Янги участкани қабул қилиб олган кунимнинг эртаси эди. Ишни нимадан бошлашни билмай, аслида биламан, ахир шу соҳада суягим қотган, аммо нима учундир кўнглимни аллақандай ғашлик, дилгирлик, кимдандир, нимадандир норозилик туйғуси қамраб олганидан, қўлим ишга бормай, битта-ярим бехосдан эшикдан бош суққудай бўлса, ўзимни банд одамдай кўрсатиш учун атрофимга керак-нокерак ҳужжатларни сочиб қўйиб, столга тирсакларимни тираганча ўйга чўмиб ўтирганимда телефон жиринглади.
Зулфия Қуролбой қизи
ЕТИМ УЙ
Зулфия Қуролбой қизи (Зулфия Йўлдошева) – 1966 йили Жиззах вилоятининг Жиззах туманида туғилган. 1989 йили Жиззах педагогика институтининг ўзбек филологияси факультетини битирган. “Турмуш”, “Ёвузлик фариштаси”, “Ўлим ҳеч нарса эмас” ҳикоялар тўпламлари ҳамда “Армон асираси”, “Машаққатлар гирдоби” романлари муаллифи. Айни кунларда “Ўзбекфильм” киностудиясида ишлайди. Ҳикояси асосида “Чақмоқ чаққан тунда” бадиий фильми суратга олинган. “Ёзсиз йил” бадиий фильмининг, “Фидойилар” сериалининг сценарий муаллифи. Ҳикоялари асосида Ўзбек давлат драма театрида “Аёл” спектакли саҳналаштирилди.
Янги участкани қабул қилиб олган кунимнинг эртаси эди. Ишни нимадан бошлашни билмай, аслида биламан, ахир шу соҳада суягим қотган, аммо нима учундир кўнглимни аллақандай ғашлик, дилгирлик, кимдандир, нимадандир норозилик туйғуси қамраб олганидан, қўлим ишга бормай, битта-ярим бехосдан эшикдан бош суққудай бўлса, ўзимни банд одамдай кўрсатиш учун атрофимга керак-нокерак ҳужжатларни сочиб қўйиб, столга тирсакларимни тираганча ўйга чўмиб ўтирганимда телефон жиринглади.
– Ало, эшитаман.
– Участкавоймисиз? – аёл кишининг бўғиқ, шанғи овози эшитилди.
– Ҳа.
– Янги участкавоймисиз?!
– Ҳа, гапиринг. Эшитаман.
– Мен 76-домдан телефон қиляпман. Иложи бўлса, бир келиб кетсангиз.
– Тинчликми, нима гап?!
– Ёнимиздаги домда…
– Нечанчи дом?!
– 78-дом атрофида неча кундан буён аллақандай эркак айланиб юрибди… Менимча, биринчи квартирадаги янги қўшниникига келган! Болаларимизни кўчага ўйнагани чиқаришгаям қўрқяпмиз. Одам билиб бўладими!.. Агар Сиз фуқароларнинг тинчлигини қўриқлайдиган нозир бўлсангиз, келиб ҳолимиздан хабар олсангиз яхши бўларди! Ёки аввалги участкавойимизга ўхшаб…
Аёл мендан олдин ишлаган собиқ нозир шаънига анча-мунча ҳамиятга тегадиган гапларни гапирди. Тушунарли, ишдан кетган одамнинг ортидан ҳар доим ҳам яхши гап айтилавермайди. Кўп йиллардан буён нозирлик ишларида ишлаб келаётганим учун бундай гап-сўзлару можароларга кўникиб кетганман. Майли-да!..
– Хотиржам бўлинг, бу ишнинг тагига етаман.
– Ҳозироқ етиб келсангиз яхши бўларди. Чунки ўша подъездга ҳозиргина ўша киши кириб кетди! Ўлай агар, ўз кўзим билан кўрдим….
78-уйда яшовчи фуқароларнинг керакли ҳужжатларини қўлга олиб, шошилинч кўз югуртирдим, биринчи квартирада аёл киши рўйхатда турибди: Муслимова Раъно Қодировна.
Зудлик билан папкамни қўлтиқлаганча хонадан чиқдим.
***
Мана, етмиш саккизинчи уй. Икки томонидан бурама мошина йўли кесиб ўтгани учун бошқа уйлардан алоҳида ажралиб қолган етим уй…
Қизиқ, уйлар ҳам бир-бирига ўхшаркан, деган ғалати фикр хаёлимдан ўтди. Чунки анча йиллар олдин худди шундай уйда яшагандим-да. Фақат шаҳарнинг нариги чеккасида. Биз яшаган уй ҳам икки томонидан бурама мошина йўли кесиб ўтгани учун қўшни уйлардан ажралиб қолган, беш қаватли, икки хоналигу бир хоналик квартиралардан иборат, лекин яқинда қуриб битирилгани учунми, янги ва кўримли эди. Деворлари силлиқ, бўёқлари ярқирарди. Айниқса, кечки пайтлар ботаётган қуёшнинг оловранг шуълалари уйнинг ён деворларида жилва қилганида бир бошқача файзли кўринарди. Бу уй эса худди эгалари ташлаб кетгандай анча ғариб ва қаровсиз эди. Ўша пайтлари қўшни бўлган танишларимиз беихтиёр эсимга тушди: эр-хотин ўқитувчилар Маҳбуба билан Мирсаид… Икки ўғли бор бева мантипаз Марям опоқи… Соҳибжамол Раъно… Боря ака билан Люда опа…
Касбимизга хос совуққонлик менинг ҳам табиатимни четлаб ўтмаган бўлса-да, “пешона”сига қизил рангда ёзилган “78” рақами анча униқиб қолган “дом” ҳовлисида турарканман, негадир юрагим тўлиқди.
Бир маҳал йўлнинг нариги томонидаги уйдан эллик беш-олтмиш ёшлар чамаси лорсиллаган аёл чиқиб, гўёки ўз иши билан кетаётган одамдай ёнимдан ўтаркан, ўнг томондаги балкон деразасига ишора қилди-ю, шипиллаганча ўз йўлида давом этди.
Аёл кўрсатган деразага қараб, бир вақтлар ўзимизнинг етим уйнинг биринчи қаватида яшаган Раънони – янглишмадим, шекилли, унинг исми Раъно эди-ёв, э, нима фарқи бор, Раъноми, бошқами, муҳими, у жуда гўзал эди, чиройли нарсаларга эса қандай ном берилмасин, барибир гўзал бўлиб қолаверади – қўшни жувонни эсладим.
Тўғрисини айтсам, биринчи марта уни кўрганимда ҳайратдан ўзимга келолмаганман. Лекин кейин ёқтирмай қолдим. Кўча-кўйда, айниқса, қўни-қўшнилар олдида ўзини хокисор, кўнгли очиқ аёл сифатида кўрсатгани билан ахлоқ масаласида унчалик тоза эмасди, шекилли. Ҳамиша тартиб-қоидани, покизаликни ҳамма нарсадан устун қўювчи нозирлар сулоласининг вакили бўлганим учун ҳам уни жиним суймаган бўлса керак, деб ўйлайман. Янаям, ким билсин… Лекин хотинимнинг унга ҳаваси келарди: “Якка ўзи икки хонали ҳай-ҳот-дай уйда яшайди-я… Ижарада бўлсаям!”. Гапирса гапирибди-да, бировлар ҳаёти хотинлар учун ҳамиша жаннат бўлиб кўринаверади, деб ўйласам ҳам, хотинимнинг қандайдир аёлнинг туриш-турмушига ҳавас қилиши негадир ғашимга тегарди, шунинг учун: “Қайдан биласан, балки ўша хотиннинг сенга ҳаваси келар, бир хонали бўлсаям, ўз уйимиз. Аллақандай ижарахона эмас!” дея узиб олардим ҳар сафар.
Балки гап на сулолада, на хотинимнинг унга ҳаваси келганида эмасдир… Нима десам экан… Нафсиламрни айтганда, ўша Раънонинг чиройли юз-кўзларига синчиклаб тикилган одамни бир нарса ҳайратгами, таажжубгами соларди-да. Бу нима эди? Очиғи, билмайман. Мулойим кибрми ёки нафратми… балки ўз ҳаётидан норозиликми… билмайман, билмайман… Балки менга дуч келганида унинг юз-кўзларига шунақа ифода балқир? Ахир, бизнинг ишимизнинг кимларгадир нохушлик, нотинчлик келтирадиган томонлариям бор-да!
У вақтларда ўша уй жойлашган мавзе менга қарашли эмасди, лекин ёш ва қизиққон, бунинг устига, ўз касбимни яхши кўрганимдан, ҳар эҳтимолга қарши (хизмат юзасидан дегандай!), билиб қўйсам ёмон бўлмасди, деган фикрда қўшниларимизнинг деярли ҳаммаси ҳақида анча-мунча нарсалардан хабардор эдим. Раъно ҳақида-ку аллақачон кўп нарсаларни билиб олгандим.
Айтганча, биринчи марта уни уйимиз муюлишида учратганман. Ўша куни одатдагидай уйдан вақтли чиққандим. Кутилмаганда қаршимдан чиқиб қолди. Менга кўзи тушди-ю, бирдан юришдан тўхтади, сурма тортилган қийиқ кўзлари бир лаҳза безовталик билан боқди, кейин ерга қараганча туриб қолди. Кулча юзи оппоқ, бўйнида пуштиранг шоҳи дуррача енгил ҳилпираётган, камсуқум, хушбичим, соҳибжамол!
Биз кумушранг тонг палласи гап-сўзсиз, йўл ўртасида турардик. На у бир сўз деди, на мен… Ёнгинамиздан биринчи автобуснинг шувиллаб ўтиши ва ахлат челагини бўшатгани чиққан Марям опоқининг ўткир нигоҳи иккаламизни ҳам ҳушёр торттирди. Биз мум тишлаганча ўз йўлимиздан кетдик.
Кейинги сафар уни театрда кўриб қолдим.
Ўша вақтларда роса шов-шув бўлган тарихий спектакл намойиши ўтаётган эди. Томошабинлар сувдай оқиб келаётган, театр ходимлари азбаройи тинчликни сақлаш мақсадида бизлардан кўмак сўраган, шунинг учун мен билан ўртоғим қўшимча куч сифатида навбатчиликка юборилгандик. Ўртоғим бундан норози эди. У театрни ҳам, томошаларни ҳам ёқтирмасди. Менда эса аксинча. Нафосат ва санъат ҳамиша қалбимни ром қилиб келган. Айниқса, ерни қарсиллатиб тепиб, рақсга тушиш жону-дилим эди. Уйланмасимдан олдин хонамга қамалиб олиб, шўх мусиқага хумордан чиққунча рақсга тушган вақтларим бўлган…
Четда турганча зални кузатарканман, ложалардан бирида ўтирган Раънони кўриб қолдим. Эгнида бўғма ёқали кўйлак, жажжи, пуштиранг қулоқларида тилла балдоқлар ялтирайди. Ёнида элликларга борган, сочлари оппоқ, аммо ўта башанг кийинган савлатли киши у томон хиёл энгашиб бир нималарни шивирлар, гап орасида Раънонинг елкаси узра мавжланган сочларини силаб қўярди. Бу ҳол бир зумда Раънонинг тасаввуримдаги нурли сиймосини чилпарчин қилиб, синиқларини ҳар томонга сочиб юборгандек бўлди. Ижирғаниб афтимни буриштирдим. Ўшанда илк бор ич-ичимдан кучли бир нарса кўтарилди: Тангри таоло гўзалликни яратишдан олдин унга фақат ва фақат яхшилик ҳамда поклик рамзи бўлсин, дея ҳукми илоҳий эълон қилмаган экан-да!
Аммо-лекин хаёлан “оқсоч”нинг гарданига роса мушт туширдим!
Шу вақт оркестр мумтоз бир куйни чала бошлади-ю, мен учун ҳамма нарса ўз ўрнидан қўзғалиб, ҳавода муаллақ қолгандай бўлди. Ҳамма-ҳаммасини – хизматда эканлигимни ҳам, Раънони ҳам унутдим.
Спектакл яримлаганда бехосдан ўзимга келиб, атрофимга ҳушёр назар ташладим. Ахир, мен бу ерга текин томоша кўриш учун юборилмаганман-ку!
Бир зум ичида нигоҳим бутун зални қамраб олди. Ва… Раънода тўхтади. У ҳалиям ўша “оқсоч”нинг ёнида, тўғрироғи, ундан ўзини тортиброқ ўтирарди.
Томоша тугаб, одамлар залдан чиқа бошлаганларида Раъно «оқсоч»ни қўлтиқлаганча иссиқ оқим аро ёнимдан сирғалиб ўтиб кетди Назаримда, у мени кўрди, таниди ҳам, лекин танимаганга, кўрмаганга олди. Бирдан ичимда нимадир ловуллаб кетди. Нафрат билан жиноятчига қарагандай ортидан қаттиқ тикилиб қолдим.
Эртаси куни қўнғироқ қилиб ҳамкасб нозирни ҳушёрликка чорлаб қўйдим. Ахир, билиб бўладими, бунақа аёллар яшайдиган хонадонларда нималар юз беришини!
Ҳамкасб нозир – қирқ бешларга борган, семизлигидан ҳамма ёғини ёғ босган киши – сергак тортиш ўрнига пихиллаб кулди, кейин палағда овозда деди:
– У аёл нозик одамлардан бирига тегишли, тилингизга эҳтиёт бўлинг! Лекин “қизалоқ” чаккимас-а!
“Тўнка!”
***
Подъездга кириб, у ерда ҳеч ким йўқлигини кўргач, қорамтир қизғиш дерматин қопланган эшик қўнғироғини чалдим. Кейин яна икки марта… Аммо ҳеч ким эшикни очмади.
Подъезд тугул, уйда ҳам ҳеч ким йўқ-ку, деган хаёлга бордим.
Қўни-қўшнилардан сўраб-суриштиришга ҳаққим бор, аммо қайсарлик ва жаҳл билан ташқарига чиқиб, биринчи қаватнинг балкони остидаги бетон супага бориб ўтирдим.
Атрофга зингил солдим. Ҳовли кимсасиз, зерикарли, атрофда болалар майдончалари ва қўққайган домлару дарахтлардан бошқа ҳеч нарса йўқ. Анави ерда ўриндиқ қўққайиб турибди, лекин бутун жойи йўқ, бир томонга қийшайиб қолган. На бир дўкон, на бозор-ўчар бор. Ҳатто пистачиларам йўғ-а! Шунақа худо урган жой ҳам бўладими?! Аввалги ишхонам бу ердан минг марта яхшироқ эди. Отчопар атрофидаги, одам ҳам, савдо-сотиқ ҳам гавжум мавзеда ишлаш бошқача-да. Тўғри, унақа жойларда ҳамма ҳам ишлайвермайди. Нафақат ишни, балки одамларни ҳам яхши биладиган, иложи борича ҳеч кимни, ҳатто мушукнинг ҳам ҳасадини келтирмайдиган пухта нозир бўлмаса, у ерларда тартиб-қоидани ушлаб туриш қийин. Ўзи, тўрт-беш йилдан кейин нафақага чиқаман деб тургандим, нега бирдан бу ёққа юборишди, ҳайронман?! Оддий нозирнинг бир мавзедан бошқасига ўтиши кўпчиликнинг диққат-эътиборини тортмаслиги мумкин, аммо ўша нозирнинг ўзини минг турли ўй-хаёллар илон-чаён бўлиб чақиши турган гап!
“Анави, мендан олдинги нозир қай гўрдаги саунага борган экан? Ҳар қалай, бегона мавзега бош суқмагандир? У шўринг қурғурнинг тақдири не кечади энди? Умр бўйи тартиб-қоида соҳасида ишлаган одам бошқа жойда ишлай олармикин? Умуман, бошқа жойда уни қандай қабул қилишади? – дея хаёлимдан ўтказдим. Кейин бетоқатлик билан яна ўзим ҳақимда ўйладим: – Одатда, бунақа мавзеларга ёшларни юборишарди. Мен анча-мунча хизмат қилиб қўйган одам бўлсам. Обрўйим ҳам ёмон эмасди… Нега…”
Тавба, анави сўлғин қарағайнинг кимга кераги бор экан? Кесиб ташлашса бўлмайдими?! – бетон ариқча бўйида бир томонга қийшайган дарахт негадир кўзимга шумшук кўринди. Эсимда, беш яшар ўғлим янги йил арафасида арча олиб келинг деб хархаша қилганида, уйимиз ёнидаги мана шунга ўхшаш қарағайнинг бир шохини синдириб олиб боргандим…
Хўп, аломат тентак бўлган эканман-да!
Бир маҳал нимадир тарақлагандек бўлди. Дераза очилдими, деб ўйлаб ортимга қарадим. Йўқ, дераза боз-боягидай берк эди. Ичкарида одам бор, шекилли, деган шубҳага бориб, ўрнимдан турдим, аввал ўнг томондан, кейин чап томондан айланиб, атрофни кузатдим. Ҳеч ким йўқ. Кутишга қарор қилдим. Балки кимдир айёрлик қилаётгандир.
Хаёлим яна Раънога кўчди.
***
Қиш оқшоми эди. Кечки овқатдан кейин оёқни узатиб ҳордиқ олаётгандим, кутилмаганда пастки қаватдаги хонадонлардан бирида шовқин-сурон эшитилди. Қичқириб уйни бошига кўтараётган аёл киши эди: “Кетинг! Ҳозироқ чиқиб кетинг! Сизсиз ҳам яшай оламан. Агар кетмасангиз, ўзимни деразадан ташлайман!”. Ўрнимдан сакраб турган эдим, хотиним йўлимни тўсди.
– Аралашманг, барибир деразадан ўзини ташламайди, – деди у мени ҳайрон қолдирарли вазминлик билан.– Биринчи қават-ку…
– Раъноми? – дедим овозим бўғилиб. – Нимадир бўлган, шекилли…
– Шекилли эмас, аллақачон бўлар иш бўлиб бўлган! – деди хотиним энди андак зарда билан. – Ҳар доим уйига кеп турадиган киши Раънони ўлгудай яхши кўради!..
– Яхши кўрса, уйлансин! – деб юбордим беихтиёр.
– Хотиним негадир хўрсиниб қўйди, кейин давом этди:
– Раъно ҳам шуни истайди, аммо хуштори негадир бу мажбуриятни бўйнига олгиси келмайди. Лекин, – хотиним қизишиб кетди. – Раънони ҳам ўз ҳолига қўймайди. Мана шунақа уруш-жанжаллардан кейин икки ойлаб йўқ бўлиб кетади-да, яна пайдо бўлиб қолаверади.
– Ҳайдаб солса бўлмайдими? – овозим паст чиқди, ўзим зўрға эшитдим, лекин хотиним яхши англаганди.
Менимча, Раъно унга ўрганиб қолган.
“Ҳар доим уйига кеп турадиган киши Раънони ўлгудай яхши кўради”миш. Раъно-чи? Раъно уни яхши кўрадими-йўқми? Мана бугун уришиб қолишди. Энди оқсоч икки ой, балки ундан ҳам кўпроқ қорасини кўрсатмайди. Ўзича аразлайди, гўё сенсиз ҳам яшай оламан, дегандай, ким билсин, балки чиндан ҳам Раънони кўргиси келмаётганига, ёши бир жойга бориб қолганида йўлдан озганига ўзини ўзи ишонтирмоқчи бўлиб вақт ўтказар, буям аслида унинг ёшидаги одам ҳаётига раҳна солаётган кексалик ожизликларидан бири, менимча. Раъно бўлса бу ёқда хун бўлиб юраверади. Лекин кутилмаганда яна оқсоч пайдо бўлиб, Раънонинг йўлини тўсади. Шунда Раъно ҳеч нарса бўлмагандай уни қабул қилаверадими? – дилимни хуноб қилаётган чалкаш хаёллар тонггача ором билмади.
Эрталаб зинадан тушаётиб Раънонинг эшиги олдида ўтирган оқсочга кўзим тушди. Фаҳмимча, кечаси Раъно барибир уни ҳайдаб чиқарган, у эса кетишни истамай, зинада ўтириб тонг оттирган! Қадам сасини эшитиб оқсоч безовталанди, изтироб ичида бир нималар деб ғўлдираганча ўрнидан турди, кўйлаги ёқасида қийшайиб қолган қимматбаҳо галстугини тўғрилади, тўзғин сочларини тузатган бўлди, кейин гўё ҳозиргина келган кишидай эшик қўнғироғига қўл чўзди.
Ёнидан ўтаётиб кўз қирим билан оқсочнинг гезарган, тиришган юзига разм солдим. Кўринишидан бамаъни, ҳатто зиёли одамга ўхшайди. Нима бало жин уриб бу кўйга тушган экан шўрлик? Кечиккан муҳаббатми ёки ҳаётидан, оиласидан норозилик сабаб бир чимдим ҳаловат истаб юрганларданмикин? Балки бутун умр омаднинг, обрў-эътиборнинг ортидан қувиб, борига қаноат қилиб юрган-у, кутилмаганда қаршисида бениҳоя соҳибжамол пайдо бўлганида оқсоч эс-ҳушини йўқотган, ўз обрўсига доғ туширадиган таваккалга қўл уришга эса журъати етмайди…
Шу воқеадан кейин икки ой ўтиб, кечки пайт хотиним тўсатдан:
– Эртага ишдан вақтли келасизми? – деб сўраб қолди.
Нима гап, дегандай савол назари билан қарадим.
– Раънонинг туғилган куни экан. Қўшниларни уйига таклиф қилган.
– Нима бўпти шунга? – дедим бирдан авзойим ўзгариб.
– Нима бўпти, деганингиз нимаси? – деди хотиним оҳиста, ҳайрон бўлганини билдирмай. – Эртага Раънонинг туғилган куни! Бечорани шаҳарда йўқлайдиган ҳеч кими йўқ. Отаси ундан аразлаган, гаплашмайди, ўгай онаси ҳар замонда бир келади-ю, лекин биракай қилиб, Раънонинг топган-тутганини олиб кетади. Ҳадеса, ўгай укалари ёшлигини, битта отасининг топгани рўзғорга юқ бўлмаётганини рўкач қилади. Шунга қўшнилар йиғилишиб чиқмоқчимиз. Меҳр-оқибат дегандай…
– Бунинг менга даҳли йўқ! Қолаверса, эртага хизматда бўламан, – баҳона қилдим. – Хотинлар йиғилишиб, чиқаверинглар…
– Ҳайронман, нега жаҳлингиз чиқяпти?
– Шунинг учунки, ўша аёл!.. – бақириб юбордим. – Нима қиласан, гапни чувалатиб!
Барча нозирларнинг сабр-тоқатли хотинлари каби хотинимнинг дарров уни ўчди, фақат худбин эрининг дастидан қалби озор чеккандай қовоғини солиб, бармоқларига тикилганча туриб қолди.
Мен ҳам осонликча хотиннинг олдига тушадиган эркаклардан эмаслигимни билдириб қўйиш учун пинак бузмай, телевизорга тикилиб ўтиравердим.
Хотиним жаҳл билан силтаниб хонадан чиқди, орадан беш дақиқа ўтди ё ўтмади, юзлари бўғриққанча қайтиб кирди.
– Ўзингиз ўйланг, – деди у энди муросали оҳангда. – Икки болали бўлганимизда мени қишлоқдан олиб келдингиз. Шаҳар тугул, яқин-атрофдаги бозорни ҳам ҳалигача тузук-қуруқ билмайман. Мана шу хотин мени етаклаб юриб, қаерда бозор, қаерда поликлиника бор, ҳаммасини кўрсатди. Сиз ҳафталаб сафарга кетган кунларингиз ё ўзим, ё болалар касал бўлиб қолганида мана шу Раъно…
Мен совуққонлик билан хотинимнинг гапини чўрт кесдим:
– Бунчалик содда бўлманг, хоним. Буларнинг ҳаммаси қўшниларга яхши кўриниш учун!
Хотиним гап тополмай, бўзариб кетди.
Аммо туғилган кун можароси шу билан тугамади.
***
– Дадаси, ҳозироқ Раъноникига чиқмасангиз бўлмайди, – деди хотиним эртаси кечқурун шошилиб уйга кириб келаркан. – Мирсаид ака билан Боря ака чақиришяпти. Чиқмасангиз, ўзлари келиб олиб кетишаркан…
– Шуниси етмай турувди!
Хотиним хафа бўлгандай юзини бурди.
На илож! Эр-хотин узун-қисқа бўлиб Раънохоннинг уйига кириб борганимизда аллақачон меҳмонлар жамулжам бўлган экан.
Хона ҳам, дастурхон ҳам дид билан безатилганди. Ҳавони райҳон, атир-упа ва вино ҳиди тутиб кетган.
Стол атрофида Мирсаид ака билан Боря ака ўз хотинлари билан ўтирарди. Уларнинг ёнларидан жой олган қўшни аёллар вафо ва садоқатнинг тирик тимсолларидай виқор билан ўтиришар, шу намойишкорона кўринишларининг ўзиданоқ уларнинг Раънога беписанд қарашлари сезилиб турарди.
Хиёл қисиқ кўзлари ва пуштиранг лабларида табассум жилва қилса-да, нигоҳлари ғамгинлик билан боқаётган хонадон соҳибаси бизни ҳоли-жонимизга қўймaй тўрга ўтқазди. Хотиним хижолатдан қизарган, мен эса ўз ўрнимни топгандай гердайиброқ ўтирардим. Ҳали сўрашиб улгурмасимиздан эшик қўнғироғи жиринлади, Раъно узр сўраб, дик этиб ўрнидан турди ва йўлакка чиқиб бир неча дақиқалик паст овозли ғишавалардан кейин оппоқ дастурхонга ўралган тоғора кўтарган Марям опоқи билан бағрига анвойи гулдастани босганча, қирқ-қирқ бешларга борган, баланд бўйли, икки ёноғи қип-қизил юзида пўстакнинг йиртиғидай митти кўзлари йилтиллаб турган, бақалоқ, бунинг устига тепакал бир кишини бошлаб кирди.
– Бу киши… – ёноқлари қизарган Раънохон бироз тутилинқираб янги меҳмонни таништирди. – Қўчқор ака…
Одатдаги табриклару мақтовлардан кейин Раънохон музика қўйди. Бироз ғамгин, лекин ҳаяжонга, муҳаббатга тўла куй. Аввалига бу аёл ҳар қандай ғам-ташвишни куй-қўшиқ, кўнгилхушлик билан енгади, шекилли, деган хаёлда, ҳаммага бирдай мулойимлик ила меҳмоннавозлик қилаётган Раънонинг хатти-ҳаракатларини истеҳзо билан кузатиб ўтирган бўлсам-да, кўп ўтмай ё менга ҳам мусиқа таъсир қилдими, ё танимни қиздираётган конъяк ёғдусими, билмадим, бирдан кайфиятим кўтарилди, ўзимни қандайдир ижарахонада, ночор одамлар қуршовида эмас, кўп йиллик қадрдонларим орасида ўтиргандай ҳис қила бошладим. Ўзи шунақа, кайфим чоғ пайтларда атрофимдагиларга бошқача кўз билан қарашга, уларни тушунишга ҳаракат қилиб қоламан, хизматчилик эсдан чиқади.
Эр-хотин корейслар бир-бирининг пинжига кирганча оҳиста рақс тушишарди. Боря аканинг корейсларга хос кенг юзи ва қийиқ кўзларида бениҳоя меҳр-садоқат уфурарди. Люда опа эса жимгина унинг кўксига бош қўйган, назокат билан хиром айларди. Улар бефарзанд эдилар. Эр-хотинга ҳавас билан қараб ўтирган Раънохон кўзимга аллақандай “оқ қарға” эмас, оддий, бахтсиз хотин бўлиб кўринди. Беихтиёр уни оқлай бошладим: нима қилсин, онаси болалигида оламдан ўтган, отаси бошқа аёлга уйлангач, уни ўгай онасининг жиянига турмушга бермоқчи бўлишган, энди ўн олтига кирган қизча буни хоҳламайди, шунинг учун шартта уйидан қочиб шаҳарга келади. Бу ерда қандайдир суллоҳ билан танишиб қолади-ю ҳаёти издан чиқади… Балки бунга унинг ўзи, ғўрлиги сабаб бўлгандир? Биламан, нима бўлганда ҳам, у бошқа ҳамма аёллар қатори бахтли бўлишни истайди. Лекин ҳаётини аллақачон чилпарчин бўлган, деб ҳисоблайди, энди уни тиклаш иложсиз, деган фикр миясини кемиради, шунинг учун ҳам оқсочга ёпишган, мақсади унга турмушга чиқиш, шу йўл билан бадном бўлган номини оқлаб олиш. Оқсоч эса ҳаётда ўз ўрнини топган, обрўга эга одам. Мисқоллаб йиққан обрў-эътиборини кўнгилхуши учун қурбон қилгиси келмай, иккиланади чоғи. Ким билсин, балки ҳаётнинг аччиқ-чучугини бирга татиган жуфтиҳалолидан, эр етган фарзандларидан истиҳола қилар. Аммо ёш, навқирон жувонни ҳам қўлдан чиқаргиси келмайди!
Раъно ҳақида недир илиқ сўз айтиш илинжида хотинимга қарадим, у бўлса ҳалидан бери хонадаги жиҳозларни ҳайрат билан кузатишдан чарчамаётганди. “Раъно роса буюм йиғибди-да! Ҳаммасини анави киши обберган. Раъно билан уришиб қолганларида ярашиш учун уни тиллага кўмиб ташлайди! Энди битта уй олволса бўлди-да, а?” дея шипшиб қўйди у. Жиним қўзиди, жавоб бермадим. Бундан у хафа бўлмади, феълимга ўрганиб қолган-да. Озғин, кўз қарашлари қаттиқ Маҳбуба муаллим эрига ликопчадаги салатни кўрсатиб, қанча масаллиқ кетганини ҳисобларди. Бечора Мирсаид муаллимнинг санчқи тутган қўли ҳавода муаллақ қолган, ҳар бир сўмни ўйлаб ишлатадиган, тежамкор хотинининг сўзларини жон қулоғи билан тингларди. Раънохон чойни янгилаб келиш учун ошхонага кетганида: “Раъно тежашни билмайдиган хотин. Шунинг учун эркаклар унга жиддий қарашмайди!” дея шипшиб қўйди Маҳбубахон. Марям опоқининг энсаси қотди ва буни яшириб ўтирмади:
– Маҳбубахоннинг ўз фалсафаси бор, аёллар ва эркаклар борасида!
– Рўзғор масаласида ҳам! – дея қўшиб қўйди Мирсаид муаллим кутилмаганда.
Енгил кулгу кўтарилди.
Қўчқор ака тараддудланиб қолди, ўрнидан турди, кетишни мўлжаллади-ёв. Марям опоқи унга маъноли қараб, енгидан тортиб қўйди. Фаҳмимча, уларнинг туғилган кундан бошқа мақсадлари ҳам бор-ов. Қўчқор ака қайтиб жойига ўтирди. Бу бечораям хушторлардан, шекилли, кейинги вақтларда уни уйимиз атрофида тез-тез кўриб қолардим. Афтидан, Раъно уни хушламасди, шўрлик доим ё кўча эшик олдида турган бўлади, ё қулоғига телефонини тутганча уй атрофини айланиб юрарди. Шу вақт Раънохон бир қўлида чойнак, иккинчисида патнис билан ичкарига кирди-ю, Қўчқор ака ҳайкалдай қотди-қолди. Митти кўзлари ғамгин бу киши Раънога мўъжизага қарагандай ҳайрат билан тикилди. Кейин бирдан ўзига келиб шоша-пиша чўнтагидан дастрўмолини олиб, ялтироқ пешонасини арта бошлади. Шўрлик ўз уйида топмаган ҳалавотни шу ердан топишига ишониб келган… Бунақаларнинг юраги ёнида яна битта юраги бўлади, дейишади ҳамкасбларим андак истеҳзо билан! Ростиям шу-да.
Марям опоқининг тўла, кенг юзига ярашмаган юпқа лаблари асабийлик билан пичирлади, афтидан, бақалоққа далда берди.
– Сизлар учун! Махсус!
Раънохон патнисни ўртага қўймоқчи бўлди, лекин дастурхон шусиз ҳам тўкин эди, антиқа натюрморт учун жой топиш анча мушкул бўлди.
– Вой-бў, Раъно! Бу нимаси яна?! Ўзингизни кўрсатмоқчимисиз?! Шунча сарф-харажатнинг нима кераги бор эди! – деб юборди Маҳбубахон ўзини босолмай.
Раъно негадир қизариб кетди.
– Сизлар учун… озиб-ёзиб бир дастурхон ёзсам нима бўпти?.. – деди у.
Марям опоқи Маҳбубанинг сонидан чимчилаб олди, шекилли, муаллима илон чаққандай бир сапчиб тушди-ю, лекин шу заҳоти ўзини қўлга олди. Даврага бир қур назар солди-да, кейин Раънони эшитмайди деб ўйлади чоғи, опоқининг қулоғига секин шивирлади:
– Шунча харажат қилиш учун бечора нечта ҳўкиз билан ётиб чиқишига тўғри келган! Мен унга ачинганимдан…
Буниси энди ортиқча эди! Муаллима хоним ҳам тилим бор деб ҳаддидан ошиб кетди…
Унинг нима деганини илғаб қолган, юзи бўздай оқарган Раъно йўлакка отилди. Кўча эшик тарақлаб ёпилди.
Аёллар даҳшат ичида кўзлари чақчайганча бир-бирларига қараб қолишди.
– Тилим бор деб ҳар нарсани гапираверасанми?! – Мирсаид муаллим хотинига ғазаб билан қаради. Унинг танбеҳидан кўра қарашлари қўрқинчли эди. Муаллима қўлида санчқини тутганча бўзрайиб қолди.
Қўчқор ака ирғиб ўрнидан турди-да, индамай кўча эшик томон йўналди. Подъезддан унинг: “Раънохон, тўхтанг!” деган ёлворувчи овози эшитилди.
Ана туғилган кун-у, мана туғилган кун! Эҳ, аёллар!..
***
Орадан бир ҳафта ўтди.
Ғира-ширада ишдан қайтаётиб подъезд эшиги олдида турган Марям опоқи билан Қўчқор акани кўриб қолдим. Улар нима ҳақдадир секин-аста гаплашиб туришарди.
Салом бериб ёнларидан ўтиб кетмоқчи эдим, аммо опоқининг ўктам овозини эшитиб тўхтадим.
– Сиздан бир масалада ёрдам сўрасак бўладими?
– Ёрдам?!
– Бугун эрталаб Раъно ҳеч кимга айтмасдан кўчиб кетди домимиздан, бу киши бўлса уни қидириб юрибди, – деди опоқи Қўчқор акага ишора қилиб. – Қаерга кетганини билиб беролмайсизми?
– Қаёққа кетади? Нега кетади?! – дедим ҳайрон бўлиб.
Марям опоқи мени бир четга тортиб:
– Бечора номусига чидолмади, шекилли, – деди паст овозда. – Бу киши бўлса бир йилдан буён унинг қўлини сўрамоқчи бўлиб юрибди…
Қўчқор акага қарадим, гўштдор бўйнини эгиб, пишиллаб турарди. Раъно унга тегмасди, деган ғалати фикр миямга урди. Бу окахон шуни билган. Шунинг учун ҳам унинг қўлини сўрашни кейинга сурган!..
– Ниятингиз жиддий бўлса, нега бир йилдан буён қўлини сўрамадингиз?!
Бақалоқ бақа бўлиб қолди. Роса бопладим-да ўзиям!
Марям опоқи:
– Сизни ҳечам тушунмайман, тилингиз бунча заҳар бўлмаса?! – деди ачитиб.
Парво қилмадим. Бунақа суюқ эркакларнинг таъзирини бериш керак, дегандай тик қарадим унга. Опоқи юзини четга бурди.
Бақалоқ лўкиллаганча кета бошлади.
Нимагадир қасд қилгандай унинг ортидан бордим.
– Учар юлдуз йўлдош бўлолмайди, овора бўлманг! –дедим унга хайрихоҳ одамдай.
Бақалоқ бир зум қисиқ кўзларини менга тикиб турди-да, сўнг ачитиброқ деди:
– Худди уни юз йилдан буён биладиган одамдай ишонч билан гапираётганингизни тушунмадим.
Мен ундан ошиб тушишга ҳаракат қилдим:
– Билмасам гапирмайман. Нима, сизга исбот керакми?
– Биламан, йўқни йўндирадиганлардансиз. Лекин менга ҳеч қандай исбот-далилнинг кераги йўқ!
Бирдан жим бўлган бақалоқ юзимга қаттиқ тикилиб қолди, афтидан, тарсаки туширишни ўйлади, аммо кутилмаганда индамай кета бошлади. Нарироқ бориб негадир юришдан тўхтаб, ортига ўгирилди, бўғиқ, хирқираган овозда деди:
– Қолаверса, икки кун олдин унинг қўлини сўрадим. Ўйлаб кўришга ваъда берганди!.. Ваъда берганди!..
Йўл четидаги симёғочларнинг сояси улкан шарпалардай қорайиб турган ҳовлида сўппайиб қолдим.
Марям опоқи ёнимга келганини ҳис қилдим, аммо у томонга қарамадим.
– Қўчқорвойнинг икки йил бурун хотини оламдан ўтган экан. Ўзига қолса, уйланиш нияти йўқмиш. Лекин қизларининг каттаси бўй етиб қопти. Шундай вақтда уларга она керак бўлади-да… – Марям опоқи бир зум жимиб қолди, кейин гинали оҳангда давом этиб деди: – Мени нима жин урди, билмайман. Шу икки кўнгли яримнинг бошини қовуштирсам, савоб бўлади, деб ўртага тушгандим. Одамни шарманда қилди бу Раъноси тушмагур!
– Балки унга кўнгли йўқдир?
– Нега кўнгли бўлмайди, тавба?! – энсаси қотди опоқининг. – Қўчқорвой, ҳар қалай, анави қари гўрсўхтадан тузукроқ эди! Қолавурса, бир эркак бечора Раънонинг қанақа аёллигини билиб туриб, уйланаман деб турса-ю, у ноз қиладими? Бу ғирт аҳмоқлик-ку!
Бошим ғувиллаб, асабим чатнай бошлаган, опоқининг тезроқ даф бўлишини истардим. Аммо у кетишни хаёлига ҳам келтирмай, лаби-лабига тегмай жаврай кетди:
– Ҳаммаси анави Маҳбубани деб бўлди. У топган куёвга Раъно азза-базза рад жавоб бергани учун алами келиб, атай ўйинбузуқилик қилди. Пес-да, пес! Ҳали қўлимга тушсин, сочини битталаб юламан. Муаллим бўлса – ўзига!
Ўзимни ортиқ босиб туролмадим, портладим:
– Опоқи, Раъно сизлардан ўзига эр топинг деб илтимос қилганмиди? Нега одамларнинг ишига бурнингизни тиқасиз? Яхшиси, уйингизга кириб, болаларингизга қарасангиз бўлмайдими? Бечоралар ҳалидан буён деразадан бўйлаб туришибди!
Опоқининг кўзлари хунук чақчайди.
– Вой тавба, вой тавба… – опоқининг юпқа лаблари пириллади. – Бировларнинг ишига бурнингни тиқма, дейдими? Бу қанақа одам, ўзи? Ўзидан бошқани ўйламайдиган…
Опоқининг дийдиёсига қулоқ солмай, уйнинг орқа томонига ўтиб кетдим. Негадир уйга киргим келмасди, рост-да, ўзи каталакдай бир нарса бўлса! Бошинг айланса, кетинг айланмайди…
Ичгим келди. Ўзи, кун бўйи негадир ичгим келиб юрганди. Лекин хизматчилик. Кўп нарсалардан маҳрумлик баъзида алам қилади…
Чўнтагимдан сигарет қутисини олиб, унга тикилиб қолдим. Мен ўша дақиқаларда нозирдан кўра ўзига насиб этганига қаноат қилмасдан, насиб этмаган нарсалар ҳақида титраб-қақшаб ўйлайдиган, орзу қиладиган шаккок руҳонийга ўхшардим, чамаси.
“Аммо чекишим мумкин!” дея ўйлашим билан негадир енгил тортдим. Борлиққа аллақачон оқшом тушган, гугурт қутисидек уйимизни кўройдин қуршаб олганди. Шаҳар чироқларининг қизғиш шуъласи уфқнинг бир четини ёритиб турар, лекин бу шуъла бизнинг шаҳар четида жойлашган уйимизгача етиб келмасди…
Дарвоқе, Раъно қаёққа кетдийкин? Бир оғиз айтмасдан… ҳатто хайрлашмасдан кетиб қолгани-чи! Нима бўлгандаям қўшни эдик… Ўзи қандайдир бир аёл-ку… номус қилганига ўлайми?! Ҳозир қаерда экан? Шу уйда яшаб турганида, ҳар қалай, тинчроқ бўлармиди? Бошқа жойда уни аяшармикин?..
Ўша воқеалардан кейин анча сувлар оқиб ўтди. Хизмат юзасидан яна қанча жойларда ишладим. Лекин Раънони бошқа учратмадим. Бошқа касбда ишлаганимда, уни аллақачон унутиб юборармидим. Аммо…
Оддий кунларнинг бирида Сайилгоҳ кўчасида хизмат юзасидан айланиб юрганимда, алмисоқдан қолган креслода зерикиб ўтирган ёш рассом йигитнинг қаршисида терилиб турган суратлар орасида таниш чеҳрани кўргандай бўлдим-у, аллақандай ҳаяжон аралаш қизиқиш билан унга яқинлашарканман, уч-тўрт қадам наридаги ўриндиқда шу томонга хаёлчан тикилиб ўтирган кишига кўзим тушди. Бу ўша оқсоч! Ҳамон бир вақтлардагидай башанг кийинган, худди охират ўйларига бўй бергиси келмайдиган киройи қариялардай виқорли, аммо елкалари осилиб, анча чўкиб қолганди. Атрофида бир ўғил ва қиз бола чуғурлашганча югуриб юришарди.
– Суратдаги аёл ким? Танишингизми? – деб сўрадим рассомдан.
– Йўқ. Нотаниш, – бепарво тарзда қисқа жавоб берди йигит. Менинг индамай тикилиб турганимни кўргач, истар-истамай изоҳ бера бошлади: – Бир куни ёшгина жувон келиб, суратимни чизиб беринг, деб илтимос қилди. Чиздим. Сурат тайёр бўлганида, нархига келишолмай қолдик. У арзимаган шу сурат учун кўп пул сўраяпсиз, дейди. Менинг жаҳлим чиқди. Ахир, бу ўзингизнинг суратингиз-ку, нега ўзингизни паст баҳолаяпсиз, дедим. Шундай дейишимни биламан, аёл бирдан йиғлаб юборди ва кетиб қолди. Шундан буён дараги йўқ…
– Бошқа харидор чиқса, суратни сотармидингиз? – дедим оқсоч томонга зимдан қараб қўйиб.
– Нега сотмайин?! – рассом бирдан жонланиб, елкасига тушган сочларини жаҳд билан силкиб, кейин суратни қўлига олиб, гўё бениҳоя табаррук сиймони силаётгандай аёлнинг юзини силай бошлади. – Аслида бу оддий аёл эмас, ўрта аср маликаларидан бири. Ўша сурат буюртма қилган жувон маликага сал-пал ўхшаб кетарди, холос.
Суратга тикилганча хаёлга берилиб, орзуга айланган ўтмиш оғушига чулғаниб ўтирган Оқсоч ороми бузилгандек безовталанди, ҳатто ўрнидан туриб биз томонга юрмоқчи бўлди, шу вақт етмишларга борган, вазни нақ тўқсон килодан кам бўлмаган бир аёл биққи қўлларида тўртта музқаймоқ кўтарганча ҳарсиллаб келиб қолди.
– Бу сенга, буниси синглингга, буниси эса буважонга! – Оқсочга музқаймоқлардан бирини тутган аёлнинг овози ҳаётидан мамнун одамларнинг овозидай жарангдор ва меҳрли эди.
Оқсоч ўрнидан турди, пуштиранг музқаймоққа паришонлик билан тикилиб қолди, аёл нимадир деди, олмайсизми, деб қистади чоғи. Оқсоч ширинликка қўл чўзиб, бир нималар деб минғирлади. Аёл уни қўлтиқлаб оларкан, баралла деди: “Бо худо, саратонда шугинага ҳам томоғингиз оғриса-я!”. Кейин аллақачон музқаймоқни иштаҳа билан ялай бошлаган набираларига хитоб қилди:
– Кеч бўп қолди, юрақолинглар, уйга кетамиз.
Хуллас, суратни сотиб олдим. Рассом билан савдолашиб ўтирмадим, айтган пулини бердим. Рассом суратни яхшилаб ўраб-чирмаётганида ортимга ўгирилдим: оқсоч ерга қараганча кетиб борар, елкалари янада букчайган, афтидан эҳтиёт бўлиб музқаймоқ яларди…
Ўша сурат ҳалиям ишхонамда турибди. Қаерга ишга борсам, ўзим билан олиб кетаман. Айниқса, “рейд”га чиққан вақтларимиз Раънони кўп бор эслар ва кўнглим ғаш тортиб қоларди. Шундай вақтларда Раънонинг суратига соатлаб тикилиб ўтирардим. Ичимда алланима бош кўтариб, ўткир тиконларини юрагимга санчиб-санчиб олаётгандек бўлаверарди. Хаёлан Раънонинг сиймосини қанчалик камситмайин, қанчалик хўрламайин, юрагимдаги ғашлик ҳеч тарқамасди. Шунинг учун ҳам ҳали-ҳамон ўзимга ўзим тушунолмасдим. Табиатимда Раънога нисбатан дилозорлик, нафрат кучлими ёки хайрихоҳлик. Балки иккаласи ҳам мужассамдир-у, айнан шу номувофиқлик мени иккига ажратиб, иккита одамга айлантириб қўйгандир?!
Хизмат телефоним жиринглади.
Бошлиғимиз.
– Рейддаман, – деб жавоб бердим.
Ҳа, рейд бўлмай, нима? Қўшнилар бекорга шикоят қилишмагандир? Уйни ўзиники қилиб, роҳат истаган кишиларнинг роҳат манбаига айлантириб олгандир-да! Етар, шунча кутганим! Нима, мен қоровулманми, унинг эшигини пойлаб ўтирадиган?
Шаҳд билан ўрнимдан турган ҳам эдимки, рўпарадаги уйлар оралиғидан эллик беш-олтмишларга борган киши шу томонга кела бошлади.
Қўчқор ака!
– Танидингизми? – ёши қайтган бўлса-да, ҳамон ўшандай, бир туки ҳам тўкил… э, бир кило ҳам вазн ташламаган Қўчқор ака кулимсиради. – Менам кўрдим-у, дарров танидим. Шу томондан уй олдингизми ёки хизматчилик…
– Хизматчилик, – дедим ва биринчи қават балкони томон беихтиёр кўз ташладим.
– Икки йил бўпти, шу уйни сотиб олганига, – деди Қўчқор ака, мен унинг ким ҳақда гапираётганини фаҳмладим. – Кичикроқ бўлсаям, ўз уйинг, бошпананг бўлсин экан, дейди.
– Сиз буни қаердан биласиз?!
Мен уни анча қидирдим. Лекин ҳеч дараги чиқмаганди. Кутилмаганда бундан бир ҳафта аввал трамвайда тасодифан кўришиб қолдик. Ишдан қайтаётган экан.
– Эски дўстлар топишибсизлар-да. Табриклайман!
Қўчқор ака бирор айби бор-у, шундан хижолат бўлгандай типирчилаб қолди. Терлаб кетди, чўнтагидан дастрўмолини чиқариб, пешонасини артди, оппоқ, ажинсиз юзи ҳозиргина тандирдан узилган нондай қизара бошлади.
– Ҳали топишганимиз йўқ… – деди кейин тутилинқираб. – Лекин энди топишиб қолсак керак деган умидда эдим. Чунки кўришганимизда… ҳалиям уни кўнглимдан чиқаролмаганимни айтдим. У бўлса: “Қизларингиз уйли-жойли бўлишдими?” деб сўради. “Катталари ўзларидан тинган, кенжатойим қолди. Лекин у ақлли қиз, сиз билан муроса қилишига ишонаман!” дедим. “Йўқ, гап бундамас, худо ҳаққи, мен ўзимни ўйлаганим йўқ!.. Ҳа, майли, гапингизни ўйлаб кўраман”, деди шошиб, нимагадир кўзлари ёшланди. Кейин “Шамоллабман, ўтиб кетади…” деб қўйди рўмолчасини кўзига босиб. Овозидан, ўзини тутишидан анча улғайганини сездим. Бугун учрашишимиз, гапни бир ерга қўйишимиз лозим эди. Келдим, лекин у уйида йўқ! – Бақалоқ жимиб қолди, гўё бирор илиқ мужда кутгандай юзимга тикилди, мен миқ этмадим, аксинча, ичимда жиртак чалдим: “Балки Раънохон яна қочиб кетгандир, ҳўв бирдагидай?!”
Бақалоқ мендан ёруғлик чиқмаслигини сезди, тўғрироғи, ҳали ҳамон қаттиқ оғритиши мумкин бўлган ярасини тирнаб, азоб беришимни истамади, шекилли, ўзига ўзи тасалли бергандай хитоб қилди:
– Балки у ёқ-бу ёққа чиққандир, кеп қолар…
Ўзи гумбаздай бўлгани билан кўнгли беозор бу одамга ачиниб кетдим. Шу аснода миямга ярқ этиб бир фикр келди.
– Кутиб туринг, ҳозир келаман, – дедим Қўчқор акага.
Тавба, у қаёққа кетяпсиз, деб сўрамади ҳам. Индамай, бош силкиди.
Ғир этиб ишхонага кириб, қоғозга ўралган портретни олиб чиқдим.
– Бу сизга, – дедим портретни Қўчқор аканинг қўлига тутиб. – Фақат Раънога айтманг, мендан олганингизни, илтимос.
Қўчқор аканинг сабри чидамади, шекилли, шоша-пиша қоғозни оча бошлади. Очди-ю, бир лаҳза унга тикилиб қолди. Кейин ёш йигитчадай қувониб:
– Чиройли-я! – дея хитоб қилди ҳаяжон билан.
– Чиройлиям гапми, ҳурлиқо-ку, ҳурлиқо! – дедим кулиб.
– Бу расмни қаёқдан олдингиз?
– Раънохон чиздириб, олмай кетган экан. Бехосдан кўриб қолиб, сотволгандим. Сизга насиб қилган экан-да…
Бақалоқнинг хурсандликдан ёйилган юзига қараб самимиятим йўқолаётганини сезиб қолдим. Гапни қисқа қилиб, у билан хайрлашишга шошилдим. Ҳар қалай, топишишибди-ку. Бу ёғи – ўзларига ҳавола!
Ҳаяжондан ҳамон ўзини босолмаётган Қўчқор ака эса хайрлашишга шошилмасди.
– Айтганча, ўзингизнинг ишларингиз яхшими? Ўсдингизми? – деб сўради энди эсига тушиб қолгандай.
– Кўриб турибсиз-ку, – дедим бир умр участка нозири бўлиб қолганимга ишора қилиб.
– Нима, ўсишни истамадингизми?
– Бизнинг ишда чўрткесарроқ бўлсанг, келажагинг порлоқ бўлади.
– Ҳа, ҳа…
Қўчқор ака портретни бағрига босди.
Зимистон устидан тантана қилганидан мағрурлангандек баҳор қуёши аёвсиз қиздирарди.
Биз, иккала эркак ҳамон Раънонинг эшиги олдида турардик.
Бир маҳал ёнимизга такси келиб тўхтади. Ундан қўлларида оғир сумка кўтарган ёш эр-хотин тушди, бизга эътиборсизлик билан нари-бери салом бериб, шошилганча подъездга киришди. Йигит олдинга ўтиб, биринчи квартиранинг эшигига калит солиб, бурай бошлади. Қўчқор ака менга, мен унга қарадим. Яшин чақнагандек нигоҳларимиз ёлқинланди, кейин юрагимиз нақ бўғзимизга тиқилиб, иккимиз ҳам жон ҳолатда подъездга қараб отилдик.
– Уч кун бўлди, шу уйни сотиб олганимизга, – деди йигит кетма-кет берилган саволларнинг қай бирига жавоб беришни билмай довдираб, дам менга, дам Қўчқор акага жовдираб қараганча. – Эгасига пул керак бўлиб қолган экан, шунга ортиқча савдолашиб ҳам ўтирмади…
Қўчқор ака адойи-тамом бўлди.
Мен нима қилишни билмасдим. Хаёлимда фақат бир ўй чарх урарди: хотин зотини ҳеч тушуниб бўлмас экан!..
Манба: «Ёшлик» журнали веб-саҳифаси
Zulfiya Qurolboy qizi
YETIM UY
Zulfiya Qurolboy qizi (Zulfiya Yo’ldosheva) – 1966 yili Jizzax viloyatining Jizzax tumanida tug’ilgan. 1989 yili Jizzax pedagogika institutining o’zbek filologiyasi fakul`tetini bitirgan. “Turmush”, “Yovuzlik farishtasi”, “O’lim hech narsa emas” hikoyalar to’plamlari hamda “Armon asirasi”, “Mashaqqatlar girdobi” romanlari muallifi. Ayni kunlarda “O’zbekfil`m” kinostudiyasida ishlaydi. Hikoyasi asosida “Chaqmoq chaqqan tunda” badiiy fil`mi suratga olingan. “Yozsiz yil” badiiy fil`mining, “Fidoyilar” serialining stsenariy muallifi. Hikoyalari asosida O’zbek davlat drama teatrida “Ayol” spektakli sahnalashtirildi.
Yangi uchastkani qabul qilib olgan kunimning ertasi edi. Ishni nimadan boshlashni bilmay, aslida bilaman, axir shu sohada suyagim qotgan, ammo nima uchundir ko’nglimni allaqanday g’ashlik, dilgirlik, kimdandir, nimadandir norozilik tuyg’usi qamrab olganidan, qo’lim ishga bormay, bitta-yarim bexosdan eshikdan bosh suqquday bo’lsa, o’zimni band odamday ko’rsatish uchun atrofimga kerak-nokerak hujjatlarni sochib qo’yib, stolga tirsaklarimni tiragancha o’yga cho’mib o’tirganimda telefon jiringladi.
– Alo, eshitaman.
– Uchastkavoymisiz? – ayol kishining bo’g’iq, shang’i ovozi eshitildi.
– Ha.
– Yangi uchastkavoymisiz?!
– Ha, gapiring. Eshitaman.
– Men 76-domdan telefon qilyapman. Iloji bo’lsa, bir kelib ketsangiz.
– Tinchlikmi, nima gap?!
– Yonimizdagi domda…
– Nechanchi dom?!
– 78-dom atrofida necha kundan buyon allaqanday erkak aylanib yuribdi… Menimcha, birinchi kvartiradagi yangi qo’shninikiga kelgan! Bolalarimizni ko’chaga o’ynagani chiqarishgayam qo’rqyapmiz. Odam bilib bo’ladimi!.. Agar Siz fuqarolarning tinchligini qo’riqlaydigan nozir bo’lsangiz, kelib holimizdan xabar olsangiz yaxshi bo’lardi! Yoki avvalgi uchastkavoyimizga o’xshab…
Ayol mendan oldin ishlagan sobiq nozir sha’niga ancha-muncha hamiyatga tegadigan gaplarni gapirdi. Tushunarli, ishdan ketgan odamning ortidan har doim ham yaxshi gap aytilavermaydi. Ko’p yillardan buyon nozirlik ishlarida ishlab kelayotganim uchun bunday gap-so’zlaru mojarolarga ko’nikib ketganman. Mayli-da!..
– Xotirjam bo’ling, bu ishning tagiga yetaman.
– Hoziroq yetib kelsangiz yaxshi bo’lardi. Chunki o’sha pod’ezdga hozirgina o’sha kishi kirib ketdi! O’lay agar, o’z ko’zim bilan ko’rdim….
78-uyda yashovchi fuqarolarning kerakli hujjatlarini qo’lga olib, shoshilinch ko’z yugurtirdim, birinchi kvartirada ayol kishi ro’yxatda turibdi: Muslimova Ra’no Qodirovna.
Zudlik bilan papkamni qo’ltiqlagancha xonadan chiqdim.
***
Mana, yetmish sakkizinchi uy. Ikki tomonidan burama moshina yo’li kesib o’tgani uchun boshqa uylardan alohida ajralib qolgan yetim uy…
Qiziq, uylar ham bir-biriga o’xsharkan, degan g’alati fikr xayolimdan o’tdi. Chunki ancha yillar oldin xuddi shunday uyda yashagandim-da. Faqat shaharning narigi chekkasida. Biz yashagan uy ham ikki tomonidan burama moshina yo’li kesib o’tgani uchun qo’shni uylardan ajralib qolgan, besh qavatli, ikki xonaligu bir xonalik kvartiralardan iborat, lekin yaqinda qurib bitirilgani uchunmi, yangi va ko’rimli edi. Devorlari silliq, bo’yoqlari yarqirardi. Ayniqsa, kechki paytlar botayotgan quyoshning olovrang shu’lalari uyning yon devorlarida jilva qilganida bir boshqacha fayzli ko’rinardi. Bu uy esa xuddi egalari tashlab ketganday ancha g’arib va qarovsiz edi. O’sha paytlari qo’shni bo’lgan tanishlarimiz beixtiyor esimga tushdi: er-xotin o’qituvchilar Mahbuba bilan Mirsaid… Ikki o’g’li bor beva mantipaz Maryam opoqi… Sohibjamol Ra’no… Borya aka bilan Lyuda opa…
Kasbimizga xos sovuqqonlik mening ham tabiatimni chetlab o’tmagan bo’lsa-da, “peshona”siga qizil rangda yozilgan “78” raqami ancha uniqib qolgan “dom” hovlisida turarkanman, negadir yuragim to’liqdi.
Bir mahal yo’lning narigi tomonidagi uydan ellik besh-oltmish yoshlar chamasi lorsillagan ayol chiqib, go’yoki o’z ishi bilan ketayotgan odamday yonimdan o’tarkan, o’ng tomondagi balkon derazasiga ishora qildi-yu, shipillagancha o’z yo’lida davom etdi.
Ayol ko’rsatgan derazaga qarab, bir vaqtlar o’zimizning yetim uyning birinchi qavatida yashagan Ra’noni – yanglishmadim, shekilli, uning ismi Ra’no edi-yov, e, nima farqi bor, Ra’nomi, boshqami, muhimi, u juda go’zal edi, chiroyli narsalarga esa qanday nom berilmasin, baribir go’zal bo’lib qolaveradi – qo’shni juvonni esladim.
To’g’risini aytsam, birinchi marta uni ko’rganimda hayratdan o’zimga kelolmaganman. Lekin keyin yoqtirmay qoldim. Ko’cha-ko’yda, ayniqsa, qo’ni-qo’shnilar oldida o’zini xokisor, ko’ngli ochiq ayol sifatida ko’rsatgani bilan axloq masalasida unchalik toza emasdi, shekilli. Hamisha tartib-qoidani, pokizalikni hamma narsadan ustun qo’yuvchi nozirlar sulolasining vakili bo’lganim uchun ham uni jinim suymagan bo’lsa kerak, deb o’ylayman. Yanayam, kim bilsin… Lekin xotinimning unga havasi kelardi: “Yakka o’zi ikki xonali hay-hot-day uyda yashaydi-ya… Ijarada bo’lsayam!”. Gapirsa gapiribdi-da, birovlar hayoti xotinlar uchun hamisha jannat bo’lib ko’rinaveradi, deb o’ylasam ham, xotinimning qandaydir ayolning turish-turmushiga havas qilishi negadir g’ashimga tegardi, shuning uchun: “Qaydan bilasan, balki o’sha xotinning senga havasi kelar, bir xonali bo’lsayam, o’z uyimiz. Allaqanday ijaraxona emas!” deya uzib olardim har safar.
Balki gap na sulolada, na xotinimning unga havasi kelganida emasdir… Nima desam ekan… Nafsilamrni aytganda, o’sha Ra’noning chiroyli yuz-ko’zlariga sinchiklab tikilgan odamni bir narsa hayratgami, taajjubgami solardi-da. Bu nima edi? Ochig’i, bilmayman. Muloyim kibrmi yoki nafratmi… balki o’z hayotidan norozilikmi… bilmayman, bilmayman… Balki menga duch kelganida uning yuz-ko’zlariga shunaqa ifoda balqir? Axir, bizning ishimizning kimlargadir noxushlik, notinchlik keltiradigan tomonlariyam bor-da!
U vaqtlarda o’sha uy joylashgan mavze menga qarashli emasdi, lekin yosh va qiziqqon, buning ustiga, o’z kasbimni yaxshi ko’rganimdan, har ehtimolga qarshi (xizmat yuzasidan deganday!), bilib qo’ysam yomon bo’lmasdi, degan fikrda qo’shnilarimizning deyarli hammasi haqida ancha-muncha narsalardan xabardor edim. Ra’no haqida-ku allaqachon ko’p narsalarni bilib olgandim.
Aytgancha, birinchi marta uni uyimiz muyulishida uchratganman. O’sha kuni odatdagiday uydan vaqtli chiqqandim. Kutilmaganda qarshimdan chiqib qoldi. Menga ko’zi tushdi-yu, birdan yurishdan to’xtadi, surma tortilgan qiyiq ko’zlari bir lahza bezovtalik bilan boqdi, keyin yerga qaragancha turib qoldi. Kulcha yuzi oppoq, bo’ynida pushtirang shohi durracha yengil hilpirayotgan, kamsuqum, xushbichim, sohibjamol!
Biz kumushrang tong pallasi gap-so’zsiz, yo’l o’rtasida turardik. Na u bir so’z dedi, na men… Yonginamizdan birinchi avtobusning shuvillab o’tishi va axlat chelagini bo’shatgani chiqqan Maryam opoqining o’tkir nigohi ikkalamizni ham hushyor torttirdi. Biz mum tishlagancha o’z yo’limizdan ketdik.
Keyingi safar uni teatrda ko’rib qoldim.
O’sha vaqtlarda rosa shov-shuv bo’lgan tarixiy spektakl namoyishi o’tayotgan edi. Tomoshabinlar suvday oqib kelayotgan, teatr xodimlari azbaroyi tinchlikni saqlash maqsadida bizlardan ko’mak so’ragan, shuning uchun men bilan o’rtog’im qo’shimcha kuch sifatida navbatchilikka yuborilgandik. O’rtog’im bundan norozi edi. U teatrni ham, tomoshalarni ham yoqtirmasdi. Menda esa aksincha. Nafosat va san’at hamisha qalbimni rom qilib kelgan. Ayniqsa, yerni qarsillatib tepib, raqsga tushish jonu-dilim edi. Uylanmasimdan oldin xonamga qamalib olib, sho’x musiqaga xumordan chiqquncha raqsga tushgan vaqtlarim bo’lgan…
Chetda turgancha zalni kuzatarkanman, lojalardan birida o’tirgan Ra’noni ko’rib qoldim. Egnida bo’g’ma yoqali ko’ylak, jajji, pushtirang quloqlarida tilla baldoqlar yaltiraydi. Yonida elliklarga borgan, sochlari oppoq, ammo o’ta bashang kiyingan savlatli kishi u tomon xiyol engashib bir nimalarni shivirlar, gap orasida Ra’noning yelkasi uzra mavjlangan sochlarini silab qo’yardi. Bu hol bir zumda Ra’noning tasavvurimdagi nurli siymosini chilparchin qilib, siniqlarini har tomonga sochib yuborgandek bo’ldi. Ijirg’anib aftimni burishtirdim. O’shanda ilk bor ich-ichimdan kuchli bir narsa ko’tarildi: Tangri taolo go’zallikni yaratishdan oldin unga faqat va faqat yaxshilik hamda poklik ramzi bo’lsin, deya hukmi ilohiy e’lon qilmagan ekan-da!
Ammo-lekin xayolan “oqsoch”ning gardaniga rosa musht tushirdim!
Shu vaqt orkestr mumtoz bir kuyni chala boshladi-yu, men uchun hamma narsa o’z o’rnidan qo’zg’alib, havoda muallaq qolganday bo’ldi. Hamma-hammasini – xizmatda ekanligimni ham, Ra’noni ham unutdim.
Spektakl yarimlaganda bexosdan o’zimga kelib, atrofimga hushyor nazar tashladim. Axir, men bu yerga tekin tomosha ko’rish uchun yuborilmaganman-ku!
Bir zum ichida nigohim butun zalni qamrab oldi. Va… Ra’noda to’xtadi. U haliyam o’sha “oqsoch”ning yonida, to’g’rirog’i, undan o’zini tortibroq o’tirardi.
Tomosha tugab, odamlar zaldan chiqa boshlaganlarida Ra’no «oqsoch»ni qo’ltiqlagancha issiq oqim aro yonimdan sirg’alib o’tib ketdi Nazarimda, u meni ko’rdi, tanidi ham, lekin tanimaganga, ko’rmaganga oldi. Birdan ichimda nimadir lovullab ketdi. Nafrat bilan jinoyatchiga qaraganday ortidan qattiq tikilib qoldim.
Ertasi kuni qo’ng’iroq qilib hamkasb nozirni hushyorlikka chorlab qo’ydim. Axir, bilib bo’ladimi, bunaqa ayollar yashaydigan xonadonlarda nimalar yuz berishini!
Hamkasb nozir – qirq beshlarga borgan, semizligidan hamma yog’ini yog’ bosgan kishi – sergak tortish o’rniga pixillab kuldi, keyin palag’da ovozda dedi:
– U ayol nozik odamlardan biriga tegishli, tilingizga ehtiyot bo’ling! Lekin “qizaloq” chakkimas-a!
“To’nka!”
***
Pod’ezdga kirib, u yerda hech kim yo’qligini ko’rgach, qoramtir qizg’ish dermatin qoplangan eshik qo’ng’irog’ini chaldim. Keyin yana ikki marta… Ammo hech kim eshikni ochmadi.
Pod’ezd tugul, uyda ham hech kim yo’q-ku, degan xayolga bordim.
Qo’ni-qo’shnilardan so’rab-surishtirishga haqqim bor, ammo qaysarlik va jahl bilan tashqariga chiqib, birinchi qavatning balkoni ostidagi beton supaga borib o’tirdim.
Atrofga zingil soldim. Hovli kimsasiz, zerikarli, atrofda bolalar maydonchalari va qo’qqaygan domlaru daraxtlardan boshqa hech narsa yo’q. Anavi yerda o’rindiq qo’qqayib turibdi, lekin butun joyi yo’q, bir tomonga qiyshayib qolgan. Na bir do’kon, na bozor-o’char bor. Hatto pistachilaram yo’g’-a! Shunaqa xudo urgan joy ham bo’ladimi?! Avvalgi ishxonam bu yerdan ming marta yaxshiroq edi. Otchopar atrofidagi, odam ham, savdo-sotiq ham gavjum mavzeda ishlash boshqacha-da. To’g’ri, unaqa joylarda hamma ham ishlayvermaydi. Nafaqat ishni, balki odamlarni ham yaxshi biladigan, iloji boricha hech kimni, hatto mushukning ham hasadini keltirmaydigan puxta nozir bo’lmasa, u yerlarda tartib-qoidani ushlab turish qiyin. O’zi, to’rt-besh yildan keyin nafaqaga chiqaman deb turgandim, nega birdan bu yoqqa yuborishdi, hayronman?! Oddiy nozirning bir mavzedan boshqasiga o’tishi ko’pchilikning diqqat-e’tiborini tortmasligi mumkin, ammo o’sha nozirning o’zini ming turli o’y-xayollar ilon-chayon bo’lib chaqishi turgan gap!
“Anavi, mendan oldingi nozir qay go’rdagi saunaga borgan ekan? Har qalay, begona mavzega bosh suqmagandir? U sho’ring qurg’urning taqdiri ne kechadi endi? Umr bo’yi tartib-qoida sohasida ishlagan odam boshqa joyda ishlay olarmikin? Umuman, boshqa joyda uni qanday qabul qilishadi? – deya xayolimdan o’tkazdim. Keyin betoqatlik bilan yana o’zim haqimda o’yladim: – Odatda, bunaqa mavzelarga yoshlarni yuborishardi. Men ancha-muncha xizmat qilib qo’ygan odam bo’lsam. Obro’yim ham yomon emasdi… Nega…”
Tavba, anavi so’lg’in qarag’ayning kimga keragi bor ekan? Kesib tashlashsa bo’lmaydimi?! – beton ariqcha bo’yida bir tomonga qiyshaygan daraxt negadir ko’zimga shumshuk ko’rindi. Esimda, besh yashar o’g’lim yangi yil arafasida archa olib keling deb xarxasha qilganida, uyimiz yonidagi mana shunga o’xshash qarag’ayning bir shoxini sindirib olib borgandim…
Xo’p, alomat tentak bo’lgan ekanman-da!
Bir mahal nimadir taraqlagandek bo’ldi. Deraza ochildimi, deb o’ylab ortimga qaradim. Yo’q, deraza boz-boyagiday berk edi. Ichkarida odam bor, shekilli, degan shubhaga borib, o’rnimdan turdim, avval o’ng tomondan, keyin chap tomondan aylanib, atrofni kuzatdim. Hech kim yo’q. Kutishga qaror qildim. Balki kimdir ayyorlik qilayotgandir.
Xayolim yana Ra’noga ko’chdi.
***
Qish oqshomi edi. Kechki ovqatdan keyin oyoqni uzatib hordiq olayotgandim, kutilmaganda pastki qavatdagi xonadonlardan birida shovqin-suron eshitildi. Qichqirib uyni boshiga ko’tarayotgan ayol kishi edi: “Keting! Hoziroq chiqib keting! Sizsiz ham yashay olaman. Agar ketmasangiz, o’zimni derazadan tashlayman!”. O’rnimdan sakrab turgan edim, xotinim yo’limni to’sdi.
– Aralashmang, baribir derazadan o’zini tashlamaydi, – dedi u meni hayron qoldirarli vazminlik bilan.– Birinchi qavat-ku…
– Ra’nomi? – dedim ovozim bo’g’ilib. – Nimadir bo’lgan, shekilli…
– Shekilli emas, allaqachon bo’lar ish bo’lib bo’lgan! – dedi xotinim endi andak zarda bilan. – Har doim uyiga kep turadigan kishi Ra’noni o’lguday yaxshi ko’radi!..
– Yaxshi ko’rsa, uylansin! – deb yubordim beixtiyor.
– Xotinim negadir xo’rsinib qo’ydi, keyin davom etdi:
– Ra’no ham shuni istaydi, ammo xushtori negadir bu majburiyatni bo’yniga olgisi kelmaydi. Lekin, – xotinim qizishib ketdi. – Ra’noni ham o’z holiga qo’ymaydi. Mana shunaqa urush-janjallardan keyin ikki oylab yo’q bo’lib ketadi-da, yana paydo bo’lib qolaveradi.
– Haydab solsa bo’lmaydimi? – ovozim past chiqdi, o’zim zo’rg’a eshitdim, lekin xotinim yaxshi anglagandi.
Menimcha, Ra’no unga o’rganib qolgan.
“Har doim uyiga kep turadigan kishi Ra’noni o’lguday yaxshi ko’radi”mish. Ra’no-chi? Ra’no uni yaxshi ko’radimi-yo’qmi? Mana bugun urishib qolishdi. Endi oqsoch ikki oy, balki undan ham ko’proq qorasini ko’rsatmaydi. O’zicha arazlaydi, go’yo sensiz ham yashay olaman, deganday, kim bilsin, balki chindan ham Ra’noni ko’rgisi kelmayotganiga, yoshi bir joyga borib qolganida yo’ldan ozganiga o’zini o’zi ishontirmoqchi bo’lib vaqt o’tkazar, buyam aslida uning yoshidagi odam hayotiga rahna solayotgan keksalik ojizliklaridan biri, menimcha. Ra’no bo’lsa bu yoqda xun bo’lib yuraveradi. Lekin kutilmaganda yana oqsoch paydo bo’lib, Ra’noning yo’lini to’sadi. Shunda Ra’no hech narsa bo’lmaganday uni qabul qilaveradimi? – dilimni xunob qilayotgan chalkash xayollar tonggacha orom bilmadi.
Ertalab zinadan tushayotib Ra’noning eshigi oldida o’tirgan oqsochga ko’zim tushdi. Fahmimcha, kechasi Ra’no baribir uni haydab chiqargan, u esa ketishni istamay, zinada o’tirib tong ottirgan! Qadam sasini eshitib oqsoch bezovtalandi, iztirob ichida bir nimalar deb g’o’ldiragancha o’rnidan turdi, ko’ylagi yoqasida qiyshayib qolgan qimmatbaho galstugini to’g’riladi, to’zg’in sochlarini tuzatgan bo’ldi, keyin go’yo hozirgina kelgan kishiday eshik qo’ng’irog’iga qo’l cho’zdi.
Yonidan o’tayotib ko’z qirim bilan oqsochning gezargan, tirishgan yuziga razm soldim. Ko’rinishidan bama’ni, hatto ziyoli odamga o’xshaydi. Nima balo jin urib bu ko’yga tushgan ekan sho’rlik? Kechikkan muhabbatmi yoki hayotidan, oilasidan norozilik sabab bir chimdim halovat istab yurganlardanmikin? Balki butun umr omadning, obro’-e’tiborning ortidan quvib, boriga qanoat qilib yurgan-u, kutilmaganda qarshisida benihoya sohibjamol paydo bo’lganida oqsoch es-hushini yo’qotgan, o’z obro’siga dog’ tushiradigan tavakkalga qo’l urishga esa jur’ati yetmaydi…
Shu voqeadan keyin ikki oy o’tib, kechki payt xotinim to’satdan:
– Ertaga ishdan vaqtli kelasizmi? – deb so’rab qoldi.
Nima gap, deganday savol nazari bilan qaradim.
– Ra’noning tug’ilgan kuni ekan. Qo’shnilarni uyiga taklif qilgan.
– Nima bo’pti shunga? – dedim birdan avzoyim o’zgarib.
– Nima bo’pti, deganingiz nimasi? – dedi xotinim ohista, hayron bo’lganini bildirmay. – Ertaga Ra’noning tug’ilgan kuni! Bechorani shaharda yo’qlaydigan hech kimi yo’q. Otasi undan arazlagan, gaplashmaydi, o’gay onasi har zamonda bir keladi-yu, lekin birakay qilib, Ra’noning topgan-tutganini olib ketadi. Hadesa, o’gay ukalari yoshligini, bitta otasining topgani ro’zg’orga yuq bo’lmayotganini ro’kach qiladi. Shunga qo’shnilar yig’ilishib chiqmoqchimiz. Mehr-oqibat deganday…
– Buning menga dahli yo’q! Qolaversa, ertaga xizmatda bo’laman, – bahona qildim. – Xotinlar yig’ilishib, chiqaveringlar…
– Hayronman, nega jahlingiz chiqyapti?
– Shuning uchunki, o’sha ayol!.. – baqirib yubordim. – Nima qilasan, gapni chuvalatib!
Barcha nozirlarning sabr-toqatli xotinlari kabi xotinimning darrov uni o’chdi, faqat xudbin erining dastidan qalbi ozor chekkanday qovog’ini solib, barmoqlariga tikilgancha turib qoldi.
Men ham osonlikcha xotinning oldiga tushadigan erkaklardan emasligimni bildirib qo’yish uchun pinak buzmay, televizorga tikilib o’tiraverdim.
Xotinim jahl bilan siltanib xonadan chiqdi, oradan besh daqiqa o’tdi yo o’tmadi, yuzlari bo’g’riqqancha qaytib kirdi.
– O’zingiz o’ylang, – dedi u endi murosali ohangda. – Ikki bolali bo’lganimizda meni qishloqdan olib keldingiz. Shahar tugul, yaqin-atrofdagi bozorni ham haligacha tuzuk-quruq bilmayman. Mana shu xotin meni yetaklab yurib, qaerda bozor, qaerda poliklinika bor, hammasini ko’rsatdi. Siz haftalab safarga ketgan kunlaringiz yo o’zim, yo bolalar kasal bo’lib qolganida mana shu Ra’no…
Men sovuqqonlik bilan xotinimning gapini cho’rt kesdim:
– Bunchalik sodda bo’lmang, xonim. Bularning hammasi qo’shnilarga yaxshi ko’rinish uchun!
Xotinim gap topolmay, bo’zarib ketdi.
Ammo tug’ilgan kun mojarosi shu bilan tugamadi.
***
– Dadasi, hoziroq Ra’nonikiga chiqmasangiz bo’lmaydi, – dedi xotinim ertasi kechqurun shoshilib uyga kirib kelarkan. – Mirsaid aka bilan Borya aka chaqirishyapti. Chiqmasangiz, o’zlari kelib olib ketisharkan…
– Shunisi yetmay turuvdi!
Xotinim xafa bo’lganday yuzini burdi.
Na iloj! Er-xotin uzun-qisqa bo’lib Ra’noxonning uyiga kirib borganimizda allaqachon mehmonlar jamuljam bo’lgan ekan.
Xona ham, dasturxon ham did bilan bezatilgandi. Havoni rayhon, atir-upa va vino hidi tutib ketgan.
Stol atrofida Mirsaid aka bilan Borya aka o’z xotinlari bilan o’tirardi. Ularning yonlaridan joy olgan qo’shni ayollar vafo va sadoqatning tirik timsollariday viqor bilan o’tirishar, shu namoyishkorona ko’rinishlarining o’zidanoq ularning Ra’noga bepisand qarashlari sezilib turardi.
Xiyol qisiq ko’zlari va pushtirang lablarida tabassum jilva qilsa-da, nigohlari g’amginlik bilan boqayotgan xonadon sohibasi bizni holi-jonimizga qo’ymay to’rga o’tqazdi. Xotinim xijolatdan qizargan, men esa o’z o’rnimni topganday gerdayibroq o’tirardim. Hali so’rashib ulgurmasimizdan eshik qo’ng’irog’i jirinladi, Ra’no uzr so’rab, dik etib o’rnidan turdi va yo’lakka chiqib bir necha daqiqalik past ovozli g’ishavalardan keyin oppoq dasturxonga o’ralgan tog’ora ko’targan Maryam opoqi bilan bag’riga anvoyi guldastani bosgancha, qirq-qirq beshlarga borgan, baland bo’yli, ikki yonog’i qip-qizil yuzida po’stakning yirtig’iday mitti ko’zlari yiltillab turgan, baqaloq, buning ustiga tepakal bir kishini boshlab kirdi.
– Bu kishi… – yonoqlari qizargan Ra’noxon biroz tutilinqirab yangi mehmonni tanishtirdi. – Qo’chqor aka…
Odatdagi tabriklaru maqtovlardan keyin Ra’noxon muzika qo’ydi. Biroz g’amgin, lekin hayajonga, muhabbatga to’la kuy. Avvaliga bu ayol har qanday g’am-tashvishni kuy-qo’shiq, ko’ngilxushlik bilan yengadi, shekilli, degan xayolda, hammaga birday muloyimlik ila mehmonnavozlik qilayotgan Ra’noning xatti-harakatlarini istehzo bilan kuzatib o’tirgan bo’lsam-da, ko’p o’tmay yo menga ham musiqa ta’sir qildimi, yo tanimni qizdirayotgan kon’yak yog’dusimi, bilmadim, birdan kayfiyatim ko’tarildi, o’zimni qandaydir ijaraxonada, nochor odamlar qurshovida emas, ko’p yillik qadrdonlarim orasida o’tirganday his qila boshladim. O’zi shunaqa, kayfim chog’ paytlarda atrofimdagilarga boshqacha ko’z bilan qarashga, ularni tushunishga harakat qilib qolaman, xizmatchilik esdan chiqadi.
Er-xotin koreyslar bir-birining pinjiga kirgancha ohista raqs tushishardi. Borya akaning koreyslarga xos keng yuzi va qiyiq ko’zlarida benihoya mehr-sadoqat ufurardi. Lyuda opa esa jimgina uning ko’ksiga bosh qo’ygan, nazokat bilan xirom aylardi. Ular befarzand edilar. Er-xotinga havas bilan qarab o’tirgan Ra’noxon ko’zimga allaqanday “oq qarg’a” emas, oddiy, baxtsiz xotin bo’lib ko’rindi. Beixtiyor uni oqlay boshladim: nima qilsin, onasi bolaligida olamdan o’tgan, otasi boshqa ayolga uylangach, uni o’gay onasining jiyaniga turmushga bermoqchi bo’lishgan, endi o’n oltiga kirgan qizcha buni xohlamaydi, shuning uchun shartta uyidan qochib shaharga keladi. Bu yerda qandaydir sulloh bilan tanishib qoladi-yu hayoti izdan chiqadi… Balki bunga uning o’zi, g’o’rligi sabab bo’lgandir? Bilaman, nima bo’lganda ham, u boshqa hamma ayollar qatori baxtli bo’lishni istaydi. Lekin hayotini allaqachon chilparchin bo’lgan, deb hisoblaydi, endi uni tiklash ilojsiz, degan fikr miyasini kemiradi, shuning uchun ham oqsochga yopishgan, maqsadi unga turmushga chiqish, shu yo’l bilan badnom bo’lgan nomini oqlab olish. Oqsoch esa hayotda o’z o’rnini topgan, obro’ga ega odam. Misqollab yiqqan obro’-e’tiborini ko’ngilxushi uchun qurbon qilgisi kelmay, ikkilanadi chog’i. Kim bilsin, balki hayotning achchiq-chuchugini birga tatigan juftihalolidan, er yetgan farzandlaridan istihola qilar. Ammo yosh, navqiron juvonni ham qo’ldan chiqargisi kelmaydi!
Ra’no haqida nedir iliq so’z aytish ilinjida xotinimga qaradim, u bo’lsa halidan beri xonadagi jihozlarni hayrat bilan kuzatishdan charchamayotgandi. “Ra’no rosa buyum yig’ibdi-da! Hammasini anavi kishi obbergan. Ra’no bilan urishib qolganlarida yarashish uchun uni tillaga ko’mib tashlaydi! Endi bitta uy olvolsa bo’ldi-da, a?” deya shipshib qo’ydi u. Jinim qo’zidi, javob bermadim. Bundan u xafa bo’lmadi, fe’limga o’rganib qolgan-da. Ozg’in, ko’z qarashlari qattiq Mahbuba muallim eriga likopchadagi salatni ko’rsatib, qancha masalliq ketganini hisoblardi. Bechora Mirsaid muallimning sanchqi tutgan qo’li havoda muallaq qolgan, har bir so’mni o’ylab ishlatadigan, tejamkor xotinining so’zlarini jon qulog’i bilan tinglardi. Ra’noxon choyni yangilab kelish uchun oshxonaga ketganida: “Ra’no tejashni bilmaydigan xotin. Shuning uchun erkaklar unga jiddiy qarashmaydi!” deya shipshib qo’ydi Mahbubaxon. Maryam opoqining ensasi qotdi va buni yashirib o’tirmadi:
– Mahbubaxonning o’z falsafasi bor, ayollar va erkaklar borasida!
– Ro’zg’or masalasida ham! – deya qo’shib qo’ydi Mirsaid muallim kutilmaganda.
Yengil kulgu ko’tarildi.
Qo’chqor aka taraddudlanib qoldi, o’rnidan turdi, ketishni mo’ljalladi-yov. Maryam opoqi unga ma’noli qarab, yengidan tortib qo’ydi. Fahmimcha, ularning tug’ilgan kundan boshqa maqsadlari ham bor-ov. Qo’chqor aka qaytib joyiga o’tirdi. Bu bechorayam xushtorlardan, shekilli, keyingi vaqtlarda uni uyimiz atrofida tez-tez ko’rib qolardim. Aftidan, Ra’no uni xushlamasdi, sho’rlik doim yo ko’cha eshik oldida turgan bo’ladi, yo qulog’iga telefonini tutgancha uy atrofini aylanib yurardi. Shu vaqt Ra’noxon bir qo’lida choynak, ikkinchisida patnis bilan ichkariga kirdi-yu, Qo’chqor aka haykalday qotdi-qoldi. Mitti ko’zlari g’amgin bu kishi Ra’noga mo»jizaga qaraganday hayrat bilan tikildi. Keyin birdan o’ziga kelib shosha-pisha cho’ntagidan dastro’molini olib, yaltiroq peshonasini arta boshladi. Sho’rlik o’z uyida topmagan halavotni shu yerdan topishiga ishonib kelgan… Bunaqalarning yuragi yonida yana bitta yuragi bo’ladi, deyishadi hamkasblarim andak istehzo bilan! Rostiyam shu-da.
Maryam opoqining to’la, keng yuziga yarashmagan yupqa lablari asabiylik bilan pichirladi, aftidan, baqaloqqa dalda berdi.
– Sizlar uchun! Maxsus!
Ra’noxon patnisni o’rtaga qo’ymoqchi bo’ldi, lekin dasturxon shusiz ham to’kin edi, antiqa natyurmort uchun joy topish ancha mushkul bo’ldi.
– Voy-bo’, Ra’no! Bu nimasi yana?! O’zingizni ko’rsatmoqchimisiz?! Shuncha sarf-xarajatning nima keragi bor edi! – deb yubordi Mahbubaxon o’zini bosolmay.
Ra’no negadir qizarib ketdi.
– Sizlar uchun… ozib-yozib bir dasturxon yozsam nima bo’pti?.. – dedi u.
Maryam opoqi Mahbubaning sonidan chimchilab oldi, shekilli, muallima ilon chaqqanday bir sapchib tushdi-yu, lekin shu zahoti o’zini qo’lga oldi. Davraga bir qur nazar soldi-da, keyin Ra’noni eshitmaydi deb o’yladi chog’i, opoqining qulog’iga sekin shivirladi:
– Shuncha xarajat qilish uchun bechora nechta ho’kiz bilan yotib chiqishiga to’g’ri kelgan! Men unga achinganimdan…
Bunisi endi ortiqcha edi! Muallima xonim ham tilim bor deb haddidan oshib ketdi…
Uning nima deganini ilg’ab qolgan, yuzi bo’zday oqargan Ra’no yo’lakka otildi. Ko’cha eshik taraqlab yopildi.
Ayollar dahshat ichida ko’zlari chaqchaygancha bir-birlariga qarab qolishdi.
– Tilim bor deb har narsani gapiraverasanmi?! – Mirsaid muallim xotiniga g’azab bilan qaradi. Uning tanbehidan ko’ra qarashlari qo’rqinchli edi. Muallima qo’lida sanchqini tutgancha bo’zrayib qoldi.
Qo’chqor aka irg’ib o’rnidan turdi-da, indamay ko’cha eshik tomon yo’naldi. Pod’ezddan uning: “Ra’noxon, to’xtang!” degan yolvoruvchi ovozi eshitildi.
Ana tug’ilgan kun-u, mana tug’ilgan kun! Eh, ayollar!..
***
Oradan bir hafta o’tdi.
G’ira-shirada ishdan qaytayotib pod’ezd eshigi oldida turgan Maryam opoqi bilan Qo’chqor akani ko’rib qoldim. Ular nima haqdadir sekin-asta gaplashib turishardi.
Salom berib yonlaridan o’tib ketmoqchi edim, ammo opoqining o’ktam ovozini eshitib to’xtadim.
– Sizdan bir masalada yordam so’rasak bo’ladimi?
– Yordam?!
– Bugun ertalab Ra’no hech kimga aytmasdan ko’chib ketdi domimizdan, bu kishi bo’lsa uni qidirib yuribdi, – dedi opoqi Qo’chqor akaga ishora qilib. – Qaerga ketganini bilib berolmaysizmi?
– Qayoqqa ketadi? Nega ketadi?! – dedim hayron bo’lib.
Maryam opoqi meni bir chetga tortib:
– Bechora nomusiga chidolmadi, shekilli, – dedi past ovozda. – Bu kishi bo’lsa bir yildan buyon uning qo’lini so’ramoqchi bo’lib yuribdi…
Qo’chqor akaga qaradim, go’shtdor bo’ynini egib, pishillab turardi. Ra’no unga tegmasdi, degan g’alati fikr miyamga urdi. Bu okaxon shuni bilgan. Shuning uchun ham uning qo’lini so’rashni keyinga surgan!..
– Niyatingiz jiddiy bo’lsa, nega bir yildan buyon qo’lini so’ramadingiz?!
Baqaloq baqa bo’lib qoldi. Rosa bopladim-da o’ziyam!
Maryam opoqi:
– Sizni hecham tushunmayman, tilingiz buncha zahar bo’lmasa?! – dedi achitib.
Parvo qilmadim. Bunaqa suyuq erkaklarning ta’zirini berish kerak, deganday tik qaradim unga. Opoqi yuzini chetga burdi.
Baqaloq lo’killagancha keta boshladi.
Nimagadir qasd qilganday uning ortidan bordim.
– Uchar yulduz yo’ldosh bo’lolmaydi, ovora bo’lmang! –dedim unga xayrixoh odamday.
Baqaloq bir zum qisiq ko’zlarini menga tikib turdi-da, so’ng achitibroq dedi:
– Xuddi uni yuz yildan buyon biladigan odamday ishonch bilan gapirayotganingizni tushunmadim.
Men undan oshib tushishga harakat qildim:
– Bilmasam gapirmayman. Nima, sizga isbot kerakmi?
– Bilaman, yo’qni yo’ndiradiganlardansiz. Lekin menga hech qanday isbot-dalilning keragi yo’q!
Birdan jim bo’lgan baqaloq yuzimga qattiq tikilib qoldi, aftidan, tarsaki tushirishni o’yladi, ammo kutilmaganda indamay keta boshladi. Nariroq borib negadir yurishdan to’xtab, ortiga o’girildi, bo’g’iq, xirqiragan ovozda dedi:
– Qolaversa, ikki kun oldin uning qo’lini so’radim. O’ylab ko’rishga va’da bergandi!.. Va’da bergandi!..
Yo’l chetidagi simyog’ochlarning soyasi ulkan sharpalarday qorayib turgan hovlida so’ppayib qoldim.
Maryam opoqi yonimga kelganini his qildim, ammo u tomonga qaramadim.
– Qo’chqorvoyning ikki yil burun xotini olamdan o’tgan ekan. O’ziga qolsa, uylanish niyati yo’qmish. Lekin qizlarining kattasi bo’y yetib qopti. Shunday vaqtda ularga ona kerak bo’ladi-da… – Maryam opoqi bir zum jimib qoldi, keyin ginali ohangda davom etib dedi: – Meni nima jin urdi, bilmayman. Shu ikki ko’ngli yarimning boshini qovushtirsam, savob bo’ladi, deb o’rtaga tushgandim. Odamni sharmanda qildi bu Ra’nosi tushmagur!
– Balki unga ko’ngli yo’qdir?
– Nega ko’ngli bo’lmaydi, tavba?! – ensasi qotdi opoqining. – Qo’chqorvoy, har qalay, anavi qari go’rso’xtadan tuzukroq edi! Qolavursa, bir erkak bechora Ra’noning qanaqa ayolligini bilib turib, uylanaman deb tursa-yu, u noz qiladimi? Bu g’irt ahmoqlik-ku!
Boshim g’uvillab, asabim chatnay boshlagan, opoqining tezroq daf bo’lishini istardim. Ammo u ketishni xayoliga ham keltirmay, labi-labiga tegmay javray ketdi:
– Hammasi anavi Mahbubani deb bo’ldi. U topgan kuyovga Ra’no azza-bazza rad javob bergani uchun alami kelib, atay o’yinbuzuqilik qildi. Pes-da, pes! Hali qo’limga tushsin, sochini bittalab yulaman. Muallim bo’lsa – o’ziga!
O’zimni ortiq bosib turolmadim, portladim:
– Opoqi, Ra’no sizlardan o’ziga er toping deb iltimos qilganmidi? Nega odamlarning ishiga burningizni tiqasiz? Yaxshisi, uyingizga kirib, bolalaringizga qarasangiz bo’lmaydimi? Bechoralar halidan buyon derazadan bo’ylab turishibdi!
Opoqining ko’zlari xunuk chaqchaydi.
– Voy tavba, voy tavba… – opoqining yupqa lablari pirilladi. – Birovlarning ishiga burningni tiqma, deydimi? Bu qanaqa odam, o’zi? O’zidan boshqani o’ylamaydigan…
Opoqining diydiyosiga quloq solmay, uyning orqa tomoniga o’tib ketdim. Negadir uyga kirgim kelmasdi, rost-da, o’zi katalakday bir narsa bo’lsa! Boshing aylansa, keting aylanmaydi…
Ichgim keldi. O’zi, kun bo’yi negadir ichgim kelib yurgandi. Lekin xizmatchilik. Ko’p narsalardan mahrumlik ba’zida alam qiladi…
Cho’ntagimdan sigaret qutisini olib, unga tikilib qoldim. Men o’sha daqiqalarda nozirdan ko’ra o’ziga nasib etganiga qanoat qilmasdan, nasib etmagan narsalar haqida titrab-qaqshab o’ylaydigan, orzu qiladigan shakkok ruhoniyga o’xshardim, chamasi.
“Ammo chekishim mumkin!” deya o’ylashim bilan negadir yengil tortdim. Borliqqa allaqachon oqshom tushgan, gugurt qutisidek uyimizni ko’roydin qurshab olgandi. Shahar chiroqlarining qizg’ish shu’lasi ufqning bir chetini yoritib turar, lekin bu shu’la bizning shahar chetida joylashgan uyimizgacha yetib kelmasdi…
Darvoqe, Ra’no qayoqqa ketdiykin? Bir og’iz aytmasdan… hatto xayrlashmasdan ketib qolgani-chi! Nima bo’lgandayam qo’shni edik… O’zi qandaydir bir ayol-ku… nomus qilganiga o’laymi?! Hozir qaerda ekan? Shu uyda yashab turganida, har qalay, tinchroq bo’larmidi? Boshqa joyda uni ayasharmikin?..
O’sha voqealardan keyin ancha suvlar oqib o’tdi. Xizmat yuzasidan yana qancha joylarda ishladim. Lekin Ra’noni boshqa uchratmadim. Boshqa kasbda ishlaganimda, uni allaqachon unutib yuborarmidim. Ammo…
Oddiy kunlarning birida Sayilgoh ko’chasida xizmat yuzasidan aylanib yurganimda, almisoqdan qolgan kresloda zerikib o’tirgan yosh rassom yigitning qarshisida terilib turgan suratlar orasida tanish chehrani ko’rganday bo’ldim-u, allaqanday hayajon aralash qiziqish bilan unga yaqinlasharkanman, uch-to’rt qadam naridagi o’rindiqda shu tomonga xayolchan tikilib o’tirgan kishiga ko’zim tushdi. Bu o’sha oqsoch! Hamon bir vaqtlardagiday bashang kiyingan, xuddi oxirat o’ylariga bo’y bergisi kelmaydigan kiroyi qariyalarday viqorli, ammo yelkalari osilib, ancha cho’kib qolgandi. Atrofida bir o’g’il va qiz bola chug’urlashgancha yugurib yurishardi.
– Suratdagi ayol kim? Tanishingizmi? – deb so’radim rassomdan.
– Yo’q. Notanish, – beparvo tarzda qisqa javob berdi yigit. Mening indamay tikilib turganimni ko’rgach, istar-istamay izoh bera boshladi: – Bir kuni yoshgina juvon kelib, suratimni chizib bering, deb iltimos qildi. Chizdim. Surat tayyor bo’lganida, narxiga kelisholmay qoldik. U arzimagan shu surat uchun ko’p pul so’rayapsiz, deydi. Mening jahlim chiqdi. Axir, bu o’zingizning suratingiz-ku, nega o’zingizni past baholayapsiz, dedim. Shunday deyishimni bilaman, ayol birdan yig’lab yubordi va ketib qoldi. Shundan buyon daragi yo’q…
– Boshqa xaridor chiqsa, suratni sotarmidingiz? – dedim oqsoch tomonga zimdan qarab qo’yib.
– Nega sotmayin?! – rassom birdan jonlanib, yelkasiga tushgan sochlarini jahd bilan silkib, keyin suratni qo’liga olib, go’yo benihoya tabarruk siymoni silayotganday ayolning yuzini silay boshladi. – Aslida bu oddiy ayol emas, o’rta asr malikalaridan biri. O’sha surat buyurtma qilgan juvon malikaga sal-pal o’xshab ketardi, xolos.
Suratga tikilgancha xayolga berilib, orzuga aylangan o’tmish og’ushiga chulg’anib o’tirgan Oqsoch oromi buzilgandek bezovtalandi, hatto o’rnidan turib biz tomonga yurmoqchi bo’ldi, shu vaqt yetmishlarga borgan, vazni naq to’qson kilodan kam bo’lmagan bir ayol biqqi qo’llarida to’rtta muzqaymoq ko’targancha harsillab kelib qoldi.
– Bu senga, bunisi singlingga, bunisi esa buvajonga! – Oqsochga muzqaymoqlardan birini tutgan ayolning ovozi hayotidan mamnun odamlarning ovoziday jarangdor va mehrli edi.
Oqsoch o’rnidan turdi, pushtirang muzqaymoqqa parishonlik bilan tikilib qoldi, ayol nimadir dedi, olmaysizmi, deb qistadi chog’i. Oqsoch shirinlikka qo’l cho’zib, bir nimalar deb ming’irladi. Ayol uni qo’ltiqlab olarkan, baralla dedi: “Bo xudo, saratonda shuginaga ham tomog’ingiz og’risa-ya!”. Keyin allaqachon muzqaymoqni ishtaha bilan yalay boshlagan nabiralariga xitob qildi:
– Kech bo’p qoldi, yuraqolinglar, uyga ketamiz.
Xullas, suratni sotib oldim. Rassom bilan savdolashib o’tirmadim, aytgan pulini berdim. Rassom suratni yaxshilab o’rab-chirmayotganida ortimga o’girildim: oqsoch yerga qaragancha ketib borar, yelkalari yanada bukchaygan, aftidan ehtiyot bo’lib muzqaymoq yalardi…
O’sha surat haliyam ishxonamda turibdi. Qaerga ishga borsam, o’zim bilan olib ketaman. Ayniqsa, “reyd”ga chiqqan vaqtlarimiz Ra’noni ko’p bor eslar va ko’nglim g’ash tortib qolardi. Shunday vaqtlarda Ra’noning suratiga soatlab tikilib o’tirardim. Ichimda allanima bosh ko’tarib, o’tkir tikonlarini yuragimga sanchib-sanchib olayotgandek bo’laverardi. Xayolan Ra’noning siymosini qanchalik kamsitmayin, qanchalik xo’rlamayin, yuragimdagi g’ashlik hech tarqamasdi. Shuning uchun ham hali-hamon o’zimga o’zim tushunolmasdim. Tabiatimda Ra’noga nisbatan dilozorlik, nafrat kuchlimi yoki xayrixohlik. Balki ikkalasi ham mujassamdir-u, aynan shu nomuvofiqlik meni ikkiga ajratib, ikkita odamga aylantirib qo’ygandir?!
Xizmat telefonim jiringladi.
Boshlig’imiz.
– Reyddaman, – deb javob berdim.
Ha, reyd bo’lmay, nima? Qo’shnilar bekorga shikoyat qilishmagandir? Uyni o’ziniki qilib, rohat istagan kishilarning rohat manbaiga aylantirib olgandir-da! Yetar, shuncha kutganim! Nima, men qorovulmanmi, uning eshigini poylab o’tiradigan?
Shahd bilan o’rnimdan turgan ham edimki, ro’paradagi uylar oralig’idan ellik besh-oltmishlarga borgan kishi shu tomonga kela boshladi.
Qo’chqor aka!
– Tanidingizmi? – yoshi qaytgan bo’lsa-da, hamon o’shanday, bir tuki ham to’kil… e, bir kilo ham vazn tashlamagan Qo’chqor aka kulimsiradi. – Menam ko’rdim-u, darrov tanidim. Shu tomondan uy oldingizmi yoki xizmatchilik…
– Xizmatchilik, – dedim va birinchi qavat balkoni tomon beixtiyor ko’z tashladim.
– Ikki yil bo’pti, shu uyni sotib olganiga, – dedi Qo’chqor aka, men uning kim haqda gapirayotganini fahmladim. – Kichikroq bo’lsayam, o’z uying, boshpanang bo’lsin ekan, deydi.
– Siz buni qaerdan bilasiz?!
Men uni ancha qidirdim. Lekin hech daragi chiqmagandi. Kutilmaganda bundan bir hafta avval tramvayda tasodifan ko’rishib qoldik. Ishdan qaytayotgan ekan.
– Eski do’stlar topishibsizlar-da. Tabriklayman!
Qo’chqor aka biror aybi bor-u, shundan xijolat bo’lganday tipirchilab qoldi. Terlab ketdi, cho’ntagidan dastro’molini chiqarib, peshonasini artdi, oppoq, ajinsiz yuzi hozirgina tandirdan uzilgan nonday qizara boshladi.
– Hali topishganimiz yo’q… – dedi keyin tutilinqirab. – Lekin endi topishib qolsak kerak degan umidda edim. Chunki ko’rishganimizda… haliyam uni ko’nglimdan chiqarolmaganimni aytdim. U bo’lsa: “Qizlaringiz uyli-joyli bo’lishdimi?” deb so’radi. “Kattalari o’zlaridan tingan, kenjatoyim qoldi. Lekin u aqlli qiz, siz bilan murosa qilishiga ishonaman!” dedim. “Yo’q, gap bundamas, xudo haqqi, men o’zimni o’ylaganim yo’q!.. Ha, mayli, gapingizni o’ylab ko’raman”, dedi shoshib, nimagadir ko’zlari yoshlandi. Keyin “Shamollabman, o’tib ketadi…” deb qo’ydi ro’molchasini ko’ziga bosib. Ovozidan, o’zini tutishidan ancha ulg’ayganini sezdim. Bugun uchrashishimiz, gapni bir yerga qo’yishimiz lozim edi. Keldim, lekin u uyida yo’q! – Baqaloq jimib qoldi, go’yo biror iliq mujda kutganday yuzimga tikildi, men miq etmadim, aksincha, ichimda jirtak chaldim: “Balki Ra’noxon yana qochib ketgandir, ho’v birdagiday?!”
Baqaloq mendan yorug’lik chiqmasligini sezdi, to’g’rirog’i, hali hamon qattiq og’ritishi mumkin bo’lgan yarasini tirnab, azob berishimni istamadi, shekilli, o’ziga o’zi tasalli berganday xitob qildi:
– Balki u yoq-bu yoqqa chiqqandir, kep qolar…
O’zi gumbazday bo’lgani bilan ko’ngli beozor bu odamga achinib ketdim. Shu asnoda miyamga yarq etib bir fikr keldi.
– Kutib turing, hozir kelaman, – dedim Qo’chqor akaga.
Tavba, u qayoqqa ketyapsiz, deb so’ramadi ham. Indamay, bosh silkidi.
G’ir etib ishxonaga kirib, qog’ozga o’ralgan portretni olib chiqdim.
– Bu sizga, – dedim portretni Qo’chqor akaning qo’liga tutib. – Faqat Ra’noga aytmang, mendan olganingizni, iltimos.
Qo’chqor akaning sabri chidamadi, shekilli, shosha-pisha qog’ozni ocha boshladi. Ochdi-yu, bir lahza unga tikilib qoldi. Keyin yosh yigitchaday quvonib:
– Chiroyli-ya! – deya xitob qildi hayajon bilan.
– Chiroyliyam gapmi, hurliqo-ku, hurliqo! – dedim kulib.
– Bu rasmni qayoqdan oldingiz?
– Ra’noxon chizdirib, olmay ketgan ekan. Bexosdan ko’rib qolib, sotvolgandim. Sizga nasib qilgan ekan-da…
Baqaloqning xursandlikdan yoyilgan yuziga qarab samimiyatim yo’qolayotganini sezib qoldim. Gapni qisqa qilib, u bilan xayrlashishga shoshildim. Har qalay, topishishibdi-ku. Bu yog’i – o’zlariga havola!
Hayajondan hamon o’zini bosolmayotgan Qo’chqor aka esa xayrlashishga shoshilmasdi.
– Aytgancha, o’zingizning ishlaringiz yaxshimi? O’sdingizmi? – deb so’radi endi esiga tushib qolganday.
– Ko’rib turibsiz-ku, – dedim bir umr uchastka noziri bo’lib qolganimga ishora qilib.
– Nima, o’sishni istamadingizmi?
– Bizning ishda cho’rtkesarroq bo’lsang, kelajaging porloq bo’ladi.
– Ha, ha…
Qo’chqor aka portretni bag’riga bosdi.
Zimiston ustidan tantana qilganidan mag’rurlangandek bahor quyoshi ayovsiz qizdirardi.
Biz, ikkala erkak hamon Ra’noning eshigi oldida turardik.
Bir mahal yonimizga taksi kelib to’xtadi. Undan qo’llarida og’ir sumka ko’targan yosh er-xotin tushdi, bizga e’tiborsizlik bilan nari-beri salom berib, shoshilgancha pod’ezdga kirishdi. Yigit oldinga o’tib, birinchi kvartiraning eshigiga kalit solib, buray boshladi. Qo’chqor aka menga, men unga qaradim. Yashin chaqnagandek nigohlarimiz yolqinlandi, keyin yuragimiz naq bo’g’zimizga tiqilib, ikkimiz ham jon holatda pod’ezdga qarab otildik.
– Uch kun bo’ldi, shu uyni sotib olganimizga, – dedi yigit ketma-ket berilgan savollarning qay biriga javob berishni bilmay dovdirab, dam menga, dam Qo’chqor akaga jovdirab qaragancha.
– Egasiga pul kerak bo’lib qolgan ekan, shunga ortiqcha savdolashib ham o’tirmadi…
Qo’chqor aka adoyi-tamom bo’ldi.
Men nima qilishni bilmasdim. Xayolimda faqat bir o’y charx urardi: xotin zotini hech tushunib bo’lmas ekan!..
Manba: «Yoshlik» jurnali veb-sahifasi
