22 март — Улуғ ватандошимиз Мирзо Улуғбек таваллуд топган кун

  Мирзо Улуғбек таваллудининг 600 йиллигига бағишланган мусиқий-хореографик томоша. Самарқанд шаҳри, Регистон майдони, 1994 йил, октябрь. Саҳналаштирувчи режиссёр — Ўзбекистон халқ артисти Баҳодир Йўлдошев. Сценарий муаллифи — Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон.

    Mirzo Ulug’bek tavalludining 600 yilligiga bag’ishlangan musiqiy-xoreografik tomosha. Samarqand shahri, Registon maydoni, 1994 yil, oktyabr. Sahnalashtiruvchi rejissyor — O’zbekiston xalq artisti Bahodir Yo’ldoshev. Stsenariy muallifi — O’zbekiston xalq shoiri Xurshid Davron.

МИРЗО  УЛУҒБЕК ТАВАЛЛУДИНИНГ 600 ЙИЛЛИГИГА
БАҒИШЛАНГАН МУСИҚИЙ-ХОРЕОГРАФИК
ТОМОША ҲАҚИДА

1994 йили буюк мунажжим, мутафаккир ва давлат арбоби Мирзо Улуғбек таваллудининг 600 йиллиги шарафига уюштирилган томошани ёдга олайлик. Тўғри, «Майсаранинг иши» спектаклини майдон томошаси шаклида ҳам қўйиб, муваффақият қозонган режиссёр учун бу янгилик эмас эди. Бироқ тадбирнинг нафақат маданий жабҳада, эндигина тетапоя бўлаётган мустақил давлатимиз сиёсий-ижтимоий ҳаётида муҳим аҳамият касб этганини, ЮНЕСКО ҳомийлигида истиқлол йиллари ўтаётган дастлабки халқаро тадбирлардан бўлганини ҳам назарда тутсак, томошани саҳналаштириш масъулияти нақадар жиддий бўлганини тасаввур этиш қийин эмас. Қолаверса, улуғ аждодларимиз орасида Мирзо Улуғбек номи ва асарлари жаҳон илм-фан аҳлига бошқалардан кўра кўпроқ маълум ва машҳур эди. Бинобарин, барчага маъқул монументал майдон томошасини саҳналаштириш осон иш эмас эди. Баҳодир Йўлдошев рассом Брим билан бамаслаҳат ишга киришди. Улар томоша ғояси ва бадиий эскизлари устида анча изланди. Томоша учун саҳна — пурвиқор Регистон майдони белгиланди. Бу табиий саҳна ҳар қандай томоша муваффақиятининг дастлаб-ки омилидир. Ундан оқилона фойдаланиш, бу саҳнани бор ҳайбати ва бетакрорлиги билан кўрсата олиш ҳам осон эмас эди. Режиссёр ва рассом бунинг уддасидан чикди. Майдон узра ўрта асрлар Мовароуннаҳр давлатининг бор салобатини англатувчи манзара жонлантирилди. Ҳар тарафда узун залворли чўян фонуслар. Фонусларда чор атрофга шуъла ва тафт бериб, гулхан ёнади. Саҳнага асъасаю дабдаба билан сарой маликалари кириб келади. Марказда гўё мурғак Улуғбек ётган бешик пайдо бўлади ва сокин-соҳир «алла» таралади. Алла карнаю ноғора, катта издиҳом ва йиғинларга чорлагувчи ҳайбатли литаврлар шовқинларига уланиб кетади. Сокин куйдан кейинги гулдурос оҳанглар томошабин вужудини тўлиқ қамраб олади. Уни беихтиёр воқеалар иштирокчисига айлантириб қўяди. Майдонга янги туғилган набирани муборакбод этгани бобо — Соҳибқирон Амир Темур оқ от миниб кириб келади. У ҳали дубулғасини ҳам ечмаган, катта бир муҳорабадан зафар қучиб келмоқда. Соҳибқирон набирани қўлга олиб, бир муддат термулади-да, бекларнинг беги, улуғи бўлсин дея, чақалоққа Улуғбек исмини бериб, манглайидан ўпиб чиқиб кетади. Шўх тарона янада авжланади. Шу тахлит саҳна кўринишлари алмашиниб, оммавий хореографик ҳаракатлар асносида Улуғбекнинг илм олами, шоҳлик шукуҳи, хорижлик элчилар билан мулоқот-муносабатлари ва ниҳоят фарзанди Абдулатиф билан боғлиқ изтироблари, фожиаси кўрсатилади. Бу саҳналар Мақсуд Шайхзоданинг «Мирзо Улуғбек» трагедиясидан беназир санъаткор Шукур Бурҳонов ижросидаги монологлар, Хуршид Даврон қаламига мансуб Убай Бурҳонов ва Афзал Рафиқов ўқиган матнлар жўрлигида томошабин қалбида ҳаяжон ва завқ, тафаккурида ҳайрат ва ибрат уйғотади. Яқиндагина мустақиллигини қўлга киритган мамлакатда маънавий мезонлар белгиланаётган бир даврда шундай ибрат зарур эди (Шуҳрат Ризаевнинг  «Баҳодир Йўлдошев сийратига бир назар» мақоласидан — Мақолани мана бу саҳифада ўқишингиз мумкин)«.

MIRZO ULUG’BEK TAVALLUDINING 600 YILLIGIGA
BAG’ISHLANGAN MUSIQIY-XOREOGRAFIK
TOMOSHA HAQIDA

1994 yili buyuk munajjim, mutafakkir va davlat arbobi Mirzo Ulug’bek tavalludining 600 yilligi sharafiga uyushtirilgan tomoshani yodga olaylik. To’g’ri, «Maysaraning ishi» spektaklini maydon tomoshasi shaklida ham qo’yib, muvaffaqiyat qozongan rejissyor uchun bu yangilik emas edi. Biroq tadbirning nafaqat madaniy jabhada, endigina tetapoya bo’layotgan mustaqil davlatimiz siyosiy-ijtimoiy hayotida muhim ahamiyat kasb etganini, YUNESKO homiyligida istiqlol yillari o’tayotgan dastlabki xalqaro tadbirlardan bo’lganini ham nazarda tutsak, tomoshani sahnalashtirish mas’uliyati naqadar jiddiy bo’lganini tasavvur etish qiyin emas. Qolaversa, ulug’ ajdodlarimiz orasida Mirzo Ulug’bek nomi va asarlari jahon ilm-fan ahliga boshqalardan ko’ra ko’proq ma’lum va mashhur edi. Binobarin, barchaga ma’qul monumental maydon tomoshasini sahnalashtirish oson ish emas edi. Bahodir Yo’ldoshev rassom Brim bilan bamaslahat ishga kirishdi. Ular tomosha g’oyasi va badiiy eskizlari ustida ancha izlandi. Tomosha uchun sahna — purviqor Registon maydoni belgilandi. Bu tabiiy sahna har qanday tomosha muvaffaqiyatining dastlab-ki omilidir. Undan oqilona foydalanish, bu sahnani bor haybati va betakrorligi bilan ko’rsata olish ham oson emas edi. Rejissyor va rassom buning uddasidan chikdi. Maydon uzra o’rta asrlar Movarounnahr davlatining bor salobatini anglatuvchi manzara jonlantirildi. Har tarafda uzun zalvorli cho’yan fonuslar. Fonuslarda chor atrofga shu’la va taft berib, gulxan yonadi. Sahnaga as’asayu dabdaba bilan saroy malikalari kirib keladi. Markazda go’yo murg’ak Ulug’bek yotgan beshik paydo bo’ladi va sokin-sohir «alla» taraladi. Alla karnayu nog’ora, katta izdihom va yig’inlarga chorlaguvchi haybatli litavrlar shovqinlariga ulanib ketadi. Sokin kuydan keyingi gulduros ohanglar tomoshabin vujudini to’liq qamrab oladi. Uni beixtiyor voqealar ishtirokchisiga aylantirib qo’yadi. Maydonga yangi tug’ilgan nabirani muborakbod etgani bobo — Sohibqiron Amir Temur oq ot minib kirib keladi. U hali dubulg’asini ham yechmagan, katta bir muhorabadan zafar quchib kelmoqda. Sohibqiron nabirani qo’lga olib, bir muddat termuladi-da, beklarning begi, ulug’i bo’lsin deya, chaqaloqqa Ulug’bek ismini berib, manglayidan o’pib chiqib ketadi. Sho’x tarona yanada avjlanadi. Shu taxlit sahna ko’rinishlari almashinib, ommaviy xoreografik harakatlar asnosida Ulug’bekning ilm olami, shohlik shukuhi, xorijlik elchilar bilan muloqot-munosabatlari va nihoyat farzandi Abdulatif bilan bog’liq iztiroblari, fojiasi ko’rsatiladi. Bu sahnalar Maqsud Shayxzodaning «Mirzo Ulug’bek» tragediyasidan benazir san’atkor Shukur Burhonov ijrosidagi monologlar, Xurshid Davron qalamiga mansub Ubay Burhonov va Afzal Rafiqov o’qigan matnlar jo’rligida tomoshabin qalbida hayajon va zavq, tafakkurida hayrat va  ibrat uyg’otadi. Yaqindagina mustaqilligini qo’lga kiritgan mamlakatda ma’naviy mezonlar belgilanayotgan bir davrda shunday ibrat zarur edi (Shuhrat Rizaevning «Bahodir Yo’ldoshev siyratiga bir nazar» maqolasidan — Maqolani mana bu sahifada o’qishingiz mumkin)«.