“Эски туркларда бир йигит уйланганда, — дейди Зиё Кўкалп, — ўзининг уйига келинни олиб келмаганидек, қайнатасиникига ҳам у бормасди. Зеро, ичкуёвлик бўлмаганидек, ичкелинлик ҳам йўқ эди. Йигит отасининг мол-мулкидан ўзига тегишли улушини, қиз эса оиласидан унга ажратилган бисотни олиб, ана ундан кейин бир уй қурилган. Мана шу янги уйга оқ уй, дейилган”.
Иброҳим Ҳаққул
“УЛ ҚУЁШ ОҚ УЙДАЮ МЕН…”
лишер Навоийнинг илм-фан, адабиёт, санъат, маданият гуллаб-яшнаган шаҳар муҳитида яшаб, ижод этгани ҳаммага маълум. Ўн бешинчи асрдаги қадим Ҳирот қурилиш ва маъмурликда, ободлик ва кўркамликда Навоийнинг илҳомига илҳом қўшадиган даражада гўзал бир шаҳар эди. Навоий шу шаҳарда истиқомат қилиб, кўп бора хаёлан мозийга саёҳат айлаб, чексиз-чегарасиз дашт ва саҳроларда кун кечирган қадим туркий қавм ва элатларнинг ҳаёт тарзи, маданияти, давлатчилик тажрибалари каби масалаларни ҳам мушоҳададан ўтказган.
Туркий халқларнинг олис тарихига назар ташланса, наинки ахлоқ, урф-одат, маданият, балки давлат қурилиши ва сиёсатда ҳам улар ўзига хос ибратли натижаларга эришгани тўла равшанлашади. Ҳатто ўтмишга мансуб бадиий ижод намуналари кўздан кечирилганда ҳам ўша тарихдан хабар берувчи сўз, атама, белги ва ишоратларга тез-тез дуч келасиз. Алишер Навоийнинг адабий мероси шу жиҳатдан ҳам тенгсиз бир хазина ёки улкан бир қомус деса, ҳеч муболаға бўлмайди.
Мана, уйсозлик маданиятини олайлик. Туркий уруғлар узоқ замонларда асосан ўтов, чодир, олачуқ деб номланган ва кўчиб яшаш талабларига тўла-тўкис жавоб берадиган уйларда яшашган. Бу уйлар фақат ташқи кўриниши, ўзига хосликлари билан эмас, дид, маданият, ҳунармандлик нуқтаи назаридан ҳам бошқа халқларнинг диққат-эътиборини жалб эта билган. Улкан қадимшунос олим Баҳоуддин Ўгалга кўра, энг эски Чин манбаларидан бирида хитойлик бир шаҳзоданинг туркийларга мансуб “қирмизи юнг газмоллар билан бурканган қуббали чодир” таърифланган шеъри сақланиб қолган экан. Туркий ҳукмдорлардан баъзилари умрининг кўп қисмини чодирларда ўтказгани ҳақида ҳам маълумотлар сақланиб қолган. Шулардан бири Хоразмшоҳ Жалолиддин Мангуберди бўлган. “Ҳодисаларнинг завқи ила Жалолиддин тўхтовсиз ҳаракат ҳолида яшарди. Шунинг учун унинг ҳаёти саройга қараганда кўпроқ чодирда ўтган эди”, дейилади бир китобда (Тонари О. Хоразмшоҳлар. Анқара, 1993, 120-бет). Шу чодирларда “хони хос” дейилган катта зиёфат йиғинлари ва ҳар турли мажлислар ўтказилган.
Улкан туркиётчи Л.Н.Гумилёв “Қадимги турклар” китобида Хитойнинг мумтоз шоири Бо Цзюйи ёзган “Мовий ўтов” номли шеърни келтиради. Унда ўқиймиз:
Йиғмишлар минглаб қўйдан жун,
Юзлаб урчуқлар қилибди бутун…
Олимнинг таъкидлашича, “Хитой шоири тасвирлаган ўтов, бу — ўртача таъминланган кўчманчининг яшаш жойидир”. “Ипак қопламаларга бурканган”, “олтин тусли ва зар суви югуртирилган” ўтовлар бошқа. Шунингдек, олим ўтовнинг “мовий” дейилишини бу ранг туркийларнинг рамзи эканлигини таъкидлаш, деб тахмин қилади. Ўша шеърнинг қуйидаги мисралари ўқилса, ўтов хусусидаги тасаввур етарли даражада равшанлашади, деб ўйлаймиз:
Кунчиқарнинг мовий осмони остида,
Йигит ўтов тикди қирчин майса устида…
Қуюн ҳам бузолмас ўтов пинагин,
Йўқдир унда на токча, на бурчак.
Ичи иссиғу, ором олар юрак…
Совуқда қалқон кигиз – девор,
Бўрон ҳам тўпиққа келмас,
Бунда бахши бир четда ўтирар,
Бунда оловда ўйинчи ўйнар…
Ўтовга ҳасад қилур роҳиб ҳам,
Қарзга ботган оддий соҳиб ҳам.
“Қўрқут ота китоби”да баён этилишича, хонлар хони Бойинтирхон ҳар йили бир бора катта тўй қилиб, Ўғуз бекларига зиёфат берар экан. Тўйдан аввал у бир ерда қора, бир томонда оқ, яна бир ёқда қизил ўтову чодирлар тиклатиб, ўғли борларни оқ уйга, қизи борларни қизил уйга, фарзандсизларни қора уйга киритиб, дастурхон ёздирар экан. Вақт ўтиши билан бошқа халқлар сингари туркий қавмларнинг ҳам рангларга муносабати ўзгариб, у ёки бу ранг учун белгиланган маъно-мазмунларда ҳам янгиланишлар юзага келган. Аммо бунақа ўзгариш ва янгиланиш оқ ранг учун деярли бўлмаган. Бир замонлар ўзга қавм ва уруғлари устидан ҳукмронликка эришган элга туркийлар оқ ва оқсуяклар, дейишган. Зеро, оқ калимаси ҳурлик, мустақиллик ва ҳокимликни тамсил айлаган. “Оқ ўрда” дейилганда хон, подшоҳ саройи, яъни давлат маркази тушунилган. “Оқ уй”нинг маъно-мазмуни эса анча кенг ва хилма-хилдир.
“Эски туркларда бир йигит уйланганда, — дейди Зиё Кўкалп, — ўзининг уйига келинни олиб келмаганидек, қайнатасиникига ҳам у бормасди. Зеро, ичкуёвлик бўлмаганидек, ичкелинлик ҳам йўқ эди. Йигит отасининг мол-мулкидан ўзига тегишли улушини, қиз эса оиласидан унга ажратилган бисотни олиб, ана ундан кейин бир уй қурилган. Мана шу янги уйга оқ уй, дейилган”(Зиё Кўкалп. Турк маданияти тарихи. Истанбул, 2008, 300-бет).
Хон, бек, ҳар турли мансаб соҳиблари, бой-бадавлат кимсалар кун ўтказадиган даргоҳлар ҳам оқ уйлар бўлган. Улар ўзининг кўрки, маҳобати ва яшашга жуда ўнғайлиги билан ажралиб тургани учун бўлса керакки, Алишер Навоий оқ уй ҳақида қайта-қайта тўхталиб, ҳам шеърий, ҳам насрий асарларида ҳар турли фикрларини баён қилади. Шоир “Фавоид ул-кибар” девонидаги бир ғазалида (595-ғазал) қиш фаслидан сўз юритиб:
Бу фасл аро хуш эрур оқ уй ичра бода ўти,
Бу ўт ёрурға муғанний оғзиға олмоқ най —
дейди. Демак, совуқ қиш кунларида оқ уйда ўтириш вужудга қанча роҳат ва ҳузур бағишласа, унда ўтказилган йиғин ва гурунгларда ичилган май, тингланган куй-қўшиқлардан дил янада ортиқроқ шавқланади.
“Муншаот”даги мактублардан бирида битилган қуйидаги мулоҳазалар оқ уй наинки қувонч ва шодлик фурсатларида, балки ғам-андуҳли дамларда ҳам инсонга бир тасалли, тамкинлик берадиган маскан бўлганлигини хаёлдан ўтказишга ундайди: “Ул қатор теваким, ҳижрон кунида ашким қаторидан намуна бўлғай ва ул оқ уйким, фироқ айёмида сиришким селоблари ҳубобидин нишона бўла олғай етти. Ул бири раҳмат малойикидин ашраф (раҳмат фаришталарига қарганда ҳам шарофатли), бу бири саодат сипеҳридин арфаъ (яъни оқ ўтов саодат осмонидан ҳам кўра юксак) кўринди.
То фалак бухтилари тузгай қатор,
То тўлин ой оқ уй этгай ошкор.
Сарбонингға ул ўлсин боркаш,
Бу бири фирошингга хиргоҳваш”.
Навоий оқ уйни халқ яратувчанлик маданияти ва санъатининг ўзига хос намунаси ўлароқ қабул қилмаганида, “Муҳокамат ул-луғатайн” китобида, эҳтимолки, мана бундай деб ёзмасди: “Бир мутааййин нимаким оқ уйдур, анга хиргоҳ от қўйуптурлар. Аммо ани ажзосини кўпини турк тили билан айтурлар. Андоқки, тунглук ва узук ва тўвурлуғ ва басруғ ва чиғ ва қаноат ва кўзанак ва уғ ва боғиш ва бўсаға ва эркина ва ало ҳазал-қиёс”.
Филология фанлари доктори, тилшунос Э.Умаров ушбу сўзларга асосланиб, “биринчидан, Навоий оқ уй ва унинг қисмларини яхши билибгина қолмай, унда яшаган”, иккинчидан, “уни қуриш ва тиклаш” ишларида бевосита иштирок этган, дея тахмин қилади (Умаров Э. Алишер Навоий асарларида “оқ уй” атамаси. – Ўзбек тили ва адабиёти, 2005, 1-сон, 31 — 32-бетлар).
Шоир хотирасида оқ уй – ишқ-муҳаббат уйи, малаксиймо маъшуқа яшайдиган бир беқиёс даргоҳ мақомига кўтарилгани шубҳасиздирки, бунинг нодир далили “Наводир уш-шабоб”даги бир ғазалдир. У шундай сўзлар билан бошланади:
Ул қуёш оқ уйдаю мен музтарибман ҳар қачон,
Ўйлаким, фонусдин парвона қолғай ташқари.
“Ул қуёш” — ҳусни малоҳатда тенгсиз ёр. Оқ уй атрофида изтироб туфайли чарх уриб айланаётган кимса – жафокаш ошиқ. Унинг ҳоли ичкари киролмай ташқарида, яъни фонусдан узоқда қолган парвонага ўхшайди. Айнан парвона бунда бежиз тилга олинаётгани йўқ. Чунки нур ва оловга ошиқ парвона ўзини ўтга уриб, кулга айланганидек, шўрлик ошиқ ҳам оқ уй ичида бепарво ўтирган дилбарга жонини қурбон этмоқчи:
Садқаси бўлмоқ эрур мақсуд мен саргаштаға,
Оқ уйи давриға буким айланурмен ҳар сари.
Оқ уй атрофида айланаверишдан ҳеч натижа чиқмайди. Унга кириш имконини ўйлаш керак. Аммо имкон йўқ. Ҳатто оқ уйнинг туйнуги ҳам тувурлуғ – кигиз парда билан ёпилган. Фақат “сабо фарроши”гина уни очиши мумкин:
Ичкари ул гул тувурлуғни кўтармаслар, нетай,
Эй сабо фарроши, бир лутф айлабон ул ён дари.
Ошиқнинг қаноати бўйича, “тувурлуғ” кўтарилса, “чиғ”дан ўзни ичкари олиш осонлашади:
Парда кетгач, мен заифи зорға осон эрур,
Йўлларидан чиғнинг солмоқ ўзумни ичкари.
Шам ёнганда хонадаги барча нарса равшан кўрингани сингари хиргоҳ ҳам ёр жамолининг нуридан мунаввардир. Ана шу “маҳи хиргаҳнишин” муҳофазаси учун караганинг орасидан кўзанаклар (тешиклар) эмас, балки ошиқнинг кўзлари термулиб турибди:
Эй Навоий, ул маҳи хиргаҳнишин ҳифзи учун,
Кўзанак эрмаски, ҳар сари тикилмиш кўзлари.
Ўзга бир ғазалда эса ёрнинг ажиб киприкларидан кўнгулда оқ уй бино қилиш орзуси таъкидланган:
Кўнгулда уғларидан оқ уй айласам, не ажаб,
Ки кўнглум ичра ватан қилди моҳи хиргоҳи.
У ёки бу воқеа-ҳодиса тасвирланганда, бир кун улар кўпроқ тарихий хотира “мулки” сифатида эсланишини ҳеч бир шоир ё ёзувчи ўйлаб ўтирмайди. Бироқ вақт замонга таъсири ва ҳукмини ўтказганидек, давр ва замон ҳам мозий сарҳадларидан ортда қолган нарсаларни олдинга қараб судрамайди. Бевосита, инсон ва миллат қисматига боғлиқ тарих эса, қай бир даражада бўлмасин, авлодларда қизиқиш уйғотади. Акс ҳолда ўтмиш билан келажак, аждодлар билан авлодлар орасидаги ахлоқий, маданий, маънавий алоқаларда узвийлик, вобасталик бўлмас, ҳар авлод ўзи билганича яшаб, боши адашиш ва таназзулдан чиқмасди.
“Энг қадим даврлардан, яъни инсон фарзанди озиқ-овқатини таъминлаш учун заминга боғлангандан буён кўчманчилик ва ўтроқлашув ўзаро юзлашиб келган. Кўп нарса уларни ўзаро ажратиб, бир-бирларини камситишга ҳам сабаб бўлган” (Жан-Паул Роукс. Ўрта Осиё: тарих ва маданият. Истанбул, 2006, 37-бет). Туркийларнинг ўтроқлашган ва шаҳар маданиятига ўтишлари осон кечмаган. Лекин уларнинг кўчманчилик даврларидаги маданий ҳаётларида ҳавас қилса арзигулик, эсласа кўз-кўз қилгулик нарсалари ҳам кам бўлмаган. Навоий таърифлаб, тасвирларини чизган оқ уй худди шулардан биттаси эди. Эҳтимол, шу боисдан ҳам ўтов, чодир, хиргоҳ аталмиш ўша уйларнинг умри жуда узоққа чўзилгандир.
«Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2011 йил 38-сонидан олинди.
Ibrohim Haqqul
“UL QUYOSH OQ UYDAYU MEN…”
lisher Navoiyning ilm-fan, adabiyot, san’at, madaniyat gullab-yashnagan shahar muhitida yashab, ijod etgani hammaga ma’lum. O‘n beshinchi asrdagi qadim Hirot qurilish va ma’murlikda, obodlik va ko‘rkamlikda Navoiyning ilhomiga ilhom qo‘shadigan darajada go‘zal bir shahar edi. Navoiy shu shaharda istiqomat qilib, ko‘p bora xayolan moziyga sayohat aylab, cheksiz-chegarasiz dasht va sahrolarda kun kechirgan qadim turkiy qavm va elatlarning hayot tarzi, madaniyati, davlatchilik tajribalari kabi masalalarni ham mushohadadan o‘tkazgan.
Turkiy xalqlarning olis tarixiga nazar tashlansa, nainki axloq, urf-odat, madaniyat, balki davlat qurilishi va siyosatda ham ular o‘ziga xos ibratli natijalarga erishgani to‘la ravshanlashadi. Hatto o‘tmishga mansub badiiy ijod namunalari ko‘zdan kechirilganda ham o‘sha tarixdan xabar beruvchi so‘z, atama, belgi va ishoratlarga tez-tez duch kelasiz. Alisher Navoiyning adabiy merosi shu jihatdan ham tengsiz bir xazina yoki ulkan bir qomus desa, hech mubolag‘a bo‘lmaydi.
Mana, uysozlik madaniyatini olaylik. Turkiy urug‘lar uzoq zamonlarda asosan o‘tov, chodir, olachuq deb nomlangan va ko‘chib yashash talablariga to‘la-to‘kis javob beradigan uylarda yashashgan. Bu uylar faqat tashqi ko‘rinishi, o‘ziga xosliklari bilan emas, did, madaniyat, hunarmandlik nuqtai nazaridan ham boshqa xalqlarning diqqat-e’tiborini jalb eta bilgan. Ulkan qadimshunos olim Bahouddin O‘galga ko‘ra, eng eski Chin manbalaridan birida xitoylik bir shahzodaning turkiylarga mansub “qirmizi yung gazmollar bilan burkangan qubbali chodir” ta’riflangan she’ri saqlanib qolgan ekan. Turkiy hukmdorlardan ba’zilari umrining ko‘p qismini chodirlarda o‘tkazgani haqida ham ma’lumotlar saqlanib qolgan. Shulardan biri Xorazmshoh Jaloliddin Manguberdi bo‘lgan. “Hodisalarning zavqi ila Jaloliddin to‘xtovsiz harakat holida yashardi. Shuning uchun uning hayoti saroyga qaraganda ko‘proq chodirda o‘tgan edi”, deyiladi bir kitobda (Tonari O. Xorazmshohlar. Anqara, 1993, 120-bet). Shu chodirlarda “xoni xos” deyilgan katta ziyofat yig‘inlari va har turli majlislar o‘tkazilgan.
Ulkan turkiyotchi L.N.Gumilyov “Qadimgi turklar” kitobida Xitoyning mumtoz shoiri Bo Szyuyi yozgan “Moviy o‘tov” nomli she’rni keltiradi. Unda o‘qiymiz:
Yig‘mishlar minglab qo‘ydan jun,
Yuzlab urchuqlar qilibdi butun…
Olimning ta’kidlashicha, “Xitoy shoiri tasvirlagan o‘tov, bu — o‘rtacha ta’minlangan ko‘chmanchining yashash joyidir”. “Ipak qoplamalarga burkangan”, “oltin tusli va zar suvi yugurtirilgan” o‘tovlar boshqa. Shuningdek, olim o‘tovning “moviy” deyilishini bu rang turkiylarning ramzi ekanligini ta’kidlash, deb taxmin qiladi. O‘sha she’rning quyidagi misralari o‘qilsa, o‘tov xususidagi tasavvur yetarli darajada ravshanlashadi, deb o‘ylaymiz:
Kunchiqarning moviy osmoni ostida,
Yigit o‘tov tikdi qirchin maysa ustida…
Quyun ham buzolmas o‘tov pinagin,
Yo‘qdir unda na tokcha, na burchak.
Ichi issig‘u, orom olar yurak…
Sovuqda qalqon kigiz – devor,
Bo‘ron ham to‘piqqa kelmas,
Bunda baxshi bir chetda o‘tirar,
Bunda olovda o‘yinchi o‘ynar…
O‘tovga hasad qilur rohib ham,
Qarzga botgan oddiy sohib ham.
“Qo‘rqut ota kitobi”da bayon etilishicha, xonlar xoni Boyintirxon har yili bir bora katta to‘y qilib, O‘g‘uz beklariga ziyofat berar ekan. To‘ydan avval u bir yerda qora, bir tomonda oq, yana bir yoqda qizil o‘tovu chodirlar tiklatib, o‘g‘li borlarni oq uyga, qizi borlarni qizil uyga, farzandsizlarni qora uyga kiritib, dasturxon yozdirar ekan. Vaqt o‘tishi bilan boshqa xalqlar singari turkiy qavmlarning ham ranglarga munosabati o‘zgarib, u yoki bu rang uchun belgilangan ma’no-mazmunlarda ham yangilanishlar yuzaga kelgan. Ammo bunaqa o‘zgarish va yangilanish oq rang uchun deyarli bo‘lmagan. Bir zamonlar o‘zga qavm va urug‘lari ustidan hukmronlikka erishgan elga turkiylar oq va oqsuyaklar, deyishgan. Zero, oq kalimasi hurlik, mustaqillik va hokimlikni tamsil aylagan. “Oq o‘rda” deyilganda xon, podshoh saroyi, ya’ni davlat markazi tushunilgan. “Oq uy”ning ma’no-mazmuni esa ancha keng va xilma-xildir.
“Eski turklarda bir yigit uylanganda, — deydi Ziyo Ko‘kalp, — o‘zining uyiga kelinni olib kelmaganidek, qaynatasinikiga ham u bormasdi. Zero, ichkuyovlik bo‘lmaganidek, ichkelinlik ham yo‘q edi. Yigit otasining mol-mulkidan o‘ziga tegishli ulushini, qiz esa oilasidan unga ajratilgan bisotni olib, ana undan keyin bir uy qurilgan. Mana shu yangi uyga oq uy, deyilgan”(Ziyo Ko‘kalp. Turk madaniyati tarixi. Istanbul, 2008, 300-bet).
Xon, bek, har turli mansab sohiblari, boy-badavlat kimsalar kun o‘tkazadigan dargohlar ham oq uylar bo‘lgan. Ular o‘zining ko‘rki, mahobati va yashashga juda o‘ng‘ayligi bilan ajralib turgani uchun bo‘lsa kerakki, Alisher Navoiy oq uy haqida qayta-qayta to‘xtalib, ham she’riy, ham nasriy asarlarida har turli fikrlarini bayon qiladi. Shoir “Favoid ul-kibar” devonidagi bir g‘azalida (595-g‘azal) qish faslidan so‘z yuritib:
Bu fasl aro xush erur oq uy ichra boda o‘ti,
Bu o‘t yorurg‘a mug‘anniy og‘zig‘a olmoq nay —
deydi. Demak, sovuq qish kunlarida oq uyda o‘tirish vujudga qancha rohat va huzur bag‘ishlasa, unda o‘tkazilgan yig‘in va gurunglarda ichilgan may, tinglangan kuy-qo‘shiqlardan dil yanada ortiqroq shavqlanadi.
“Munshaot”dagi maktublardan birida bitilgan quyidagi mulohazalar oq uy nainki quvonch va shodlik fursatlarida, balki g‘am-anduhli damlarda ham insonga bir tasalli, tamkinlik beradigan maskan bo‘lganligini xayoldan o‘tkazishga undaydi: “Ul qator tevakim, hijron kunida ashkim qatoridan namuna bo‘lg‘ay va ul oq uykim, firoq ayyomida sirishkim seloblari hubobidin nishona bo‘la olg‘ay yetti. Ul biri rahmat maloyikidin ashraf (rahmat farishtalariga qarganda ham sharofatli), bu biri saodat sipehridin arfa’ (ya’ni oq o‘tov saodat osmonidan ham ko‘ra yuksak) ko‘rindi.
To falak buxtilari tuzgay qator,
To to‘lin oy oq uy etgay oshkor.
Sarboningg‘a ul o‘lsin borkash,
Bu biri firoshingga xirgohvash”.
Navoiy oq uyni xalq yaratuvchanlik madaniyati va san’atining o‘ziga xos namunasi o‘laroq qabul qilmaganida, “Muhokamat ul-lug‘atayn” kitobida, ehtimolki, mana bunday deb yozmasdi: “Bir mutaayyin nimakim oq uydur, anga xirgoh ot qo‘yupturlar. Ammo ani ajzosini ko‘pini turk tili bilan ayturlar. Andoqki, tungluk va uzuk va to‘vurlug‘ va basrug‘ va chig‘ va qanoat va ko‘zanak va ug‘ va bog‘ish va bo‘sag‘a va erkina va alo hazal-qiyos”.
Filologiya fanlari doktori, tilshunos E.Umarov ushbu so‘zlarga asoslanib, “birinchidan, Navoiy oq uy va uning qismlarini yaxshi bilibgina qolmay, unda yashagan”, ikkinchidan, “uni qurish va tiklash” ishlarida bevosita ishtirok etgan, deya taxmin qiladi (Umarov E. Alisher Navoiy asarlarida “oq uy” atamasi. – O‘zbek tili va adabiyoti, 2005, 1-son, 31 — 32-betlar).
Shoir xotirasida oq uy – ishq-muhabbat uyi, malaksiymo ma’shuqa yashaydigan bir beqiyos dargoh maqomiga ko‘tarilgani shubhasizdirki, buning nodir dalili “Navodir ush-shabob”dagi bir g‘azaldir. U shunday so‘zlar bilan boshlanadi:
Ul quyosh oq uydayu men muztaribman har qachon,
O‘ylakim, fonusdin parvona qolg‘ay tashqari.
“Ul quyosh” — husni malohatda tengsiz yor. Oq uy atrofida iztirob tufayli charx urib aylanayotgan kimsa – jafokash oshiq. Uning holi ichkari kirolmay tashqarida, ya’ni fonusdan uzoqda qolgan parvonaga o‘xshaydi. Aynan parvona bunda bejiz tilga olinayotgani yo‘q. Chunki nur va olovga oshiq parvona o‘zini o‘tga urib, kulga aylanganidek, sho‘rlik oshiq ham oq uy ichida beparvo o‘tirgan dilbarga jonini qurbon etmoqchi:
Sadqasi bo‘lmoq erur maqsud men sargashtag‘a,
Oq uyi davrig‘a bukim aylanurmen har sari.
Oq uy atrofida aylanaverishdan hech natija chiqmaydi. Unga kirish imkonini o‘ylash kerak. Ammo imkon yo‘q. Hatto oq uyning tuynugi ham tuvurlug‘ – kigiz parda bilan yopilgan. Faqat “sabo farroshi”gina uni ochishi mumkin:
Ichkari ul gul tuvurlug‘ni ko‘tarmaslar, netay,
Ey sabo farroshi, bir lutf aylabon ul yon dari.
Oshiqning qanoati bo‘yicha, “tuvurlug‘” ko‘tarilsa, “chig‘”dan o‘zni ichkari olish osonlashadi:
Parda ketgach, men zaifi zorg‘a oson erur,
Yo‘llaridan chig‘ning solmoq o‘zumni ichkari.
Sham yonganda xonadagi barcha narsa ravshan ko‘ringani singari xirgoh ham yor jamolining nuridan munavvardir. Ana shu “mahi xirgahnishin” muhofazasi uchun karaganing orasidan ko‘zanaklar (teshiklar) emas, balki oshiqning ko‘zlari termulib turibdi:
Ey Navoiy, ul mahi xirgahnishin hifzi uchun,
Ko‘zanak ermaski, har sari tikilmish ko‘zlari.
O‘zga bir g‘azalda esa yorning ajib kipriklaridan ko‘ngulda oq uy bino qilish orzusi ta’kidlangan:
Ko‘ngulda ug‘laridan oq uy aylasam, ne ajab,
Ki ko‘nglum ichra vatan qildi mohi xirgohi.
U yoki bu voqea-hodisa tasvirlanganda, bir kun ular ko‘proq tarixiy xotira “mulki” sifatida eslanishini hech bir shoir yo yozuvchi o‘ylab o‘tirmaydi. Biroq vaqt zamonga ta’siri va hukmini o‘tkazganidek, davr va zamon ham moziy sarhadlaridan ortda qolgan narsalarni oldinga qarab sudramaydi. Bevosita, inson va millat qismatiga bog‘liq tarix esa, qay bir darajada bo‘lmasin, avlodlarda qiziqish uyg‘otadi. Aks holda o‘tmish bilan kelajak, ajdodlar bilan avlodlar orasidagi axloqiy, madaniy, ma’naviy aloqalarda uzviylik, vobastalik bo‘lmas, har avlod o‘zi bilganicha yashab, boshi adashish va tanazzuldan chiqmasdi.
“Eng qadim davrlardan, ya’ni inson farzandi oziq-ovqatini ta’minlash uchun zaminga bog‘langandan buyon ko‘chmanchilik va o‘troqlashuv o‘zaro yuzlashib kelgan. Ko‘p narsa ularni o‘zaro ajratib, bir-birlarini kamsitishga ham sabab bo‘lgan” (Jan-Paul Rouks. O‘rta Osiyo: tarix va madaniyat. Istanbul, 2006, 37-bet). Turkiylarning o‘troqlashgan va shahar madaniyatiga o‘tishlari oson kechmagan. Lekin ularning ko‘chmanchilik davrlaridagi madaniy hayotlarida havas qilsa arzigulik, eslasa ko‘z-ko‘z qilgulik narsalari ham kam bo‘lmagan. Navoiy ta’riflab, tasvirlarini chizgan oq uy xuddi shulardan bittasi edi. Ehtimol, shu boisdan ham o‘tov, chodir, xirgoh atalmish o‘sha uylarning umri juda uzoqqa cho‘zilgandir.
«O‘zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2011 yil 38-sonidan olindi.
