27 май — Адабиётшунос олим Абдуқодир Ҳайитметов таваллудининг 90 йиллиги.

    Ўзбек мумтоз адабиётининг тадқиқ этилиши минг йиллик тарихга эга бўлса-да, ХХ асрнинг бошларига келиб, уни илмий ўрганишга, қўлёзма ва босма матнлар асосида ўзбек адабиёти тарихини яратишга жиддий киришилди. Абдурауф Фитрат, О.Шарафиддинов, П.Шамсиев, Ҳ.Сулаймонов, Ойбек, Н.Маллаев, Шайхзода ва Иззат Султонлар бу борада қатор тадқиқот ишларини амалга оширдилар. Булардан кейинги адабиётимиз тарихини ўрганишда, хусусан, навоийшунослик ривожига катта ҳисса қўшган олимлар ичида Абдуқодир Ҳайитметовнинг ўрни ўзига хосдир.

АБДУҚОДИР ҲАЙИТМЕТОВ
«ХАМСА» ҲАҚИДА ИККИ МАҚОЛА

«ХАМСА» ВА ДАВР

   Навоий поэтик ижодининг юксак чўққисини, шубҳасиз, унинг «Хамса»га кирган достонлари ташкил этадb. «Хамса» достонларининг вужудга келиши ўзбек адабиёти тарихида энг катта ва энг улуғ воқеа бўлди. «Хамса» орқали Навоий ўзбек халқининг эпик даҳосини ёзма адабиётда биринчи бўлиб кенг ва тўла намойиш қилди. «Хамса» туфайли ўзбек адабиёти жаҳон адабиётида энг юқори ўринлардан бирини эгаллади. Унинг автори эса буюк достончилар Гомер, Фирдавсий, Данте, Низомий даражасига кўтарилди.

«Хамса»га кирган достонлари орқали Навоий ўз даврининг илғор ғоя ва интилишларини бадиий жиҳатдан жуда кенг ва чуқур акс эттириш имконига эга бўлди. Лирик ижод соҳасидаги ишларини «ушоқ иш» деб ҳисоблаган шоир маснавий шаклига ғоят юксак баҳо бериб, ўзининг энг юқори мақсадларини ана шу шеърий шакл орқалигина ифодалаш мумкин деб тушунди. Унинг эпик таланти аввало шунда кўринадики, у 50 мингга яқин мисрадан иборат бу буюк асарни кундалик ишларидан, хусусан, давлат ишларидан узилмаган ҳолда жуда қисқа бир муддат ичида ёзиб тугаллаган.

«Хамса» яратиш ғояси Навоийда жуда эрта, у ҳали Низомий, Хусрав Деҳлавий достонларини ўқиб юрган ёшлик йилларида юзага келганини, бунда шу икки шоир асосий мададкор бўлганини Навоийнинг ўзи «Садди Искандарий» достонида эътироф этади:

Бурундин чу кўргуздунгиз ёрлиқ,
Басе етти сиздан мададкорлик,
Кичик эрканимдан бўлиб қошима,
Улуғ муддао солдингиз бошима.

Лекин Навоий «Хамса»сини адабий анъаналар маҳсули деб қараб, унинг яратилишини текширганда адабий факторларни биринчи планга қўйиш асло мумкин эмас. Навоий ҳам типик феодал шароитда яшаб ижод қилди. XV асрнинг иккинчи ярми баъзи тарихчилар томонидан феодализмнинг Ўрта Осиёда гуллаган даври деб ҳисобланса ҳам 1, аммо бу ҳол шу даврда феодал зиддиятларнинг кучайганлигини, феодал эксплуатациянинг ортганини, маданиятнинг бир ёқлама, ҳукмрон синф манфаатларига мослашиб ривожланганини, жамиятнинг эзилган табақалари орасида синфий норозиликнинг кучайганини инкор этмайди.

1 А. Ю. Якубовский. Чертн обшественной и культурной жизни эпохн Алишера Навои. Маҳола («Алишер Навоий» тўпламида, 6-бет).

Бу даврда темурийлар ва умуман ҳукмрон табақа айш-ишрат билан ҳашаматли кун кечирган ҳолда, кенг халқ оммаси шаҳарларда ҳам, қишлоқларда ҳам оч ва юпун ҳаёт кечирар эди. Том маънода марказлашган давлатнинг йўқлиги, мамлакатнинг подшоҳ томонидан ўз хонадони аъзолари ва ўзига яқин кишиларга бошқариш учун бўлиб берилиши, бу кишиларнинг эса кейинчалик марказий ҳукуматга кўп вақт бўйсунмасдан, ўзбошимчалик билан иш олиб бориши, ўз шахсий бойлигини ошириш учун халқни талашнинг ҳамма шаклларидан бемалол фойдаланиши меҳнаткаш халқ оммасининг турмушини чексиз қийинлаштирар эди.

Расмий тарихий манбалар бу даврдаги халқ оммасининг ҳаёти ҳақида жуда кам маълумот беради. Гарчи Султон Ҳусайн подшоҳлигининг кейинги даврларида халқ қўзғолонлари бўлгани ҳақида ҳеч қандай тарихий маълумотга эга бўлмасак ҳам, Навоий ўз асарларида халқ оммасининг қийин аҳволи, феодалларнинг ўзбошимчалиги, зулм ва адолатсизликнинг авж олгани, амалдорларнинг жоҳиллиги, руҳонийларнинг алдамчилиги ва ҳоказолар ҳақида жуда кўп гапиради. У «Хамса»гача 1481—1482 йилларда ёзилган «Вақфия» асарида:

То ҳирсу ҳавас хирмани барбод ўлмас,
То нафсу ҳаво қасри барафтод ўлмас.
То зулму ситам жонига бедод ўлмас,
Эл шод ўлмас, мамлакат обод ўлмас!—

дер экан, бу билан у ўз давридаги аҳволга ишора қилган ва бор кучи билан шу иллатларга қарши курашга отланган эди. «Хамса», аввало, шоирнинг ўз даврига, шу даврнинг ижтимоий масалаларига муносабатини кенг ва чуқур ифодаловчи улкан бадиий асар сифатида майдонга келди.

«Хамса»нинг яратилиш жараёни ҳам жуда характерлидир. Навоий деярли ҳар достонининг охирида ўзининг мазкур асарни ёзиш жараёнида бир кун бўлса ҳам тинч ўтириб ишлай олмаганидан зорланади. Унинг тинчлигини бузганлар вазир Навоийдан инсоф ва адолат, ҳақиқат ва мадад сўраб келган кишилар эди. Уларнинг кети узилмасди. Шоирнинг виждони уларга узр айтиб, қабул қилмай, уларнинг арз-додларини тингламай жўнатиб юборишга йўл қўймас эди.

Бироқ Навоийнинг жамият ҳаёти билан бу қадар яқинлиги, турли ижтимоий гуруҳлар билан қалин алоқада бўлиши, унинг достонлари ғоявий-бадиий мундарижасини бойитишда, уларнинг ҳаётий руҳ ва мазмун касб этишида объектив равишда катта аҳамиятга эга бўлди.

Гуманист шоир ўз асарларида зулм ва адолатсизликни чексиз ғазаб ва нафрат билан ҳар қадамда қоралади. Аммо бу билан муаллиф феодал тузумни онгли ва илмий инкор этди, деб бўлмайди. Навоийда исёнкорлик кайфияти қанча чуқур ва кучли бўлмасин, у феодал тузумни инкор этиш даражасига кўтарилмаган эди. Жамиятнинг эзилган табақалари уюшиб, сиёсий-ижтимоий онги ошиб, феодал тузумни ўзгартириш, бошқа тузум билан алмаштириш ҳақида бир фикрга келишга улгурмаган, феодал дунёқарашни тамомила рад этувчи янги дунёқараш ҳам, бинобарин, йўқ эди. Шу даврнинг ҳар қандай илғор фикрли кишиси ҳам феодал тузумнинг ёмон томонларини танқид қилади, ижтимоий ҳаётни яхшилаш ҳақидаги идеалларини феодал тузум имкониятларидан қидирар эди.

Принцип нуқтаи назаридан қараганда, Навоий ҳам ана шу доноларнинг бири эди, яъни Навоий ҳам шу даврнинг кишиси бўлиб, даврга хос тарихий чекланиш унга хос эди. Бироқ у Шайбонихон каби янги подшоҳнинг эмас, балки темурийларнинг ўз ўрнида қолишини, ўзини ўнглаб олишини, хато ва камчиликларини тузатиб олиб, инсоф ва адолат йўлига киришини, мамлакатни обод, халқни фаровон этиш учун бел боғлашини истарди. Адолатли подшоҳ—унинг энг юқори сиёсий идеалидир. «Хамса» достонларидаги деярли барча подшоҳ образлари ана шу идеалдан, шу сиёсий дунёқарашдан келиб чиқиб чизилган. Шу образлар орқали ҳам биз шоир дунёқарашининг кучли ва кучсиз, илғор ва чекланган томонлари ҳақида маълум тасаввурга эга бўла оламиз.

Шунинг учун ҳам у ўз ижобий қаҳрамонларининг образини, ижобий воқеаларни кўп вақт орзу ва хаёлдан келиб чиқиб тасвирлади, идеаллаштирди. Бунда у гўзал ҳаёт ва яхши одамлар ҳақидаги халқ орзуларига, халқ фантазияларига суянди. Шунинг учун ҳам бадиий тасвирда бу хил иш тутиш романтик принципларни тақозо қилди ва шоир достонларида улар етакчи ўринни эгаллади. Масалан, биз Навоий достонларида ўз мамлакатида тўла тартиб ва интизом ўрнатган Искандар, Баҳром каби одил подшоҳларнинг образларини кўрамиз. Тўғри, баъзи ўринда Навоий Эрон шоҳи Баҳром ҳақида гап борганда Султон Ҳусайн Бойқарони ҳам эслатди. Очиқдан-очиқ Султон Ҳусайнни Баҳромга ўхшатган пайтлари ҳам йўқ эмас. «Сабъаи сайёр»да бу очиқроқ кўринади.

Демак, Навоий бу асарида Баҳромнинг маишатпарастлигини, жоҳиллигини танқид қилиш билан бир қаторда Султон Ҳусайндаги бу хил камчиликларни ҳам пардали равишда танқид қилмоқчи бўлган. Тўғрироғи, Султон Ҳусайнга хос нуқсонлар шоир томонидан Баҳром образи орқали очиб берилган. Навоий бадиий тасвирида шартлиликнинг бўлишини сўфизмга бўлган унча-мунча тамойил ҳам қонунийлаштирар эди.

Албатта, ёзувчининг ижодий методи масаласи мураккаб масала. Чунки адабиёт жамиятга, жонли турмушга энг яқин турган, ундаги ўзгариш ва ўсишларни ўзига тез қабул қилиб олувчи, тез акс эттирувчи, уларга тез акс садо берувчи предметдир. Бадиий метод ҳам, бинобарин, қотиб қолган нарса эмас, у тарихий тушунча бўлиб, доим ўсиб, турли янги хусусиятлар касб этиб, такомиллашиб туради.

Навоий «Хамса»ни ёзишга ҳар томонлама камолга етганда киришди. Бу шоирнинг эстетик қарашлари бу даврда жаҳон миқёсида юқори савияга кўтарилганидан, унинг бу соҳада ўз даврига нисбатан ғоят илғор нуқтаи назарда турганидан ҳам яқҳол кўриниб туради.

Кўп романтиклар сингари Навоий ҳам ўз достонларининг сюжетларини узоқ тарихдан ҳамда халқ афсоналаридан олди. Гарчи бу достонлар мазмунан анъанавий хусусиятлардан қисман холи бўлмаса ҳам, ўз салафлари—Низомий, Амир Хусрав Деҳлавий, Ашраф ва бошқаларнинг достонларидаги сюжетларни, қаҳрамонларнинг образларини Навоий тубдан қайта ишлашга, уларга янгича ғоявий-бадиий ўзгартишлар киритишга ҳаракат қилди ва бунга деярли ҳар бир достонида тўла муваффақ бўлди.

Навоий ўз «Хамса»сида унутилмас ва ранго-ранг қаҳрамонларнинг образлари галереясини яратди. Айниқса, у идеал ижобий қаҳрамонларнинг образларини яратишда ўз давридан жуда юқори кўтарилди ва инсоният учун асрлар бўйи тақлид қилишга лойиқ Фарҳод, Мажнун, Искандар, Лайли, Ширин, Шопур кабиларнинг образларини яратди. Уларнинг ҳар бири ўзида инсониятнинг энг олижаноб фазилатларини ва интилишларини гавдалантиради, ёмонликнинг устидан яхшиликнинг ғалабаси учун курашади. Ўз юксак мақсади ва идеаллари учун кураш, мардлик ва қаҳрамонлик кўрсатиш, ҳар қандай қийин шароитда ҳам фидокорлик ва чидам, гўзалликка муҳаббат, ёмонликка нафрат уларнинг ёрқин романтик хусусиятларидир. Шоирнинг гениал поэтик маҳорати ҳам биринчи галда шу образларни чизишда намоён бўлади, у ўзининг ҳақиқий санъаткорга хос ҳеч бир такрорланмас ажойиб шоирлик мўъжизаларини кўрсатди ва шу хилда ўз давридаги ижодий метод тараққиётига катта ҳиссасини қўшади.

«Хамса»нинг юзага келиши XV асрда жуда катта тарихий воқеа бўлган эди. Бу ўзбек халқи маданиятининг жаҳон адабиёти савиясига, ўзбек зиёлисининг эса етуклик даражасига кўтарилганидан дарак берар эди.

Шундай бир улуғ асарнинг ўзбек тилида вужудга келгани чиндан ҳам алоҳида аҳамиятга эга бўлган эди. Чунки Навоий даврида ўзи ўзбек бўлатуриб, асарларини ўз она тилида эмас, балки форс тилида ёзувчилар кўп эди. Бу ҳол ўзбек халқининг маънавий тараққиётига, маданиятининг ривожланишига асосий йўл бўла олмас эди. Ўзбек китобхонлари учун уларнинг ўз тилларида асарлар ёзиши у даврда катта аҳамиятга эга эди. Форсий тилни форсий шоирлардан кам билмаган, форсий тилда асар ёзиб, у шоирлар билан беллашишга иқтидори бўлган Навоий ўз халқининг маданий талабларини ҳисобга олиб, «Хамса»ни ўз она тилида яратди.

Шоирнинг бу эзгу ишини ўша замоннинг барча илғор фикрли кишилари тўла маъқулладилар. Лекин Навоийнинг энг мураккаб ва оғир феодал тузум шароитида шундай зўр талант ва меҳнат, ақл ва ирода билан вужудга келтирган «Хамса»сини унинг замондошлари тўла тушуниб ета олганмиди? Йўқ, албатта. Ҳар бир достонини у, аввало, мазлум халқ учун ёзган, романтик воқеа ва қаҳрамонлар орқали халқ қайғу-аламларини акс эттиришга, шу йўл билан унинг кўнглини билиб, унга тасалли беришга интилган эди. У бутун юраги билан шу халқ учун яшар, ижод қиларди.

Навоий достонлари кенг халқ оммасига совет давридагина етиб борди ва етиб бормоқда. Навоий достонлари фақат ўзбек тилида эмас, қардош совет халқлари тилларига ҳам таржима этилиб, бир неча маротаба нашр қилинди.

Улуғ шоирнинг шоҳ асари «Хамса»ни халқ оммасига етказишда бу борада қилинган илмий тадқиқотларнинг  роли ҳам ниҳоятда каттадир. Марҳум  Е. Э. Бертельснинг «Навоий» монографияси ва қатор маҳолалари, В. Зоҳидовнинг «Алишер Навоийнинг ғоя ва образлар олами» монографияси ва қатор маҳолалари, О. Шарафиддиновнинг «Алишер Навоий» монографияси ва мақолалари, С. Айнийнинг тожик тилида босилган «Алишер Навоий» монографияси ва «Хамса»нинг қисқартирилган нашри устида қилинган ишлари, Ойбек, Ҳ. Олимжон, А. Саъдий, Ҳ. Ораслий, Ҳ. Ёқубов, А. Қаюмов, Т. Жалолов, Н. Маллаев, А. Абдуғафуров, С. Эркинов, Т. Аҳмедов, С. Ғаниева, С. Нарзуллаева ва бошқа совет олимларининг мақолалари, алоҳида нашр этилган брошюралари ва ҳоказолар бунинг далилидир.

Лекин, бу улкан адабий-тарихий обидани ўрганишда қилинган ишлар ҳали етарли эмас. Олимларимиз бу асарни ўрганиш ва текширишда, унинг ҳали бизга номаълум томонларини, ғояларини, санъатларини очишда, тадқиқ этишда яна ҳам кўп ишларни амалга оширадилар, деб ўйлаймиз.

1968

«ХАМСА»НИНГ ЯРАТИЛИШ ЖАРАЁНИ

Алишер Навоий «Хамса»сииинг яратилиш жараёни жаҳон адабиёти тараққиётидаги энг ёрқин саҳифалардан биридир. Абулқосим Фирдавсий шоҳ асари «Шоҳнома»ни, Низомий Ганжавий «Хамса»сини 30 йил давомида, И. Гёте «Фауст» трагедиясини умр бўйи (1773— 1832) ёзган бўлсалар, Навоий ўз «Хамса»сининг биринчи достони «Ҳайратул-аброр»га 1483 йилда киришиб, охирги достони — «Садди Искандарий»ни 1485 йилда ёзиб тугаллади ва асарнинг охирида бутун «Хамса»ни ёзишга ҳаммаси бўлиб умуман икки йил вақти кетганини қайд этди.

Кўрамизки, Навоий «Хамса» достонлари устида ғоят самарали ишлаган. 1483—1485 йиллар Навоий учун энг сермаҳсул йиллар бўлган. Бу йилларни Алигери Дантенинг «Илоҳий комедия» устида (1307—1321), Вилям Шекспирнинг «Юлий Сезар» (1559), «Гамлет» (1601), «Отелло» (1604), «Қирол Лир» (1605), «Макбет» (1606), «Антонио ва Клеопатра» (1607) трагедияси устида, А. С. Пушкиннинг «Евгений Онегин» (1823—1830) шеърий романи устида ишлаган йилларига қиёслаш мумкин. Бу йилларда мазкур ижодкорлар ўзларининг шоҳ асарларини ёзиб тугаллаш билан қаттиқ банд бўлганлар. Шунингдек, Амир Хусрав Деҳлавий (1253—1305) ҳам ўз «Хамса»сига кирган достонларини жуда қисқа муддатда — «Ширин ва Хусрав», «Мажнун ва Лайлоини 1298, «Матлаул-анвор» ва «Ойнайи Искандарий»ни 1299, «Хашт беҳиштини 1301 йилларда ёзиб тугаллаган.

Абдураҳмон Жомий ҳам «Туҳфатул-аҳрор», «Сибҳатул-аброр», «Юсуф ва Зулайҳо», «Лайло ва Мажнун», «Хирадномайи Искандарий» достонларини 1481—1485 йиллар давомида, яъни узоғи билан беш йил давомида ёзиб бўлган. Бинобарин, бирон муҳим асарни мумкин қадар қисқа муддатда ёзиб тугаллаш масаласида Навоий дастлаб шу икки аллома — Амир Хусрав ва Абдураҳмон Жомийдан сабоқ олган, десак янглишмаган бўламиз. Навоий «Хамса»сининг яратилишида унинг буюк замондоши, устози Абдураҳмон Жомий бош маслаҳатчи ролини ўйнаган, асар битганда биринчи бўлиб ўқиб чиққан ва унга мунаққид сифатида ҳаммадан аввал юқори баҳо берган.

Лекин бундан Навоий «Хамса»ни яратиш масаласи билан фақат икки-уч йил шуғулланган ва «Хамса» унинг икки-уч йиллик ижодий фаолиятининг меваси экан-да, деган хулосага келиш хато бўлур эди. Ўзбек тилида «Хамса» яратиш уни жуда эрта — болалигидан бошлаб банд этган. Навоий «Садди Искандарий» достонининг кириш қисмида ўз улуғ хамсанавис салафларига мурожаат қилиб:

Кичик эрканимдан келиб қошима,
Улуғ муддао солдингиз бошима, —

дер экан, маълум бўладики, унда «Хамса» яратиш муддаоси кичиклигидаёқ пайдо бўлган. Бунинг учун Навоий бир умр тайёргарлик кўрган, ўзидан олдин яратилган «Хамса»ларни қайта-қайта ўқиган, мутолаа қилган. Навоийда йигитлик вақтидаёқ, агар у шундай катта ишга қўл урадиган бўлса, баъзи салафлари каби ўттиз йилда эмас, балки «ўттиз ой»да ёзиб тугаллашга эришиш нияти, орзуси («Битигаймен ўттиз йилин ўттиз ой») бўлган[1]. Бу унинг ижодий фаолиятининг ноёб хусусиятларидан бири деб қаралиши керак. Чунки бошқа асарларини ҳам у мумкин қадар қисқа муддатда ёзиб тугаллашга интилган ва кўп ҳолларда бунга муваффақ бўлган.

Лекин Алишер Навоий катта шеърий иқтидорга эга бўла туриб, «Хамса» ёзишга қирқ икки ёшида киришди. Шунда ҳам у ўзини ҳали Низомий, Хусрав Деҳлавий ва Абдураҳмон Жомийга нисбатан «шогирди бебизоат» (камхарж шогирд) деб ҳисоблар эди. Чунки унинг фикрича, «Хамса»дек буюк ва мураккаб жанрда қалам тебратадиган шоир юксак шеърий истеъдоддан ташқари катта ҳаётий тажрибага ҳам эга бўлиши керак эди. Бу албатта, ундаги камтарлик ва одамийлик белгиси. Бу вақтда у ҳали халқ орасида ўз асарлари билан кенг танилган, тан олинган шоир бўлиши билан бирга ҳаётнинг ҳам аччиқ-чучугини, паст-баландликларини етарли даражада татиб кўрган, худди шу фурсатда Хуросон мамлакатининг бош вазири вазифасини бажарар, бу унга бутун мамлакат, барча ижтимоий табақалар аҳволи билан чуқур ва батафсил танишиш имкониятини берган эди. Хусусан бу паллада Навоийнинг аввало шоир, қолаверса, катта давлат арбоби, мутафаккир сифатида бадиий асар орқали кенг халқ оммасига айтадиган гапи, дарди, фикр-мулоҳазалари кўнглида қалашиб ётар эди. Шунинг учун «Хамса»нинг яратилиши изоҳларида биринчи ўринга адабий фактларни эмас, балки ҳаётий тажрибани қўйсак, илмий жиҳатдан тўғри бўлади.

«Хамса»нинг яратилиши жараёнига диққат билан назар солинса, асар воқеалари Навоийнинг кундалик ҳаётидаги ижтимоий-сиёсий воқеа ва ҳодисалар билан боғлиқлиги, уларнинг узлуксиз равишда шоир кайфиятига, ижодига ўз таъсирини турли шаклларда кўрсата бориши яққол кўзга ташланади.

Навоий ўз яратмоқчи бўлган асарини катта тепалик (қулла)даги тошдан ишланган буюк бир қалъа, улкан бино («биноий рафеъ») шаклида тасаввур этади:

Қолмади чун ўзга манга чорае,
Қалъа ясардек топибон хорае.

Қулла чу ҳам олий эди, ҳам васеъ,
Устига қўйдум бу бинойи рафеъ.

Бу улкан «бино» беш қисмдан иборат бўлиши, яъни Низомий, Хусрав Деҳлавий хамсалари каби беш достондан ташкил топиши керак эди. Уни кўнгилдагидек яратиш учун эса Навоий тинч ва осойишта ижод қилиши, ҳеч ким унга халақит бермаслиги лозим эди. Аммо бунинг имкони йўқ эди. Сўнгги темурий подшоҳларидан Султон Ҳусайн Бойқаро (1438—1506) Хуросон тахтини эгаллаганига ва Навоийни Самарқанддан чиқариб унга ўз саройидан юксак ўрин берганига ўн тўрт йил бўлган, мамлакатда нисбатан тинчлик ўрнатилган, хўжалик, савдо-сотиқ, маданият ривожи учун бир қанча қулайликлар яратилган бўлса ҳам, бироқ ижтимоий-сиёсий ҳаётда туб ўзгаришлар содир бўлмаган, камбағаллар ҳали ҳам қашшоқларча яшар, на косиб, на деҳқон ўз тирикчилигидан қониқмас, булар ҳаммаси жамиятнинг пастки қатламлари орасида узлуксиз турли норозиликларнинг келиб чиқишига сабаб бўлар эди. Омма янги тахтга чиққан Ҳусайн Бойқаро ва унинг амалдорларидан адолат, ҳақиқат талаб қилиб, шоҳни ҳам, бош вазир — Навоийни ҳам безовта қилишга мажбур эдилар. Шу вазиятни Навоий «Хамса»нинг биринчи достони — «Ҳайратул-аброр» сўнгида тасвирлаган. Навоий мазкур достоннинг бирон қисмини ёзишга чоғланиб қўлига қалам олиб, энди беш-ўн байт ёзганида, кимдир уни чалғитган, маслаҳат сўраган, ёрдам талаб қилган, хуллас, ижодий ишидан узган. У бош вазир сифатида биринчи навбатда халқ ва мамлакат, хусусан, подшоҳлик вазифалари билан шуғулланишга мажбур эди. Бундай ишлар шунчалик кўп эдики, «Йўқ эди бош қошиғали фурсатим» дейди шоир.

Айтуриға чунки қўюлди кўнгул,
Айтмай ўн байт тутулди кўнгул.

Ким бор эди бошима кўп меҳнатим,
Йўқ эди бош қошиғали фурсатим.

Тонг тун қоронғилигини пок супургиси билан тозалай бошлангандан то чарх ўзининг қора чойшабини ёпиб, юлдузларни намойиш этишга киришгунга қадар Навоийнинг давлат ишлари билан, хусусан, одамларни, гуруҳ-гуруҳ шикоятчиларни қабул қилиш билан банд бўлганини у ўзи шундай тасвирлайди:

Менда бу мобайн эрур зорлиқ,
Халқ жафосиға гирифторлиқ.

Бир дам улус меҳнатидин ком йўқ.
Бир нафас эл жавридин ором йўқ.

Келгуси бу хаста ғамободиға,
Кетмаги худ келмай анинг ёдиға,

Бир сурук албатта кўруб кетмайин,
Токи бурун икки сурук етмайин.

Ушбу сатрлардан маълум бўлдики, кишилар Навоийнинг олдига оддий иш билан эмас, балки, қийин, амалга ошириш мушкул масалалар бўйича келганлар. Навоий уларнинг ҳал этиб бўладиган ишларини бажариб берган, битиши қийин бўлган ишлар бўйича эса юмшоқлик билан узрини билдирган. Аммо шикоятчиларнинг ҳаммаси ҳам Навоийнинг яхши гапларига осонликча рози бўлиб кетавермаган, жанжаллашган, шовқин кўтарган, унинг олдидан кетмай ўтириб олган. Шунинг учун Навоий бу ўринда: «Кетмаги худ келмай анинг ёдига» дейди. Буларнинг ҳаммаси шоирнинг кайфиятига кўп вақт салбий таъсир қилган, асабини бузган. Буни шоир ифодалайди:

Ўт солибон, хотири вайронима,
Тонгдан оқшомға етиб жонима.

Иш буюруб уйлаки осон эмас,
Бутмаги ақл олида имкон эмас.

Узр демак барчаға қаттиғ келиб,
Неча чучук сўз деса, аччиғ келиб.

Демак, «Хамса»даги «Ҳайратул-аброр» ва бошқа достонларнинг кўпгина сатрлари реал ҳаётдаги ана шундай ижтимоий-сиёсий вазият ва қодисалар таъсирида юзага келган. Навоий гарчи ўз олдига адабий жиҳатдан аввалги «Хамса»ларга жавоб ёзиш вазифасини қўйган бўлса ҳам, аммо достонларнинг юзага келиши реал ижтимоий-тарихий муҳит билан боғлиқ. Бу асарнинг ғоявий йўналишини ҳам шу муҳит, шу даврдаги вазият белгилаб берган. Навоий достонда шоҳларнинг адолатсизлиги, зулми ҳақида:

Эйки, қавий айлади давлат қўлунг,
Зулм сари тушти валекин йўлунг…

Зулминг эрур кундузу фисқинг кеча!
Зулмат ила фисқинг неча бўлғай, неча! —

дер экан, бу мавҳум хитоб, адрессиз чақириқ, китобий гаплар эмас эди. Уни ўзи яшаган, ижод қилган муҳити шундай фикрга олиб келганди.

Навоийнинг тундан оқшомгача турли ижтимоий гуруҳларга мансуб кишиларни қабул қилиб, уларнинг шикоятларини тинглаши бу оддий қабул эмас, улуғ шоирнинг ўз замонаси билан фаол муносабати, ижодий алоқаси эди. Шу жараёнда унинг мамлакатдаги ижтимоий табақаларга, уларнинг феълу атворига қараши, баҳоси ҳам тобора ойдинлашиб борган. Навоий «Вақфия» асарида ўзининг шу давр фаолияти ҳақида гапирганда «илигимдан келганча зулм тиғин ушотиб, мазлум жароҳатиға интиқом малҳамин йўқдим. Ва илигимдин келмаганни ул ҳазрат (Султон Ҳусайн Бойқаро — А.Ҳ.) арзиға еткурдум», — дейди. Бу ўринда Навоийнинг ижтимоий зулмга бўлган муносабати ўзининг аниқ ифодасини топган. «Хамса»нинг беш достони ҳам аввало ана шу ғоя, ана шу тезиснинг бадиий ифодасидир. Масалан, Навоий бошқаларни эзиш, талаш ҳисобига беҳисоб бойлик тўплаган одамлардан, гарчи у Қорун бўлса ҳам, Рустам бўлса ҳам, халқ норози эканини, улар ҳеч қачон келиша олмаганлигини очиқ таъкидлайди ва «Ҳайратул-аброр»да ёзади:

Илгида қорунча бўлиб ганжу мол,
Топмоқ эрур халқ ризосин маҳол.

Навоий фикрича ҳақиқат мазлумлар томонда. Мазлумлар ва золимлар, бойлар ва камбағаллар орасидаги зиддиятлар тафтиши билан ҳар куни банд бўлган шоир «Ҳайратул-аброр» достонини қоғозга туширар экан, унинг барча боб (мақолат)лари чуқур ижтимоий мазмун касб этишига эришган. Бу асардаги барча салбий типлар ҳаётда бор одамлар эди. Шу билан бирга Навоий юксак суръат билан ёзар, ўз фикрларини шеър билан ифодалашга жадал интилар экан, унга вақт етишмаётгандек, шеърларининг бадиий савияси эса у кўзлаган даражада эмасдек туюларди:

Риштаи авқот чу қўтоҳ эди;
Келмади ул навъки дилхоҳ эди.

Бу Навоийнинг ўзига, ўз ижодига талабчанлиги аломати эди. Шоир ўзига: аҳвол шундай экан, ёзмай қўя қолсанг қандай бўлар экан? — деган саволни ҳам қўяди ва бунга ўзи жавоб беради:

Шеърки ҳам тушти менинг жонима,
Ул ўт бу тош дурур жонима.

Не де олурмен тутубон баркини,
Мумкин эмас худ туторим таркини.

Навоий шоирлик ўз қисмати эканини, шеър ёзиш жонига ўт бўлса ҳам, тош бўлса ҳам, бари бир, у билан бирга бўлишини, уни тарк этиш мумкин эмаслигини, ёзмаса халққа айтиши керак бўлган гаплари қолиб кетиши мумкинлигини, буни эса у асло истамаслигини уқдирмоқда.

Навоий «Ҳайратул — аброр»ни ҳажрий 888 йили ёза бошлаб, шу йили тугаллади. Асарнинг битган йили ҳақида шоир:

Нуқтаи тарихики, аҳсан эди,
Секкизу секкиз юзу сексан эди, —

дейди. Бу мелодий ҳисоб билан 1483 йилга тўғри келади. Уни Навоийнинг шахсий котиби Абдулжамил ҳижрий 889 йилнинг раббиал-охир ойида, мелодий ҳисоб билан 1484 йил апрел ойида оққа кўчириб бўлган. Шоир 1483 йилнинг ўзидаёқ «Фарҳод ва Ширин» достонини ёзишга киришган. Иш шу қадар тез борганки, ҳижрий 889 йил, мелодий 1484 йилнинг бошларидаёқ достон ёзиб бўлинган. Бу асарнинг ёзилиш тарихи ҳақида Навоий достон охирида қуйидаги байтни битган:

Чу тарихи йилин онглай дедим туз:
Секкиз юз сексан эрди доғи тўққуз.

Шоир «Лайли ва Мажнун» достонининг ёзилиш тарихини ҳеч қаерда қайд этмаган. Абдулжамил котиб достоннинг кўчирилган йилини ҳижрий 889 йилнинг зул-қаъда ойи, мелодий 1484 йилнинг ноябр ойи деб белгилаган. «Садди Искандарий» достонидан шу нарса маълумки, тўртинчи достон — «Сабъаи сайёр»ни ёзишга киришиш вақтида Навоий жуда чарчаган. Шунинг учун у маълум муддат ёзиш ишини тўхтатиб, бир оз дам олмоқчи  бўлган ва шундай қилган ҳам. Лекин бу дам олиш узоққа чўзилмай, беш-ўн кун давом этган, холос. Улуғ шоир «Хамса» ғоялари, образлари билан яшар, улар унга тинчлик бермас, уни ишга, янги ижодий парвозларга ундар, санъаткорга том маънодаги дам олиш бўлиши мумкин эмас эди. Бир оз ҳордиқ зарурлиги ҳақидаги бошқаларнинг маслаҳати ҳам шоирнинг қулоғига кирмасдан, у яна ишга киришади ва «Хамса»нинг тўртинчи достонини қоғозга тушира бошлайди. Чунки у бирон тасодиф юз бериб, бошлаган улуғ ишининг чала қслиши («ярим йўлда қолмоқ»)ни асло истамас, бу мақсадга етишда ҳар кун, ҳар соатни ҳисоблар эди:

Насиҳат мизожиға даргир йўқ.
Кучум етмасу ўзға тадбир йўқ.

Ярим йўлда қолмоқ эрур мушкул иш,
Манга тушган иш кимсага тушмамиш.

Навоий ўз достонларини, хусусан «Сабъаи сайёр»ни ортиқча қийналмасдан ёзиб тугаллаганини билдиради:

Етишмай кўп ул ишта панжамға ранж,
Насиб ўлди беш ганждин тўрт ганж.

Шу билан бирга беш мингча байтдан иборат бу достонни шоир тўрт ойда ёзиб битказганини («тўрт ойдин зиёд эмас») билдиради ва тарихини қуйидагича беггилайди:

Гарчи тарихи эрди секкиз юз
Сексан ўтмиш эди, яна тўққуз;

Ойи оннинг «жумодиюс — сони»,
«Панжшанба» ёзилди унвони.

Бу — мелодий 1484 йилнинг июн ойига тўғри келади. Абдулжамил котиб ҳам уни шу йили оққа кўчирган. Навоий режасига кўра, «Сабъаи сайёр» «Хамса»нинг тўртинчи, «Лайли ва Мажнун» эса учинчи достонидир. Бинобарин, Навоий 1484 йилнинг март-апрел,май-июн ойларида «Сабъаи сайёр» билан машғул бўлган бўлса, «Лайли ва Мажнун» достонини «Фарҳод ва Ширин»дан кейин ёза бошлаган ва тамомлаган. Яъни уни шоир жуда қисқа бир муддатда — 1484 йилнинг январ-феврал ойларида ёзиб тугаллаган. Шу йилнинг июн ойидан сўнг шоир «Хамса»сининг сўнги достони — «Садди Искандарий»ни ярата бошлаган ва 1485 йилнинг биринчи яримларида уни ҳам якунлаган. Демак, улуғ шоир 1484 йил бошида «Фарҳод ва Ширин»ни тугаллаб, шу йили «Лайли ва Мажнун» ва «Сабъаи сайёр» достонларини ёзган ва йил ўрталарида «Садди Искандарий»ни бошлаган. Шоир хусусан 1484 йил давомида мислсиз даражада самарали ижод қилган. Шу йили у ўрта ҳисоб билан кунига камида 50—100 байтдан ёзган ва Шарқ шеърияти ижодий тажрибасида юксак маҳорат намунасини кўрсатган. Яъни Навоий бутун йил давомида буюк ижодий пафос билан яшаган ва ишлаган. Бинобарин, у «Хамса» достонларини зўрма-зўракилик, кучаниш билан эмас, ҳақиқий шеърий илҳом билан яратган. Поетик шавқ-завқ бутун йил давомида унинг ҳамроҳи бўлган.

Тўғри, Навоий «Хамса» устида ишлаш оғир бўлганидан ҳам кўз юммайди. «Хамса»ни яратиш жараёнида у беҳисоб қийинчиликларга дуч келган. Бу ишнинг ўз мушкулликлари бўлиши ҳам табиий эди. Аммо ҳар қандай қийинчиликларга қарамай шоир тинмай олдинга, мақсадга талпинган, тирмашиб бўлса ҳам юксакларга интилган:

Талаб йўлида толпина, тирмана,
Не душвор манзилға етмак яна!

Лекин бу ижодий ишнинг ўзига хос хусусиятидир. «Хамса» яратишдек мураккаб ва, Навоий ибораси билан айтганда, «душвор иш»нинг қийин бир томони шундаки, янги «Хамса» яратмоқчи бўлган одам ўз салафларининг «Хамса»ларини ҳарф-ҳарфигача билиши, шу билан бирга унинг ривожига ўзидан янгиликлар қўшиши керак эди. Навоий «Хамса» достонларини яратишига қадар Низомий, Хусрав Деҳлавий ва бошқаларнинг шу тип асарларини чуқур ўрганган бўлса ҳам, лекин у бу билан қониқмай, ўз «Хамса»сини ёзиш жараёнида ҳам уларнинг асарларини янгидан ўқиб, янгидан мутолаа қилиб турган. Шу билан бирга Навоий хоҳ тарихий мавзуда қалам тебратмасин, хоҳ фолклор мавзуида ёзмасин, ўз салафлари кўрмаган адабиётларни ҳам ўқишга, халқ орасидан ҳеч ким эшитмаган қисса ва афсоналарни ҳам тўплаб, уларни ўрганишга, шу асосда янги гап айтишга, янги қаҳрамонларни топишга, уларни ёзма адабиётга олиб киришга, ўз салаф-устозларининг камчилик ва хатоларини такрорламасликка, шеърият уммонидан улар термаган дур ва жавоҳирларни қўлга киритишга ҳаракат қилган. Масалан, у иккинчи достонига оид форсий, туркий ёзма ва оғзаки манбаларни, тарих сабоқларини ўрганар экан, улар орасидан маҳорат билан «Фарҳоди маҳзун достони»ни ажратиб, танлаб ола билди. У ўзига мурожаат қилиб, аввало, тарих китобларини ўрганишга («Бурун жамъ эт неким бўлғай таворих»), асосий диққатни Фарҳод образига қаратишга («Борида иста бу фархунда тарих») чақирди. Шундай чуқур илмий таҳлил асосида у меҳнат кишиси, олижаноб Фарҳодни иккинчи достонининг бош қаҳрамони қилиб олди.

«Сабъаи сайёр» ва «Садди Искандарий» достонларини яратишда ҳам шоир шу хил ишларни амалга оширди. Навоий даврига келиб тарих кўп жиҳатдан бузилган, ўзгартиб юборилган, мавжуд адабиётларда эса беҳисоб ўзаро ихтилофлар бор эди. Навоий Баҳром ҳақида достон ёзишга киришар экан:

Сўзда тарих ихтилофи бор,
Ақли тарихнинг хилофи бор, —

дейди ва тарихни ўзича ўрганишга, Баҳром образини янгича талқин этишга, шу асосда ўз контсепциясини белгилашга бел боғлайди. Достон охирида шоҳ Баҳром Навоийнинг тушига киради ва унга хитоб қилиб, унинг хизматларини ҳалол баҳолайди:

…Буки тарихимиз баён қилдинг,
Элга аҳволимиз аён қилдинг…

Ўзгалар ҳам йўнуб бу ишга қалам,
Айладилар бу достонни рақам…

Не эшитганни айлабон тасдиқ,
Қилдилар назм, айламай таҳқиқ…

Қисса кўпрак эканни билмадилар,
Яна истарга саъй қилмадилар…

Сен бу ишнинг пайиға чун бординг,
Эски дафтар басе кўп ахтардинг…

Навоий фақат шоир эмас, айни вақтда билимдон олим ҳам бўлган. Илмий тадқиқот билан шеърий ижод «Хамса»ни ёзиш вақтида чамбарчас бирлашиб кетган. Бу қол шоир асарларининг мазмунига мазмун қўшган, аҳамиятини оширган. «Садди Искандарий» достони мисолида буни янада равшанроқ кўриш мумкин.

«Шоҳнома», «Илоҳий комедия», «Ҳафт авранг», «Уруш ва тинчлик», «Фауст» каби буюк асарларнинг ёзилиши жараёнини ўрганар эканмиз, бу жаҳоншумул асарларнинг юзага чиқишида ҳал қилувчи нарса ёзувчининг меҳнати, унинг шахсий фидойилиги, ўзига нисбатан талабчанлиги, ижодий позицияси эканини қайд этишга ва тан олишга тўғри келади. Ҳақиқий санъаткорларга хос тарзда Навоий ҳам ижодни ижодкорнинг ўзига ҳам катта баҳра келтирувчи меҳнат деб тушунган ва уни жуда эрта бўйнига олиб, умр бўйи, айниқса, «Хамса»ни яратиш чоғида шу тушунчага амал қилган. Бу даврда Навоийнинг орзуси бошқа ҳамма ишлардан, шу жумладан, бош вазирлик лавозимидан ҳам қутулиб, фақат шу асарини ёзуш билан шуғулланиш эди. «Фарҳод ва Ширин»да Навоий ёзади:

Фароғат кунжида бир гўша тутсам;
Мени эл, мен дағи элни унутсам.

Бори ашғолдин шоҳ тутса маъзур,
Ки бўлсам сўз демак шуғлиҳа маъмур.

Агар айтган шароити яратилса, ҳеч ким унга ҳалал еткизмаса, Навоий йигирма тўрт соат давомида кечаю-кундуз ишлашга тайёрлигини асарларининг ғоявий-бадиий савиясини эса энг юқори нуқтага олиб чиқиши мумкинлигини айтган:

Йигирма тўрт соат кеча-кундуз
Йигирма тўрт дам урсам нафас туз,

Ким андин вақтима етса ҳузуре.
Бировдин топмаса кўнглим футуре, —

Рақам қилғон паришон номалардин,
Ёзилғон рабти йўқ ҳангомалардин —

Ҳамоно тезтак айлаб қаламни,
Равонроқ торта олғаймен рақамни.

Ҳам ўлғай бу рақамдин санъати кўп,
Ҳам ўлғай санъатида диққати кўп.

Навоий бу масалада шоҳга ҳам мурожаат қилган, аммо натижа чиқмаган. Оқибатда шоир давлат, жамоат ишлари билан ижодий ишларини қўшиб олиб боришга мажбур бўлади. У кўпроқ кечалари ёзар («Ки айлаб тунлар уйқу ҳаром»), уйқу ҳисобига «ажабдин ажаб» асарларини шакллантирар, бири тугаши билан иккинчиси ўзи қоғозга дурру гавҳар бўлиб тўкила бошлар, бундан мамнун шоир ҳориб чарчаганини билмас эди.

«Хамса» достонларини яратишдаги яна бир муҳим момент Навоийнинг «Хамса» яратишдан жуда катта мақсадларни кўзда тутгани, ўзинииг энг улуғ ғоялари («улуғ комлар»)ни шу эпик шаклдагина кенг ифодалаш имконига эгалигини чуқур тушуниб, ўзининг бутун меҳр-муҳаббати билан бу ишга қўл ургани, унда бу асарни яратишга иштиёқ асар охиригача заррача бўлса-да сўнмаганидир. «Ҳайратул — аброр»да жамият аҳволи ва тараққиёти, кишиларнинг хулқ-ахлоқи билан боғлиқ барча фикрларини шоир ўз номидан айтган, асар марказида ўзи турган бўлса, «Фарҳод ва Ширин»да ўзининг меҳнат кишиси, ҳақиқий пок инсон тушунчаси билан боғлиқ қарашларини Фарҳод ва Ширин образлари орқали гавдалантиради. «Лайли ва Мажнун»да Навоий адолатсизлик асосига қурилган ижтимоий тузум шароитидаги инсон фожиасини тасвирлайди. Уларга ўзини қалбан жуда яқин тутиб, ўзи бениҳоя таъсирланиб, баъзан эса ўзини шу қаҳрамонлари билан бир жон бир тан ҳис қилиб ёзади. Достон охирида шоир шу қиссани «Йиғлай-йиғлай тугатдим охир» дейдики, бунда жуда катта маъно бор. «Сабъаи сайёр»да шоҳ Баҳром образи орқали даврининг подшоси Султон Ҳусайнни кўрса, бу асардаги ҳикояларда ўзбек халқ маънавий бойлигини, унинг орзу-умидларини куйлайди. «Садди Искандарий» достонида улуғ шоирнинг ижтимоий-сиёсий қарашлари, адолат, маърифат билан боғлиқ тушунчалари ўзининг энг мукаммал тасвирини топиши керак эди. Навоий бутун ҳаёти давомида шундай қараш ва ғоялар билан яшаган эди. Унинг учун ушбу ғояларни шеърий-бадиий гавдалантириш у қилиш лозим бўлган ишларнинг энг муқими ва асосийси эди. Шу сабабли у ўз она тилида «Хамса» яратиш билан олий муддаосига етажагини ифодалаб, ўзига ўзи:

— Ки бу мулк аро қаҳрамон бўлғасен.
Улус ичра соҳибқирон бўлғасен! —

деб ҳайқирар экан, у ҳақ эди. Шунинг учун «Хамса»ни муваффақиятли тугаллаш ҳақидаги истак уни доим олдинга етакларди ва шоирга чексиз илҳом бағишлар эди. Образли қилиб айтганда, у гоҳ ўз қаҳрамонлари қиёфасига кириб, гоҳ уларга жуда яқин туриб қалам тебратар, ҳар бир достонини, ҳар бир бобини битирганда ўзини мақсадига тобора яқинлашган ҳис этар эди.

«Хамса»нинг юзага келишида Навоий замондошлари, «Хамса» ёзган ёки бу жанрдаги бирон жавоб айтган қаламкашлар, шеърият ихлосмандлари ҳам катта ижобий рол ўйнаганлар. Бунда Абдураҳмон Жомий қандай рол ўйнаганига юқорида тўхталиб ўтдик. Навоий ҳар достони бошида бу улуғ даҳо мадҳига махсус бобларда мадҳ ўқиши бежиз эмас. Навоийдан сал бурун Ашраф, Ҳожа Кирмоний каби шоирлар ҳам «Хамса» ёзган ва Навоий уларнинг «Хамса»лари билан ҳам яқин таниш эди. Шунинг учун «Муҳокаматул — луғатайн»да Навоий «Лайли ва Мажнун»ни яратишда Ҳожунинг «Гавҳарнома» номли, «Сабъаи сайёр»ни ёзишда Ашрафнинг «Ҳафт пайкар» номли достонларидан ҳам таъсирланганини қайд этар экан, бунда маълум ҳақиқат йўқ эмас.

Шу билан бирга Навоий «Мажолисун — нафоис» тазкирасида ўз замондошларидан Алий Оҳий, Котибий, Фасиҳ Румий, Мавлоно Дарвешали, Хожа Ҳасан, Мавлоно Абдулло, Амир Шайхим Суҳайлий, Хожа Имод каби ўнлаб хамсанависларнинг номларини зикр этади. Масалан, булардан Амир Шайхим Суҳайлий билан Навоий шу қадар яқин бўлганки, унга «Мажолисун — нафоис»даги учинчи мажлисдан Жомийдан кейин иккинчи ўринни берган. Бу ўринда Навоий Суҳайлийни мақтаб келиб, сўзининг охирида: «Аввалдин охирғача фақир била илтифот ва иттиҳоди кўп мундун ортуқ таърифин қилинса, ўзумни таъриф қилғондек бўлурдин қўрқуб, ихтисор қилинди» — дейди. Суҳайлий ҳам анъанавий «Хамса»нинг «Лайли ва Мажнун» сюжетига жавоб ёзган эди. Навоий «Хамса»сини тугаллагач, подшоҳ Ҳусайн Бойқаро ҳам уни ғоят илиқ кутиб олган.

Ниҳоят, Навоий «Хамса»сининг вужудга келиши давомидаги энг катта табиий қийинчиликлардан бири — бу тил масаласидир. Навоийгача яратилган барча «Хамса»лар форсий тилда бўлиб, ўзбек тилида бу типдаги асарни яратиш жуда кўп илмий, сиёсий, адабий, лингвистик тушунчаларни шу тилда ифодалаш деган гап эди. Навоий бу ишга жуда қаттиқ киришди. У ўз асарини яратишда фақат адабий тил ёки бир шева имкониятлари билан чекланмади. У ўзбек тилининг барча шеваларига хос нозикликларини кашф этишга интилди. «Хамса» туфайли ўзбек адабий тили ўзининг янги ва мукаммал қиёфасига эга бўлди. Кўпгина мафҳумларни эса Навоий ўзи яратди. Шунинг учун «Хамса»ни яратиш билан боғлиқ қийинчилик ва тўсиқлар устида гап борар экан, тил билан боғлиқ аҳволга Навоий алоҳида тўхталади. Навоий фикрича, ҳар қандай кишининг бошқалар билан сўзлашадиган кундалик она тили одатдаги, кўп марта такрорланадиган ҳодиса бўлиб, унга одамлар кўпда эътибор билан қарамайдилар, қандай ўнг келса шундай гаплашадилар. Одамга гап-сўзидаги камчиликлар унча билинмайди. Гўё ҳар куни ишлатиладиган, талаффуз этиладиган сўзлар, гаплар кишининг фарзандидек, ўз аъзосидек. Лекин гаплашув тили билан адабий тил ўртасида катта фарқ бор. Сўзларнинг оғзаки талаффузида кўп дудуқлик, номукаммаллик («лакнатлар») бўлади. Адабий асарда шоир уларни тузатиши, сўз ва ибораларни тўғри қўллаши ва талаффуз этиши, адабий тилга кўчиришда ўзига талабчан бўлиши, бошқалар билан маслаҳатлашиб туриши, бу ҳақда тилни яхши биладиган одамларнинг гапларига қулоқ солиши, бир сўз билан айтганда, тилга ниҳоятда эҳтиёт бўлиши зарур. Навоий ўзининг бу фикрларини «Садди Искандарий» достонининг охирида қуйидагича конкретлаштиради:

Тузалди бу назминг басе сарсари,
Яна турки алфоз анга бир сари,

Ки ҳар неча ким диққати бордур,
Талаффуз аро лакнати бордур.

Сўзунгники яхши кўрурсун ўзунг,
Кўрунмас ёмон, чун эрур ўз сўзинг.

Қошингда сенинг гарчи кўп вазни бор,
Чу бор ўз сўзинг, — йўқ анга эътибор,

Ки сўз зодаи табъу фарзанд эрур,
Чу фарзанд эрур, жонға пайванд эрур…

Беш юз йиллик тарих шундай гувоҳлик берадики, чиндан ҳам Алишер Навоий «Хамса»сининг яратилиши ўзбек халқи маданияти тарихидаги энг катта воқеалардан бири ҳисобланади. Бу асарнинг ёзилиши жараёнини ўрганиш ижодкорлар учун катта мактаб. Навоий «Хамса»си аввало, ўз даври ижтимоий сиёсий ва маданий ҳаётининг қолаверса Навоийдаги ноёб гениал шеърий истеъдоднинг маҳсули. Шу билан бирга бу адабий ёдгорлик жаҳон адабиётининг энг яхши, энг улуғ намуналари каби ҳамма даврларнинг, ҳамма халқларнинг ҳамда барча авлодларнинг севимли ва ардоқли асари бўлиб қолди. Унинг кўп тилларга таржима қилингани ва қилинаётганлиги ҳам шундан далолат беради.
____________

[1] Бу ҳақда Навоий устози Саййид Ҳасан Ардашерга ёзган шеърий мактубида маълумот беради. — А. Ҳ.

Манба: “Шарқ юлдузи” журнали, 1985 йил, 9-сон.

 

АБДУҚОДИР ҲАЙИТМЕТОВ — НАВОИЙШУНОС ОЛИМ
(Навоий лирикаси масалалари талқини)
Зариф ҚУВОНОВ
Навоий давлат педагогика институти катта ўқитувчиси

Ўзбек мумтоз адабиётининг тадқиқ этилиши минг йиллик тарихга эга бўлса-да, ХХ асрнинг бошларига келиб, уни илмий ўрганишга, қўлёзма ва босма матнлар асосида ўзбек адабиёти тарихини яратишга жиддий киришилди. Абдурауф Фитрат, О.Шарафиддинов, П.Шамсиев, Ҳ.Сулаймонов, Ойбек, Н.Маллаев, Шайхзода ва Иззат Султонлар бу борада қатор тадқиқот ишларини амалга оширдилар. Булардан кейинги адабиётимиз тарихини ўрганишда, хусусан, навоийшунослик ривожига катта ҳисса қўшган олимлар ичида Абдуқодир Ҳайитметовнинг ўрни ўзига хосдир.

Адабиётшунос Абдуқодир Ҳайитметов “Навоий лирикаси” номли монографиясида Навоий лирикасига ундан кейин ижод қилган Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Мунис, Огаҳий қардош туркий халқларнинг Фузулий, Махтумқули, Абай, Бердақ, Абдулла Тўқай каби улуғ санъаткорлари юксак баҳо берганликларини ҳамда ўз ижодларида унинг илғор анъаналарини давом эттирганликларини қайд этиб ўтади.

Навоий ижоди, унинг бой лирикаси ўзбек халқи бадиий тафаккури тараққиётининг муҳим босқичини ташкил этади, жаҳон адабиёти тарихида бадиий ижоднинг гўзал ва юксак чўққиларидан ҳисобланади.

Алишер Навоий ижодиётини ўрганиш юзасидан адабиётшунослик илми кўп ютуқларни қўлга киритди. Навоийни англаш, тушуниш, асарларини халққа етказиш йўлида қилиниши керак бўлган зарур вазифалар ҳам оз эмас.

Адабиётшунос Абдуқодир Ҳайитметов илмий фаолиятида Навоий лирикасини текширишга доир тадқиқотлар алоҳида ўрин тутади. Шоир лирикасининг тадрижий тараққиёти, унинг мавзу кўлами, тур хусусиятлари , образлар тизими ҳамда шоир бадиий маҳоратининг муҳим қирралари тадқиқига бағишланган тадқиқотлари навоийшуносликнинг ютуғидир. Айниқса, олимнинг «Навоий лирикаси» китоби «шоир лирикасининг муҳим хусусиятларини ёритган дастлабки йирик тадқиқотлардан бири сифатида аҳамиятлидир» .Озарбайжон адабиётшуноси Акрам Жаъфар бир ўринда олимнинг бу борадаги фаолиятини баҳолаб, «Навоий лирикаси» китоби ҳақида : «Яқин Шарқ халқлари, биринчи навбатда туркий халқлар поэтикасига қўшилган катта ҳисса ва бу соҳада олға қўйилган катта қадамдир » ,- деб ёзади.

“Хазойин-ул маоний”асарида жамланган лирик асарлар тадқиқига бағишланган “Навоий лирикаси” деб номланган монографияси аналитик таҳлилнинг батафсиллиги, илмий-назарий мулоҳазаларнинг пухта ва асосланганлиги билан нафақат Навоий лирикаси, балки умуман шеърият поэтикасини ўрганишда муҳим қўлланма бўлди.

“Лирика Навоий учун ижод соҳасида маҳорат қозонишнинг асосий мактаби, шоир ҳаётининг ҳар қандай шароитда ҳеч бир тарк қилинмаган, доимо қўл келган севимли ва қулай ижод формаси бўлган,- деб ёзади Абдуқодир Ҳайитметов.- Навоий ўзининг буюк эпик асарларига лирика орқали борган ва унинг ҳаётдан олган таассуротлари системали равишда ,аввало, лирикада ўз ифодасини топа борган” .

Бир тадқиқот доирасида Навоий лирикасининг муайян қирраларинигина ўрганиш мумкинлигини қайд этган адабиётшунос Алишер Навоий лирикасининг ғоявий-бадиий хусусиятлари таҳлилига киришар экан, аввало, Навоий лирикасининг оламшумул аҳамияти, мазкур лириканинг тур ва жанрий хусусиятлари, мавзу кўламдорлиги ҳамда ундаги образлар тизими ва ранг-баранглигига доир масалалар бўйича кузатишлар олиб боради.

Лирик шеърда “хос ҳол” ва “хос маъно” бўлишини қонуний деб тушунган, шеър мазмунига етарли эътибор қаратмаган замондошларини эса “Мажолис ун нафоис”да қаттиқ танқид қилган Навоий ўз асарларининг мазмун ва шаклига жиддий аҳамият бериш билан уларнинг умрбоқийлигини таъминлади. Шу боис шоир лирикаси ўз тадқиқотчисидан пухта назарий тайёргарликни талаб қилади. Абдуқодир Ҳайитметов сўз юритаётган монографиясида айни масалага алоҳида эътибор қаратади. Тадқиқотга тортилган ҳар бир муаммо ,адабий турлар ва жанрлар нормативлиги ва тарихийлиги, ички пафоси, композицион қурилиши, мавзу кўлами, шакл ва мазмун бирлиги каби назарий аломатлар воситасида таҳлил қилинади. Теранроқ қаралса, дарахтдаги барглар бир-бирига ўхшамаганидек,бир-бирини такрорламаганидек иккита ғазал ҳам ҳеч вақт бир-бирига ўхшамайди. Шунинг учун иккита ғазал таҳлилига бир хил ёндашув ўзини оқламайди.

Абдуқодир Ҳайитметов Навоий ғазалларини таҳлил қилар экан,улар композициясида унчалик ҳам кўзга ташланавермайдиган ички аломатларни белгилаб беради. Булар:
а) бир мавзудаги ғазаллар; б) кўп мавзули ғазаллар; в) лирик чекинишлар учрайдиган ғазаллар; г) композициясини лирик характер кайфияти белгилайдиган ғазаллар.

Шунингдек, ғазалнинг композицион яхлитлигини сақлашда унинг матлаъ, мақтаъ,қофия, ридиф, тасвирий ифодалари ҳам муҳим роль ўйнашини таъкидлаган адабиётшунос ,жумладан, қуйидагиларни ёзади: “Навоий даврида ғазалнинг матълайига катта эътибор берилган. Навоий ҳам ўз ижодида шу традицияга амал қилган. Масалан, “Мажолис ун нафоис”асарида ўзига замондош бўлган 350 дан ортиқ шоирнинг ҳаёти ва ижодига тўхталиб,уларнинг ғазалларидан матлаъларинигина мисолга келтиради ҳамда ғазалларига ва шоирлик маҳоратига шу матълаларга қараб баҳо беради”.

Алишер Навоий ғазалларини Хусрав Деҳлавий, Ҳофиз Шерозий, Абдураҳмон Жомий, Лутфий, Саккокий шеърлари билан қиёсий ўрганиш асосида олим туркий адабиётда ғазал жанрининг тарққиёт тенденцияларига оид муҳим хулосаларга келади.

“Алишер Навоий тақдири тарихдаги кўп буюк сиймоларнинг тақдирига ўхшаб кетадигангина эмас, улардан принципиал фарқ этмайди,-деб ёзган эди академик И.Султон,-ўша ёлғизлик, ўз социал муҳити билан нифоқ, умидлар билан воқелик орасидаги ер билан осмондек масофани идрок этган ақлнинг даҳшати,ўша ушалмаган орзулар надомати… Аммо, бахтимизга , Алишер Навоий сиймоси ва ижодида муқаддас надоматдан ҳам савоблироқ ва қудратлироқ динамит бор: ҳаётга кўнгил бериш,ҳаётнинг жамолидан маст-аластлик…”

Абдуқодир Ҳайитметов Навоий лирикасини текшириш жараёнида ушбу шеъриятнинг ички пафосини ,поэтик ғояcини,ундаги ҳаётга муҳаббат,ҳаётга ошуфталик сифатларини тўғри англаб ,изчил тадқиқ этгани ҳолда баъзи ўринларда И.Султон айтганидек, “муқаддас надомат”га шўро мафкураси нуқтаи назари билан ёндашади. Чунончи, “Навоийнинг лирик қаҳрамони ёки лирик образи қанча ақлли,виждонли, серфазилат, инсонпарвар, халқпарвар, муҳитидан норози, унга душман бўлмасин,умуман,у бизнинг давримиздан,тушунчамиздан анча узоқ бир киши. У ўз ёғига ўзи қоврилади,қийналади, азоб чекади,лекин ўз мақсадига етишиш учун актив курашиш ,жамиятни ўзгартириш зарурлигини тушунолмайди” ,-деб ёзади муаллиф. Назаримизда, адабиётшунос Навоий лирик қаҳрамонига бундай талаб қўйиб бўлмаслигини била туриб, атайлаб шундай дейишга мажбур бўлган. Чунки, тадқиқонинг кейинги саҳифаларида муаллиф юқоридаги фикрига қарши бориб, Навоий лирик қаҳрамони сиймосидаги ҳақпарварлик ,гуманистик, ҳаётсеварлик фазилатларини исботлаб беради. Адабиётшунос Иброҳим Ҳаққул асосли таъкидлаганидек, “ Навоий тўғрисида баҳс юритган ҳеч бир олим шўро мафкураси томонидан белгиланган чизиқдан четга чиқа олгани йўқ. Айтиш зарур бўлган фикр-мулоҳазаларнинг аксарияти тадқиқотчиларнинг кўнглида қолиб кетганлиги энди сир эмас ”.

Абдуқодир Ҳайитметов лирика таҳлилида ҳар бир жанрнинг ўрни ва аҳамиятини ҳар томонлама текширади. Навоий лирикасида асосий ўрин тутувчи ғазал жанри таҳлилида олим ғазаллардаги айрим байт ва мисралар қатига сингдирилган мазмун моҳият билан чекланиб қолмай, ундаги асосий йўналишни, ғазалнинг бутун руҳини ташкил этган ички қувватни текширади, шу боисдан ҳам уни яхлит ҳолда таҳлил қилади ва кенг умумлашма хулосалар чиқаради. Биргина «Навоий лирикаси» китобида шоирнинг шундай 76 та ғазали таҳлилида бунга гувоҳ бўламиз. Олим «ғазалга ўзбек адабиёти тарихида катта ўрин эгаллаган , ўз қонун қоидаларига эга бўлган бир бутун бадиий асар» сифатида қарайди, ғазалчиликда битта янги деталь ҳам шоирнинг ижодий ютуғи эканлигини таъкидлайди.

Навоий ғазалларининг тили, услуби, композицион қурилиши, турли-туман байтларнинг мазмун ва шаклан бир-бирлари билан табиий боғланиб кетиш ва бошқа муҳим жиҳатлар тадқиқотчи ишларида нозик кузатилади ҳамда эътиборли фикрлар баён қилинади.

Лирик қаҳрамон масаласи адабиётшуносликнинг муҳим назарий масалаларидан саналади. Мавжуд назарий қўлланмалар, дарсликлар ва изоҳли луғатларда бу масала турлича талқин қилинади. Абдуқодир Ҳайитметов тадқиқотининг катта бир боби ҳам шу масала тадқиқига бағишланган. “Навоий лирикасидаги асосий образлар” деб номланган ушбу бобда адабиётшунос шоир лирикасидаги уч асосий образ- лирик қаҳрамон,шоир образи , лирик персонажга ажратади. Чинданам ошиқ,шоир, унинг фантазиясидан туғилган тўқима образлар бирлашиб лирик қаҳрамон образини яратади, яъни янада соддароқ қиладиган бўлсак, Навоий Навоийнинг ижодий фантазиясидан туғилган Навоий ҳамда ошиқ образлари лирик қаҳрамон сиймосида қуйма ҳолатга келади. А.Ҳайитметов “адабий маънодаги ,маълум даражада тўқима образ – лирик қаҳрамон билан шоир образини бир-биридан бутунлай ажратган ҳолда тушуниш асло мумкин эмас” лигини тўғри қайд этади ҳамда шоир образи автобиографик шеърларида аниқ намоён бўлишини шундай харктердаги шеърлари мисолида исботлайди . Бироқ Абдуқодир Ҳайитметовнинг лирик персонаж талқини масаласидаги мулоҳазаларига қўшилиш қийин. Унингча, ғазалда таъриф-тавсиф этилаётган шахс,яъни гўзал лирик персонаж бўла олади. Абдуқодир Ҳайитметов Алишер Навоийнинг

Кирди симобий либос ичра яна ул гулизор-
Ул қуёшдекким,анга монеъ бўлур абри баҳор.

Ул булут янглиғ либос ичра сизилғон хатлари,
Бор анингдекким,ёғин тушгай булутдин тор-тор.

Бу либоси сиймгул ичра сенинг нозик танинг-
Ул кумушдекдурким,ул сиймоб аро тутқайқарор…

каби мисраларини таҳлил қилар экан,қуйидаги хулосаларга келади: “Гарчи унинг тасвири ошиқ-шоир номидан бораётган бўлса ҳам ,бундаги киши диққатини тортаётган асосий одам-симоб ранг либос кийган гўзалдир. Шунинг учун ,бизнинг фикримизча ғазалнинг асосий қаҳрамони ҳам шу гўзал ҳисобланмоғи керак.Унинг ҳақида сўзлаётган одамни шоир десак,у вақтда бундай ғазаллардаги асосий киши образини персонаж, яъни лирик шеърда биринчи планда тасвирланаётган ,асосий ўринга чиқиб қолаётган, асарнинг ғоявий-бадиий йўналишини,қимматини белгилаётган лирик персонаж ҳам деб айтиш мумкин бўлади.”

Бизнингча, ғазалда таъриф-тавсиф этилаётган гўзал- лирик персонаж бўлолмайди. Чунки, у лирик қаҳрамон томонидан жой олган образдир. “Персонаж”- атамаси “шахс” маъносини англатади ,демак, у лирик персонаж бўлиши учун шахсий қарашларига ,ўзига хос феъл-атворга эга бўлиши керак. Биз бу ўринда симоб ранг либос кийган ул гўзалнинг фақат суратинигина кўриб турибмиз ва лирик қаҳрамоннинг унга бўлган муносабати асосий ўринда турибди. Лирик персонаж бўлиши учун маъшуқа образи бирор бир масалада фикр-мулоҳазасини, истак-талабини, кечинма-ҳиссиётини билдириши зарур.

Абдуқодир Ҳайитметов Навоий ғазалларида гавдаланган кишилар образларини уч турга- лирик қаҳрамон образи, шоир образи ва персонаж образига бўлишда Н.Л. Степановнинг Пушкин лирикасини текширишдаги методига таянган. Бироқ, Н.Л. Степанов лирик персонаж Пушкиннинг сюжетли шеърларида , лиро-эпик асарларида учрашини қайд этади.

Назаримизда Абдуқодир Ҳайитметов юқоридаги ғазалда маъшуқа образига нисбатан ишлатган лирик персонаж атамасини Алишер Навоийнинг савол-жавоб ёки диалог шаклида ёзган ғазалларига тадбиқ этиш ўринли бўлса керак. Боиси бундай ғазалларда лирик қаҳрамон саволларига жавоб бераётган маъшуқа ўз жавобларида ички оламини .у ёки бу нарсага майлини,истак ё орзусини – хуллас,характерининг маълум бир белгисини намоён қилади.

Абдуқодир Ҳайитметов 70- йилларнинг иккинчи ярмидан кейинги йилларда олиб борган тадқиқотларида “психологик тасвир” иборасини илмий истеъмолга киритади. Олимининг 1976 йилда ёзган “Дунёвий лирикада психологизм” мақоласида Гадоий, Лутфий, Атойи, Саккокий каби мумтоз сўз санъаткорлари ижодида лирик қаҳрамоннинг ички руҳий олами моҳирона акс эттирилганлигини тасдиқлайди. Бу мақола кейинчаликАлишер Навоийнинг ғазалчиликдаги психологик тасвир маҳоратини кўрсатишга йўл очди.

Навоийнинг ғазаллари ва бошқа лирик асрларидаги поэтик маҳорати лирик қаҳрамоннинг ички оламини, руҳиятини изчил ва ҳар томонлама очганлигида намоён бўлади. Шу сабаб Абдуқодир Ҳайитметов бу масалага алоҳида мавзу сифатида қарайди.

Кўнгиллар ноласи зулфинг камандин ногаҳон кўргач,
Эрур андоқки, қушлар қичқиришқайлар йилон кўргач,-

Байтини таҳлил қилган А.Ҳайитметовнинг фикрича, “шарқ шеъриятида ёрнинг қадди ҳақида гап борганда, албатта сарв эслатиб ўтилганидек, унинг сочи таърифланганда илон билан боғлиқ бир гап бўлади. Навоийнинг ушбу байтида ҳам шу традиция сақланган. Аммо байтдаги психологик тасвирнинг эмоционаллиги билан шоир шартлилик,схематизм традиционаллик доирасидан дадил чиқиб кета олган” .
Бу хилдаги ҳаётий манзаралар ва қиёслар орқали лирик қаҳрамон кўнгил кечинмаларини объективлаштириш натижасида шоирнинг лирик тасвири психологик характер касб этган.

Бадиий адабиётнинг ҳақиқий тараққиёти сўз санъаткорларининг инсон қалбига , руҳиятига қанчалик кира олгани, сўз орқали унинг сезимларига таъсир кўрсата олгани билан аҳамиятли. Шеърият инсоннинг ички оламига , психологиясига чуқур таъсир ўтказиши билан қудратли. Бунинг учун эса унда психологик кечинмалар тасвири кенг ўрин олиши шарт. Навоий ижодидаги ички руҳий ҳолат тасвири, лирик қаҳрамоннинг ички аҳволи руҳиясини бутун чуқурлиги ва нозиклик билан тасвирланган ўринларни оддий ўқувчи тезда англай бермайди. Абдуқодир Ҳайитметовнинг бир талай тадқиқотларини яратилишида шоир лирикасидаги психологик тасвир ва унинг бадиий талқини масалалари сабаб бўлди. «Дунёвий лирикада психологизм» , «Ғазалда психологик тасвир маҳорати » , «Ғазалда ички руҳий ҳолат тасвири» сингари илмий-назарий мақолаларида Навоий ижодидаги ошиқнинг кўп ўринларда ошиқ-шоирнинг ички руҳий дунёсини очиб беришга қаратилган жиҳатлар , психологик тасвир билан боғлиқ хусусиятлар теран таҳлил қилинган. Олим «руҳий ҳолат тасвири орқали образнинг моҳияти, инсоннинг ички дунёси очиб берилади» , деганда тўла ҳақ. Шу билан бирга руҳий ҳолат тасвири Навоий асарларида алоҳида мақсадга эмас, ижодкорнинг ниятини чуқурроқ англашга, инсоннинг мураккаб ҳилқат эканлигини тўғри тушуниб олишга қаратилгандир.

Ички руҳий ҳолат тасвири билан боғлиқ Навоий шеъриятидаги бу хусусиятлар унинг ҳасби хол мазмунидаги ғазал ва рубоийларида , мухаммас, таржибанд ва бошқа жанрдаги асарларида ўрин олганлиги назарда тутилади. Шоир бадиий маҳоратини ўрганиш борасида ички руҳий ҳолат тасвир йўналишида уларни таҳлил қилиш зарурлиги ўртага ташланади.

Абдуқодир Ҳайитметов Навоий ғазалларидаги психологизмни лирик қаҳрамон ҳолати , ўй-кечинмалари асносида таҳлил қилар экан, бунда лирик қаҳрамоннинг ошиқлик ҳолатининг руҳий манзараси «кўнгиллар ноласи», «Ишқ дардида фиғон чекиб, Телба кўнглум жавридин андоқ паришон ҳолмен», «Хомтама кўнглим дудоғингни тилаб афғон қилур»каби кўнгил кечинмалари, ички дард, ҳаяжон ва изтироблари , қалб интилишлари , қайғу ва ҳасратлари тасвирида акс этса, психологик ҳолатнинг яна бир кўриниши баъзан ҳазил , кулгу орқали ифода этилганлигини кўрамиз. Олим бунга мисол тариқасида Навоийнинг бир байтида келтирилган кулгули ҳолатни: ошиқ ўз севгилисининг дудоғини , яъни лабини орзу қилиб , бошини ҳар деворга уриб фиғон чеккан ҳолатини ўқувчига қизиқарли тарзда етказади.

Умуман олганда психологик тасвир адибнинг поэтик ғоясини чуқур ва таъсирчан очишга ,ҳаётий зиддият ва чигалликларнинг кўнгилдаги акс-садосини аниқроқ ифодалашга, руҳий ҳолат ва кечинманинг авж пардаларини сусайтирмасликка йўналтирилган адабий усулдирки, бу Навоий лирикасида теранлик ҳассослик билан қўлланган. Абдуқодир Ҳайитметовнинг мақоласида билдирилган мулоҳазаларини умумлаштирадиган бўлсак, психологик тасвир улуғ шоир шеъриятида паралезмдан ташқари ҳаётий, юмористик,трагик, драматик бўёқларда ўз ифодасини топган.

Абдуқодир Ҳайитметов улуғ шоир лирикаси мисолида унинг поэтик маҳорати қирраларини кашф этиш билан бирга, адабиётшуносликнинг, хусусан, навоийшуносликнинг келгусида амалга оширилиши зарур бўлган долзарб муоммоларни кўрсатиб берди.

Abduqodir Hayitmetov. Alisher Navoiyning adabiy-tanqidiy qarashlari

ABDUQODIR HAYITMETOV
«XAMSA» HAQIDA IKKI MAQOLA/span>

«XAMSA» VA DAVR

Navoiy poetik ijodining yuksak cho’qqisini, shubhasiz, uning «Xamsa»ga kirgan dostonlari tashkil etadb. «Xamsa» dostonlarining vujudga kelishi o’zbek adabiyoti tarixida eng katta va eng ulug’ voqea bo’ldi. «Xamsa» orqali Navoiy o’zbek xalqining epik dahosini yozma adabiyotda birinchi bo’lib keng va to’la namoyish qildi. «Xamsa» tufayli o’zbek adabiyoti jahon adabiyotida eng yuqori o’rinlardan birini egalladi. Uning avtori esa buyuk dostonchilar Gomer, Firdavsiy, Dante, Nizomiy darajasiga ko’tarildi.

«Xamsa»ga kirgan dostonlari orqali Navoiy o’z davrining ilg’or g’oya va intilishlarini badiiy jihatdan juda keng va chuqur aks ettirish imkoniga ega bo’ldi. Lirik ijod sohasidagi ishlarini «ushoq ish» deb hisoblagan shoir masnaviy shakliga g’oyat yuksak baho berib, o’zining eng yuqori maqsadlarini ana shu she’riy shakl orqaligina ifodalash mumkin deb tushundi. Uning epik talanti avvalo shunda ko’rinadiki, u 50 mingga yaqin misradan iborat bu buyuk asarni kundalik ishlaridan, xususan, davlat ishlaridan uzilmagan holda juda qisqa bir muddat ichida yozib tugallagan.

«Xamsa» yaratish g’oyasi Navoiyda juda erta, u hali Nizomiy, Xusrav Dehlaviy dostonlarini o’qib yurgan yoshlik yillarida yuzaga kelganini, bunda shu ikki shoir asosiy madadkor bo’lganini Navoiyning o’zi «Saddi Iskandariy» dostonida e’tirof etadi:

Burundin chu ko’rguzdungiz yorliq,
Base yetti sizdan madadkorlik,
Kichik erkanimdan bo’lib qoshima,
Ulug’ muddao soldingiz boshima.

Lekin Navoiy «Xamsa»sini adabiy an’analar mahsuli deb qarab, uning yaratilishini tekshirganda adabiy faktorlarni birinchi planga qo’yish aslo mumkin emas. Navoiy ham tipik feodal sharoitda yashab ijod qildi. XV asrning ikkinchi yarmi ba’zi tarixchilar tomonidan feodalizmning O’rta Osiyoda gullagan davri deb hisoblansa ham 1, ammo bu hol shu davrda feodal ziddiyatlarning kuchayganligini, feodal ekspluatatsiyaning ortganini, madaniyatning bir yoqlama, hukmron sinf manfaatlariga moslashib rivojlanganini, jamiyatning ezilgan tabaqalari orasida sinfiy norozilikning kuchayganini inkor etmaydi.

1 A. YU. Yakubovskiy. Chertn obshestvennoy i kul`turnoy jizni epoxn Alishera Navoi. Mahola («Alisher Navoiy» to’plamida, 6-bet).

Bu davrda temuriylar va umuman hukmron tabaqa aysh-ishrat bilan hashamatli kun kechirgan holda, keng xalq ommasi shaharlarda ham, qishloqlarda ham och va yupun hayot kechirar edi. Tom ma’noda markazlashgan davlatning yo’qligi, mamlakatning podshoh tomonidan o’z xonadoni a’zolari va o’ziga yaqin kishilarga boshqarish uchun bo’lib berilishi, bu kishilarning esa keyinchalik markaziy hukumatga ko’p vaqt bo’ysunmasdan, o’zboshimchalik bilan ish olib borishi, o’z shaxsiy boyligini oshirish uchun xalqni talashning hamma shakllaridan bemalol foydalanishi mehnatkash xalq ommasining turmushini cheksiz qiyinlashtirar edi.

Rasmiy tarixiy manbalar bu davrdagi xalq ommasining hayoti haqida juda kam ma’lumot beradi. Garchi Sulton Husayn podshohligining keyingi davrlarida xalq qo’zg’olonlari bo’lgani haqida hech qanday tarixiy ma’lumotga ega bo’lmasak ham, Navoiy o’z asarlarida xalq ommasining qiyin ahvoli, feodallarning o’zboshimchaligi, zulm va adolatsizlikning avj olgani, amaldorlarning johilligi, ruhoniylarning aldamchiligi va hokazolar haqida juda ko’p gapiradi. U «Xamsa»gacha 1481—1482 yillarda yozilgan «Vaqfiya» asarida:

To hirsu havas xirmani barbod o’lmas,
To nafsu havo qasri baraftod o’lmas.
To zulmu sitam joniga bedod o’lmas,
El shod o’lmas, mamlakat obod o’lmas!—

der ekan, bu bilan u o’z davridagi ahvolga ishora qilgan va bor kuchi bilan shu illatlarga qarshi kurashga otlangan edi. «Xamsa», avvalo, shoirning o’z davriga, shu davrning ijtimoiy masalalariga munosabatini keng va chuqur ifodalovchi ulkan badiiy asar sifatida maydonga keldi.

«Xamsa»ning yaratilish jarayoni ham juda xarakterlidir. Navoiy deyarli har dostonining oxirida o’zining mazkur asarni yozish jarayonida bir kun bo’lsa ham tinch o’tirib ishlay olmaganidan zorlanadi. Uning tinchligini buzganlar vazir Navoiydan insof va adolat, haqiqat va madad so’rab kelgan kishilar edi. Ularning keti uzilmasdi. Shoirning vijdoni ularga uzr aytib, qabul qilmay, ularning arz-dodlarini tinglamay jo’natib yuborishga yo’l qo’ymas edi.

Biroq Navoiyning jamiyat hayoti bilan bu qadar yaqinligi, turli ijtimoiy guruhlar bilan qalin aloqada bo’lishi, uning dostonlari g’oyaviy-badiiy mundarijasini boyitishda, ularning hayotiy ruh va mazmun kasb etishida ob’ektiv ravishda katta ahamiyatga ega bo’ldi.

Gumanist shoir o’z asarlarida zulm va adolatsizlikni cheksiz g’azab va nafrat bilan har qadamda qoraladi. Ammo bu bilan muallif feodal tuzumni ongli va ilmiy inkor etdi, deb bo’lmaydi. Navoiyda isyonkorlik kayfiyati qancha chuqur va kuchli bo’lmasin, u feodal tuzumni inkor etish darajasiga ko’tarilmagan edi. Jamiyatning ezilgan tabaqalari uyushib, siyosiy-ijtimoiy ongi oshib, feodal tuzumni o’zgartirish, boshqa tuzum bilan almashtirish haqida bir fikrga kelishga ulgurmagan, feodal dunyoqarashni tamomila rad etuvchi yangi dunyoqarash ham, binobarin, yo’q edi. Shu davrning har qanday ilg’or fikrli kishisi ham feodal tuzumning yomon tomonlarini tanqid qiladi, ijtimoiy hayotni yaxshilash haqidagi ideallarini feodal tuzum imkoniyatlaridan qidirar edi.

Printsip nuqtai nazaridan qaraganda, Navoiy ham ana shu donolarning biri edi, ya’ni Navoiy ham shu davrning kishisi bo’lib, davrga xos tarixiy cheklanish unga xos edi. Biroq u Shaybonixon kabi yangi podshohning emas, balki temuriylarning o’z o’rnida qolishini, o’zini o’nglab olishini, xato va kamchiliklarini tuzatib olib, insof va adolat yo’liga kirishini, mamlakatni obod, xalqni farovon etish uchun bel bog’lashini istardi. Adolatli podshoh—uning eng yuqori siyosiy idealidir. «Xamsa» dostonlaridagi deyarli barcha podshoh obrazlari ana shu idealdan, shu siyosiy dunyoqarashdan kelib chiqib chizilgan. Shu obrazlar orqali ham biz shoir dunyoqarashining kuchli va kuchsiz, ilg’or va cheklangan tomonlari haqida ma’lum tasavvurga ega bo’la olamiz.

Shuning uchun ham u o’z ijobiy qahramonlarining obrazini, ijobiy voqealarni ko’p vaqt orzu va xayoldan kelib chiqib tasvirladi, ideallashtirdi. Bunda u go’zal hayot va yaxshi odamlar haqidagi xalq orzulariga, xalq fantaziyalariga suyandi. Shuning uchun ham badiiy tasvirda bu xil ish tutish romantik printsiplarni taqozo qildi va shoir dostonlarida ular yetakchi o’rinni egalladi. Masalan, biz Navoiy dostonlarida o’z mamlakatida to’la tartib va intizom o’rnatgan Iskandar, Bahrom kabi odil podshohlarning obrazlarini ko’ramiz. To’g’ri, ba’zi o’rinda Navoiy Eron shohi Bahrom haqida gap borganda Sulton Husayn Boyqaroni ham eslatdi. Ochiqdan-ochiq Sulton Husaynni Bahromga o’xshatgan paytlari ham yo’q emas. «Sab’ai sayyor»da bu ochiqroq ko’rinadi.

Demak, Navoiy bu asarida Bahromning maishatparastligini, johilligini tanqid qilish bilan bir qatorda Sulton Husayndagi bu xil kamchiliklarni ham pardali ravishda tanqid qilmoqchi bo’lgan. To’g’rirog’i, Sulton Husaynga xos nuqsonlar shoir tomonidan Bahrom obrazi orqali ochib berilgan. Navoiy badiiy tasvirida shartlilikning bo’lishini so’fizmga bo’lgan uncha-muncha tamoyil ham qonuniylashtirar edi.

Albatta, yozuvchining ijodiy metodi masalasi murakkab masala. Chunki adabiyot jamiyatga, jonli turmushga eng yaqin turgan, undagi o’zgarish va o’sishlarni o’ziga tez qabul qilib oluvchi, tez aks ettiruvchi, ularga tez aks sado beruvchi predmetdir. Badiiy metod ham, binobarin, qotib qolgan narsa emas, u tarixiy tushuncha bo’lib, doim o’sib, turli yangi xususiyatlar kasb etib, takomillashib turadi.

Navoiy «Xamsa»ni yozishga har tomonlama kamolga yetganda kirishdi. Bu shoirning estetik qarashlari bu davrda jahon miqyosida yuqori saviyaga ko’tarilganidan, uning bu sohada o’z davriga nisbatan g’oyat ilg’or nuqtai nazarda turganidan ham yaqhol ko’rinib turadi.

Ko’p romantiklar singari Navoiy ham o’z dostonlarining syujetlarini uzoq tarixdan hamda xalq afsonalaridan oldi. Garchi bu dostonlar mazmunan an’anaviy xususiyatlardan qisman xoli bo’lmasa ham, o’z salaflari—Nizomiy, Amir Xusrav Dehlaviy, Ashraf va boshqalarning dostonlaridagi syujetlarni, qahramonlarning obrazlarini Navoiy tubdan qayta ishlashga, ularga yangicha g’oyaviy-badiiy o’zgartishlar kiritishga harakat qildi va bunga deyarli har bir dostonida to’la muvaffaq bo’ldi.

Navoiy o’z «Xamsa»sida unutilmas va rango-rang qahramonlarning obrazlari galereyasini yaratdi. Ayniqsa, u ideal ijobiy qahramonlarning obrazlarini yaratishda o’z davridan juda yuqori ko’tarildi va insoniyat uchun asrlar bo’yi taqlid qilishga loyiq Farhod, Majnun, Iskandar, Layli, Shirin, Shopur kabilarning obrazlarini yaratdi. Ularning har biri o’zida insoniyatning eng olijanob fazilatlarini va intilishlarini gavdalantiradi, yomonlikning ustidan yaxshilikning g’alabasi uchun kurashadi. O’z yuksak maqsadi va ideallari uchun kurash, mardlik va qahramonlik ko’rsatish, har qanday qiyin sharoitda ham fidokorlik va chidam, go’zallikka muhabbat, yomonlikka nafrat ularning yorqin romantik xususiyatlaridir. Shoirning genial poetik mahorati ham birinchi galda shu obrazlarni chizishda namoyon bo’ladi, u o’zining haqiqiy san’atkorga xos hech bir takrorlanmas ajoyib shoirlik mo»jizalarini ko’rsatdi va shu xilda o’z davridagi ijodiy metod taraqqiyotiga katta hissasini qo’shadi.

«Xamsa»ning yuzaga kelishi XV asrda juda katta tarixiy voqea bo’lgan edi. Bu o’zbek xalqi madaniyatining jahon adabiyoti saviyasiga, o’zbek ziyolisining esa yetuklik darajasiga ko’tarilganidan darak berar edi.

Shunday bir ulug’ asarning o’zbek tilida vujudga kelgani chindan ham alohida ahamiyatga ega bo’lgan edi. Chunki Navoiy davrida o’zi o’zbek bo’laturib, asarlarini o’z ona tilida emas, balki fors tilida yozuvchilar ko’p edi. Bu hol o’zbek xalqining ma’naviy taraqqiyotiga, madaniyatining rivojlanishiga asosiy yo’l bo’la olmas edi. O’zbek kitobxonlari uchun ularning o’z tillarida asarlar yozishi u davrda katta ahamiyatga ega edi. Forsiy tilni forsiy shoirlardan kam bilmagan, forsiy tilda asar yozib, u shoirlar bilan bellashishga iqtidori bo’lgan Navoiy o’z xalqining madaniy talablarini hisobga olib, «Xamsa»ni o’z ona tilida yaratdi.

Shoirning bu ezgu ishini o’sha zamonning barcha ilg’or fikrli kishilari to’la ma’qulladilar. Lekin Navoiyning eng murakkab va og’ir feodal tuzum sharoitida shunday zo’r talant va mehnat, aql va iroda bilan vujudga keltirgan «Xamsa»sini uning zamondoshlari to’la tushunib yeta olganmidi? Yo’q, albatta. Har bir dostonini u, avvalo, mazlum xalq uchun yozgan, romantik voqea va qahramonlar orqali xalq qayg’u-alamlarini aks ettirishga, shu yo’l bilan uning ko’nglini bilib, unga tasalli berishga intilgan edi. U butun yuragi bilan shu xalq uchun yashar, ijod qilardi.

Navoiy dostonlari keng xalq ommasiga sovet davridagina yetib bordi va yetib bormoqda. Navoiy dostonlari faqat o’zbek tilida emas, qardosh sovet xalqlari tillariga ham tarjima etilib, bir necha marotaba nashr qilindi.

Ulug’ shoirning shoh asari «Xamsa»ni xalq ommasiga yetkazishda bu borada qilingan ilmiy tadqiqotlarning roli ham nihoyatda kattadir. Marhum YE. E. Bertel`sning «Navoiy» monografiyasi va qator maholalari, V. Zohidovning «Alisher Navoiyning g’oya va obrazlar olami» monografiyasi va qator maholalari, O. Sharafiddinovning «Alisher Navoiy» monografiyasi va maqolalari, S. Ayniyning tojik tilida bosilgan «Alisher Navoiy» monografiyasi va «Xamsa»ning qisqartirilgan nashri ustida qilingan ishlari, Oybek, H. Olimjon, A. Sa’diy, H. Orasliy, H. Yoqubov, A. Qayumov, T. Jalolov, N. Mallaev, A. Abdug’afurov, S. Erkinov, T. Ahmedov, S. G’anieva, S. Narzullaeva va boshqa sovet olimlarining maqolalari, alohida nashr etilgan broshyuralari va hokazolar buning dalilidir.

Lekin, bu ulkan adabiy-tarixiy obidani o’rganishda qilingan ishlar hali yetarli emas. Olimlarimiz bu asarni o’rganish va tekshirishda, uning hali bizga noma’lum tomonlarini, g’oyalarini, san’atlarini ochishda, tadqiq etishda yana ham ko’p ishlarni amalga oshiradilar, deb o’ylaymiz.

1968

«XAMSA»NING YARATILISH JARAYONI

Alisher Navoiy «Xamsa»siiing yaratilish jarayoni jahon adabiyoti taraqqiyotidagi eng yorqin sahifalardan biridir. Abulqosim Firdavsiy shoh asari «Shohnoma»ni, Nizomiy Ganjaviy «Xamsa»sini 30 yil davomida, I. Gyote «Faust» tragediyasini umr bo‘yi (1773— 1832) yozgan bo‘lsalar, Navoiy o‘z «Xamsa»sining birinchi dostoni «Hayratul-abror»ga 1483 yilda kirishib, oxirgi dostoni — «Saddi Iskandariy»ni 1485 yilda yozib tugalladi va asarning oxirida butun «Xamsa»ni yozishga hammasi bo‘lib umuman ikki yil vaqti ketganini qayd etdi.

Ko‘ramizki, Navoiy «Xamsa» dostonlari ustida g‘oyat samarali ishlagan. 1483—1485 yillar Navoiy uchun eng sermahsul yillar bo‘lgan. Bu yillarni Aligeri Dantening «Ilohiy komediya» ustida (1307—1321), Vilyam Shekspirning «Yuliy Sezar» (1559), «Gamlet» (1601), «Otello» (1604), «Qirol Lir» (1605), «Makbet» (1606), «Antonio va Kleopatra» (1607) tragediyasi ustida, A. S. Pushkinning «Yevgeniy Onegin» (1823—1830) she’riy romani ustida ishlagan yillariga qiyoslash mumkin. Bu yillarda mazkur ijodkorlar o‘zlarining shoh asarlarini yozib tugallash bilan qattiq band bo‘lganlar. Shuningdek, Amir Xusrav Dehlaviy (1253—1305) ham o‘z «Xamsa»siga kirgan dostonlarini juda qisqa muddatda — «Shirin va Xusrav», «Majnun va Layloini 1298, «Matlaul-anvor» va «Oynayi Iskandariy»ni 1299, «Xasht behishtini 1301 yillarda yozib tugallagan.

Abdurahmon Jomiy ham «Tuhfatul-ahror», «Sibhatul-abror», «Yusuf va Zulayho», «Laylo va Majnun», «Xiradnomayi Iskandariy» dostonlarini 1481—1485 yillar davomida, ya’ni uzog‘i bilan besh yil davomida yozib bo‘lgan. Binobarin, biron muhim asarni mumkin qadar qisqa muddatda yozib tugallash masalasida Navoiy dastlab shu ikki alloma — Amir Xusrav va Abdurahmon Jomiydan saboq olgan, desak yanglishmagan bo‘lamiz. Navoiy «Xamsa»sining yaratilishida uning buyuk zamondoshi, ustozi Abdurahmon Jomiy bosh maslahatchi rolini o‘ynagan, asar bitganda birinchi bo‘lib o‘qib chiqqan va unga munaqqid sifatida hammadan avval yuqori baho bergan.

Lekin bundan Navoiy «Xamsa»ni yaratish masalasi bilan faqat ikki-uch yil shug‘ullangan va «Xamsa» uning ikki-uch yillik ijodiy faoliyatining mevasi ekan-da, degan xulosaga kelish xato bo‘lur edi. O‘zbek tilida «Xamsa» yaratish uni juda erta — bolaligidan boshlab band etgan. Navoiy «Saddi Iskandariy» dostonining kirish qismida o‘z ulug‘ xamsanavis salaflariga murojaat qilib:

Kichik erkanimdan kelib qoshima,
Ulug‘ muddao soldingiz boshima, —

der ekan, ma’lum bo‘ladiki, unda «Xamsa» yaratish muddaosi kichikligidayoq paydo bo‘lgan. Buning uchun Navoiy bir umr tayyorgarlik ko‘rgan, o‘zidan oldin yaratilgan «Xamsa»larni qayta-qayta o‘qigan, mutolaa qilgan. Navoiyda yigitlik vaqtidayoq, agar u shunday katta ishga qo‘l uradigan bo‘lsa, ba’zi salaflari kabi o‘ttiz yilda emas, balki «o‘ttiz oy»da yozib tugallashga erishish niyati, orzusi («Bitigaymen o‘ttiz yilin o‘ttiz oy») bo‘lgan[1]. Bu uning ijodiy faoliyatining noyob xususiyatlaridan biri deb qaralishi kerak. Chunki boshqa asarlarini ham u mumkin qadar qisqa muddatda yozib tugallashga intilgan va ko‘p hollarda bunga muvaffaq bo‘lgan.

Lekin Alisher Navoiy katta she’riy iqtidorga ega bo‘la turib, «Xamsa» yozishga qirq ikki yoshida kirishdi. Shunda ham u o‘zini hali Nizomiy, Xusrav Dehlaviy va Abdurahmon Jomiyga nisbatan «shogirdi bebizoat» (kamxarj shogird) deb hisoblar edi. Chunki uning fikricha, «Xamsa»dek buyuk va murakkab janrda qalam tebratadigan shoir yuksak she’riy iste’doddan tashqari katta hayotiy tajribaga ham ega bo‘lishi kerak edi. Bu albatta, undagi kamtarlik va odamiylik belgisi. Bu vaqtda u hali xalq orasida o‘z asarlari bilan keng tanilgan, tan olingan shoir bo‘lishi bilan birga hayotning ham achchiq-chuchugini, past-balandliklarini yetarli darajada tatib ko‘rgan, xuddi shu fursatda Xuroson mamlakatining bosh vaziri vazifasini bajarar, bu unga butun mamlakat, barcha ijtimoiy tabaqalar ahvoli bilan chuqur va batafsil tanishish imkoniyatini bergan edi. Xususan bu pallada Navoiyning avvalo shoir, qolaversa, katta davlat arbobi, mutafakkir sifatida badiiy asar orqali keng xalq ommasiga aytadigan gapi, dardi, fikr-mulohazalari ko‘nglida qalashib yotar edi. Shuning uchun «Xamsa»ning yaratilishi izohlarida birinchi o‘ringa adabiy faktlarni emas, balki hayotiy tajribani qo‘ysak, ilmiy jihatdan to‘g‘ri bo‘ladi.

«Xamsa»ning yaratilishi jarayoniga diqqat bilan nazar solinsa, asar voqealari Navoiyning kundalik hayotidagi ijtimoiy-siyosiy voqea va hodisalar bilan bog‘liqligi, ularning uzluksiz ravishda shoir kayfiyatiga, ijodiga o‘z ta’sirini turli shakllarda ko‘rsata borishi yaqqol ko‘zga tashlanadi.

Navoiy o‘z yaratmoqchi bo‘lgan asarini katta tepalik (qulla)dagi toshdan ishlangan buyuk bir qal’a, ulkan bino («binoiy rafe’») shaklida tasavvur etadi:

Qolmadi chun o‘zga manga chorae,
Qal’a yasardek topibon xorae.

Qulla chu ham oliy edi, ham vase’,
Ustiga qo‘ydum bu binoyi rafe’.

Bu ulkan «bino» besh qismdan iborat bo‘lishi, ya’ni Nizomiy, Xusrav Dehlaviy xamsalari kabi besh dostondan tashkil topishi kerak edi. Uni ko‘ngildagidek yaratish uchun esa Navoiy tinch va osoyishta ijod qilishi, hech kim unga xalaqit bermasligi lozim edi. Ammo buning imkoni yo‘q edi. So‘nggi temuriy podshohlaridan Sulton Husayn Boyqaro (1438—1506) Xuroson taxtini egallaganiga va Navoiyni Samarqanddan chiqarib unga o‘z saroyidan yuksak o‘rin berganiga o‘n to‘rt yil bo‘lgan, mamlakatda nisbatan tinchlik o‘rnatilgan, xo‘jalik, savdo-sotiq, madaniyat rivoji uchun bir qancha qulayliklar yaratilgan bo‘lsa ham, biroq ijtimoiy-siyosiy hayotda tub o‘zgarishlar sodir bo‘lmagan, kambag‘allar hali ham qashshoqlarcha yashar, na kosib, na dehqon o‘z tirikchiligidan qoniqmas, bular hammasi jamiyatning pastki qatlamlari orasida uzluksiz turli noroziliklarning kelib chiqishiga sabab bo‘lar edi. Omma yangi taxtga chiqqan Husayn Boyqaro va uning amaldorlaridan adolat, haqiqat talab qilib, shohni ham, bosh vazir — Navoiyni ham bezovta qilishga majbur edilar. Shu vaziyatni Navoiy «Xamsa»ning birinchi dostoni — «Hayratul-abror» so‘ngida tasvirlagan. Navoiy mazkur dostonning biron qismini yozishga chog‘lanib qo‘liga qalam olib, endi besh-o‘n bayt yozganida, kimdir uni chalg‘itgan, maslahat so‘ragan, yordam talab qilgan, xullas, ijodiy ishidan uzgan. U bosh vazir sifatida birinchi navbatda xalq va mamlakat, xususan, podshohlik vazifalari bilan shug‘ullanishga majbur edi. Bunday ishlar shunchalik ko‘p ediki, «Yo‘q edi bosh qoshig‘ali fursatim» deydi shoir.

Ayturig‘a chunki qo‘yuldi ko‘ngul,
Aytmay o‘n bayt tutuldi ko‘ngul.

Kim bor edi boshima ko‘p mehnatim,
Yo‘q edi bosh qoshig‘ali fursatim.

Tong tun qorong‘iligini pok supurgisi bilan tozalay boshlangandan to charx o‘zining qora choyshabini yopib, yulduzlarni namoyish etishga kirishgunga qadar Navoiyning davlat ishlari bilan, xususan, odamlarni, guruh-guruh shikoyatchilarni qabul qilish bilan band bo‘lganini u o‘zi shunday tasvirlaydi:

Menda bu mobayn erur zorliq,
Xalq jafosig‘a giriftorliq.

Bir dam ulus mehnatidin kom yo‘q.
Bir nafas el javridin orom yo‘q.

Kelgusi bu xasta g‘amobodig‘a,
Ketmagi xud kelmay aning yodig‘a,

Bir suruk albatta ko‘rub ketmayin,
Toki burun ikki suruk yetmayin.

Ushbu satrlardan ma’lum bo‘ldiki, kishilar Navoiyning oldiga oddiy ish bilan emas, balki, qiyin, amalga oshirish mushkul masalalar bo‘yicha kelganlar. Navoiy ularning hal etib bo‘ladigan ishlarini bajarib bergan, bitishi qiyin bo‘lgan ishlar bo‘yicha esa yumshoqlik bilan uzrini bildirgan. Ammo shikoyatchilarning hammasi ham Navoiyning yaxshi gaplariga osonlikcha rozi bo‘lib ketavermagan, janjallashgan, shovqin ko‘targan, uning oldidan ketmay o‘tirib olgan. Shuning uchun Navoiy bu o‘rinda: «Ketmagi xud kelmay aning yodiga» deydi. Bularning hammasi shoirning kayfiyatiga ko‘p vaqt salbiy ta’sir qilgan, asabini buzgan. Buni shoir ifodalaydi:

O‘t solibon, xotiri vayronima,
Tongdan oqshomg‘a yetib jonima.

Ish buyurub uylaki oson emas,
Butmagi aql olida imkon emas.

Uzr demak barchag‘a qattig‘ kelib,
Necha chuchuk so‘z desa, achchig‘ kelib.

Demak, «Xamsa»dagi «Hayratul-abror» va boshqa dostonlarning ko‘pgina satrlari real hayotdagi ana shunday ijtimoiy-siyosiy vaziyat va qodisalar ta’sirida yuzaga kelgan. Navoiy garchi o‘z oldiga adabiy jihatdan avvalgi «Xamsa»larga javob yozish vazifasini qo‘ygan bo‘lsa ham, ammo dostonlarning yuzaga kelishi real ijtimoiy-tarixiy muhit bilan bog‘liq. Bu asarning g‘oyaviy yo‘nalishini ham shu muhit, shu davrdagi vaziyat belgilab bergan. Navoiy dostonda shohlarning adolatsizligi, zulmi haqida:

Eyki, qaviy ayladi davlat qo‘lung,
Zulm sari tushti valekin yo‘lung…

Zulming erur kunduzu fisqing kecha!
Zulmat ila fisqing necha bo‘lg‘ay, necha! —

der ekan, bu mavhum xitob, adressiz chaqiriq, kitobiy gaplar emas edi. Uni o‘zi yashagan, ijod qilgan muhiti shunday fikrga olib kelgandi.

Navoiyning tundan oqshomgacha turli ijtimoiy guruhlarga mansub kishilarni qabul qilib, ularning shikoyatlarini tinglashi bu oddiy qabul emas, ulug‘ shoirning o‘z zamonasi bilan faol munosabati, ijodiy aloqasi edi. Shu jarayonda uning mamlakatdagi ijtimoiy tabaqalarga, ularning fe’lu atvoriga qarashi, bahosi ham tobora oydinlashib borgan. Navoiy «Vaqfiya» asarida o‘zining shu davr faoliyati haqida gapirganda «iligimdan kelgancha zulm tig‘in ushotib, mazlum jarohatig‘a intiqom malhamin yo‘qdim. Va iligimdin kelmaganni ul hazrat (Sulton Husayn Boyqaro — A.H.) arzig‘a yetkurdum», — deydi. Bu o‘rinda Navoiyning ijtimoiy zulmga bo‘lgan munosabati o‘zining aniq ifodasini topgan. «Xamsa»ning besh dostoni ham avvalo ana shu g‘oya, ana shu tezisning badiiy ifodasidir. Masalan, Navoiy boshqalarni ezish, talash hisobiga behisob boylik to‘plagan odamlardan, garchi u Qorun bo‘lsa ham, Rustam bo‘lsa ham, xalq norozi ekanini, ular hech qachon kelisha olmaganligini ochiq ta’kidlaydi va «Hayratul-abror»da yozadi:

Ilgida qoruncha bo‘lib ganju mol,
Topmoq erur xalq rizosin mahol.

Navoiy fikricha haqiqat mazlumlar tomonda. Mazlumlar va zolimlar, boylar va kambag‘allar orasidagi ziddiyatlar taftishi bilan har kuni band bo‘lgan shoir «Hayratul-abror» dostonini qog‘ozga tushirar ekan, uning barcha bob (maqolat)lari chuqur ijtimoiy mazmun kasb etishiga erishgan. Bu asardagi barcha salbiy tiplar hayotda bor odamlar edi. Shu bilan birga Navoiy yuksak sur’at bilan yozar, o‘z fikrlarini she’r bilan ifodalashga jadal intilar ekan, unga vaqt yetishmayotgandek, she’rlarining badiiy saviyasi esa u ko‘zlagan darajada emasdek tuyulardi:

Rishtai avqot chu qo‘toh edi;
Kelmadi ul nav’ki dilxoh edi.

Bu Navoiyning o‘ziga, o‘z ijodiga talabchanligi alomati edi. Shoir o‘ziga: ahvol shunday ekan, yozmay qo‘ya qolsang qanday bo‘lar ekan? — degan savolni ham qo‘yadi va bunga o‘zi javob beradi:

She’rki ham tushti mening jonima,
Ul o‘t bu tosh durur jonima.

Ne de olurmen tutubon barkini,
Mumkin emas xud tutorim tarkini.

Navoiy shoirlik o‘z qismati ekanini, she’r yozish joniga o‘t bo‘lsa ham, tosh bo‘lsa ham, bari bir, u bilan birga bo‘lishini, uni tark etish mumkin emasligini, yozmasa xalqqa aytishi kerak bo‘lgan gaplari qolib ketishi mumkinligini, buni esa u aslo istamasligini uqdirmoqda.

Navoiy «Hayratul — abror»ni hajriy 888 yili yoza boshlab, shu yili tugalladi. Asarning bitgan yili haqida shoir:

Nuqtai tarixiki, ahsan edi,
Sekkizu sekkiz yuzu seksan edi, —

deydi. Bu melodiy hisob bilan 1483 yilga to‘g‘ri keladi. Uni Navoiyning shaxsiy kotibi Abduljamil hijriy 889 yilning rabbial-oxir oyida, melodiy hisob bilan 1484 yil aprel oyida oqqa ko‘chirib bo‘lgan. Shoir 1483 yilning o‘zidayoq «Farhod va Shirin» dostonini yozishga kirishgan. Ish shu qadar tez borganki, hijriy 889 yil, melodiy 1484 yilning boshlaridayoq doston yozib bo‘lingan. Bu asarning yozilish tarixi haqida Navoiy doston oxirida quyidagi baytni bitgan:

Chu tarixi yilin onglay dedim tuz:
Sekkiz yuz seksan erdi dog‘i to‘qquz.

Shoir «Layli va Majnun» dostonining yozilish tarixini hech qaerda qayd etmagan. Abduljamil kotib dostonning ko‘chirilgan yilini hijriy 889 yilning zul-qa’da oyi, melodiy 1484 yilning noyabr oyi deb belgilagan. «Saddi Iskandariy» dostonidan shu narsa ma’lumki, to‘rtinchi doston — «Sab’ai sayyor»ni yozishga kirishish vaqtida Navoiy juda charchagan. Shuning uchun u ma’lum muddat yozish ishini to‘xtatib, bir oz dam olmoqchi

bo‘lgan va shunday qilgan ham. Lekin bu dam olish uzoqqa cho‘zilmay, besh-o‘n kun davom etgan, xolos. Ulug‘ shoir «Xamsa» g‘oyalari, obrazlari bilan yashar, ular unga tinchlik bermas, uni ishga, yangi ijodiy parvozlarga undar, san’atkorga tom ma’nodagi dam olish bo‘lishi mumkin emas edi. Bir oz hordiq zarurligi haqidagi boshqalarning maslahati ham shoirning qulog‘iga kirmasdan, u yana ishga kirishadi va «Xamsa»ning to‘rtinchi dostonini qog‘ozga tushira boshlaydi. Chunki u biron tasodif yuz berib, boshlagan ulug‘ ishining chala qslishi («yarim yo‘lda qolmoq»)ni aslo istamas, bu maqsadga yetishda har kun, har soatni hisoblar edi:

Nasihat mizojig‘a dargir yo‘q.
Kuchum yetmasu o‘zg‘a tadbir yo‘q.

Yarim yo‘lda qolmoq erur mushkul ish,
Manga tushgan ish kimsaga tushmamish.

Navoiy o‘z dostonlarini, xususan «Sab’ai sayyor»ni ortiqcha qiynalmasdan yozib tugallaganini bildiradi:

Yetishmay ko‘p ul ishta panjamg‘a ranj,
Nasib o‘ldi besh ganjdin to‘rt ganj.

Shu bilan birga besh mingcha baytdan iborat bu dostonni shoir to‘rt oyda yozib bitkazganini («to‘rt oydin ziyod emas») bildiradi va tarixini quyidagicha beggilaydi:

Garchi tarixi erdi sekkiz yuz
Seksan o‘tmish edi, yana to‘qquz;

Oyi onning «jumodiyus — soni»,
«Panjshanba» yozildi unvoni.

Bu — melodiy 1484 yilning iyun oyiga to‘g‘ri keladi. Abduljamil kotib ham uni shu yili oqqa ko‘chirgan. Navoiy rejasiga ko‘ra, «Sab’ai sayyor» «Xamsa»ning to‘rtinchi, «Layli va Majnun» esa uchinchi dostonidir. Binobarin, Navoiy 1484 yilning mart-aprel,may-iyun oylarida «Sab’ai sayyor» bilan mashg‘ul bo‘lgan bo‘lsa, «Layli va Majnun» dostonini «Farhod va Shirin»dan keyin yoza boshlagan va tamomlagan. Ya’ni uni shoir juda qisqa bir muddatda — 1484 yilning yanvar-fevral oylarida yozib tugallagan. Shu yilning iyun oyidan so‘ng shoir «Xamsa»sining so‘ngi dostoni — «Saddi Iskandariy»ni yarata boshlagan va 1485 yilning birinchi yarimlarida uni ham yakunlagan. Demak, ulug‘ shoir 1484 yil boshida «Farhod va Shirin»ni tugallab, shu yili «Layli va Majnun» va «Sab’ai sayyor» dostonlarini yozgan va yil o‘rtalarida «Saddi Iskandariy»ni boshlagan. Shoir xususan 1484 yil davomida mislsiz darajada samarali ijod qilgan. Shu yili u o‘rta hisob bilan kuniga kamida 50—100 baytdan yozgan va Sharq she’riyati ijodiy tajribasida yuksak mahorat namunasini ko‘rsatgan. Ya’ni Navoiy butun yil davomida buyuk ijodiy pafos bilan yashagan va ishlagan. Binobarin, u «Xamsa» dostonlarini zo‘rma-zo‘rakilik, kuchanish bilan emas, haqiqiy she’riy ilhom bilan yaratgan. Poetik shavq-zavq butun yil davomida uning hamrohi bo‘lgan.

To‘g‘ri, Navoiy «Xamsa» ustida ishlash og‘ir bo‘lganidan ham ko‘z yummaydi. «Xamsa»ni yaratish jarayonida u behisob qiyinchiliklarga duch kelgan. Bu ishning o‘z mushkulliklari bo‘lishi ham tabiiy edi. Ammo har qanday qiyinchiliklarga qaramay shoir tinmay oldinga, maqsadga talpingan, tirmashib bo‘lsa ham yuksaklarga intilgan:

Talab yo‘lida tolpina, tirmana,
Ne dushvor manzilg‘a yetmak yana!

Lekin bu ijodiy ishning o‘ziga xos xususiyatidir. «Xamsa» yaratishdek murakkab va, Navoiy iborasi bilan aytganda, «dushvor ish»ning qiyin bir tomoni shundaki, yangi «Xamsa» yaratmoqchi bo‘lgan odam o‘z salaflarining «Xamsa»larini harf-harfigacha bilishi, shu bilan birga uning rivojiga o‘zidan yangiliklar qo‘shishi kerak edi. Navoiy «Xamsa» dostonlarini yaratishiga qadar Nizomiy, Xusrav Dehlaviy va boshqalarning shu tip asarlarini chuqur o‘rgangan bo‘lsa ham, lekin u bu bilan qoniqmay, o‘z «Xamsa»sini yozish jarayonida ham ularning asarlarini yangidan o‘qib, yangidan mutolaa qilib turgan. Shu bilan birga Navoiy xoh tarixiy mavzuda qalam tebratmasin, xoh folklor mavzuida yozmasin, o‘z salaflari ko‘rmagan adabiyotlarni ham o‘qishga, xalq orasidan hech kim eshitmagan qissa va afsonalarni ham to‘plab, ularni o‘rganishga, shu asosda yangi gap aytishga, yangi qahramonlarni topishga, ularni yozma adabiyotga olib kirishga, o‘z salaf-ustozlarining kamchilik va xatolarini takrorlamaslikka, she’riyat ummonidan ular termagan dur va javohirlarni qo‘lga kiritishga harakat qilgan. Masalan, u ikkinchi dostoniga oid forsiy, turkiy yozma va og‘zaki manbalarni, tarix saboqlarini o‘rganar ekan, ular orasidan mahorat bilan «Farhodi mahzun dostoni»ni ajratib, tanlab ola bildi. U o‘ziga murojaat qilib, avvalo, tarix kitoblarini o‘rganishga («Burun jam’ et nekim bo‘lg‘ay tavorix»), asosiy diqqatni Farhod obraziga qaratishga («Borida ista bu farxunda tarix») chaqirdi. Shunday chuqur ilmiy tahlil asosida u mehnat kishisi, olijanob Farhodni ikkinchi dostonining bosh qahramoni qilib oldi.

«Sab’ai sayyor» va «Saddi Iskandariy» dostonlarini yaratishda ham shoir shu xil ishlarni amalga oshirdi. Navoiy davriga kelib tarix ko‘p jihatdan buzilgan, o‘zgartib yuborilgan, mavjud adabiyotlarda esa behisob o‘zaro ixtiloflar bor edi. Navoiy Bahrom haqida doston yozishga kirishar ekan:

So‘zda tarix ixtilofi bor,
Aqli tarixning xilofi bor, —

deydi va tarixni o‘zicha o‘rganishga, Bahrom obrazini yangicha talqin etishga, shu asosda o‘z kontseptsiyasini belgilashga bel bog‘laydi. Doston oxirida shoh Bahrom Navoiyning tushiga kiradi va unga xitob qilib, uning xizmatlarini halol baholaydi:

…Buki tariximiz bayon qilding,
Elga ahvolimiz ayon qilding…

O‘zgalar ham yo‘nub bu ishga qalam,
Ayladilar bu dostonni raqam…

Ne eshitganni aylabon tasdiq,
Qildilar nazm, aylamay tahqiq…

Qissa ko‘prak ekanni bilmadilar,
Yana istarga sa’y qilmadilar…

Sen bu ishning payig‘a chun bording,
Eski daftar base ko‘p axtarding…

Navoiy faqat shoir emas, ayni vaqtda bilimdon olim ham bo‘lgan. Ilmiy tadqiqot bilan she’riy ijod «Xamsa»ni yozish vaqtida chambarchas birlashib ketgan. Bu qol shoir asarlarining mazmuniga mazmun qo‘shgan, ahamiyatini oshirgan. «Saddi Iskandariy» dostoni misolida buni yanada ravshanroq ko‘rish mumkin.

«Shohnoma», «Ilohiy komediya», «Haft avrang», «Urush va tinchlik», «Faust» kabi buyuk asarlarning yozilishi jarayonini o‘rganar ekanmiz, bu jahonshumul asarlarning yuzaga chiqishida hal qiluvchi narsa yozuvchining mehnati, uning shaxsiy fidoyiligi, o‘ziga nisbatan talabchanligi, ijodiy pozitsiyasi ekanini qayd etishga va tan olishga to‘g‘ri keladi. Haqiqiy san’atkorlarga xos tarzda Navoiy ham ijodni ijodkorning o‘ziga ham katta bahra keltiruvchi mehnat deb tushungan va uni juda erta bo‘yniga olib, umr bo‘yi, ayniqsa, «Xamsa»ni yaratish chog‘ida shu tushunchaga amal qilgan. Bu davrda Navoiyning orzusi boshqa hamma ishlardan, shu jumladan, bosh vazirlik lavozimidan ham qutulib, faqat shu asarini yozush bilan shug‘ullanish edi. «Farhod va Shirin»da Navoiy yozadi:

Farog‘at kunjida bir go‘sha tutsam;
Meni el, men dag‘i elni unutsam.

Bori ashg‘oldin shoh tutsa ma’zur,
Ki bo‘lsam so‘z demak shug‘liha ma’mur.

Agar aytgan sharoiti yaratilsa, hech kim unga halal yetkizmasa, Navoiy yigirma to‘rt soat davomida kechayu-kunduz ishlashga tayyorligini asarlarining g‘oyaviy-badiiy saviyasini esa eng yuqori nuqtaga olib chiqishi mumkinligini aytgan:

Yigirma to‘rt soat kecha-kunduz
Yigirma to‘rt dam ursam nafas tuz,

Kim andin vaqtima yetsa huzure.
Birovdin topmasa ko‘nglim future, —

Raqam qilg‘on parishon nomalardin,
Yozilg‘on rabti yo‘q hangomalardin —

Hamono teztak aylab qalamni,
Ravonroq torta olg‘aymen raqamni.

Ham o‘lg‘ay bu raqamdin san’ati ko‘p,
Ham o‘lg‘ay san’atida diqqati ko‘p.

Navoiy bu masalada shohga ham murojaat qilgan, ammo natija chiqmagan. Oqibatda shoir davlat, jamoat ishlari bilan ijodiy ishlarini qo‘shib olib borishga majbur bo‘ladi. U ko‘proq kechalari yozar («Ki aylab tunlar uyqu harom»), uyqu hisobiga «ajabdin ajab» asarlarini shakllantirar, biri tugashi bilan ikkinchisi o‘zi qog‘ozga durru gavhar bo‘lib to‘kila boshlar, bundan mamnun shoir horib charchaganini bilmas edi.

«Xamsa» dostonlarini yaratishdagi yana bir muhim moment Navoiyning «Xamsa» yaratishdan juda katta maqsadlarni ko‘zda tutgani, o‘ziniig eng ulug‘ g‘oyalari («ulug‘ komlar»)ni shu epik shakldagina keng ifodalash imkoniga egaligini chuqur tushunib, o‘zining butun mehr-muhabbati bilan bu ishga qo‘l urgani, unda bu asarni yaratishga ishtiyoq asar oxirigacha zarracha bo‘lsa-da so‘nmaganidir. «Hayratul — abror»da jamiyat ahvoli va taraqqiyoti, kishilarning xulq-axloqi bilan bog‘liq barcha fikrlarini shoir o‘z nomidan aytgan, asar markazida o‘zi turgan bo‘lsa, «Farhod va Shirin»da o‘zining mehnat kishisi, haqiqiy pok inson tushunchasi bilan bog‘liq qarashlarini Farhod va Shirin obrazlari orqali gavdalantiradi. «Layli va Majnun»da Navoiy adolatsizlik asosiga qurilgan ijtimoiy tuzum sharoitidagi inson fojiasini tasvirlaydi. Ularga o‘zini qalban juda yaqin tutib, o‘zi benihoya ta’sirlanib, ba’zan esa o‘zini shu qahramonlari bilan bir jon bir tan his qilib yozadi. Doston oxirida shoir shu qissani «Yig‘lay-yig‘lay tugatdim oxir» deydiki, bunda juda katta ma’no bor. «Sab’ai sayyor»da shoh Bahrom obrazi orqali davrining podshosi Sulton Husaynni ko‘rsa, bu asardagi hikoyalarda o‘zbek xalq ma’naviy boyligini, uning orzu-umidlarini kuylaydi. «Saddi Iskandariy» dostonida ulug‘ shoirning ijtimoiy-siyosiy qarashlari, adolat, ma’rifat bilan bog‘liq tushunchalari o‘zining eng mukammal tasvirini topishi kerak edi. Navoiy butun hayoti davomida shunday qarash va g‘oyalar bilan yashagan edi. Uning uchun ushbu g‘oyalarni she’riy-badiiy gavdalantirish u qilish lozim bo‘lgan ishlarning eng muqimi va asosiysi edi. Shu sababli u o‘z ona tilida «Xamsa» yaratish bilan oliy muddaosiga yetajagini ifodalab, o‘ziga o‘zi:

— Ki bu mulk aro qahramon bo‘lg‘asen.
Ulus ichra sohibqiron bo‘lg‘asen! —

deb hayqirar ekan, u haq edi. Shuning uchun «Xamsa»ni muvaffaqiyatli tugallash haqidagi istak uni doim oldinga yetaklardi va shoirga cheksiz ilhom bag‘ishlar edi. Obrazli qilib aytganda, u goh o‘z qahramonlari qiyofasiga kirib, goh ularga juda yaqin turib qalam tebratar, har bir dostonini, har bir bobini bitirganda o‘zini maqsadiga tobora yaqinlashgan his etar edi.

«Xamsa»ning yuzaga kelishida Navoiy zamondoshlari, «Xamsa» yozgan yoki bu janrdagi biron javob aytgan qalamkashlar, she’riyat ixlosmandlari ham katta ijobiy rol o‘ynaganlar. Bunda Abdurahmon Jomiy qanday rol o‘ynaganiga yuqorida to‘xtalib o‘tdik. Navoiy har dostoni boshida bu ulug‘ daho madhiga maxsus boblarda madh o‘qishi bejiz emas. Navoiydan sal burun Ashraf, Hoja Kirmoniy kabi shoirlar ham «Xamsa» yozgan va Navoiy ularning «Xamsa»lari bilan ham yaqin tanish edi. Shuning uchun «Muhokamatul — lug‘atayn»da Navoiy «Layli va Majnun»ni yaratishda Hojuning «Gavharnoma» nomli, «Sab’ai sayyor»ni yozishda Ashrafning «Haft paykar» nomli dostonlaridan ham ta’sirlanganini qayd etar ekan, bunda ma’lum haqiqat yo‘q emas.

Shu bilan birga Navoiy «Majolisun — nafois» tazkirasida o‘z zamondoshlaridan Aliy Ohiy, Kotibiy, Fasih Rumiy, Mavlono Darveshali, Xoja Hasan, Mavlono Abdullo, Amir Shayxim Suhayliy, Xoja Imod kabi o‘nlab xamsanavislarning nomlarini zikr etadi. Masalan, bulardan Amir Shayxim Suhayliy bilan Navoiy shu qadar yaqin bo‘lganki, unga «Majolisun — nafois»dagi uchinchi majlisdan Jomiydan keyin ikkinchi o‘rinni bergan. Bu o‘rinda Navoiy Suhayliyni maqtab kelib, so‘zining oxirida: «Avvaldin oxirg‘acha faqir bila iltifot va ittihodi ko‘p mundun ortuq ta’rifin qilinsa, o‘zumni ta’rif qilg‘ondek bo‘lurdin qo‘rqub, ixtisor qilindi» — deydi. Suhayliy ham an’anaviy «Xamsa»ning «Layli va Majnun» syujetiga javob yozgan edi. Navoiy «Xamsa»sini tugallagach, podshoh Husayn Boyqaro ham uni g‘oyat iliq kutib olgan.

Nihoyat, Navoiy «Xamsa»sining vujudga kelishi davomidagi eng katta tabiiy qiyinchiliklardan biri — bu til masalasidir. Navoiygacha yaratilgan barcha «Xamsa»lar forsiy tilda bo‘lib, o‘zbek tilida bu tipdagi asarni yaratish juda ko‘p ilmiy, siyosiy, adabiy, lingvistik tushunchalarni shu tilda ifodalash degan gap edi. Navoiy bu ishga juda qattiq kirishdi. U o‘z asarini yaratishda faqat adabiy til yoki bir sheva imkoniyatlari bilan cheklanmadi. U o‘zbek tilining barcha shevalariga xos nozikliklarini kashf etishga intildi. «Xamsa» tufayli o‘zbek adabiy tili o‘zining yangi va mukammal qiyofasiga ega bo‘ldi. Ko‘pgina mafhumlarni esa Navoiy o‘zi yaratdi. Shuning uchun «Xamsa»ni yaratish bilan bog‘liq qiyinchilik va to‘siqlar ustida gap borar ekan, til bilan bog‘liq ahvolga Navoiy alohida to‘xtaladi. Navoiy fikricha, har qanday kishining boshqalar bilan so‘zlashadigan kundalik ona tili odatdagi, ko‘p marta takrorlanadigan hodisa bo‘lib, unga odamlar ko‘pda e’tibor bilan qaramaydilar, qanday o‘ng kelsa shunday gaplashadilar. Odamga gap-so‘zidagi kamchiliklar uncha bilinmaydi. Go‘yo har kuni ishlatiladigan, talaffuz etiladigan so‘zlar, gaplar kishining farzandidek, o‘z a’zosidek. Lekin gaplashuv tili bilan adabiy til o‘rtasida katta farq bor. So‘zlarning og‘zaki talaffuzida ko‘p duduqlik, nomukammallik («laknatlar») bo‘ladi. Adabiy asarda shoir ularni tuzatishi, so‘z va iboralarni to‘g‘ri qo‘llashi va talaffuz etishi, adabiy tilga ko‘chirishda o‘ziga talabchan bo‘lishi, boshqalar bilan maslahatlashib turishi, bu haqda tilni yaxshi biladigan odamlarning gaplariga quloq solishi, bir so‘z bilan aytganda, tilga nihoyatda ehtiyot bo‘lishi zarur. Navoiy o‘zining bu fikrlarini «Saddi Iskandariy» dostonining oxirida quyidagicha konkretlashtiradi:

Tuzaldi bu nazming base sarsari,
Yana turki alfoz anga bir sari,

Ki har necha kim diqqati bordur,
Talaffuz aro laknati bordur.

So‘zungniki yaxshi ko‘rursun o‘zung,
Ko‘runmas yomon, chun erur o‘z so‘zing.

Qoshingda sening garchi ko‘p vazni bor,
Chu bor o‘z so‘zing, — yo‘q anga e’tibor,

Ki so‘z zodai tab’u farzand erur,
Chu farzand erur, jong‘a payvand erur…

Besh yuz yillik tarix shunday guvohlik beradiki, chindan ham Alisher Navoiy «Xamsa»sining yaratilishi o‘zbek xalqi madaniyati tarixidagi eng katta voqealardan biri hisoblanadi. Bu asarning yozilishi jarayonini o‘rganish ijodkorlar uchun katta maktab. Navoiy «Xamsa»si avvalo, o‘z davri ijtimoiy siyosiy va madaniy hayotining qolaversa Navoiydagi noyob genial she’riy iste’dodning mahsuli. Shu bilan birga bu adabiy yodgorlik jahon adabiyotining eng yaxshi, eng ulug‘ namunalari kabi hamma davrlarning, hamma xalqlarning hamda barcha avlodlarning sevimli va ardoqli asari bo‘lib qoldi. Uning ko‘p tillarga tarjima qilingani va qilinayotganligi ham shundan dalolat beradi.
____________

[1] Bu haqda Navoiy ustozi Sayyid Hasan Ardasherga yozgan she’riy maktubida ma’lumot beradi. — A. H.

Manba: “Sharq yulduzi” jurnali, 1985 yil, 9-son.

ABDUQODIR HAYITMETOV — NAVOIYSHUNOS OLIM
(Navoiy lirikasi masalalari talqini)
Zarif QUVONOV
Navoiy davlat pedagogika instituti katta o’qituvchisi

O’zbek mumtoz adabiyotining tadqiq etilishi ming yillik tarixga ega bo’lsa-da, XX asrning boshlariga kelib, uni ilmiy o’rganishga, qo’lyozma va bosma matnlar asosida o’zbek adabiyoti tarixini yaratishga jiddiy kirishildi. Abdurauf Fitrat, O.Sharafiddinov, P.Shamsiev, H.Sulaymonov, Oybek, N.Mallaev, Shayxzoda va Izzat Sultonlar bu borada qator tadqiqot ishlarini amalga oshirdilar. Bulardan keyingi adabiyotimiz tarixini o’rganishda, xususan, navoiyshunoslik rivojiga katta hissa qo’shgan olimlar ichida Abduqodir Hayitmetovning o’rni o’ziga xosdir.

Adabiyotshunos Abduqodir Hayitmetov “Navoiy lirikasi” nomli monografiyasida Navoiy lirikasiga undan keyin ijod qilgan Zahiriddin Muhammad Bobur, Munis, Ogahiy qardosh turkiy xalqlarning Fuzuliy, Maxtumquli, Abay, Berdaq, Abdulla To’qay kabi ulug’ san’atkorlari yuksak baho berganliklarini hamda o’z ijodlarida uning ilg’or an’analarini davom ettirganliklarini qayd etib o’tadi.

Navoiy ijodi, uning boy lirikasi o’zbek xalqi badiiy tafakkuri taraqqiyotining muhim bosqichini tashkil etadi, jahon adabiyoti tarixida badiiy ijodning go’zal va yuksak cho’qqilaridan hisoblanadi.

Alisher Navoiy ijodiyotini o’rganish yuzasidan adabiyotshunoslik ilmi ko’p yutuqlarni qo’lga kiritdi. Navoiyni anglash, tushunish, asarlarini xalqqa yetkazish yo’lida qilinishi kerak bo’lgan zarur vazifalar ham oz emas.

Adabiyotshunos Abduqodir Hayitmetov ilmiy faoliyatida Navoiy lirikasini tekshirishga doir tadqiqotlar alohida o’rin tutadi. Shoir lirikasining tadrijiy taraqqiyoti, uning mavzu ko’lami, tur xususiyatlari , obrazlar tizimi hamda shoir badiiy mahoratining muhim qirralari tadqiqiga bag’ishlangan tadqiqotlari navoiyshunoslikning yutug’idir. Ayniqsa, olimning «Navoiy lirikasi» kitobi «shoir lirikasining muhim xususiyatlarini yoritgan dastlabki yirik tadqiqotlardan biri sifatida ahamiyatlidir» .Ozarbayjon adabiyotshunosi Akram Ja’far bir o’rinda olimning bu boradagi faoliyatini baholab, «Navoiy lirikasi» kitobi haqida : «Yaqin Sharq xalqlari, birinchi navbatda turkiy xalqlar poetikasiga qo’shilgan katta hissa va bu sohada olg’a qo’yilgan katta qadamdir » ,- deb yozadi.

“Xazoyin-ul maoniy”asarida jamlangan lirik asarlar tadqiqiga bag’ishlangan “Navoiy lirikasi” deb nomlangan monografiyasi analitik tahlilning batafsilligi, ilmiy-nazariy mulohazalarning puxta va asoslanganligi bilan nafaqat Navoiy lirikasi, balki umuman she’riyat poetikasini o’rganishda muhim qo’llanma bo’ldi.

“Lirika Navoiy uchun ijod sohasida mahorat qozonishning asosiy maktabi, shoir hayotining har qanday sharoitda hech bir tark qilinmagan, doimo qo’l kelgan sevimli va qulay ijod formasi bo’lgan,- deb yozadi Abduqodir Hayitmetov.- Navoiy o’zining buyuk epik asarlariga lirika orqali borgan va uning hayotdan olgan taassurotlari sistemali ravishda ,avvalo, lirikada o’z ifodasini topa borgan” .

Bir tadqiqot doirasida Navoiy lirikasining muayyan qirralarinigina o’rganish mumkinligini qayd etgan adabiyotshunos Alisher Navoiy lirikasining g’oyaviy-badiiy xususiyatlari tahliliga kirishar ekan, avvalo, Navoiy lirikasining olamshumul ahamiyati, mazkur lirikaning tur va janriy xususiyatlari, mavzu ko’lamdorligi hamda undagi obrazlar tizimi va rang-barangligiga doir masalalar bo’yicha kuzatishlar olib boradi.

Lirik she’rda “xos hol” va “xos ma’no” bo’lishini qonuniy deb tushungan, she’r mazmuniga yetarli e’tibor qaratmagan zamondoshlarini esa “Majolis un nafois”da qattiq tanqid qilgan Navoiy o’z asarlarining mazmun va shakliga jiddiy ahamiyat berish bilan ularning umrboqiyligini ta’minladi. Shu bois shoir lirikasi o’z tadqiqotchisidan puxta nazariy tayyorgarlikni talab qiladi. Abduqodir Hayitmetov so’z yuritayotgan monografiyasida ayni masalaga alohida e’tibor qaratadi. Tadqiqotga tortilgan har bir muammo ,adabiy turlar va janrlar normativligi va tarixiyligi, ichki pafosi, kompozitsion qurilishi, mavzu ko’lami, shakl va mazmun birligi kabi nazariy alomatlar vositasida tahlil qilinadi. Teranroq qaralsa, daraxtdagi barglar bir-biriga o’xshamaganidek,bir-birini takrorlamaganidek ikkita g’azal ham hech vaqt bir-biriga o’xshamaydi. Shuning uchun ikkita g’azal tahliliga bir xil yondashuv o’zini oqlamaydi.

Abduqodir Hayitmetov Navoiy g’azallarini tahlil qilar ekan,ular kompozitsiyasida unchalik ham ko’zga tashlanavermaydigan ichki alomatlarni belgilab beradi. Bular:
a) bir mavzudagi g’azallar; b) ko’p mavzuli g’azallar; v) lirik chekinishlar uchraydigan g’azallar; g) kompozitsiyasini lirik xarakter kayfiyati belgilaydigan g’azallar.

Shuningdek, g’azalning kompozitsion yaxlitligini saqlashda uning matla’, maqta’,qofiya, ridif, tasviriy ifodalari ham muhim rol` o’ynashini ta’kidlagan adabiyotshunos ,jumladan, quyidagilarni yozadi: “Navoiy davrida g’azalning mat’layiga katta e’tibor berilgan. Navoiy ham o’z ijodida shu traditsiyaga amal qilgan. Masalan, “Majolis un nafois”asarida o’ziga zamondosh bo’lgan 350 dan ortiq shoirning hayoti va ijodiga to’xtalib,ularning g’azallaridan matla’larinigina misolga keltiradi hamda g’azallariga va shoirlik mahoratiga shu mat’lalarga qarab baho beradi”.

Alisher Navoiy g’azallarini Xusrav Dehlaviy, Hofiz Sheroziy, Abdurahmon Jomiy, Lutfiy, Sakkokiy she’rlari bilan qiyosiy o’rganish asosida olim turkiy adabiyotda g’azal janrining tarqqiyot tendentsiyalariga oid muhim xulosalarga keladi.

“Alisher Navoiy taqdiri tarixdagi ko’p buyuk siymolarning taqdiriga o’xshab ketadigangina emas, ulardan printsipial farq etmaydi,-deb yozgan edi akademik I.Sulton,-o’sha yolg’izlik, o’z sotsial muhiti bilan nifoq, umidlar bilan voqelik orasidagi yer bilan osmondek masofani idrok etgan aqlning dahshati,o’sha ushalmagan orzular nadomati… Ammo, baxtimizga , Alisher Navoiy siymosi va ijodida muqaddas nadomatdan ham savobliroq va qudratliroq dinamit bor: hayotga ko’ngil berish,hayotning jamolidan mast-alastlik…”

Abduqodir Hayitmetov Navoiy lirikasini tekshirish jarayonida ushbu she’riyatning ichki pafosini ,poetik g’oyacini,undagi hayotga muhabbat,hayotga oshuftalik sifatlarini to’g’ri anglab ,izchil tadqiq etgani holda ba’zi o’rinlarda I.Sulton aytganidek, “muqaddas nadomat”ga sho’ro mafkurasi nuqtai nazari bilan yondashadi. Chunonchi, “Navoiyning lirik qahramoni yoki lirik obrazi qancha aqlli,vijdonli, serfazilat, insonparvar, xalqparvar, muhitidan norozi, unga dushman bo’lmasin,umuman,u bizning davrimizdan,tushunchamizdan ancha uzoq bir kishi. U o’z yog’iga o’zi qovriladi,qiynaladi, azob chekadi,lekin o’z maqsadiga yetishish uchun aktiv kurashish ,jamiyatni o’zgartirish zarurligini tushunolmaydi” ,-deb yozadi muallif. Nazarimizda, adabiyotshunos Navoiy lirik qahramoniga bunday talab qo’yib bo’lmasligini bila turib, ataylab shunday deyishga majbur bo’lgan. Chunki, tadqiqoning keyingi sahifalarida muallif yuqoridagi fikriga qarshi borib, Navoiy lirik qahramoni siymosidagi haqparvarlik ,gumanistik, hayotsevarlik fazilatlarini isbotlab beradi. Adabiyotshunos Ibrohim Haqqul asosli ta’kidlaganidek, “ Navoiy to’g’risida bahs yuritgan hech bir olim sho’ro mafkurasi tomonidan belgilangan chiziqdan chetga chiqa olgani yo’q. Aytish zarur bo’lgan fikr-mulohazalarning aksariyati tadqiqotchilarning ko’nglida qolib ketganligi endi sir emas ”.

Abduqodir Hayitmetov lirika tahlilida har bir janrning o’rni va ahamiyatini har tomonlama tekshiradi. Navoiy lirikasida asosiy o’rin tutuvchi g’azal janri tahlilida olim g’azallardagi ayrim bayt va misralar qatiga singdirilgan mazmun mohiyat bilan cheklanib qolmay, undagi asosiy yo’nalishni, g’azalning butun ruhini tashkil etgan ichki quvvatni tekshiradi, shu boisdan ham uni yaxlit holda tahlil qiladi va keng umumlashma xulosalar chiqaradi. Birgina «Navoiy lirikasi» kitobida shoirning shunday 76 ta g’azali tahlilida bunga guvoh bo’lamiz. Olim «g’azalga o’zbek adabiyoti tarixida katta o’rin egallagan , o’z qonun qoidalariga ega bo’lgan bir butun badiiy asar» sifatida qaraydi, g’azalchilikda bitta yangi detal` ham shoirning ijodiy yutug’i ekanligini ta’kidlaydi.

Navoiy g’azallarining tili, uslubi, kompozitsion qurilishi, turli-tuman baytlarning mazmun va shaklan bir-birlari bilan tabiiy bog’lanib ketish va boshqa muhim jihatlar tadqiqotchi ishlarida nozik kuzatiladi hamda e’tiborli fikrlar bayon qilinadi.

Lirik qahramon masalasi adabiyotshunoslikning muhim nazariy masalalaridan sanaladi. Mavjud nazariy qo’llanmalar, darsliklar va izohli lug’atlarda bu masala turlicha talqin qilinadi. Abduqodir Hayitmetov tadqiqotining katta bir bobi ham shu masala tadqiqiga bag’ishlangan. “Navoiy lirikasidagi asosiy obrazlar” deb nomlangan ushbu bobda adabiyotshunos shoir lirikasidagi uch asosiy obraz- lirik qahramon,shoir obrazi , lirik personajga ajratadi. Chindanam oshiq,shoir, uning fantaziyasidan tug’ilgan to’qima obrazlar birlashib lirik qahramon obrazini yaratadi, ya’ni yanada soddaroq qiladigan bo’lsak, Navoiy Navoiyning ijodiy fantaziyasidan tug’ilgan Navoiy hamda oshiq obrazlari lirik qahramon siymosida quyma holatga keladi. A.Hayitmetov “adabiy ma’nodagi ,ma’lum darajada to’qima obraz – lirik qahramon bilan shoir obrazini bir-biridan butunlay ajratgan holda tushunish aslo mumkin emas” ligini to’g’ri qayd etadi hamda shoir obrazi avtobiografik she’rlarida aniq namoyon bo’lishini shunday xarkterdagi she’rlari misolida isbotlaydi . Biroq Abduqodir Hayitmetovning lirik personaj talqini masalasidagi mulohazalariga qo’shilish qiyin. Uningcha, g’azalda ta’rif-tavsif etilayotgan shaxs,ya’ni go’zal lirik personaj bo’la oladi. Abduqodir Hayitmetov Alisher Navoiyning

Kirdi simobiy libos ichra yana ul gulizor-
Ul quyoshdekkim,anga mone’ bo’lur abri bahor.

Ul bulut yanglig’ libos ichra sizilg’on xatlari,
Bor aningdekkim,yog’in tushgay bulutdin tor-tor.

Bu libosi siymgul ichra sening nozik taning-
Ul kumushdekdurkim,ul siymob aro tutqayqaror…

kabi misralarini tahlil qilar ekan,quyidagi xulosalarga keladi: “Garchi uning tasviri oshiq-shoir nomidan borayotgan bo’lsa ham ,bundagi kishi diqqatini tortayotgan asosiy odam-simob rang libos kiygan go’zaldir. Shuning uchun ,bizning fikrimizcha g’azalning asosiy qahramoni ham shu go’zal hisoblanmog’i kerak.Uning haqida so’zlayotgan odamni shoir desak,u vaqtda bunday g’azallardagi asosiy kishi obrazini personaj, ya’ni lirik she’rda birinchi planda tasvirlanayotgan ,asosiy o’ringa chiqib qolayotgan, asarning g’oyaviy-badiiy yo’nalishini,qimmatini belgilayotgan lirik personaj ham deb aytish mumkin bo’ladi.”

Bizningcha, g’azalda ta’rif-tavsif etilayotgan go’zal- lirik personaj bo’lolmaydi. Chunki, u lirik qahramon tomonidan joy olgan obrazdir. “Personaj”- atamasi “shaxs” ma’nosini anglatadi ,demak, u lirik personaj bo’lishi uchun shaxsiy qarashlariga ,o’ziga xos fe’l-atvorga ega bo’lishi kerak. Biz bu o’rinda simob rang libos kiygan ul go’zalning faqat suratinigina ko’rib turibmiz va lirik qahramonning unga bo’lgan munosabati asosiy o’rinda turibdi. Lirik personaj bo’lishi uchun ma’shuqa obrazi biror bir masalada fikr-mulohazasini, istak-talabini, kechinma-hissiyotini bildirishi zarur.

Abduqodir Hayitmetov Navoiy g’azallarida gavdalangan kishilar obrazlarini uch turga- lirik qahramon obrazi, shoir obrazi va personaj obraziga bo’lishda N.L. Stepanovning Pushkin lirikasini tekshirishdagi metodiga tayangan. Biroq, N.L. Stepanov lirik personaj Pushkinning syujetli she’rlarida , liro-epik asarlarida uchrashini qayd etadi.

Nazarimizda Abduqodir Hayitmetov yuqoridagi g’azalda ma’shuqa obraziga nisbatan ishlatgan lirik personaj atamasini Alisher Navoiyning savol-javob yoki dialog shaklida yozgan g’azallariga tadbiq etish o’rinli bo’lsa kerak. Boisi bunday g’azallarda lirik qahramon savollariga javob berayotgan ma’shuqa o’z javoblarida ichki olamini .u yoki bu narsaga maylini,istak yo orzusini – xullas,xarakterining ma’lum bir belgisini namoyon qiladi.

Abduqodir Hayitmetov 70- yillarning ikkinchi yarmidan keyingi yillarda olib borgan tadqiqotlarida “psixologik tasvir” iborasini ilmiy iste’molga kiritadi. Olimining 1976 yilda yozgan “Dunyoviy lirikada psixologizm” maqolasida Gadoiy, Lutfiy, Atoyi, Sakkokiy kabi mumtoz so’z san’atkorlari ijodida lirik qahramonning ichki ruhiy olami mohirona aks ettirilganligini tasdiqlaydi. Bu maqola keyinchalikAlisher Navoiyning g’azalchilikdagi psixologik tasvir mahoratini ko’rsatishga yo’l ochdi.

Navoiyning g’azallari va boshqa lirik asrlaridagi poetik mahorati lirik qahramonning ichki olamini, ruhiyatini izchil va har tomonlama ochganligida namoyon bo’ladi. Shu sabab Abduqodir Hayitmetov bu masalaga alohida mavzu sifatida qaraydi.

Ko’ngillar nolasi zulfing kamandin nogahon ko’rgach,
Erur andoqki, qushlar qichqirishqaylar yilon ko’rgach,-

Baytini tahlil qilgan A.Hayitmetovning fikricha, “sharq she’riyatida yorning qaddi haqida gap borganda, albatta sarv eslatib o’tilganidek, uning sochi ta’riflanganda ilon bilan bog’liq bir gap bo’ladi. Navoiyning ushbu baytida ham shu traditsiya saqlangan. Ammo baytdagi psixologik tasvirning emotsionalligi bilan shoir shartlilik,sxematizm traditsionallik doirasidan dadil chiqib keta olgan” .
Bu xildagi hayotiy manzaralar va qiyoslar orqali lirik qahramon ko’ngil kechinmalarini ob’ektivlashtirish natijasida shoirning lirik tasviri psixologik xarakter kasb etgan.

Badiiy adabiyotning haqiqiy taraqqiyoti so’z san’atkorlarining inson qalbiga , ruhiyatiga qanchalik kira olgani, so’z orqali uning sezimlariga ta’sir ko’rsata olgani bilan ahamiyatli. She’riyat insonning ichki olamiga , psixologiyasiga chuqur ta’sir o’tkazishi bilan qudratli. Buning uchun esa unda psixologik kechinmalar tasviri keng o’rin olishi shart. Navoiy ijodidagi ichki ruhiy holat tasviri, lirik qahramonning ichki ahvoli ruhiyasini butun chuqurligi va noziklik bilan tasvirlangan o’rinlarni oddiy o’quvchi tezda anglay bermaydi. Abduqodir Hayitmetovning bir talay tadqiqotlarini yaratilishida shoir lirikasidagi psixologik tasvir va uning badiiy talqini masalalari sabab bo’ldi. «Dunyoviy lirikada psixologizm» , «G’azalda psixologik tasvir mahorati » , «G’azalda ichki ruhiy holat tasviri» singari ilmiy-nazariy maqolalarida Navoiy ijodidagi oshiqning ko’p o’rinlarda oshiq-shoirning ichki ruhiy dunyosini ochib berishga qaratilgan jihatlar , psixologik tasvir bilan bog’liq xususiyatlar teran tahlil qilingan. Olim «ruhiy holat tasviri orqali obrazning mohiyati, insonning ichki dunyosi ochib beriladi» , deganda to’la haq. Shu bilan birga ruhiy holat tasviri Navoiy asarlarida alohida maqsadga emas, ijodkorning niyatini chuqurroq anglashga, insonning murakkab hilqat ekanligini to’g’ri tushunib olishga qaratilgandir.

Ichki ruhiy holat tasviri bilan bog’liq Navoiy she’riyatidagi bu xususiyatlar uning hasbi xol mazmunidagi g’azal va ruboiylarida , muxammas, tarjiband va boshqa janrdagi asarlarida o’rin olganligi nazarda tutiladi. Shoir badiiy mahoratini o’rganish borasida ichki ruhiy holat tasvir yo’nalishida ularni tahlil qilish zarurligi o’rtaga tashlanadi.

Abduqodir Hayitmetov Navoiy g’azallaridagi psixologizmni lirik qahramon holati , o’y-kechinmalari asnosida tahlil qilar ekan, bunda lirik qahramonning oshiqlik holatining ruhiy manzarasi «ko’ngillar nolasi», «Ishq dardida fig’on chekib, Telba ko’nglum javridin andoq parishon holmen», «Xomtama ko’nglim dudog’ingni tilab afg’on qilur»kabi ko’ngil kechinmalari, ichki dard, hayajon va iztiroblari , qalb intilishlari , qayg’u va hasratlari tasvirida aks etsa, psixologik holatning yana bir ko’rinishi ba’zan hazil , kulgu orqali ifoda etilganligini ko’ramiz. Olim bunga misol tariqasida Navoiyning bir baytida keltirilgan kulguli holatni: oshiq o’z sevgilisining dudog’ini , ya’ni labini orzu qilib , boshini har devorga urib fig’on chekkan holatini o’quvchiga qiziqarli tarzda yetkazadi.

Umuman olganda psixologik tasvir adibning poetik g’oyasini chuqur va ta’sirchan ochishga ,hayotiy ziddiyat va chigalliklarning ko’ngildagi aks-sadosini aniqroq ifodalashga, ruhiy holat va kechinmaning avj pardalarini susaytirmaslikka yo’naltirilgan adabiy usuldirki, bu Navoiy lirikasida teranlik hassoslik bilan qo’llangan. Abduqodir Hayitmetovning maqolasida bildirilgan mulohazalarini umumlashtiradigan bo’lsak, psixologik tasvir ulug’ shoir she’riyatida paralezmdan tashqari hayotiy, yumoristik,tragik, dramatik bo’yoqlarda o’z ifodasini topgan.

Abduqodir Hayitmetov ulug’ shoir lirikasi misolida uning poetik mahorati qirralarini kashf etish bilan birga, adabiyotshunoslikning, xususan, navoiyshunoslikning kelgusida amalga oshirilishi zarur bo’lgan dolzarb muommolarni ko’rsatib berdi.

Abduqodir Hayitmetovning navoiyshunoslikdagi ulug’ xizmatlari