojning ehtiyojini qondirish mayli boʻladi. Biroq ayni shu ishda odamning odamligi, mard, nomard yoki gʻirromligi ham aniq koʻrinadi. Sheʼr shu ziddiyatli holat haqida. Unda taʼkidlanishi boʻyicha, birovga bir nimani beraman deb uni berish mardlik, yaʼni erkakka xos ishdir. Shuni hech nima demasdan, hech kimga bildirmasdan bajarish esa chinakam erlik – tan bersa arzigulik xususiyat. Na desa, na bersa – buni qanday baholash kerak? Navoiyga koʻra bunaqa erkakni xotun deb hisoblash lozim. Negaki, unda bundayroq ayol qadar ham himmat va marhamat yoʻq. Ogʻizda olijanoblik qilib, ammo gapida turolmaydigan subutsizlar kim? Xotindan ham past (“Xotun dagʻi kam”) badbaxtlardir.

“Olam ahli” tabiatidagi qatʼiyatsizlik, gʻirromlik, his-tuygʻulardagi meʼyorsizliklar erkaklik quvvati gʻururini yemirib tashlashi mumkin. Masalan, Imom Roziyning guvohlik berishicha, agar qahru-gʻazab kuchayib, chegaradan oshsa, unda badmijozlik, kibr, gʻaraz, hayosizlik, badbinlik, zolimlik, betamizlik, inotchilik, vafosizlik yuzaga chiqarkan. Agar erkak tabiatida nafrat va gʻazab juda kamaysa yoxud susayib ketsa, ojizlik, lanjlik, mijgʻovlik, baxillik, hosidlik va pismiqlik tomir yozar ekan.

Ayrim maʼnaviy-axloqiy mavzu yoki motivlar talqinida Navoiy faqat alohida shaxs va ijtimoiy toifaning emas, balki umummillat taqdirini koʻzda tutib fikr yuritadi. Xalqda ham erkaklik, ham ayollik jinsi belgilari boʻlgan bandalarga xunasa, nar-moda deyilgan. Ustod Sadriddin Ayniyning sharhlashicha, modaning ziddi boʻlgan nar soʻzi odam va qushlar uchun emas hayvonlar uchun qoʻllanilgan. navoiy nar-modalik fojiasidan ham koʻz yummay, favqulodda ahamiyatli bir “tajriba”dan soʻzlaydi.

Erlikni jinsdan-da oliy va beqiyos irodiy iqtidor deb biladi. Mutafakkir shoir “Navodir ush-shabob”ning 88-gʻazalida, er esang na erkak, na xotinga oʻxshamaydigan darajada qattiq va qatʼiyatli boʻlgil. Ana shunda olam ahliga qoʻshilib goh nar, goh moda boʻlib yurmaysan deydi:

Er esang boʻl sulbkim, na moda boʻlgʻungdur, na nar,
Oʻzni gar yuz qatla olam ahlidek nar-moda et.

Bunday fikrlar Navoiyda favquʼl bashar, super inson orzusi boʻlganligidan dalolat beradi. Buni “Lison ut-tayr”dagi quyidagi misralar ham qoʻllab-quvvatlaydi deb oʻylaymiz:

Er kirar er sonigʻa himmat bila,
Er emas faxr aylagan ziynat bila.

Erga xulqu feʼl erur zebu kamol,
Yangi zarkash hullasidur eski shol…

Er esang maqsudi asli koʻzlagil,
Har nekim soʻzlarsen – ondin soʻzlagil.

Oʻrni kelganda Navoiyning er obraziga doir talqinlari ayrim xato va chalgʻishlarni tuzatishga yordam berishini ham aytish foydadan xoli boʻlmaydi, albatta. Masalan, mashhur mutasavvif shoir Soʻfi Ollohyorning “Sabot ul-ojizin” asarida:

Otang erdur sanam erdek qiliq qil,
Yomonlik qilgʻonlarga yaxshilik qil,-

degan bayt bor. Bunda javonmardlik va tantilik Odam Atodan meros qolgani, shu bois yomonlik va nokaslikka ham yaxshilik va mardlik bilan javob berishga daʼvat etilgan. Lekin ayrim olimlar baytning birinchi misrasini “Otang yerdir, sanam yerdek qiliq qil» tarzida oʻqib, yerni xoksorlik, kamtarlik, doimiy barkamollik namunasi deb tavsiflashgan.

Ona Yer – tuproq Odam nasliga ayrim jihatlardan ibrat va namuna boʻlishini hech kim inkor etmaydi. Ammo biror payt barkamollikda u insonga ibrat boʻlmagan, boʻlishi ham mumkin emas. Negaki unda fikrlash, oʻzini tushunish qobiliyati yoʻq. Shunga koʻra ham Soʻfi Ollohyorning yerni otaga nisbat berishi ishonarli emas . Buni esa birinchi galda asar matnining oʻzi tasdiqlaydi.

“Sabot ul-ojizin”da inson va uning taqdiriga doir tarixiy, irfoniy va falsafiy fikr-mulohazalarning tub mohiyatini shoir aynan er soʻzi orqali aks ettiirishni koʻzlagan. Shuning uchun ushbu kalimaning qoʻllanilish oʻrni va mavqei boshqalarnikidan farqlanadi. Donishmand shoirning urgʻulashi boʻyicha, erlik sifati va fazilati, eng avvalo, paygʻambarlarga, xususan, sarvari koinot Muhammad alayhissalomga xosdir:

Muhammadkim, erur Haqning habibi,
Maosiy dardining hoziq tabibi.
Belin himmat qoʻligʻa bogʻlab ul er
Hama nafsim desa ul ummatim der.

Chor yor – Abu Bakr Siddiq, Hazrati Umar, Usmon va Hazrati Ali ham paygʻambar va nubuvvat maslagiga sodiqliklarini erlik bilan namoyish qilishgan:

Rasul aydi: oʻgirsam dunyodan yuz,
Xilofat boʻlgʻay oʻttiz yilgacha tuz.
Ul oʻttuz yilda shah erdi ul toʻrt er,
Alar vaqtida boʻston boʻlgay erdi har yer.

Madomiki, erlikda shuncha fayz, shuncha xislat va hikmat mavjud ekan, tariqatda ham erlik shon-shavkati bilan tanilgan murshidni topish zarurdir.

Qachon har pir bilur qutlugʻ yoʻlingni,
Tanib er yaxshisin topshir qoʻlingni.
Oʻshal piriki erning eri boʻlgʻay,
Tariqat peshasining sheri boʻlgʻay.

Xullasi kalom, erning eridan taʼlim olgan inson yerni ota deb bilmasdan, vazminlik va tamkinlikda undan oʻrnak oladi:

Kel, ey inson, agar boʻlsang chin erdek,
Ogʻirlik pesha qil dunyada yerdek.

Bu holatga sohib boʻlishning asosiy shartini esa Navoiy nafs domidan qutilish deb koʻrsatgan:

Er oʻgʻligʻa nafsi kanarondin qochmoq,
Nafʼdurkim, sheri jayondin qochmoq.

Endi, eranga keladigan boʻlsak, u erdan keyin paydo boʻlgan. Bu soʻz “Devoni lugʻotit turk”da er soʻzining koʻpligi boʻlib, erkaklar, bahodirlar maʼnosini bildirishi aytilgan. Mahmud Qoshgʻariyning taʼkidlashicha, er soʻzini koʻplikda eran shaklida qoʻllanilishi kam uchraydi va bu qoidaga xilofdir. “Chunki koʻplik qoʻshimchasi aslida lar//lor tarzidadir”. Eran turkiy xalqlar tariqati tarixidan muqim oʻrin egallab, unga piri komil, sayri suluk peshvosi deb qaralgan. Eranning ibratli xususiyatlari boshida zohirdan koʻra botin bilan chuqur qiziqishi, suvratparastlikdan tiyilib, siyrat mohiyatini bilishdan toʻxtamaganligi keladi. Chunki ruh, qalb, xotir, ishq, irfon masalalari bevosita siyratga tegishli. Botin hayoti, yaʼni siyrat jarayonidan yiroqlashish insonlik salohiyatini tahqirlash yoxud yerga qorishtirishday bir befahmlikdir. Xoja Ahmad Yassaviy “eranlardan Haq yoʻlini soʻramaganlar” toʻgʻrisida:

Piri komil mukammilni koʻrgan emas,
Yolgʻonchidir, vahdat maydin totqoni yoʻq, —

deydi. Eran va oriflarning maʼnaviy-axloqiy harakat va holatlari odamni xomlik, gʻofillik hamda katta-kichik gumrohliklardan qutqazadi. Yassaviyning chorlovi boʻyicha oliy maqsadga yetishni koʻzlaganlar eranlarga ergashishdan toliqmasligi kerak.

Eranlarning orqasidan hargiz qolma,
Yoʻlga kirgan oxir murod topar, doʻstlar.

Ana shu maʼrifiy nuqtai nazar Alisher Navoiy tomonidan qoʻllab-quvvatlanib, oʻziga xos zaylda davom ettirilgan. Navoiy yozadi: “Eranlar hollarin suratin yoshiribturlar va malomat suratida naʼli bozgina urubturlar va zohirlari binosin buzubturlar va botinlarin asosin tuzubturlar. Qazodin ne kelsa, oʻzlarin rizogʻa yosobturlar va olam ahlining qatigʻ ranj va irik malomatigʻa chidabdurlar… Haq rizosin istarda gʻam yeb va qon ichibdurlar”.

Bu jumlalardan chiqariladigan xulosa shunday: birinchidan, eranlar malomatiylarga oʻxshab oʻz hol va holatlarini yashirin tutishgan. Ikkinchidan, suvratga nisbatan siyrat ilohasini yuqori qoʻyishgan. Uchinchidan, taqdir ishi va hukmiga doimo rozi boʻlishgan. Toʻrtinchidan, olam ahlining ranju oqibatsizliklaridan nolishmagan. Beshinchidan, Haq rizosiga yetishib haqiqatga sodiq yashash uchun gʻam chekib qon yutishgan. Va nihoyat, baqoni fanodan izlashganki, bu – eng muhimi.

Eranlarning suhbati orttirar maʼrifatni,
Johillar suhbatidan har doim qochqim kelur,

deydi Yunus Emro. Jamiyatning umumiy ob-havosi, maʼanviy iqlimining yaxshilanishiga eranlar katta hissa qoʻshishgan. Navoiy adabni bejiz eranlarning zebu zevari deb kafolat bermagan:

Har kimsaki adabsizdur, ishin abtar bil,
Alqissa, eranlarga adab zevar bil.

Mutafakkir shoir “Nazm ul-javohir”dagi ruboiylaridan birida axloqiy-psixologik tomondan alohida eʼtiborga molik shunday haqiqatni soʻzlaydi:

Nokaslar ishin ayni kasofat bilgil,
Davlatlarini eranga ofat bilgil.

Tabiati tuban, baxil, horis yoki laim bandalarning ishida xayr boʻlmasligi va bundan har turli kasofatga yoʻl ochilishi maʼlum, albatta. Ammo ularning qoʻli baland kelib, mavqei ortishidan aynan eranlarga ofat, kulfat yetishish – bu oʻylab koʻriladigan gʻayri axloqiy hodisa. Zero jamiyatdagi ruhoniy iqlim favqulodda hushyorlik, daqiqlik va xolislikni talab qiladi.

Er va eran obrazi qadimgi turkiy sheʼriyat bilan keyingi davrlar adabiyotimizni bogʻlab, oʻzaro uygʻunlashtirib turgan oltin halqadir. Navoyining fikr va talqinlari ularning maqomini yanada yuksaltirganki, buni har jihatdan oʻrganish zarur.