16 июль — Йирик адабиётшунос, истеъдодли драматург Иззат Султон таваллуд топган кун

Ўзбекистон Фанлар академиясининг мухбир аъзоси, Ўзбекистонда хизмат кўрсатган фан арбоби, Беруний номидаги Ўзбекистон Давлат мукофотининг лауреати, йирик адабиётшунос, истеъдодли драматург Иззат Султон (1910 –2001) ўзининг сермаҳсул ижоди билан ўзбек маданияти хазинасига муносиб ҳисса қўшган ижодкордир.

Иззат Султон 1910 йили Ўш шаҳрида ҳунарманд оиласида туғилди. Отаси вафотидан кейин болалар уйида тарбияланди. 1924 йилда у Тошкентга ўқишга келади. Аввал “Намуна” иш мактаби, сўнгра таълим-тарбия техникумида ўқийди. Техникумни тамомлагач, мактабларда ўқитувчилик қилади.

Иззат Султон 1930 йилда Ўрта осиё Давлат дорилфунунининг ижтимоий фанлар факултетида ўқийди. Самарқанд шаҳрида чиқадиган “Батрак” газетаси муҳарририятида масъул котиб бўлиб ишлайди. 1934 йили ЎзССР фанлар комитети Тил ва адабиёт институти аспирантурасига кириб, уни 1937 йилда тамомлайди. 1943-1948 йилларда давлат раҳбарлик лавозимларида хизмат қилади. 1948 йилдан умрининг охиригача Ўзбекистон фанлар академияси номли Тил ва адабиёт институтида ишлаб келди.

Иззат Султон 1932 йилдан бошлаб вақтли матбуотда адабиётшуносликка оид мақолалар эълон қилди, «Адабиёт назарияси» (1939, 1979) дарслигини яратди. Тадқиқодчининг улуғ ўзбек шоири ва мутафаккири Алишер Навоийнинг меросини ўрганишга бағишланган қатор асарлари алоҳида аҳамиятга эга.

Драматург сифатида «Бургутнинг парвози» (1939), «Номаълум киши» (1963), «Имон» (1960) драмалари, айниқса, Уйғун билан ҳамкорликда ёзган «Алишер Навоий» (1940) асари Ўзбек драматургиясининг ютуқларидан бири бўлди.

Иззат Султон
ИККИ  МАҚОЛА

НАВОИЙ УЙИДА

«Алишербек… ўғил ва қиз ва аҳлу аёли йўқ, оламни тавре фард ва жарийда (якка ва ёлғизлик билан) ўткарди».
«Бобурнома»дан.

Алишер Навоийнинг нима учун уйланмаганлиги замондошлари учун сир бўлиб қолгани каби, бизнинг кунларимизда ҳам ажиб бир ҳодиса бўлиб кўринади. Аммо бу ҳодиса — Навоийда бор бирор айб ва камчилик натижаси эмаслиги замондошлари учун аён эди.

«Бадоеъ ул-вақоеъ»дан (Восифий ҳикоя қилади): «Алишер уйланмаган эди. Бунинг сабаблари замонанинг ҳамма кишиларини қизиқтирар эди. Султон Ҳусайн мирзо Атишернинг уйланмаслигига сабаб унинг «этаги поклиги» ва нафсоний шаҳватга майли йўқлиги, яъни ахлоқий жиҳатдан жуда юксаклиги, илм-фан ва шеъриятга берилганлиги, деб ҳисоблар эди.Султоннинг севикли хотини Хадичабегим эса бунинг сабабларини бошқача деб тушунар эди. Ҳақиқатни аниқлаш учун Хадичабегим ўзининг жуда ҳам гўзал канизакларидан Давлатбахтни Алишернинг уйига юборди. Давлатбахт турли баҳоналар билан Алишернинг уйида тунаб қолди. Тунда қиз Алишернинг қўйнига кирди… Давлатбахт эрталаб Хадичабегим олдига жуда хурсанд қайтиб, бутун воқеани айтиб берди. Натижада Султон Ҳусайн мирзонинг фикри тасдиқ бўлди ва Хадичабегимнинг ҳам Алишерга ҳурмати аввалгидан юз мартаба ортди» (172—173). Мирзо Ҳайдарнинг «Тарихи Рашидий» асаридан: «Мир Алишернинг нозикликдан ва тез ранжишликдан бошқа ҳеч айби йўқ эди» (121).

Навоийнинг уйланмаганлиги унинг севмаганига далолат эмас. Аксинча, Навоий ўзининг оташин ошиқ бўлганлигини сўзлайди. «Фарҳод ва Ширин» достонини нима учун ёзганини асослаб, Навоий бировни жуда қаттиқ яхши кўрганини, шу севгиси туфайли севгилисининг таърифига тили лол (ожиз) эканлигини ва «Фарҳод ва Ширин» достони орқали ўз аҳволидан ҳикоя қилмокчи бўлганлигини айтади. «Фарҳод ва Ширин» достонидан:

«Фарҳод ва Ширин» ёзилганидан ўн беш йилча кейин Навоий яна ўз муҳаббатини бир асарида ёдга олади: «Лисон ут-тайр» достонида афсонавий Шайх Санъоннинг (мусулмон руҳонийсининг) христиан қизига муҳаббатини тасвир этиб келиб, Навоий ўзининг кимгадир муҳаббати Шайхнинг муҳаббатидан ҳам оташин эканини гапиради ва ҳикояни агар бир неча кун умрдин амон топса (саломат бўлса) ўз оташин ишқи тарихи ҳақида достон ёзажагини ифодаловчи сатрлар билан тамомлайди.

«Лисон ут-тайр»дан:

«Шайхни андоқки шайдо этти ишқ,
Олам ахди ичра расво этти ишқ.

Сўнгра мендек солмади ғавғосини,
Кимса кўнгли мулкига яғмосини,

Ҳолим андин кимса гар ортиқ демас,
Ортуқ эрмас бўлса ҳам, ўксук эмас.

Кел, Навоий, сўзни ҳоло хатм қил,
Ишқ аро изҳори даъво қилмағил.

Бир неча кун умрдин топсам амон,
Шарҳи ишқим назм этай бир достон.

Анда билгай кимгаким инсофдур-
Ким, сўзум чинму дурур ё лофдур» (11, 102).

Навоий бу достонни ёзишга улгурмай, вафот этган.

«Яна боис буким, ишқи бало шўр,
Бир ўтдин айлаб эрди жонима зўр.

Тилим худ бор анинг таърифида лол,
Қилай хомам тилидин шарҳи аҳвол.

Ҳазин жонимда бор эрди балойи,
Балолиғ ишқ ила ҳар ён ҳавойи.

Биров ишқи солиб жонимға андуҳ,
Машаққат тоши юклаб кўҳ то кўҳ.

Бўлуб зулми ўтидин хаста жоним,
Қарориб дуди бирла хонумоним.

Биров йўқ, кофири қотил ниҳоди
Париваш дев зулми ҳур зоди…

Мени маҳзунни ишқи барқи рафтор
Ул офат ўтиға айлаб гирифтор» (11, 14—15).

Навоийнинг сўзларига қараганда, унинг маъшуқаси (севгани) бепарво ва бевафо эди. (Бу гаплар — шеърий муболиғами ёки Навоий ўз севгилисининг ҳақиқатан бевафолигини гапираётирми, — аниқлаш қийин.) Шоирнинг маъшуқаси «вафосиз, табъсиз (қобилиятсиз) ва ноаҳл (ярамас, ёт) кишиларни ёқтиради, аммо вафодорлар унга ёқмайди. Маъшуқаси шоирни ғам-ғуссага қолдириб, ўзи ётларнинг уйларида «шамъи мажлис» (ўтиришларни безатувчи) бўлиб юради:

«Жунун кўнглумни дашти ғамға солиб,
Не ғам, ҳар лаҳза бир оламға солиб.

Не маҳзун хотиримға васли мумкин,
Не ҳажрида ўтум бир лаҳза сокин.

Бор эрди дард қотил, ишқ бебок,
Булардин тундроқ маъшуқи чолок

Вафосиз, табъсиз ноаҳл анга хуш,
Вафо аҳли била биттабъ нохуш…

Нетай, минг зебу зийнат бирла товус
Ки, бўлғай ҳамнишини буми манҳус…

Манга айлаб ғаму меҳнатни мунис,
Ўзи ҳар уйда бўлғай шамъи мажлис» (11, 15—16).

Навоийнинг муҳаббати ҳақида ўзбек ва туркман фольклорида анча асарлар бор. Уларда Навоийнинг севгилиси сифатида Гул деган қиз тилга олинади. Бу асарларда буюк шоир таржимаи ҳолининг баъзи фактлари, ўзгартилган ҳолда, ўз аксини топган бўлса керак. Шундай асарлардан бирини келтирамиз:

«Амалёфтани Алишер» («Алишернинг амалдор бўлиши») асаридан (мазмуни):
«Чорвадор Алишер бозорга мол олиб келди ва молини насияга сотмоқчи эканини эълон этди. Бозор аҳли: «Биз молингизни олсак, қарзимизни қачон тўлашимиз керак?» деб сўради. Алишер: «Қарзингизни подшоҳ Ҳусайн Бойқаро ўлган куни тўлайсиз», деди. Бозор аҳли Алишер олиб келган от, мол ва қўйларни дарров насияга олиб кетишади: Ҳусайн Бойқаро ҳали ёш, қачон ўлиши номаълум эди.

Бу гап Ҳусайн Бойқаро қулоғига етди. Подшоҳ дарғазаб бўлиб, чорвадорни дарров тутиб олиб келишни буюрди. Алишерни боғлаб, подшоҳ олдига олиб келдилар. Подшоҳ сўради: «Эй, нодон ва ёмон ниятли киши, мен сенга нима ёмонлик қилдимки, сен менинг ўлимимни тилайсан? Одамларга молингни насияга сотиб, қарзингни Ҳусайн Бойқаро ўлганда тўлайсан, дер эмишсан? Жавоб бер!» деди.

Алишер деди: «Эй, одил подшоҳ, мен сизнинг ўлимингизни тиламайман, балки, аксинча, умрингиз узоқ бўлишини истайман».

Ҳусайн Бойқаро сўради: «Нечук? Қарзни мен ўлган куни ундирар эмишсан-ку?»
Алишер деди: «Подшоҳим! Мендан насияга мол олган ҳар бир киши энди ҳар куни беш маҳал намоз чоғида: «Эй, худо, подшоҳ Ҳусайн Бойқарони ўлдирма, мен қарзимни тўламай», деб тоат-ибодат қилади. Зора шундай тоат-ибодат ижобат топиб, худо сизнинг умрингизга умр қўшса. Молимни насияга сотишдан ниятим шу».

Алишернинг бу гапи Ҳусайн Бойқарога ёқди ва у: «Сен ақлли одам экансан, ёнимда қол, саройимда хизмат қил», деб Алишерни ўз маслаҳатгўйлари қаторига олди.

Кунлар ўтган сари Алишер ўз доно маслаҳатлари билан подшоҳ саройида азиз бўла берди ва ахийри Ҳусайн Бойқаро уни вазирлик вазифасига тайин этди.

Кунлардан бир куни Алишер Ҳирот кўчаларида отлиқ ўтиб кетаётиб, томда кир ёяётган бир қизга кўзи тушди. Қиз жуда гўзал эди. Алишер уни яхши кўриб қолди. Қизнинг уйига совчи юборди. Қиз ҳам Алишерни ғойибдан яхши кўриб юрар экан. Исми Гул экан. Тўйга тайёргарлик бошланди.

Бир куни овдан қайтаётиб, Ҳусайн Бойқаронинг ҳам ўша томда юрган қиз — Гулга кўзи тушди ва уни севиб қолди. Совчи юборишга қарор бериб, совчиликни дўсти ва вазири Алишерга топширди. Алишер совчиликка борди ва ўз дўстлигига содиқ қолиб, Гулни подшоҳга тегишга кўндирди. Аммо Гул бир шарт қўйди: «Подшоҳ тўйдан кейин қирқ кунгача менинг олдимга кирмай туриши керак», деди. Алишер бу шартга подшоҳни кўндиражагини айтди. Шунда Гул иккита кичик мактуб ёзиб, Алишердан бу мактубларни табибга олиб бориб беришни ва табиб берган нарсаларни олиб, қайтиб келишни илтимос қилди. Алишер табиб олдига борганида табиб мактубнинг бирини ўқиб, кулиб юборди ва иккин-чисини ўқиб, йиғлади. Иккита дори берди. Алишер дориларни Гул олдига олиб келди. Гул дорининг бирини ўзига олиб қолди ва иккинчисини Алишерга бериб: «Ичинг!» деди. Алишер ичди. Гул Алишерга подшоҳ олдига равона бўлишга ва тўй тайёргарлигини бошлашга рухсат берди.

Подшоҳ Гулнинг шартини қабул этди, катта тўй қилди, аммо келинчак олдига қирқ кунгача кирмади. Бу орада Гул қаттиқ касал бўлиб қолди.

Тўйдан қирқ кун ўтганда Гул Алишерни олдига чақирди. Гул ўлим тўшагида ётар эди. У Алишерга деди: «Икки дори эсингиздами? Унинг бирини мен сизга ичирган эдим, у дори сизни сира ҳам уйланмайдиган қилиб қўядиган дори эди. Иккинчи дорини мен ўзим ичганман, у дори мени қирқ кун ичида ўлдирадиган, секин таъсир қиладиган заҳар эди. Мана, дори ўз таъсирини кўрсатди, мен касал бўлдим. Бугун ўламан.

Муҳаббатимизга содиқ қолиш учун мен шундай қилдим, Алишер! Энди подшоҳ менинг ёнимга кираберса ҳам бўлади».

Ўша куни Гули дунёдан ўтди. Алишер ва подшоҳ унинг тобутини икки ёқдан кўтариб бордилар. Икки ошиқ ва икки дўст қон-қон йиғлар эдилар.

Уларнинг бири сўрар эди:

«Сарвларнинг соясинда сўлди гул, нетмоқ керак?»

Иккинчиси жавоб берар эди:

«Сарвдин тобут ясаб, гулдин кафан этмоқ керак».

* * *

Навоийнинг оиласи йўқлиги унинг уйи «ҳувиллаб қол-ганлигини» кўрсатмайди. Аксинча, Навоийнинг уйи доимо қувноқлик, шеърият ва маърифат макони эди.

Давлатшоҳ «Тазкира»сидан:  «У буюк зотнинг интизомли мажлислари фазл аҳлининг мақсади эди. Унинг баланд остонаси — бева ва бечоралар борадиган жой эди. Ва унинг таомлар тўлдирилмиш дастур-хонлари саргардон ва сарсонлар учун доим тайёр ва унинг эҳсонининг эшиги муҳтожлар учун ҳар вақт очиқ эди. Ва у билан ўлтурувчилар яхши табътик ва фазилатли кишилардан ўзга эмас эди. Ва унинг хотирининг дўст ва улфатлари кўн-гулларни забт этувчилардан бошқа эмас эди. Ва халқнинг назарида зўр ва оғир кўринган нарсалар унинг ҳиммати олдида енгил ва андак кўрунур эди, аммо ноаҳл кишилар унинг нафис мажлисига киролмас эдилар».

Зайниддин Маҳмуд Восифийнинг «Бадоеъ ул-вақоеъ» («Ажойиб воқеалар») китобидан:  «Алишер Навоийнинг энг ажойиб дўстларидан ва азиз суҳбатдошларидан бири бўлган Мавлоно Соҳиб Доро менга ота томондан жуда яқин қариндош эди. Бир куни мен отам билан унинг уйида меҳмонда ўтирганимда у отамга деди: «Кўпдан бери эшитаманки, сизнинг ўғлингиз аъло толибул-илм (студент), шеърни яхши ўқувчи ва дуруст шеърлар ёзувчидир. Унинг муаммоларини ечиб беришдаги шуҳрати чексиздир». Шу сўзлардан кейин Мавлоно Соҳиб Доро бир муаммо айттирди. Мен уни андак ўйлаб, ечиб бердим. Ҳамма ҳайрон қолди.

Биз ўз уйимизга қайтганимиздан сўнг, Мавлоно Соҳиб Дородан бир киши келиб: «Сизни менинг хожам чақирмоқдалар», деди. Мен Соҳиб Доро қошига келганимда, у деди: «Мен Алишер олдида бўлдим. Унинг одати бор: ҳар куни у мени ўз қошига чақиради ва: «Бу шаҳарда бугун сен қандай ажойиб ва ғаройиб нарсаларни кўрдинг, гапир», дейди. Бу гал мен унга айтдим: «Мен ўн олти ёшли бир йигитни кўрдим, у энг қийин муаммоларни ҳам дарров ечиб беради. Бундан ташқари, у ўзининг илмий машғулотлари билан, шеър ўқиш ва шеър ёзишдаги ҳунари билан ҳам машҳурдир». Алишер жуда ҳайрон қолди ва сўради: «Сен уни синаб кўрдингми?» Мен жавоб бердим: «Ҳа, мен жуда чигал муаммони ўқидим ва у бу муаммони дарров ечиб берди». У ҳазрат олий ўпка билан менга деди: «Нега у йигитни бизнинг олдимизга олиб келмадинг?» Шунда мен сенинг тўғрингда Алишерга оғиз очганимга афсус қилдим, чунки биламанки, Алишер билан янги танишганда одамлар каллаларини йўқотиб қўядилар ва «Отинг нима?» деган саволга ҳам жавоб беролмай қолган маҳаллари кўп бўлади. Сен борганингда бир киши муаммо ўқиб қолса-ю, сен ечиб беролмасанг, мен уятга қолсам, нима бўлади?.. Нима бўлса ҳам энди бўлди, тайёрланиб тур».

Эртасига эрталаб мен яна Соҳиб Доро олдига бордим. У ерда мендан ташқари яна уч толибул-илм ўтириб эди. Мавлоно айтди: «Сен вақтида келдинг. Мана бу икки киши ҳақида ҳам мен Алишерга гапирганман. Буларнинг бири — муаммода шуҳрати Мавлоно Амир Ҳусайн Нишопурийнинг шуҳратига тенгдир. Мана бу иккинчиси — қасидалар ёзиш билан ном чиқарган… Учинчиси — маснавий ёзишда машҳур».

Биз у азизлар мажлисига кириб бордик. Навоийнинг ҳамма надимлари (ўртоқлари) ва ҳамсуҳбатлари ҳозир эдилар. Бизга назари тушган у ҳазрат Соҳиб Дородан сўради: «Муаммони тез ечиб берадиган йигитинг шуми?» Мавлоно Соҳиб Доро деди: «Ҳа, шу йигит». Алишернинг дўсти ва ажойиб ҳазилкаши Мавлоно Муҳаммад Бадахший деди: «Жаноб олий ҳазратлари, аччиқ сўзим учун кечирасиз, аммо ҳақиқатни айтганда, сизнинг муаммоларни ҳал этиш борасидаги ҳунарингиз бу йигитнинг маҳорати олдида ҳеч нарса эмас» Алишер айтди: «Мен буни унинг кўзларидан дарров пайқаб олдим, чунки бу кўзларда тафаккур аломатлари бор». Шундан кейин Алишер бир муаммони ўқиди. Мен унда яширилган сўзни топишим керак эди. Аммо маълум бўлдики, бу муаммода яширилган сўзни мен аввалдан биламан. Мен гумонсираб қолдим: у яширилган сўзни билмаганликка солиб, мажлис аҳлини алдайми ёки ҳақиқатни айтиб берайми? Мен Алишерга дедим: «Тақсир, бу муаммода яширилган сўз менга аввалдан маълумдир». У ҳазрат бошини қуйи солди ва анчагача жим қолди. Сўнгра у деди: «Дўстлар, бу йигитнинт сўзларида нима маъно борлигини пайқадингизми? У ўз қувватини намойиш қилиб: «Бу муаммонгиз ўтмайди, бошқасини айтинг», деяпти… Шундан кейин Алишер бу мажлисда муаммо ўқимади, менга иззату ҳурмат кўрсатди ва Мавлоно Соҳиб Дорога деди: «Мен бу йигитга қойилман» (143—144).

«Макорим ул-ахлоқ»дан:  «Ҳазрати султоннинг дўсти, давлат эгаси олий ҳазрат (Навоий) баъзан ширин тилни мазах ва мутоибага (қизиқчилик ва ҳазилкашликка) очарди ва муносиб ўринларда латифасимон сўзларни баён ипига тортарди. Бундай сўзлар олий ҳазратнинг нозик зеҳни ва муборак фикрининг юқори даражада ўткир эканлигига далолат қилганлигидан улардан бир хилларини ёзишга журъат қилинади:

Мусиқий фанида даврнинг ягонаси Мавлоно Алишоҳ бир куни давлати олий ҳазратга арз қилиб: «Сизнинг олий илтифотингиздан ва марҳаматингиздан умид шуки, вақф бошқарувчилари олти ойлик маошимни бирданига берсалар, токи мен ҳар ойда хизматчиларга бош оғриғи бўлиб юрмасам», деди. Олий ҳазрат жавоб бериб: «Мавлоно, — деди, — умрингиздан олти кун қолганми, йўқми — бизга маълум эмас. Сиз нима учун амонат ҳаётга мунчалик кўнгил қўйиб, келажак олти ойлик маошни талаб қиласиз?» Мавлавий жавоб берди: «Сиз фармон беринг, у пулларни бераверсинлар. Борди-ю, ўлиб қолсам, гўр-кафанимга яраб кетар», деди. Олий ҳазрат: «Ўлиги ҳам бир бало, тириги ҳам бир бало» деганлари сиз экансиз-да», деди.

«Бадоеъ ул-вақоеъ»дан:  «Бир куни Алишер Биноийни ўз уйига чақирган эди. Биноий эшик олдида пайдо бўлганида, Алишер гўё танимагандек унга қаттиқ тикилди. Биноий яқин келганидан кейин Алишер деди: «Ҳа, Биноиймисан? Узоқдан менга эшак келаётганга ўхшади». Биноий жавоб берди: «Тақсир, менга ҳам узоқдан бу ерда одам ўтирганга ўхшаган эди…» Алишер Биноийни ўтиришга таклиф этди. У аёғини узатган эди, Биноийнинг орқасига тегди. Навоий деди: «Ажаб ишки, Ҳиротда аёғини узатсанг, албатта битта шоирнинг орқасига тегади». Биноий жавоб берди: «Тақсир аёғингизни йиғиштирсангиз ҳам албатта битта шоирнинг орқасига тегади».

«Макорим ул-ахлоқ»дан:  «Бир кун соф кўнгилли Амир фасоҳат ва зарофат бобида замон шоирларининг пешқадами Хожа Осафийга насиҳат қилиб, айтди: «Мен сенга ҳайрон бўламанки, ўткир зеҳнинг ва баланд табъинг (истеъдодинг) бўлатуриб, шеър айтиш билан кам шуғулланасан, ҳамма вақтингни фойдасиз ишларга сарф қиласан». Осафий: «Тақсир, ҳозирги фурсатда борган сари кўпроқ шеър айтишга машғул бўлаётирман. Масалан, ўтган кеча икки пуллик шамъ ёниб битгунича икки юз байт ёздим», деди. Олий ҳазрат: «Демак, у тизмаларингнинг юз байти бир пул экан-да», деди».

«Бадоеъ ул-вақоеъ»дан: «Султон Ҳусайн ҳамма рассомлар орасида устод Беҳзодга кўп эътибор берар эди. Беҳзодга «Иккинчи Моний» деган фахрли унвон берилган эди. Шоҳнинг кайфияти ғам-ғусса билан бузулганида, Беҳзод доимо бирор нарсанинг ёки бирор одамнинг суратини солар, султон бу суратни кўрганида кўнгли очилар, ғам-ғуссадан халос бўлар эди. Беҳзод доимо ҳар хил ажойиб суратларни олиб юрар, айниқса жуда ҳурматли Бобо Маҳмуднинг хилма-хил суратларини чизишни ва намойиш этишни ёқтирар эди. Бобо Маҳмуд эса ажойиб сифатларни ўзида мужассамлантирар — у семиз, қўпол бўлиш билан бирга жуда чаққон ва гапга уста эди…

Беҳзод бир куни Алишер мажлисига бир суратни келтирди: суратда — гулзор, хилма-хил дарахтлар; уларнинг шохларида сайраб турган ранго-ранг, гўзал қушлар; чор атрофда — шариллаб оқиб турган ариқлар, очилиб турган гуллар — дилдор бир манзара тасвирланган эди. Навоий ўзи эса бу суратда ҳассага суяниб турган ҳолда тасвирланган, унинг олдидаги табақлар олтин ва кумуш сочиқ билан тўла эди. Алишер бу суратни кўриб қувонди ва таҳсин ўқиди. Кейин у меҳмонларига мурожаат қилиб сўради: «Бу ажиб суратга баҳо ва мақтов борасида сизларнинг хаёлингизга нималар келаётир?» Алишернинг устоди ва Хуросоннинг энг машҳур кишиларидан бири Мавлоно Фасиҳиддин деди: «Бу очилган гулларни кўрганимда, қўлимни узатиб, улардан бирини узиб олиб, салламга таққим келди». Алишернинг доимий суҳбатдоши ва надими Мавлоно Соҳиб Доро деди: «Менда ҳам шундай тилак туғилди, аммо мен, агар гулларга қўл узатсам, бу қушлар чўчиб, учиб кстмасмикинлар, деб қўрқиб турибман». Алишернинг доимий ҳазилкаши, Хуросон латифагўйларининг пешқадами Мавлоно Бурҳон айтди: «Мен ҳам суратга қараб, жим ва қимирламай туришим лозимлигини тушундим, чунки Амир Алишер ҳазратлари ғазабга келиб, қовоқларини солиб олмасинлар». Хуросоннинг зарифларидан (қизиқ сўз усталаридан бири), Алишср томонидан «латифатарош» деб ном олган Мавлоно Муҳаммад Бадахший айтди: «О, Мавлоно Бурҳон, агар одобсизлик бўлмаса эди, мен Алишернинг қўлидаги ҳассани олар эдиму, шу сўзларинг учун бошингга бир солар эдим». Алишер ҳазратлари дедилар: «Азиз суҳбатдошлар, яхши сўзлар айтдингиз ва сўз дурдоналарини сочдингиз. Миннатдорман. Агар Мавлоно Бурҳон шудағаллик ва одобсизлигини қилмаса эди, мен шу табақлардаги олтин ва кумушларни сизларнинг бошларингизга сочмоқчи бўлиб туриб эдим». Мажлис ахди завқланиб кулди. Шундан кейин Алишер Беҳзодга эгар-жабдуқлари билан бир от ҳадя қилди, мажлис аҳлининг ҳар бирига эса қимматбаҳо тўнлар кийгизди» (194-195).

«Макорим ул-ахлоқ»дан:  «Бир куни саховат майдонининг эгаси (Алишер) бурунги зариф кимсалардан ўзининг қизиқ кўриниши ва ажойиб сўзлари билан мумтоз ва мустасно бўлган Мавлоно Шаҳобиддин Мудаввинга, марҳамат юзасидан, эгар-жабдукди бир от инъом қилди. Бу илтифот муносабати билан Мавлоно ўзини Олий ҳазратнинг (Алишернинг) хос (энг яқин) кишилари қаторида ҳисоблаб хизмат ва мулозиматни ҳаддин ошириб юборди. Масалан, ҳар қачон отга миниб бирор жойга борилса у киши ҳам бориб, хизматда бўлар, қайтиб уйга келганда, уй эшигидан бир нафас нарига силжимас эди. Шу сабабли лутф ва карам манбаи (Алишер) ундан жуда тангликка келди. Бироқўзининг олий хулқи у кишининг дилини оғритишга ва очиқдан-очиқ ўз мулозиматидан қайтаришга йўл қўймас эди. Шу сабабли хизматчилардан бири, Алишернинг буйруғи билан, ўғрилик тариқасида Мудаввиннинг уйига йўлланди ва отини олиб, тезлик билан бозорга келтириб сотди. Мавлоно у одамни ҳақиқатан ўғри ҳисоблаб, унинг орқасидан қидириб, икки тош йўлни пиёда босди. Отдан ҳеч асар топмагач, бу воқеадан ҳайрон бўлиб яна иззатденгизи Амирнинг (Навоийнинг) мулозиматига югурди ва ўзининг саргардонлик кайфиятиғги арз қилди. Олий ҳазрат: «Биз отингнинг баҳосини берамиз, шу шарт биланки, бундан сўнг от сақламайсан ва отга минган (сафарга отланган) чоғимизда бизга ҳам бош оғриғи бўлмайсан», дсди. У рози бўлди. Шу чоқда Амир маълум миқцор ақчани Мавлонога берингиз, деб буюрди. Ҳийлакорлик қилган киши Мавлонога тўқсон тўрт танга санаб берди. Мавлоно таажжубланиб: «Инъом қилинган ақча юз танга бўлиши керак, нима учун олти танга кам?» деди. Суҳбатда ҳозир бўлганлардан бири: «Мавлоно, афсуски, отингизни шундан ортиққа олмадилар», деди» (64). «Мажолис ун-нафоис»дан:

Навоий гувоҳлик беради: «Мавлоио Ҳасаншоҳ— Хуросон-нинг қадимий шуаросидиндур. Шоҳрух Мирзо замонидин бу фарҳунда давронғача (Султон Ҳусайннинг подшоҳлик давригача) кўпроқ салотин ва акобир ва мутааййин элга (машҳур кишиларга) мадҳи ва марсияси бор…» (75).

«Бадоеъ ул-вақоеъ»да Восифий ҳикоя қилади: «Мавлоно Ҳасаншоҳ жуда оғир моддий аҳволга тушиб қолган эди. У ўз ўғлига деди: «Бошингга кўк ўра, тўн кий ва амир Алишер олдига бор. Сени бу аҳволда кўрган амир: «Нима учун мотам либосидасан?» деб сўрайди, албатта. Сен: «Отам бечора дунёдан ўтдилар» дегин. Алишер албатта мени дафн этиш учун сенга бирор маблағ беради. Пулни олиб, бозорга бор ва овқот олиб кел»… Мавлононинг ўғли отаси айтган аҳволда Алишер олдида пайдо бўлди. Амир Алишер ундан: «Нима бўлди, мотам кийимидасан?» деб сўради. «Отам вафот эттилар, амонатни худога топширдилар», деди ўғил. Амир Алишер кўзига ёш олди ва: «Эй, афсус, мавлоно Ҳасаншоҳ давримизнинг нодир кишиларидан эди», деди ва ўғилга уч юз хоний пул инъом этди. Мавлононинг ўғли қувончидан ўзида йўқ бозорга чопди ва айтилган овқотни сотиб олиб, уйига келтирди. Эртаси куни Мавлоно Ҳасаншоҳўзи Навоий олдига кириб келди. Уни тирик кўрган Алишер кулиб юборди, ўзини кулгудан тутолмай деворга суяниб қолди ва деди: «Мулло, сиз ўлган эдингиз-ку? Нима бўлди?» Мавлоно Ҳасаншоҳ деди: «Эй, улуғ амир, агар сиз кеча бизга пул инъом қилмаган бўлсангиз эди, мен бугун ўлган бўлур эдим». Ҳасаншоҳга Алишер яна яхши сарупо ва минг динор пул инъом қилди».

***

(«Навоийнинг қалб дафтари» китобига ёзилган тақризида проф. А.Ҳайитметов Навоийнинг муҳаббати ҳақида қуйидагича фикр айтган: «Кейинги текширишлар шуни кўрсатадики, у (яъни Навоий) кимлиги биз учун номаълум бўлиб келаётган бир қизни севган. Қиз ҳам унга ёмон муносабатда бўлмаган, илтифотлар кўрсатган. Афсуски, қиз эрта вафот этган. Қизиинг вафоти Навоийдан олисда рўй берган. Шу кўнгилсиз фожиадан кейингина Навоий ўзининг унга бўлган муҳаббати чексиз ва беқиёс эканини билиб қолган. Бу муҳаббат ўти унинг қалбида умрининг охиригача сўнмаган. Шу сабабли шоир ўзининг биринчи муҳаббатига содиқ қолган — уйланмай ўтган. Унинг:

Бор эди, ул ҳамки, бир чоғ бизга ёре бор эди,
Кулли ар ёр ўлмаса, филжумла боре ёр эди…

матлаи билан бошланган ғазали фикримизни маълум даражада тасдиқлай олади. Ғазалнинг охирроғида:

Гўйиё шукр этмадимким онсиз ўлмишмен бу дам,
Ул қуёшимни ёшурғон чархи кажрафтор эди…

деган байти ҳам бор. Навоийнинг, афтидан, ўша қиз вафоти ҳақида хабар келиши муносабати билан ёзилган қуйидаги рубоийси ҳам… бу жиҳатдан жуда характерлидир:

Ёшунғон эмиш қаро булугқа моҳим,
Гардунни совурмоқлиғ эрур дилхоҳим.
Кирмиш қаро тупроққа қуёшдек моҳим,)

Манбаъ: «Шарқ юлдузи», 1970,12-сон

УСТОД САБОҚЛАРИ

Ўтмишдаги буюк сиймоларнинг тақдирида ажиб бир ўхшашлик бор: Данте ҳаётлигида етиша олмаган шуҳратга вафотидан кейин муяссар бўлиш умидида эди. Бальзак “Буюк кишиларнинг ёлғизлиги” ҳақида надомат чекиб дунёдан ўтди. Пушкин ва Лермонтовларни гўрга тиқмагунча рус подшоҳларининг кўнгли ўрнига тушмади. Муқимийнинг жонига ҳеч ким қасд этмаган бўлса ҳам, беқадрлик алами, худди Дантеснинг ўқидек, шоирнинг қалбидан қон тирқиратган эди.
Буюклар орасида Алишер Навоий омадлироқ чиқди: замонаси унинг қудратли талантини ва улуғ хизматларини тан олди. Навоий ҳаётлигидаёқ халқ ичида, азиз ва ҳукмронлар орасида баобрў бўлди. Ақлли, тадбиркор ва салоҳиятли Ҳусайн Бойқаро унга ўз девонидан энг мўътабар жой кўрсатди, болаликда у билан бошланган дўстлик ипини то умрининг охиригача узмасликка тиришди. Замонасининг бошқа бир улкан ҳукмрони, шоир ва мутафаккир Заҳириддин Муҳаммад Бобурнинг Навоийга берган юксак баҳоси билан халқ оғзаки ижодида Алишернинг донолиги, ҳақиқатпарварлиги ва адолатпарварлиги ҳақида сон-саноқсиз ҳикоялар ва латифаларнинг туғилиши, ҳатто Навоийнинг гўзал Гулига муҳаббати ҳақида ҳам ажойиб афсонанинг майдонга келиши орасида узвий боғланиш бор. Бу — Алишер Навоий сиймосининг барча ижтимоий табақалар зеҳнидан маҳкам ўрин олганининг шоҳидидир.

Шундай бўлса ҳам, Алишер Навоийнинг тақдири тарихдаги кўп буюк сиймоларнинг тақдирига ўхшаб кетадигина эмас, улардан принципиал фарқ этмайди: ўша ёлғизлик, ўз социал муҳити билан нифоқ, умидлар билан воқелик орасидаги ер билан осмондек масофани идрок этган ақлнинг даҳшати, ўша ушалмаган орзулар надомати Навоийнинг ёшликдаги шеърий машқларидан тортиб монументал “Чор довон” ва “Хамса”гача оша борди ва унинг васиятномаси “Маҳбуб ул-қулуб”га тож бўлди.

Гаҳе топдим фалакдин нотавонлик,
Гаҳе кўрдим замондин комронлик.

Басе иссиғ-совуғ кўрдим замонда,
Басе аччиқ-чучук тотдим жаҳонда.

Буюк шоир ва мутафаккирнинг бу надоматида феодал зулми остида қолган меҳнаткаш халқнинг оҳу фарёдидан шарпа бор.

Алишер Навоий ўзидан кейинги авлодларга фақат буюк асарларида сўнмас эҳтирос билан ифода этилган ана шу муқаддас надоматнинг ўзинигина мерос қолдирганда ҳам инсоният ундан абадий миннатдор бўлар эди. Чунки ҳар қандай савоб иш, шу жумладан, инсонни зулм ва қулликдан озод этиш — ёмонликни ёмон кўришдан, яхшиликнинг ғалабасини қумсагувчи надоматдан, нафратдан, ғазабдан бошланади.

Аммо, бахтимизга, Алишер Навоий сиймосида ва ижодида муқаддас надоматдан ҳам савоблироқ ва қудратлироқ динамит бор: ҳаётга кўнгил бериш, ҳаётнинг жамолидан маст-аластлик: Навоийнинг 120 минг мисрадан ортиқ шеърий мероси ҳаёт мадҳига бағишланган улкан симфония, деб аталиши мумкин. Бу симфонияда, худди ҳаётдагидек, гоҳ ғамгин, гоҳ ўйчан, гоҳ ғазабли, гоҳ қувноқ оҳанглар эшитилади, аммо доимо ҳаётга меҳр уйғотади. Киши руҳининг хилма-хил ҳолатларини нозик бўёқларда тасвирлаши билан “Чор девон” ва “Хамса” ўз замонасининггина эмас, ўзидан кейинги кўп наслларнинг қувончи ва ғам-ғуссаларига таржимон бўлиб хизмат этди. Навоий ижоди маънавий дурларга бой бир дарёки, ҳар авлод ундан қонгунича баҳраманд бўлса ҳам, бу дарёнинг дурри камаймайди. Навоий ўз устоди ва дўсти Абдураҳмон Жомий ҳақида айтган сўзларини унинг ўзига бемалол нисбат бериш мумкин:

Кўнгул дуржин демай бўлғай лаболаб,
Ким ул дарёға солғай дурни то лаб.

Ким ул гавҳардин олса халқ ҳар дам,
Юз йилда бўлмағай мингдан бири кам.

Чуқур инсоний фожиаларни тасвир этган “Хамса”нинг бирор достони ёки ҳикоясида Навоийнинг ҳаёт тазйиқи остида қаддини букканини кўрмаймиз: унинг қаҳрамонлари ҳалок бўлганларида ҳам ўқувчи ўзи учун жуда тўғри хулосалар чиқаради: халқи манфаатларини ва унинг олдидаги ўз бурчини унутган Баҳромни ер ютади, Фарҳод ва Лайли каби қаҳрамонлар эса ўзлари дунёдан кетаётиб, бизга ўзларининг нуроний қиёфаларини, ҳақиқат ва адолатга ишончларини мерос қилиб кетадилар. Халқ психикасининг жуда муҳим хусусияти — ўз кучига ишонувчи оптимизм Навоийнинг кишилик қиёфасининг жони ва ижодининг забардаст устунидир. Навоий худди ўз қаҳрамонларидек, дунёдан ўтаётиб, кишиларга ажойиб фазилатларни васият қилиб кетди ва шу билан ўзидан кейинги авлодларга ҳамдард бўлди, далда берди, уларнинг ҳаёт ва кураш юкини енгиллатди.

Навоий ижодида халқнинг яна бир фазилати — ўз идеали учун амалий кураша билиш ҳам чуқур из қолдирган. Навоий ижоди ва фаолияти ўз замонасининг сиёсий фикри ва кураши қозонида қайнади, балоғатга етди, шу курашга ўзининг катта ҳиссасини қўшди. Сиёсатчи Навоий билан ёзувчи Навоийни бир-биридан ажратиш сира мумкин эмас. Агар Навоий ижоди ўз замонасининг қалтис ва муҳим сиёсий, ижтимоий муаммоларидан узилган бўлса эди, агар шоир ва мутафаккир ўз эстетик ва социал орзуларини ҳаётга татбиқ этишга ва шу йўл билан замонасининг сиёсатини халқ манфаатларига бўйсундиришга интилмаган бўлса эди, зулмкор замонаси унинг сиёсий орзуларини поймол этгандан кейин ҳам шоир ўз асарларида (масалан, афсонавий одил ва доно подшоҳ Искандар образи орқали) ўз ижтимоий-сиёсий ғояларини эҳтирос билан ёқламаганида эди, Навоий ижоди қуёшдек ҳарорат касб этмаган ва у ҳароратнинг тафти беш аср оша бизнинг кунларимизга етиб келмаган бўлар эди. Бу гапнинг санъатнинг бугунги ривожи масалаларига бевосита алоқаси бор: сиёсатга аралашувнинг ёки сиёсатнинг санъат ривожига аралашувининг (иккови ҳам бир гап) зарари ҳақида сафсата сотувчилар Навоий каби гигантларнинг ҳаётига ва фаолиятига назар ташласалар, зора ўзлари учун фойдали сабоқ чиқариб олурлар. Хорижлик санъаткорлар, ёзувчилар ва олимларга келсак, биз Навоийни доимо бошимизда тутиб, “сиёсатга аралашувимиз”ни намойиш қиладиган ҳар бир қадамимизга “баракалло” деб мадад бераётгандек ҳис этамиз. Далилимиз — Навоийнинг ўз даврининг энг қалтис ва муҳим ижтимоий масалалари билан лиқ тўлган асарлари. Санъат асари умрбоқий бўлсин учун унинг яратувчиси замона заминига чуқур илдиз отиши керак. Дарахтнинг томирлари қанча тийран бўлса, қадди шунчалик баланд ва серсоя бўлади.

Биз, ўзбеклар ва бошқа туркий халқларнинг Навоийга ихлосимиз айниқса баланд: у “туркий” деб аталмиш тилни (бизнинг қадимий она тилимизни) ўз бадиий асарларида поэтик тил даражасига кўтарди, махсус лингвистик илмий асарларида (“Муҳокамат ул-луғатайн”) унинг бошқа тиллар қаторида мукаммал тил ҳисобланиш ҳуқуқини ҳимоя этди. Шунинг ўзи, бутун бир халқнинг маданий ҳаётида катта бурилиш ва юксалиш эди. Навоийнинг ўзбек тилининг мартабасини кўтариш йўлидаги фаолиятидан миллий торлик излаш — тарихий ҳақиқатни бузиш ва буюк шоирни ҳақоратлаш бўлар эди. Ўз халқини бошқа халқлардан афзал кўриш ва уларга қарши қўйиш — Навоий табиатига, ахлоқига ва дунёқарашига тамом ётдир.

Шу сабабли Навоийни бир ўзбекларгина эмас, тожиклар ҳам, озарбайжонлар ҳам, қозоқлар ҳам, туркманлар ҳам, қорақалпоқлар ва бошқа халқлар ҳам ўз маданияти хазинасига катта мамнуният ва миннатдорлик билан қабул этдилар. Бизнинг юртимизда Навоийнинг буюк ва бой меросига қизиқиш айниқса кучайди. Навоий мероси ҳақиқий халқ мулкига айланди.

Бойлик эгаси бўлиш бошқаю, заршунослик бошқа. Навоий мураккаб меросининг заршуноси бўлиш учун бизга кўп ўқишга, ўрганишга, адашишга ва хатоларнинг аччиғини тотишга тўғри келди. Йигирманчи йилларда ёш ва ғўр адабиётшуносларимиз адабиётимизнинг қадрига етолмади, унинг фазилатларидан кўра кўпроқ ожиз томонларига эътибор берди. Биз 30-йилларда Лутфий, Навоий, Бобур, Турди, Муқимий, Фурқат ва бошқа классикларимизнинг қадрига ета бошладик: бу ҳам бизнинг ўсишимизнинг, балоғатга етаётганимизнинг нишонаси бўлди.

Навоийни “кашф этиш” бизни чексиз қувонтирди. Янги тарихий давр бой адабий меросни бекик сандиқдан олиб халқ бойлигига қўшиш зарурлиги ҳақида бонг урди. Шундан кейингина биз классикларни синчиклаб мутолаа қилишга ўтирдик. Каминанинг Ҳамид Олимжон билан бўлган учрашувим эсимда. Ҳамид аллақандай руҳланган, ҳаяжонли эди. Мен бунинг сабабини сўрадим. Жавоб жуда қувончли эди:

— Бир ойдан бери Навоийни ўқияпман, бугун “Хамса”ни тугатдим.

Ҳақиқий талант эгаси томонидан таҳсин ва ихлос билан айтилган бу сўзлар ниҳоятда маъноли, салмоқли эди.

Навоий “мазасига тушунганлар” унинг юбилейига қизғин тайёргарликка шўнғиб кетдилар. Ўзбек тарихчилари ва археологлари Навоий даврини ўрганишга ўз ҳиссаларини қўшдилар. Таржималар орқали Навоий юртимиздаги ва ундан ташқаридаги жуда кўп халқлар маданиятига абадий кирди. Уруш 1941 йилга мўлжалланган Навоий юбилейининг ўтмай қолишига сабаб бўлди, аммо бутунлай эмас, қамалда қолган ва Навоий туғилган куннинг беш юз йиллигини нишонлаш вақтинча кечиктирилганлигидан бехабар Ленинград фашист бомбардимони остида бу юбилейни ўтказди. Биз, ўзбеклар, бу ҳодисани ҳамон миннатдорлик ва ғурур билан тилга оламиз, чунки бу фактни рус халқининг ва бошқа қардош халқларнинг бизнинг маданиятимизга ҳурмати қанчалик зўрлигидан нишона деб биламиз.

Шундан бери ўтган йигирма беш йил ичида Навоий доимо маданиятимизни тараққий эттирувчи қудратли омил хизматини ўтаб келмоқда. Бугун бутун бир навоийшунослик илми юзага келди. Бу илмнинг ўзи адабиётшунослик деб аталмиш ва бизда фақат ХХ асрдагина кенг ва янги илмий асосда тараққий этган илмнинг бир тармоғидир. Навоий ҳаёти ва ижоди санъатимизда — адабиётда, театрда, музикада, рассомчиликда янги йирик асарлар яратилишига илҳом ва манба бўлди.

Навоий ҳамма соҳалардан кўпроқ адабиётимиз тараққиётига таъсир кўрсатади. Аммо бизнинг янги адабиётимизнинг ўз мустақил йўли бор. У Навоийнинг энг яхши анъаналарини давом эттиради, ривожлантиради. Мустақил йўл билан бориш соҳасида ҳам бизнинг санъатимиз ва адабиётимиз Навоийнинг энг яхши васиятларига амал қилади: ўзидан аввалгиларни такрор этмаган ва шу сабабли буюклик даражасига кўтарила олган Навоий ҳаёт гулшанида нима қилиш ҳақида бизга яхши маслаҳат бериб кетган:

Бировким бир чаманда сойир эрди,
Неча ким гул очилғон, кўрди, терди;

Ҳамул ерда эмас гул истамоқ хўб,
Бу бўстон саҳнида гул кўп, чаман кўп…

Ки бу баҳр ичраким поён анга йўқ,
Етишмоқ қаҳрига имкон анга йўқ.

Етишган эл неча дур олғон эрмиш,
Не олий қадр дурлар қолғон эрмиш.

Ҳаётдан янги йўллар, янги ҳақиқатлар ахтаришда ўз мустақил йўлидан бораётган ва бу йўлда “Навоий” романидек етук реалистик асарни майдонга келтира олган адабиётимиз ўз устодининг ана шундай маслаҳатларига қанчалик изчил риоя қилса, шунчалик янги, юқори босқичга кўтарила беради.

Янги санъатимиз ва адабиётимизнинг йўли порлоқ ва узоқ. Бу йўлда Навоий сиймоси бизга доимо раҳнамо ва унинг бой ижодий мероси асо бўлади.

Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2009 йил 11-сони

16 IYUL — IZZAT SULTON TAVALLUD TOPGAN KUN

O‘zbekiston Fanlar akademiyasining muxbir a’zosi, O‘zbekistonda xizmat ko‘rsatgan fan arbobi, Beruniy nomidagi O‘zbekiston Davlat mukofotining laureati, yirik adabiyotshunos, iste’dodli dramaturg Izzat Sulton (1910 –2001) o‘zining sermahsul ijodi bilan o‘zbek madaniyati xazinasiga munosib hissa qo‘shgan ijodkordir.

Izzat Sulton 1910 yili O‘sh shahrida hunarmand oilasida tug‘ildi. Otasi vafotidan keyin bolalar uyida tarbiyalandi. 1924 yilda u Toshkentga o‘qishga keladi. Avval “Namuna” ish maktabi, so‘ngra ta’lim-tarbiya texnikumida o‘qiydi. Texnikumni tamomlagach, maktablarda o‘qituvchilik qiladi.

Izzat Sulton 1930 yilda O‘rta osiyo Davlat dorilfununining ijtimoiy fanlar fakultetida o‘qiydi. Samarqand shahrida chiqadigan “Batrak” gazetasi muharririyatida mas’ul kotib bo‘lib ishlaydi. 1934 yili O‘zSSR fanlar komiteti Til va adabiyot instituti aspiranturasiga kirib, uni 1937 yilda tamomlaydi. 1943-1948 yillarda davlat rahbarlik lavozimlarida xizmat qiladi. 1948 yildan umrining oxirigacha O‘zbekiston fanlar akademiyasi nomli Til va adabiyot institutida ishlab keldi.

Izzat Sulton 1932 yildan boshlab vaqtli matbuotda adabiyotshunoslikka oid maqolalar e’lon qildi, “Adabiyot nazariyasi” (1939, 1979) darsligini yaratdi. Tadqiqodchining ulug‘ o‘zbek shoiri va mutafakkiri Alisher Navoiyning merosini o‘rganishga bag‘ishlangan qator asarlari alohida ahamiyatga ega.

Dramaturg sifatida “Burgutning parvozi” (1939), “Noma’lum kishi” (1963), “Imon” (1960) dramalari, ayniqsa, Uyg‘un bilan hamkorlikda yozgan “Alisher Navoiy” (1940) asari O‘zbek dramaturgiyasining yutuqlaridan biri bo‘ldi.

Izzat Sulton
IKKI MAQOLA

NAVOIY UYIDA

“Alisherbek… o‘g‘il va qiz va ahlu ayoli yo‘q, olamni tavre fard va jariyda (yakka va yolg‘izlik bilan) o‘tkardi”.
“Boburnoma”dan.

Alisher Navoiyning nima uchun uylanmaganligi zamondoshlari uchun sir bo‘lib qolgani kabi, bizning kunlarimizda ham ajib bir hodisa bo‘lib ko‘rinadi. Ammo bu hodisa — Navoiyda bor biror ayb va kamchilik natijasi emasligi zamondoshlari uchun ayon edi.

“Badoe’ ul-vaqoe’”dan (Vosifiy hikoya qiladi): “Alisher uylanmagan edi. Buning sabablari zamonaning hamma kishilarini qiziqtirar edi. Sulton Husayn mirzo Atisherning uylanmasligiga sabab uning «etagi pokligi” va nafsoniy shahvatga mayli yo‘qligi, ya’ni axloqiy jihatdan juda yuksakligi, ilm-fan va she’riyatga berilganligi, deb hisoblar edi.Sultonning sevikli xotini Xadichabegim esa buning sabablarini boshqacha deb tushunar edi. Haqiqatni aniqlash uchun Xadichabegim o‘zining juda ham go‘zal kanizaklaridan Davlatbaxtni Alisherning uyiga yubordi. Davlatbaxt turli bahonalar bilan Alisherning uyida tunab qoldi. Tunda qiz Alisherning qo‘yniga kirdi… Davlatbaxt ertalab Xadichabegim oldiga juda xursand qaytib, butun voqeani aytib berdi. Natijada Sulton Husayn mirzoning fikri tasdiq bo‘ldi va Xadichabegimning ham Alisherga hurmati avvalgidan yuz martaba ortdi» (172—173). Mirzo Haydarning “Tarixi Rashidiy” asaridan: “Mir Alisherning noziklikdan va tez ranjishlikdan boshqa hech aybi yo‘q edi” (121).

Navoiyning uylanmaganligi uning sevmaganiga dalolat emas. Aksincha, Navoiy o‘zining otashin oshiq bo‘lganligini so‘zlaydi. “Farhod va Shirin” dostonini nima uchun yozganini asoslab, Navoiy birovni juda qattiq yaxshi ko‘rganini, shu sevgisi tufayli sevgilisining ta’rifiga tili lol (ojiz) ekanligini va “Farhod va Shirin” dostoni orqali o‘z ahvolidan hikoya qilmokchi bo‘lganligini aytadi. “Farhod va Shirin” dostonidan:

“Farhod va Shirin” yozilganidan o‘n besh yilcha keyin Navoiy yana o‘z muhabbatini bir asarida yodga oladi: “Lison ut-tayr” dostonida afsonaviy Shayx San’onning (musulmon ruhoniysining) xristian qiziga muhabbatini tasvir etib kelib, Navoiy o‘zining kimgadir muhabbati Shayxning muhabbatidan ham otashin ekanini gapiradi va hikoyani agar bir necha kun umrdin amon topsa (salomat bo‘lsa) o‘z otashin ishqi tarixi haqida doston yozajagini ifodalovchi satrlar bilan tamomlaydi.

“Lison ut-tayr”dan:

«Shayxni andoqki shaydo etti ishq,
Olam axdi ichra rasvo etti ishq.

So‘ngra mendek solmadi g‘avg‘osini,
Kimsa ko‘ngli mulkiga yag‘mosini,

Holim andin kimsa gar ortiq demas,
Ortuq ermas bo‘lsa ham, o‘ksuk emas.

Kel, Navoiy, so‘zni holo xatm qil,
Ishq aro izhori da’vo qilmag‘il.

Bir necha kun umrdin topsam amon,
Sharhi ishqim nazm etay bir doston.

Anda bilgay kimgakim insofdur-
Kim, so‘zum chinmu durur yo lofdur» (11, 102).

Navoiy bu dostonni yozishga ulgurmay, vafot etgan.

«Yana bois bukim, ishqi balo sho‘r,
Bir o‘tdin aylab erdi jonima zo‘r.

Tilim xud bor aning ta’rifida lol,
Qilay xomam tilidin sharhi ahvol.

Hazin jonimda bor erdi baloyi,
Balolig‘ ishq ila har yon havoyi.

Birov ishqi solib jonimg‘a anduh,
Mashaqqat toshi yuklab ko‘h to ko‘h.

Bo‘lub zulmi o‘tidin xasta jonim,
Qarorib dudi birla xonumonim.

Birov yo‘q, kofiri qotil nihodi
Parivash dev zulmi hur zodi…

Meni mahzunni ishqi barqi raftor
Ul ofat o‘tig‘a aylab giriftor» (11, 14—15).

Navoiyning so‘zlariga qaraganda, uning ma’shuqasi (sevgani) beparvo va bevafo edi. (Bu gaplar — she’riy mubolig‘ami yoki Navoiy o‘z sevgilisining haqiqatan bevafoligini gapirayotirmi, — aniqlash qiyin.) Shoirning ma’shuqasi “vafosiz, tab’siz (qobiliyatsiz) va noahl (yaramas, yot) kishilarni yoqtiradi, ammo vafodorlar unga yoqmaydi. Ma’shuqasi shoirni g‘am-g‘ussaga qoldirib, o‘zi yotlarning uylarida «sham’i majlis” (o‘tirishlarni bezatuvchi) bo‘lib yuradi:

«Junun ko‘nglumni dashti g‘amg‘a solib,
Ne g‘am, har lahza bir olamg‘a solib.

Ne mahzun xotirimg‘a vasli mumkin,
Ne hajrida o‘tum bir lahza sokin.

Bor erdi dard qotil, ishq bebok,
Bulardin tundroq ma’shuqi cholok

Vafosiz, tab’siz noahl anga xush,
Vafo ahli bila bittab’ noxush…

Netay, ming zebu ziynat birla tovus
Ki, bo‘lg‘ay hamnishini bumi manhus…

Manga aylab g‘amu mehnatni munis,
O‘zi har uyda bo‘lg‘ay sham’i majlis» (11, 15—16).

Navoiyning muhabbati haqida o‘zbek va turkman folklorida ancha asarlar bor. Ularda Navoiyning sevgilisi sifatida Gul degan qiz tilga olinadi. Bu asarlarda buyuk shoir tarjimai holining ba’zi faktlari, o‘zgartilgan holda, o‘z aksini topgan bo‘lsa kerak. Shunday asarlardan birini keltiramiz:

“Amalyoftani Alisher” (“Alisherning amaldor bo‘lishi”) asaridan (mazmuni):
“Chorvador Alisher bozorga mol olib keldi va molini nasiyaga sotmoqchi ekanini e’lon etdi. Bozor ahli: «Biz molingizni olsak, qarzimizni qachon to‘lashimiz kerak?” deb so‘radi. Alisher: “Qarzingizni podshoh Husayn Boyqaro o‘lgan kuni to‘laysiz”, dedi. Bozor ahli Alisher olib kelgan ot, mol va qo‘ylarni darrov nasiyaga olib ketishadi: Husayn Boyqaro hali yosh, qachon o‘lishi noma’lum edi.

Bu gap Husayn Boyqaro qulog‘iga yetdi. Podshoh darg‘azab bo‘lib, chorvadorni darrov tutib olib kelishni buyurdi. Alisherni bog‘lab, podshoh oldiga olib keldilar. Podshoh so‘radi: “Ey, nodon va yomon niyatli kishi, men senga nima yomonlik qildimki, sen mening o‘limimni tilaysan? Odamlarga molingni nasiyaga sotib, qarzingni Husayn Boyqaro o‘lganda to‘laysan, der emishsan? Javob ber!” dedi.

Alisher dedi: “Ey, odil podshoh, men sizning o‘limingizni tilamayman, balki, aksincha, umringiz uzoq bo‘lishini istayman”.

Husayn Boyqaro so‘radi: “Nechuk? Qarzni men o‘lgan kuni undirar emishsan-ku?”
Alisher dedi: “Podshohim! Mendan nasiyaga mol olgan har bir kishi endi har kuni besh mahal namoz chog‘ida: «Ey, xudo, podshoh Husayn Boyqaroni o‘ldirma, men qarzimni to‘lamay”, deb toat-ibodat qiladi. Zora shunday toat-ibodat ijobat topib, xudo sizning umringizga umr qo‘shsa. Molimni nasiyaga sotishdan niyatim shu».

Alisherning bu gapi Husayn Boyqaroga yoqdi va u: “Sen aqlli odam ekansan, yonimda qol, saroyimda xizmat qil”, deb Alisherni o‘z maslahatgo‘ylari qatoriga oldi.

Kunlar o‘tgan sari Alisher o‘z dono maslahatlari bilan podshoh saroyida aziz bo‘la berdi va axiyri Husayn Boyqaro uni vazirlik vazifasiga tayin etdi.

Kunlardan bir kuni Alisher Hirot ko‘chalarida otliq o‘tib ketayotib, tomda kir yoyayotgan bir qizga ko‘zi tushdi. Qiz juda go‘zal edi. Alisher uni yaxshi ko‘rib qoldi. Qizning uyiga sovchi yubordi. Qiz ham Alisherni g‘oyibdan yaxshi ko‘rib yurar ekan. Ismi Gul ekan. To‘yga tayyorgarlik boshlandi.

Bir kuni ovdan qaytayotib, Husayn Boyqaroning ham o‘sha tomda yurgan qiz — Gulga ko‘zi tushdi va uni sevib qoldi. Sovchi yuborishga qaror berib, sovchilikni do‘sti va vaziri Alisherga topshirdi. Alisher sovchilikka bordi va o‘z do‘stligiga sodiq qolib, Gulni podshohga tegishga ko‘ndirdi. Ammo Gul bir shart qo‘ydi: “Podshoh to‘ydan keyin qirq kungacha mening oldimga kirmay turishi kerak”, dedi. Alisher bu shartga podshohni ko‘ndirajagini aytdi. Shunda Gul ikkita kichik maktub yozib, Alisherdan bu maktublarni tabibga olib borib berishni va tabib bergan narsalarni olib, qaytib kelishni iltimos qildi. Alisher tabib oldiga borganida tabib maktubning birini o‘qib, kulib yubordi va ikkin-chisini o‘qib, yig‘ladi. Ikkita dori berdi. Alisher dorilarni Gul oldiga olib keldi. Gul dorining birini o‘ziga olib qoldi va ikkinchisini Alisherga berib: “Iching!” dedi. Alisher ichdi. Gul Alisherga podshoh oldiga ravona bo‘lishga va to‘y tayyorgarligini boshlashga ruxsat berdi.

Podshoh Gulning shartini qabul etdi, katta to‘y qildi, ammo kelinchak oldiga qirq kungacha kirmadi. Bu orada Gul qattiq kasal bo‘lib qoldi.

To‘ydan qirq kun o‘tganda Gul Alisherni oldiga chaqirdi. Gul o‘lim to‘shagida yotar edi. U Alisherga dedi: «Ikki dori esingizdami? Uning birini men sizga ichirgan edim, u dori sizni sira ham uylanmaydigan qilib qo‘yadigan dori edi. Ikkinchi dorini men o‘zim ichganman, u dori meni qirq kun ichida o‘ldiradigan, sekin ta’sir qiladigan zahar edi. Mana, dori o‘z ta’sirini ko‘rsatdi, men kasal bo‘ldim. Bugun o‘laman.

Muhabbatimizga sodiq qolish uchun men shunday qildim, Alisher! Endi podshoh mening yonimga kirabersa ham bo‘ladi».

O‘sha kuni Guli dunyodan o‘tdi. Alisher va podshoh uning tobutini ikki yoqdan ko‘tarib bordilar. Ikki oshiq va ikki do‘st qon-qon yig‘lar edilar.

Ularning biri so‘rar edi:

“Sarvlarning soyasinda so‘ldi gul, netmoq kerak?”

Ikkinchisi javob berar edi:

“Sarvdin tobut yasab, guldin kafan etmoq kerak”.

* * *

Navoiyning oilasi yo‘qligi uning uyi “huvillab qol-ganligini” ko‘rsatmaydi. Aksincha, Navoiyning uyi doimo quvnoqlik, she’riyat va ma’rifat makoni edi.

Davlatshoh “Tazkira”sidan: “U buyuk zotning intizomli majlislari fazl ahlining maqsadi edi. Uning baland ostonasi — beva va bechoralar boradigan joy edi. Va uning taomlar to‘ldirilmish dastur-xonlari sargardon va sarsonlar uchun doim tayyor va uning ehsonining eshigi muhtojlar uchun har vaqt ochiq edi. Va u bilan o‘lturuvchilar yaxshi tab’tik va fazilatli kishilardan o‘zga emas edi. Va uning xotirining do‘st va ulfatlari ko‘n-gullarni zabt etuvchilardan boshqa emas edi. Va xalqning nazarida zo‘r va og‘ir ko‘ringan narsalar uning himmati oldida yengil va andak ko‘runur edi, ammo noahl kishilar uning nafis majlisiga kirolmas edilar”.

Zayniddin Mahmud Vosifiyning “Badoe’ ul-vaqoe’” (“Ajoyib voqealar”) kitobidan: “Alisher Navoiyning eng ajoyib do‘stlaridan va aziz suhbatdoshlaridan biri bo‘lgan Mavlono Sohib Doro menga ota tomondan juda yaqin qarindosh edi. Bir kuni men otam bilan uning uyida mehmonda o‘tirganimda u otamga dedi: «Ko‘pdan beri eshitamanki, sizning o‘g‘lingiz a’lo tolibul-ilm (student), she’rni yaxshi o‘quvchi va durust she’rlar yozuvchidir. Uning muammolarini yechib berishdagi shuhrati cheksizdir”. Shu so‘zlardan keyin Mavlono Sohib Doro bir muammo ayttirdi. Men uni andak o‘ylab, yechib berdim. Hamma hayron qoldi.

Biz o‘z uyimizga qaytganimizdan so‘ng, Mavlono Sohib Dorodan bir kishi kelib: “Sizni mening xojam chaqirmoqdalar”, dedi. Men Sohib Doro qoshiga kelganimda, u dedi: “Men Alisher oldida bo‘ldim. Uning odati bor: har kuni u meni o‘z qoshiga chaqiradi va: «Bu shaharda bugun sen qanday ajoyib va g‘aroyib narsalarni ko‘rding, gapir”, deydi. Bu gal men unga aytdim: “Men o‘n olti yoshli bir yigitni ko‘rdim, u eng qiyin muammolarni ham darrov yechib beradi. Bundan tashqari, u o‘zining ilmiy mashg‘ulotlari bilan, she’r o‘qish va she’r yozishdagi hunari bilan ham mashhurdir”. Alisher juda hayron qoldi va so‘radi: “Sen uni sinab ko‘rdingmi?” Men javob berdim: “Ha, men juda chigal muammoni o‘qidim va u bu muammoni darrov yechib berdi”. U hazrat oliy o‘pka bilan menga dedi: “Nega u yigitni bizning oldimizga olib kelmading?” Shunda men sening to‘g‘ringda Alisherga og‘iz ochganimga afsus qildim, chunki bilamanki, Alisher bilan yangi tanishganda odamlar kallalarini yo‘qotib qo‘yadilar va “Oting nima?” degan savolga ham javob berolmay qolgan mahallari ko‘p bo‘ladi. Sen borganingda bir kishi muammo o‘qib qolsa-yu, sen yechib berolmasang, men uyatga qolsam, nima bo‘ladi?.. Nima bo‘lsa ham endi bo‘ldi, tayyorlanib tur».

Ertasiga ertalab men yana Sohib Doro oldiga bordim. U yerda mendan tashqari yana uch tolibul-ilm o‘tirib edi. Mavlono aytdi: “Sen vaqtida kelding. Mana bu ikki kishi haqida ham men Alisherga gapirganman. Bularning biri — muammoda shuhrati Mavlono Amir Husayn Nishopuriyning shuhratiga tengdir. Mana bu ikkinchisi — qasidalar yozish bilan nom chiqargan… Uchinchisi — masnaviy yozishda mashhur”.

Biz u azizlar majlisiga kirib bordik. Navoiyning hamma nadimlari (o‘rtoqlari) va hamsuhbatlari hozir edilar. Bizga nazari tushgan u hazrat Sohib Dorodan so‘radi: “Muammoni tez yechib beradigan yigiting shumi?” Mavlono Sohib Doro dedi: “Ha, shu yigit”. Alisherning do‘sti va ajoyib hazilkashi Mavlono Muhammad Badaxshiy dedi: “Janob oliy hazratlari, achchiq so‘zim uchun kechirasiz, ammo haqiqatni aytganda, sizning muammolarni hal etish borasidagi hunaringiz bu yigitning mahorati oldida hech narsa emas” Alisher aytdi: “Men buni uning ko‘zlaridan darrov payqab oldim, chunki bu ko‘zlarda tafakkur alomatlari bor”. Shundan keyin Alisher bir muammoni o‘qidi. Men unda yashirilgan so‘zni topishim kerak edi. Ammo ma’lum bo‘ldiki, bu muammoda yashirilgan so‘zni men avvaldan bilaman. Men gumonsirab qoldim: u yashirilgan so‘zni bilmaganlikka solib, majlis ahlini aldaymi yoki haqiqatni aytib beraymi? Men Alisherga dedim: “Taqsir, bu muammoda yashirilgan so‘z menga avvaldan ma’lumdir”. U hazrat boshini quyi soldi va anchagacha jim qoldi. So‘ngra u dedi: “Do‘stlar, bu yigitnint so‘zlarida nima ma’no borligini payqadingizmi? U o‘z quvvatini namoyish qilib: «Bu muammongiz o‘tmaydi, boshqasini ayting”, deyapti… Shundan keyin Alisher bu majlisda muammo o‘qimadi, menga izzatu hurmat ko‘rsatdi va Mavlono Sohib Doroga dedi: “Men bu yigitga qoyilman” (143—144).

“Makorim ul-axloq”dan: «Hazrati sultonning do‘sti, davlat egasi oliy hazrat (Navoiy) ba’zan shirin tilni mazax va mutoibaga (qiziqchilik va hazilkashlikka) ochardi va munosib o‘rinlarda latifasimon so‘zlarni bayon ipiga tortardi. Bunday so‘zlar oliy hazratning nozik zehni va muborak fikrining yuqori darajada o‘tkir ekanligiga dalolat qilganligidan ulardan bir xillarini yozishga jur’at qilinadi:

Musiqiy fanida davrning yagonasi Mavlono Alishoh bir kuni davlati oliy hazratga arz qilib: “Sizning oliy iltifotingizdan va marhamatingizdan umid shuki, vaqf boshqaruvchilari olti oylik maoshimni birdaniga bersalar, toki men har oyda xizmatchilarga bosh og‘rig‘i bo‘lib yurmasam”, dedi. Oliy hazrat javob berib: “Mavlono, — dedi, — umringizdan olti kun qolganmi, yo‘qmi — bizga ma’lum emas. Siz nima uchun amonat hayotga munchalik ko‘ngil qo‘yib, kelajak olti oylik maoshni talab qilasiz?” Mavlaviy javob berdi: “Siz farmon bering, u pullarni beraversinlar. Bordi-yu, o‘lib qolsam, go‘r-kafanimga yarab ketar”, dedi. Oliy hazrat: “O‘ligi ham bir balo, tirigi ham bir balo” deganlari siz ekansiz-da», dedi.

“Badoe’ ul-vaqoe’”dan: “Bir kuni Alisher Binoiyni o‘z uyiga chaqirgan edi. Binoiy eshik oldida paydo bo‘lganida, Alisher go‘yo tanimagandek unga qattiq tikildi. Binoiy yaqin kelganidan keyin Alisher dedi: «Ha, Binoiymisan? Uzoqdan menga eshak kelayotganga o‘xshadi”. Binoiy javob berdi: “Taqsir, menga ham uzoqdan bu yerda odam o‘tirganga o‘xshagan edi…” Alisher Binoiyni o‘tirishga taklif etdi. U ayog‘ini uzatgan edi, Binoiyning orqasiga tegdi. Navoiy dedi: “Ajab ishki, Hirotda ayog‘ini uzatsang, albatta bitta shoirning orqasiga tegadi”. Binoiy javob berdi: “Taqsir ayog‘ingizni yig‘ishtirsangiz ham albatta bitta shoirning orqasiga tegadi”.

“Makorim ul-axloq”dan: “Bir kun sof ko‘ngilli Amir fasohat va zarofat bobida zamon shoirlarining peshqadami Xoja Osafiyga nasihat qilib, aytdi: «Men senga hayron bo‘lamanki, o‘tkir zehning va baland tab’ing (iste’doding) bo‘laturib, she’r aytish bilan kam shug‘ullanasan, hamma vaqtingni foydasiz ishlarga sarf qilasan”. Osafiy: “Taqsir, hozirgi fursatda borgan sari ko‘proq she’r aytishga mashg‘ul bo‘layotirman. Masalan, o‘tgan kecha ikki pullik sham’ yonib bitgunicha ikki yuz bayt yozdim”, dedi. Oliy hazrat: “Demak, u tizmalaringning yuz bayti bir pul ekan-da”, dedi».

“Badoe’ ul-vaqoe’”dan: “Sulton Husayn hamma rassomlar orasida ustod Behzodga ko‘p e’tibor berar edi. Behzodga «Ikkinchi Moniy” degan faxrli unvon berilgan edi. Shohning kayfiyati g‘am-g‘ussa bilan buzulganida, Behzod doimo biror narsaning yoki biror odamning suratini solar, sulton bu suratni ko‘rganida ko‘ngli ochilar, g‘am-g‘ussadan xalos bo‘lar edi. Behzod doimo har xil ajoyib suratlarni olib yurar, ayniqsa juda hurmatli Bobo Mahmudning xilma-xil suratlarini chizishni va namoyish etishni yoqtirar edi. Bobo Mahmud esa ajoyib sifatlarni o‘zida mujassamlantirar — u semiz, qo‘pol bo‘lish bilan birga juda chaqqon va gapga usta edi…

Behzod bir kuni Alisher majlisiga bir suratni keltirdi: suratda — gulzor, xilma-xil daraxtlar; ularning shoxlarida sayrab turgan rango-rang, go‘zal qushlar; chor atrofda — sharillab oqib turgan ariqlar, ochilib turgan gullar — dildor bir manzara tasvirlangan edi. Navoiy o‘zi esa bu suratda hassaga suyanib turgan holda tasvirlangan, uning oldidagi tabaqlar oltin va kumush sochiq bilan to‘la edi. Alisher bu suratni ko‘rib quvondi va tahsin o‘qidi. Keyin u mehmonlariga murojaat qilib so‘radi: “Bu ajib suratga baho va maqtov borasida sizlarning xayolingizga nimalar kelayotir?” Alisherning ustodi va Xurosonning eng mashhur kishilaridan biri Mavlono Fasihiddin dedi: “Bu ochilgan gullarni ko‘rganimda, qo‘limni uzatib, ulardan birini uzib olib, sallamga taqqim keldi”. Alisherning doimiy suhbatdoshi va nadimi Mavlono Sohib Doro dedi: “Menda ham shunday tilak tug‘ildi, ammo men, agar gullarga qo‘l uzatsam, bu qushlar cho‘chib, uchib kstmasmikinlar, deb qo‘rqib turibman”. Alisherning doimiy hazilkashi, Xuroson latifago‘ylarining peshqadami Mavlono Burhon aytdi: “Men ham suratga qarab, jim va qimirlamay turishim lozimligini tushundim, chunki Amir Alisher hazratlari g‘azabga kelib, qovoqlarini solib olmasinlar”. Xurosonning zariflaridan (qiziq so‘z ustalaridan biri), Alishsr tomonidan “latifatarosh” deb nom olgan Mavlono Muhammad Badaxshiy aytdi: “O, Mavlono Burhon, agar odobsizlik bo‘lmasa edi, men Alisherning qo‘lidagi hassani olar edimu, shu so‘zlaring uchun boshingga bir solar edim”. Alisher hazratlari dedilar: “Aziz suhbatdoshlar, yaxshi so‘zlar aytdingiz va so‘z durdonalarini sochdingiz. Minnatdorman. Agar Mavlono Burhon shudag‘allik va odobsizligini qilmasa edi, men shu tabaqlardagi oltin va kumushlarni sizlarning boshlaringizga sochmoqchi bo‘lib turib edim”. Majlis axdi zavqlanib kuldi. Shundan keyin Alisher Behzodga egar-jabduqlari bilan bir ot hadya qildi, majlis ahlining har biriga esa qimmatbaho to‘nlar kiygizdi» (194-195).

“Makorim ul-axloq”dan: “Bir kuni saxovat maydonining egasi (Alisher) burungi zarif kimsalardan o‘zining qiziq ko‘rinishi va ajoyib so‘zlari bilan mumtoz va mustasno bo‘lgan Mavlono Shahobiddin Mudavvinga, marhamat yuzasidan, egar-jabdukdi bir ot in’om qildi. Bu iltifot munosabati bilan Mavlono o‘zini Oliy hazratning (Alisherning) xos (eng yaqin) kishilari qatorida hisoblab xizmat va mulozimatni haddin oshirib yubordi. Masalan, har qachon otga minib biror joyga borilsa u kishi ham borib, xizmatda bo‘lar, qaytib uyga kelganda, uy eshigidan bir nafas nariga siljimas edi. Shu sababli lutf va karam manbai (Alisher) undan juda tanglikka keldi. Biroqo‘zining oliy xulqi u kishining dilini og‘ritishga va ochiqdan-ochiq o‘z mulozimatidan qaytarishga yo‘l qo‘ymas edi. Shu sababli xizmatchilardan biri, Alisherning buyrug‘i bilan, o‘g‘rilik tariqasida Mudavvinning uyiga yo‘llandi va otini olib, tezlik bilan bozorga keltirib sotdi. Mavlono u odamni haqiqatan o‘g‘ri hisoblab, uning orqasidan qidirib, ikki tosh yo‘lni piyoda bosdi. Otdan hech asar topmagach, bu voqeadan hayron bo‘lib yana izzatdengizi Amirning (Navoiyning) mulozimatiga yugurdi va o‘zining sargardonlik kayfiyatig‘gi arz qildi. Oliy hazrat: «Biz otingning bahosini beramiz, shu shart bilanki, bundan so‘ng ot saqlamaysan va otga mingan (safarga otlangan) chog‘imizda bizga ham bosh og‘rig‘i bo‘lmaysan”, dsdi. U rozi bo‘ldi. Shu choqda Amir ma’lum miqsor aqchani Mavlonoga beringiz, deb buyurdi. Hiylakorlik qilgan kishi Mavlonoga to‘qson to‘rt tanga sanab berdi. Mavlono taajjublanib: “In’om qilingan aqcha yuz tanga bo‘lishi kerak, nima uchun olti tanga kam?” dedi. Suhbatda hozir bo‘lganlardan biri: “Mavlono, afsuski, otingizni shundan ortiqqa olmadilar”, dedi» (64). “Majolis un-nafois”dan:

Navoiy guvohlik beradi: “Mavloio Hasanshoh— Xuroson-ning qadimiy shuarosidindur. Shohrux Mirzo zamonidin bu farhunda davrong‘acha (Sulton Husaynning podshohlik davrigacha) ko‘proq salotin va akobir va mutaayyin elga (mashhur kishilarga) madhi va marsiyasi bor…” (75).

“Badoe’ ul-vaqoe’”da Vosifiy hikoya qiladi: “Mavlono Hasanshoh juda og‘ir moddiy ahvolga tushib qolgan edi. U o‘z o‘g‘liga dedi: «Boshingga ko‘k o‘ra, to‘n kiy va amir Alisher oldiga bor. Seni bu ahvolda ko‘rgan amir: «Nima uchun motam libosidasan?” deb so‘raydi, albatta. Sen: “Otam bechora dunyodan o‘tdilar” degin. Alisher albatta meni dafn etish uchun senga biror mablag‘ beradi. Pulni olib, bozorga bor va ovqot olib kel»… Mavlononing o‘g‘li otasi aytgan ahvolda Alisher oldida paydo bo‘ldi. Amir Alisher undan: “Nima bo‘ldi, motam kiyimidasan?” deb so‘radi. “Otam vafot ettilar, amonatni xudoga topshirdilar”, dedi o‘g‘il. Amir Alisher ko‘ziga yosh oldi va: “Ey, afsus, mavlono Hasanshoh davrimizning nodir kishilaridan edi”, dedi va o‘g‘ilga uch yuz xoniy pul in’om etdi. Mavlononing o‘g‘li quvonchidan o‘zida yo‘q bozorga chopdi va aytilgan ovqotni sotib olib, uyiga keltirdi. Ertasi kuni Mavlono Hasanshoho‘zi Navoiy oldiga kirib keldi. Uni tirik ko‘rgan Alisher kulib yubordi, o‘zini kulgudan tutolmay devorga suyanib qoldi va dedi: “Mullo, siz o‘lgan edingiz-ku? Nima bo‘ldi?” Mavlono Hasanshoh dedi: “Ey, ulug‘ amir, agar siz kecha bizga pul in’om qilmagan bo‘lsangiz edi, men bugun o‘lgan bo‘lur edim”. Hasanshohga Alisher yana yaxshi sarupo va ming dinor pul in’om qildi».

***

(“Navoiyning qalb daftari” kitobiga yozilgan taqrizida prof. A.Hayitmetov Navoiyning muhabbati haqida quyidagicha fikr aytgan: «Keyingi tekshirishlar shuni ko‘rsatadiki, u (ya’ni Navoiy) kimligi biz uchun noma’lum bo‘lib kelayotgan bir qizni sevgan. Qiz ham unga yomon munosabatda bo‘lmagan, iltifotlar ko‘rsatgan. Afsuski, qiz erta vafot etgan. Qiziing vafoti Navoiydan olisda ro‘y bergan. Shu ko‘ngilsiz fojiadan keyingina Navoiy o‘zining unga bo‘lgan muhabbati cheksiz va beqiyos ekanini bilib qolgan. Bu muhabbat o‘ti uning qalbida umrining oxirigacha so‘nmagan. Shu sababli shoir o‘zining birinchi muhabbatiga sodiq qolgan — uylanmay o‘tgan. Uning:

Bor edi, ul hamki, bir chog‘ bizga yore bor edi,
Kulli ar yor o‘lmasa, filjumla bore yor edi…

matlai bilan boshlangan g‘azali fikrimizni ma’lum darajada tasdiqlay oladi. G‘azalning oxirrog‘ida:

Go‘yiyo shukr etmadimkim onsiz o‘lmishmen bu dam,
Ul quyoshimni yoshurg‘on charxi kajraftor edi…

degan bayti ham bor. Navoiyning, aftidan, o‘sha qiz vafoti haqida xabar kelishi munosabati bilan yozilgan quyidagi ruboiysi ham… bu jihatdan juda xarakterlidir:

Yoshung‘on emish qaro bulugqa mohim,
Gardunni sovurmoqlig‘ erur dilxohim.
Kirmish qaro tuproqqa quyoshdek mohim,)

Manba’: “Sharq yulduzi”, 1970,12-son

USTOD SABOQLARI

O‘tmishdagi buyuk siymolarning taqdirida ajib bir o‘xshashlik bor: Dante hayotligida yetisha olmagan shuhratga vafotidan keyin muyassar bo‘lish umidida edi. Balzak “Buyuk kishilarning yolg‘izligi” haqida nadomat chekib dunyodan o‘tdi. Pushkin va Lermontovlarni go‘rga tiqmaguncha rus podshohlarining ko‘ngli o‘rniga tushmadi. Muqimiyning joniga hech kim qasd etmagan bo‘lsa ham, beqadrlik alami, xuddi Dantesning o‘qidek, shoirning qalbidan qon tirqiratgan edi.
Buyuklar orasida Alisher Navoiy omadliroq chiqdi: zamonasi uning qudratli talantini va ulug‘ xizmatlarini tan oldi. Navoiy hayotligidayoq xalq ichida, aziz va hukmronlar orasida baobro‘ bo‘ldi. Aqlli, tadbirkor va salohiyatli Husayn Boyqaro unga o‘z devonidan eng mo‘tabar joy ko‘rsatdi, bolalikda u bilan boshlangan do‘stlik ipini to umrining oxirigacha uzmaslikka tirishdi. Zamonasining boshqa bir ulkan hukmroni, shoir va mutafakkir Zahiriddin Muhammad Boburning Navoiyga bergan yuksak bahosi bilan xalq og‘zaki ijodida Alisherning donoligi, haqiqatparvarligi va adolatparvarligi haqida son-sanoqsiz hikoyalar va latifalarning tug‘ilishi, hatto Navoiyning go‘zal Guliga muhabbati haqida ham ajoyib afsonaning maydonga kelishi orasida uzviy bog‘lanish bor. Bu — Alisher Navoiy siymosining barcha ijtimoiy tabaqalar zehnidan mahkam o‘rin olganining shohididir.

Shunday bo‘lsa ham, Alisher Navoiyning taqdiri tarixdagi ko‘p buyuk siymolarning taqdiriga o‘xshab ketadigina emas, ulardan prinsipial farq etmaydi: o‘sha yolg‘izlik, o‘z sotsial muhiti bilan nifoq, umidlar bilan voqelik orasidagi yer bilan osmondek masofani idrok etgan aqlning dahshati, o‘sha ushalmagan orzular nadomati Navoiyning yoshlikdagi she’riy mashqlaridan tortib monumental “Chor dovon” va “Xamsa”gacha osha bordi va uning vasiyatnomasi “Mahbub ul-qulub”ga toj bo‘ldi.

Gahe topdim falakdin notavonlik,
Gahe ko‘rdim zamondin komronlik.

Base issig‘-sovug‘ ko‘rdim zamonda,
Base achchiq-chuchuk totdim jahonda.

Buyuk shoir va mutafakkirning bu nadomatida feodal zulmi ostida qolgan mehnatkash xalqning ohu faryodidan sharpa bor.

Alisher Navoiy o‘zidan keyingi avlodlarga faqat buyuk asarlarida so‘nmas ehtiros bilan ifoda etilgan ana shu muqaddas nadomatning o‘zinigina meros qoldirganda ham insoniyat undan abadiy minnatdor bo‘lar edi. Chunki har qanday savob ish, shu jumladan, insonni zulm va qullikdan ozod etish — yomonlikni yomon ko‘rishdan, yaxshilikning g‘alabasini qumsaguvchi nadomatdan, nafratdan, g‘azabdan boshlanadi.

Ammo, baxtimizga, Alisher Navoiy siymosida va ijodida muqaddas nadomatdan ham savobliroq va qudratliroq dinamit bor: hayotga ko‘ngil berish, hayotning jamolidan mast-alastlik: Navoiyning 120 ming misradan ortiq she’riy merosi hayot madhiga bag‘ishlangan ulkan simfoniya, deb atalishi mumkin. Bu simfoniyada, xuddi hayotdagidek, goh g‘amgin, goh o‘ychan, goh g‘azabli, goh quvnoq ohanglar eshitiladi, ammo doimo hayotga mehr uyg‘otadi. Kishi ruhining xilma-xil holatlarini nozik bo‘yoqlarda tasvirlashi bilan “Chor devon” va “Xamsa” o‘z zamonasininggina emas, o‘zidan keyingi ko‘p nasllarning quvonchi va g‘am-g‘ussalariga tarjimon bo‘lib xizmat etdi. Navoiy ijodi ma’naviy durlarga boy bir daryoki, har avlod undan qongunicha bahramand bo‘lsa ham, bu daryoning durri kamaymaydi. Navoiy o‘z ustodi va do‘sti Abdurahmon Jomiy haqida aytgan so‘zlarini uning o‘ziga bemalol nisbat berish mumkin:

Ko‘ngul durjin demay bo‘lg‘ay labolab,
Kim ul daryog‘a solg‘ay durni to lab.

Kim ul gavhardin olsa xalq har dam,
Yuz yilda bo‘lmag‘ay mingdan biri kam.

Chuqur insoniy fojialarni tasvir etgan “Xamsa”ning biror dostoni yoki hikoyasida Navoiyning hayot tazyiqi ostida qaddini bukkanini ko‘rmaymiz: uning qahramonlari halok bo‘lganlarida ham o‘quvchi o‘zi uchun juda to‘g‘ri xulosalar chiqaradi: xalqi manfaatlarini va uning oldidagi o‘z burchini unutgan Bahromni yer yutadi, Farhod va Layli kabi qahramonlar esa o‘zlari dunyodan ketayotib, bizga o‘zlarining nuroniy qiyofalarini, haqiqat va adolatga ishonchlarini meros qilib ketadilar. Xalq psixikasining juda muhim xususiyati — o‘z kuchiga ishonuvchi optimizm Navoiyning kishilik qiyofasining joni va ijodining zabardast ustunidir. Navoiy xuddi o‘z qahramonlaridek, dunyodan o‘tayotib, kishilarga ajoyib fazilatlarni vasiyat qilib ketdi va shu bilan o‘zidan keyingi avlodlarga hamdard bo‘ldi, dalda berdi, ularning hayot va kurash yukini yengillatdi.

Navoiy ijodida xalqning yana bir fazilati — o‘z ideali uchun amaliy kurasha bilish ham chuqur iz qoldirgan. Navoiy ijodi va faoliyati o‘z zamonasining siyosiy fikri va kurashi qozonida qaynadi, balog‘atga yetdi, shu kurashga o‘zining katta hissasini qo‘shdi. Siyosatchi Navoiy bilan yozuvchi Navoiyni bir-biridan ajratish sira mumkin emas. Agar Navoiy ijodi o‘z zamonasining qaltis va muhim siyosiy, ijtimoiy muammolaridan uzilgan bo‘lsa edi, agar shoir va mutafakkir o‘z estetik va sotsial orzularini hayotga tatbiq etishga va shu yo‘l bilan zamonasining siyosatini xalq manfaatlariga bo‘ysundirishga intilmagan bo‘lsa edi, zulmkor zamonasi uning siyosiy orzularini poymol etgandan keyin ham shoir o‘z asarlarida (masalan, afsonaviy odil va dono podshoh Iskandar obrazi orqali) o‘z ijtimoiy-siyosiy g‘oyalarini ehtiros bilan yoqlamaganida edi, Navoiy ijodi quyoshdek harorat kasb etmagan va u haroratning tafti besh asr osha bizning kunlarimizga yetib kelmagan bo‘lar edi. Bu gapning san’atning bugungi rivoji masalalariga bevosita aloqasi bor: siyosatga aralashuvning yoki siyosatning san’at rivojiga aralashuvining (ikkovi ham bir gap) zarari haqida safsata sotuvchilar Navoiy kabi gigantlarning hayotiga va faoliyatiga nazar tashlasalar, zora o‘zlari uchun foydali saboq chiqarib olurlar. Xorijlik san’atkorlar, yozuvchilar va olimlarga kelsak, biz Navoiyni doimo boshimizda tutib, “siyosatga aralashuvimiz”ni namoyish qiladigan har bir qadamimizga “barakallo” deb madad berayotgandek his etamiz. Dalilimiz — Navoiyning o‘z davrining eng qaltis va muhim ijtimoiy masalalari bilan liq to‘lgan asarlari. San’at asari umrboqiy bo‘lsin uchun uning yaratuvchisi zamona zaminiga chuqur ildiz otishi kerak. Daraxtning tomirlari qancha tiyran bo‘lsa, qaddi shunchalik baland va sersoya bo‘ladi.

Biz, o‘zbeklar va boshqa turkiy xalqlarning Navoiyga ixlosimiz ayniqsa baland: u “turkiy” deb atalmish tilni (bizning qadimiy ona tilimizni) o‘z badiiy asarlarida poetik til darajasiga ko‘tardi, maxsus lingvistik ilmiy asarlarida (“Muhokamat ul-lug‘atayn”) uning boshqa tillar qatorida mukammal til hisoblanish huquqini himoya etdi. Shuning o‘zi, butun bir xalqning madaniy hayotida katta burilish va yuksalish edi. Navoiyning o‘zbek tilining martabasini ko‘tarish yo‘lidagi faoliyatidan milliy torlik izlash — tarixiy haqiqatni buzish va buyuk shoirni haqoratlash bo‘lar edi. O‘z xalqini boshqa xalqlardan afzal ko‘rish va ularga qarshi qo‘yish — Navoiy tabiatiga, axloqiga va dunyoqarashiga tamom yotdir.

Shu sababli Navoiyni bir o‘zbeklargina emas, tojiklar ham, ozarbayjonlar ham, qozoqlar ham, turkmanlar ham, qoraqalpoqlar va boshqa xalqlar ham o‘z madaniyati xazinasiga katta mamnuniyat va minnatdorlik bilan qabul etdilar. Bizning yurtimizda Navoiyning buyuk va boy merosiga qiziqish ayniqsa kuchaydi. Navoiy merosi haqiqiy xalq mulkiga aylandi.

Boylik egasi bo‘lish boshqayu, zarshunoslik boshqa. Navoiy murakkab merosining zarshunosi bo‘lish uchun bizga ko‘p o‘qishga, o‘rganishga, adashishga va xatolarning achchig‘ini totishga to‘g‘ri keldi. Yigirmanchi yillarda yosh va g‘o‘r adabiyotshunoslarimiz adabiyotimizning qadriga yetolmadi, uning fazilatlaridan ko‘ra ko‘proq ojiz tomonlariga e’tibor berdi. Biz 30-yillarda Lutfiy, Navoiy, Bobur, Turdi, Muqimiy, Furqat va boshqa klassiklarimizning qadriga yeta boshladik: bu ham bizning o‘sishimizning, balog‘atga yetayotganimizning nishonasi bo‘ldi.

Navoiyni “kashf etish” bizni cheksiz quvontirdi. Yangi tarixiy davr boy adabiy merosni bekik sandiqdan olib xalq boyligiga qo‘shish zarurligi haqida bong urdi. Shundan keyingina biz klassiklarni sinchiklab mutolaa qilishga o‘tirdik. Kaminaning Hamid Olimjon bilan bo‘lgan uchrashuvim esimda. Hamid allaqanday ruhlangan, hayajonli edi. Men buning sababini so‘radim. Javob juda quvonchli edi:

— Bir oydan beri Navoiyni o‘qiyapman, bugun “Xamsa”ni tugatdim.

Haqiqiy talant egasi tomonidan tahsin va ixlos bilan aytilgan bu so‘zlar nihoyatda ma’noli, salmoqli edi.

Navoiy “mazasiga tushunganlar” uning yubileyiga qizg‘in tayyorgarlikka sho‘ng‘ib ketdilar. O‘zbek tarixchilari va arxeologlari Navoiy davrini o‘rganishga o‘z hissalarini qo‘shdilar. Tarjimalar orqali Navoiy yurtimizdagi va undan tashqaridagi juda ko‘p xalqlar madaniyatiga abadiy kirdi. Urush 1941 yilga mo‘ljallangan Navoiy yubileyining o‘tmay qolishiga sabab bo‘ldi, ammo butunlay emas, qamalda qolgan va Navoiy tug‘ilgan kunning besh yuz yilligini nishonlash vaqtincha kechiktirilganligidan bexabar Leningrad fashist bombardimoni ostida bu yubileyni o‘tkazdi. Biz, o‘zbeklar, bu hodisani hamon minnatdorlik va g‘urur bilan tilga olamiz, chunki bu faktni rus xalqining va boshqa qardosh xalqlarning bizning madaniyatimizga hurmati qanchalik zo‘rligidan nishona deb bilamiz.

Shundan beri o‘tgan yigirma besh yil ichida Navoiy doimo madaniyatimizni taraqqiy ettiruvchi qudratli omil xizmatini o‘tab kelmoqda. Bugun butun bir navoiyshunoslik ilmi yuzaga keldi. Bu ilmning o‘zi adabiyotshunoslik deb atalmish va bizda faqat XX asrdagina keng va yangi ilmiy asosda taraqqiy etgan ilmning bir tarmog‘idir. Navoiy hayoti va ijodi san’atimizda — adabiyotda, teatrda, muzikada, rassomchilikda yangi yirik asarlar yaratilishiga ilhom va manba bo‘ldi.

Navoiy hamma sohalardan ko‘proq adabiyotimiz taraqqiyotiga ta’sir ko‘rsatadi. Ammo bizning yangi adabiyotimizning o‘z mustaqil yo‘li bor. U Navoiyning eng yaxshi an’analarini davom ettiradi, rivojlantiradi. Mustaqil yo‘l bilan borish sohasida ham bizning san’atimiz va adabiyotimiz Navoiyning eng yaxshi vasiyatlariga amal qiladi: o‘zidan avvalgilarni takror etmagan va shu sababli buyuklik darajasiga ko‘tarila olgan Navoiy hayot gulshanida nima qilish haqida bizga yaxshi maslahat berib ketgan:

Birovkim bir chamanda soyir erdi,
Necha kim gul ochilg‘on, ko‘rdi, terdi;

Hamul yerda emas gul istamoq xo‘b,
Bu bo‘ston sahnida gul ko‘p, chaman ko‘p…

Ki bu bahr ichrakim poyon anga yo‘q,
Yetishmoq qahriga imkon anga yo‘q.

Yetishgan el necha dur olg‘on ermish,
Ne oliy qadr durlar qolg‘on ermish.

Hayotdan yangi yo‘llar, yangi haqiqatlar axtarishda o‘z mustaqil yo‘lidan borayotgan va bu yo‘lda “Navoiy” romanidek yetuk realistik asarni maydonga keltira olgan adabiyotimiz o‘z ustodining ana shunday maslahatlariga qanchalik izchil rioya qilsa, shunchalik yangi, yuqori bosqichga ko‘tarila beradi.

Yangi san’atimiz va adabiyotimizning yo‘li porloq va uzoq. Bu yo‘lda Navoiy siymosi bizga doimo rahnamo va uning boy ijodiy merosi aso bo‘ladi.

Manba: “O‘zbekiston adabiyoti va san’ati” gazetasining 2009 yil 11-soni