Тамара хола ҳам эрининг ўлимидан кейин авваллари тўтиқуш сақланадиган каталакдай тор қафас бўлиб туюладиган, айни замонда ҳайҳотдай ҳувиллаб қолган икки хоналик уйда ёлғиз ўзи сўппайиб қолди. Қариндош-уруғлар ҳам ўз йўлига экан, ҳаммаси тирикчилик ташвишлари билан андармон бўлиб Тамара хола ҳақида ўйлашмасди, фақат бегим кунлардагина эрталаб ишга ёки у ёқ-буёққа кетишлари олдидан бирровгина кириб ўтишади. Бу ҳол Улфат аканинг қирқи ўтгунча давом этди холос. Кейин уларнинг қадамлари тийилди.

Зулфия Қуролбой қизи
ЁЛҒИЗЛИК ҚУРБОНИ

Зулфия Қуролбой қизи (Зулфия Йўлдошева) – 1966 йили Жиззах вилоятининг Жиззах туманида туғилган. 1989 йили Жиззах педагогика институтининг ўзбек филологияси факультетини битирган. “Турмуш”, “Ёвузлик фариштаси”, “Ўлим ҳеч нарса эмас” ҳикоялар тўпламлари ҳамда “Армон асираси”, “Машаққатлар гирдоби” романлари муаллифи. Айни кунларда “Ўзбекфильм” киностудиясида ишлайди. Ҳикояси асосида “Чақмоқ чаққан тунда” бадиий фильми суратга олинган. “Ёзсиз йил” бадиий фильмининг, “Фидойилар” сериалининг сценарий муаллифи. Ҳикоялари асосида Ўзбек давлат драма театрида “Аёл” спектакли саҳналаштирилди.

Улфат аканинг ўлимидан кейин Тамара хола ёлғизланиб қолди…

Гарчи бефарзанд бўлсалар-да, қирқ йиллик турмушлари давомида эри билан ёмон яшашмаганди. Фарзанд бўлмаганидан кейин эр-хотин бир-бирига суяниб қоларкан-да. Бундай эр-хотинларнинг қай бири аввалроқ оламдан ўтса, бева қолганининг машъум айрилиққа кўникиши осон кечмас экан.
Тамара хола ҳам эрининг ўлимидан кейин авваллари тўтиқуш сақланадиган каталакдай тор қафас бўлиб туюладиган, айни замонда ҳайҳотдай ҳувиллаб қолган икки хоналик уйда ёлғиз ўзи сўппайиб қолди. Қариндош-уруғлар ҳам ўз йўлига экан, ҳаммаси тирикчилик ташвишлари билан андармон бўлиб Тамара хола ҳақида ўйлашмасди, фақат бегим кунлардагина эрталаб ишга ёки у ёқ-буёққа кетишлари олдидан бирровгина кириб ўтишади. Бу ҳол Улфат аканинг қирқи ўтгунча давом этди холос. Кейин уларнинг қадамлари тийилди. Бутунлай ёлғиз қолган аёл ҳақида эса ҳеч бири ташвишланмасди. «Унинг ўзини ўйлашдан бошқа ташвиши йўқ, дейишса керак-да», деб қўярди Тамара хола қариндошларининг беъетиборлиги эсига тушиб, ич-ичидан улардан домангир бўла бошлаганида.

Бундан тўрт-беш йил муқаддам эрининг кўп болали синглиси балоғатга етиб қолган ўғилларидан бирини фарзандликка бермоқчи бўлганида Тамара хола буни рад этганди. Чунки болажон сингил шарт қўйганди: «Ўғлимни ўзингиз ўқитиб, ўзингиз уйли-жойли қиласиз!» Бу гап Тамара холага ёқмади. Ахир эри заводда оддий ишчи бўлса, топгани у ойдан бу ойга базўр етиб турган бўлса, қандай қилиб бола боқади, ўқитади, уйлантиради? Акасининг ғамини еган сингил хайр қилса бутун қилмайдими, яъни ўғлини ўқитиб, олий маълумотли қилиб, уйлантириб, кейин фарзандликка бермайдими?

– Йўқ! – кескин жавоб берди ўшанда Тамара хола эрига. – Дилора битта бўлсаям ташвишни бошидан соқит қилиш учун ўғлини бизга бермоқчи бўлаётганини жуда яхши тушуниб турибман. Шунинг учун ҳам ўғлини фарзандликка олмаймиз!

Раҳматли эри очиқчасига бир сўз демаса-да, анчайин ғамгин бўлиб қолди. Шўрлик ўзича аллақандай ёқимли хомхаёлларга бориб юрган эканми, бирдан тарвузи қўлтиғидан тушиб, маҳзун тортди. Тамара хола буни сезди, лекин ён бергиси келмади.

– Майли, Дилоранинг ўғлини фарзандликка олдик ҳам дейлик, – дея ўзининг ҳақлигини исботлашга тушди Тамара хола ўшанда. – Лекин биз уни қандай боқамиз? Сўлоқмондай йигит-а? Бир марта уйларига борганда кўрганман, ўша бола иккита патир нонни пок-покиза тушириб олиб, ҳеч нарса кўрмагандай онасидан: «Яна нима бор ейишга?» деб сўраганини. Иккита патирга тўймаган болани биз қандай тўйдирамиз? Тўймасни тўйдириб бўладими?

– Балки бу ҳам Худонинг иноятидир, – деди Улфат ака оҳиста. – Ахир ким ҳам ўз фарзандини бировга берарди, агар Худо кўнглига солмаса? Гап қийинчиликда эмасдир балки? Ўйлаб кўришимиз керакдир… Балки Худо…

– Мен ўйлаб бўлдим! Агар Худо бор бўлса, аввало ўзимизга берарди-да! Қолганини ўзингиз ўзингизга сўрайверинг, – деди Тамара хола шартта эрининг гапини кесиб.
Улфат ака жим бўлди. Бошқа гапирмади. Аммо ҳар доимгидай чала қолган гапининг давомини ичида охирига етказди: «Балки Худо ўз марҳаматини бошқалар орқали бизга юбораётгандир?..»

Тамара холанинг назарида, раҳматли эри ўшанда ич-ичидан хафа бўлгандир, аммо миқ этиб бошқа эътироз билдирмади, ҳатто гапни давом эттиришга, нимадир дейишга уринмади ҳам. Тамара хола эрининг феълини яхши биларди, бундай ваҳимали гапдан кейин Улфат ака ҳар қандай ҳузур-ҳаловатли орзусидан воз кечиб қўя қолади. Чунки ўзига ишонмайди. Ва яна арзимаган маошидан бошқа ортиқча даромади бўлмаса! Бошқа иш қўлидан келмаса! Неча йиллардан буён фақат икки киши учун ишлаб, икки кишилик харажат учун бош қотириб ўрганиб қолганлари ҳам уларга панд берди ўшанда. Улар фақат ўзларини ўйлаб яшашга кўниккан эдилар. Учинчи бир одамнинг ғамини ейиш, ташвишини қилиш улар учун улкан, ҳал этилиши қийин бўлган муаммодай туюларди. Баъзиларга ўхшаб ҳолига қарамасдан таваккал қилишга юраклари бетламасди.
Айниқса, қайинсинглиси Дилоранинг орқа-олдини ўйламасдан йилма-йил туғиб ташлайверганини Тамара хола ҳеч ҳам ҳазм қила олмасди. Ахир тўққизта болани боқиб, катта қилишнинг ўзи бўладими? Катта қилгандан кейин ҳам болаларнинг ташвиши тугамайди. Энди уларнинг келажагини ўйлаш масаласи кўндаланг туради. Бундай шароитда одам ўзи учун бир дақиқа ҳам яшай олмайди-ку!

Дилора ўшанда таклифини рад этганлари учун акаси билан янгасидан хафа бўлгандир, лекин буни сиртига чиқармади, аксинча, сал тепадан келгандай бўлди:

– Сизларга ачинганимдан ўғлимни берақолай дегандим. Майли, ўзингиз биласиз. Менинг кўчада қолган болам йўқ!

Ҳа, у худди шундай деди. Эътибор берилса, мана шу гапларининг ўзиданоқ Дилоранинг хафа бўлгани англашилиб турибди-ку! Тамара холанинг роса тили қичиди, «Эплаб боқолмай қолганингдан кейин ўзинг болангни бермоқчи бўляпсан-ку!» деб қайинсинглисини узиб олмоқчи бўлди-ю, охирги дақиқада ўзини тийиб қолди. «Майли, эримнинг ҳаққи-ҳурмати уни аядим», – дея ўзини тинчлантирди у.

Шундан кейин Дилора фарзанд ҳақида умуман оғиз очмайдиган, уйларига ҳам онда-сонда келадиган бўлди.
Улфат ака икки-уч кун ўйчан бўлиб юрди-да, ахийри Тамара холага юрагини ёрди:
– Дилоранинг ўғлини фарзандликка олмай тўғри қилибмиз. Болани яхши едиролмасак, яхши кийинтиролмасак уволига қолардик! Ахир бола – бегуноҳ фаришта, унинг орзуларини, талабларини рўёбга чиқара олмаслик – гуноҳ!

Эр-хотиннинг бир-бирларига ўхшаб кетадиган томонлари мана шунда эди. Томоқ берган Худо насибасини ҳам берар-да, дея аллақандай саробдан умидвор бўла олишмасди. Аммо қандайдир бир мўъжиза юз беришини орзу қилиш ва кутишдан чарчашмасди. Орзулари ушалай деганда эса… қўрқув журъатларини сўндирарди.

Раҳматли Улфат ака камгап, ичимдагини топ дейдиган одамлар тоифасидан бўлгани учун қирқ йил бирга яшаган бўлсалар-да, Тамара хола эрининг кўнглидан нелар кечаётганини англай олмаган. Фақат баъзи масалалар бўйича фикрлари бир ердан чиққани туфайли: «Эримнинг қандай одам эканлигини яхши биламан», деган хулосага келган, ҳатто қазоси етган тақдирда Улфат ака ўлими олдидан нима дейишига қадар биларди: «Биз яхши ва мазмунли яшадик, Тамара. Бунинг учун сендан миннатдорман!..» Бироқ кутилмаганда бунинг мутлақо тес¬кариси содир бўлди…
Улфат ака нафақага чиқиш ҳаракатида керакли ҳужжатларни тўғрилаб юрган кунларнинг бирида тўсатдан тоби қочиб ётиб қолди. Тумов деса тумовга ўхшамасди, шамоллаш деса шамоллашга; оз-моз иситмаси чиқардию тушарди.
Касалхонага боришга Улфат ака кўнмади. Тамара хола бу ҳақда гапирганида эшитишни истамагандек тес¬кари қаради. Фақат жон берадиган куни эрталаб Тамара хола қайноққина сут олиб келганида Улфат аканинг пешонасига муштлаганча, унсиз йиғлаётганини кўрди…

Тамара хола ғалати бўлиб кетди, лекин барибир шифокор чақиртирди. Дўхтир келиб беморни эмлаб кетди, аммо тайинли бир нима демади; холанинг саволига жавобан ғўлдираб қўйди холос.
Шу куни Улфат ака тинчланганидан кейин ярим коса сут ичди-да, ухлаш учун кўзларини юмдию, қайтиб очмади.
Мурдани дафн этиш учун справка берган дўхтирнинг айтишича, Улфат ака юрак хуружидан вафот этганмиш. Бу гапни эшитган Тамара холанинг жон-пони чиқиб кетди. Унинг фикрича, дўхтир ташхис қўйишда янглишган. Ҳозирги дўхтирлар ҳам дўхтирми? Миненгит билан мигреннинг фарқига боришмайди!
Улфат аканинг юрак хуружига учраши, яъни инфаркт бўлиши мумкин эмас. Ахир, раҳматли бирор марта ҳам юрагидан шикоят қилмаган. Қолаверса, нега энди Улфат ака инфаркт бўлиши керак? Ўзи ва хотинининг ташвишини қилишдан, бош қотиришдан ўзга муаммоси бўлмаган одамнинг бундай оғир дардга йўлиқиши мумкин эмас! Ана, Дилоранинг эрини айтса бўлади “ҳадемай инфаркт бўлиб ўлиб кетади!” деб. Тўққизта бола-я! Дилора шўрлик шунинг учун ҳам битта кўйлакни беш йиллаб кияди-да! Уй-жойига қараб бўлмайди. Бунақа уйда тўй қилиш тугул иккита меҳмон чақиришга ҳам уялади одам. Дилора билан эри эртаю кеч бош кўтармай ишлашади, қўлларига илинган нарсани чумолидай уйларига ташмалайди, лекин барибир ҳеч ҳам бирлари икки бўлмайди. Шу ҳам яшаш бўлдими? Шўрлик Дилора тўққизта боласининг юзидан бошқа нимани ҳам кўрди? Пешоб ҳидидан бошқа ҳидни билмаса ҳам керак. “Мен ҳам яшаяпман!” деб ўйласа ажабмас юраги ғурурга тўлиб.

Тамара хола эса бундай ҳаётни, турмуш тарзини ҳеч қачон ўзига раво кўрмайди. Тўғри, фарзанддан юз ўгирмасди, лекин, очиғи, ҳеч қачон бола сонини тўққизтага етказмасди. Бир ўғил ва бир қиз. Етади. Бундан ортиғи керакмас. Бу дунёда ҳар бандадан битта ёки иккита нишона қолса бўлди-да. Сони кўп, сифати йўқ “маҳсулот”нинг кимга кераги бор?!
Раҳматли эрининг Ортиқали деган бир оғайниси бўларди. Шу кишининг тўртта ўғли бор эди. Аммо тўртталаси ҳам ногирон эди. Аравачада бири букчайиб, бири энгашиб ўтирган қинғир-қийшиқ (астағфурулло!) болаларни кўрганида Тамара холанинг юраги орқага тортиб кетарди. Тангри таоло кўзингни куйдириб, юрагингни ўртайдиган бундай фарзандларни берганидан кўра… йиғиб-териб олиб қўйгани яхши эмасми?.. Тамара хола даҳрий ҳам, художўй ҳам эмасди, лекин бундай нохуш манзарага дуч келганида Худога шак келтираётганини сезмай қоларди. Пировардида, сезиб қолган тақдирида ҳам бундан пушаймон қилмасди. Берилган инъом кўзинг ва қалбингни қувонтирмай, йиғлатса… бундай инъомнинг нима кераги бор? Кутилмаганда қурсоғида бола пайдо бўлса ва дўхтирларнинг ақл-заковати билан бу боланинг ногирон бўлиб туғилиши аниқланса, Тамара хола ўша заҳотиёқ, ҳеч иккиланмасдан боладан воз кечарди. Тўғри-да, ногирон боланинг юзига термулиб кунда минг марта ўлиб-тирилганидан кўра бир марта куйгани яхши!

Ана, шўрлик Ортиқали ака уч-тўрт йил аввал шаҳар марказидаги данғиллама ҳолвисини сотиб, қишлоғига кўчиб кетишга мажбур бўлди. Хотини юрак касалига мубтало бўлган экан, шаҳар ҳавоси соғлиғига тўғри келмай қолибди. Мана ногирон фарзандларни дунёга келтиришнинг оқибати! Оғайнисининг қишлоққа кўчиб кетаётганини эшитган Улфат ака ҳам шунга яқин гап айтганди. Кейин елкасини учириб:

– Бу одамларни сира тушуна олмадим-олмадим-да, – деб қўйганди.

Айни замонда Тамара холанинг ҳам тил учида шу сўзлар турганди. Ана энди янада яққолроқ англагандирсиз эр-хотиннинг феъл-атворидаги ўхшаш жиҳатларни? Сизнинг тасаввурингизда ҳам “Булар бир-бири учун яратилган”, деган фикр пайдо бўлдими? Эҳтимол, Тамара холанинг мана бу сўзлари фикрингизга янада ойдинлик киритар: “Биз таркиби бир хил бўлган маҳсулотга ўхшаймиз. Фақат иккита идишга солиб қўйилганмиз-да!..” Энди анг¬лагандирсиз? Ҳа, майли, балки бу сўзлар сизнинг назарингизда аллақандай мавҳум тушунчадек туюлаётгандир, бироқ Тамара хола учун мутлоқ ҳақиқат эди. То эрининг ўлимига қадар…

Дарвоқе, оддий мигрен билан миненгитнинг фарқига бормайдиган ҳозирги табибларнинг вакили бўлган ўша ташхисчи дўхтир яна бир гап айтгандики, буни эшитган Тамара холанинг эсхонаси чиқаёзди: “Улфат аканинг тилдан қолганига икки кун бўлган…” Бунисига нима дейсиз? Йўқ, бу гапга ишониб бўлмайди. Дўхтир одамларнинг юрагига ваҳима солишни хуш кўрадиганлар тоифасидан чоғи, кутилмаган зарбадан эсанкираб қолган шўрлик бандани янада довдиратиш учун айтди бу гапни! Эри икки кун бурун тилдан қолади-ю, буни Тамара хола сезмайдими? Йўқ, бўлиши мумкин эмас! Агар Улфат ака ҳақиқатан ҳам тилдан қолган бўлганида имо-ишора қилиб бўлса-да Тамара хола билан гаплашарди, фикрини уқтирарди. Лекин у бундай қилмади. Энг ёмони, ҳар икки ҳолатда ҳам Улфат ака хотинини ғафлатда қолдирди. Ўзидан кейин қадди дол бўлувчи хотинига тиргакликка ярайдиган сўнгги сўзларни ўзи билан олиб кетди. “Биз яхши ва мазмунли яшадик, Тамара. Бунинг учун сендан миннатдорман!..” дейиш шунчалик қийинмиди?! Имо-ишора қилса ҳам Тамара хола дарҳол илғаб оларди-ку. Наҳотки Улфат ака энг сўнгги лаҳзаларда Тамара хола билан ўтказган қирқ йиллик ҳаётидан пушаймон бўлиб, надомат чеккан бўлса? Айтишади-ку, кўнгил афсус-надоматга тўлсагина кўздан ёш оқади деб. Акс ҳолда нима учун пешонасига муштлади, нима учун унсиз кўз ёши тўкди?..

Тамара холани ларзага солиб, туну кун беҳаловат қилиб қўйган нарса мана шу савол эди. “Нега? Нима учун у бундай қилди? Нимадан афсусланди?” дея ўйлайвериб Тамара хола адойи тамом бўлаёзди. “Мана, мен соғлом аёл бўлатуриб бепушт эркак билан ёш умримни хазон қилганимга ҳеч қачон пушаймон бўлмадим-ку! – деганча ярим кечасими, тонг олдидами ўрнидан туриб кетади у. – Дўхтирлардан: “Эрингиз ҳеч қачон фарзандлик бўлолмайди, умид қилманг”, деган гапни эшитганимда йигирма етти ёшда эдим. Шартта ажрашиб кетсам бўларди. Аммо бундай қилмадим. Лаънати қўрқув панд берди. Иккинчи эрим Улфат акамдек меҳрибон, садоқатли бўладими-йўқми, деган хавотирдан қўрққаним туфайли ҳам у кишидан ажралгим келмади. Рост-да, қамчисидан қон томадиган эркакка йўлиқиб қолсам нима бўларди? Улфат акам учун менинг сўзим қонун эди. Мен шунга, шундай муомалага ўрганиб қолгандим. Улфат акам шунчалар меҳрибон ва ширинсўз эдики, мен бундай одам дунёда ягона деб ўйлардим, бунга қаттиқ ишонардим. Кимдир хотинини урибди деб эшитиб қолсам юрагим шувиллаб кетарди. Назаримда Улфат акамдан бошқа ҳамма эркак ўта бераҳм, баджаҳл, хотин зотини одам ўрнида кўрмайдиган тошюрак бўлиб туюларди. Тўғри, бизнинг уйда ҳам ора-чора жанжал бўлиб қоларди, лекин бундай дақиқаларда менинг овозим баланд чиқарди,Улфат акам бечора мени тинчлантириш учун қаҳва тайёрлаш билан андармон бўларди. Ўзиям аччиқ қаҳвадан ҳўпласам бас, дарров жаҳлдан тушардим-да… Маошини бир сўм ҳам олиб қолмасдан қўлимга тутарди. “Менам ишлайин”, десам баъзи эркакларга ўхшаб дарров жаҳлига эрк бермасди. “Топиб келганимга қаноат қилиб уйда ўтир!” деб бўкирмасди, лекин хафа бўлиб қоларди. Астойдил хафа бўларди. “Сизга текканимдан буён уйда ўтираман. Бирор ерга ишга кирсам баҳонада ҳунарлиям бўлиб қолардим. Сиз ташлаб кетсангиз, қандай кунимни кўраман?” дея кулиб, кўнглига оғир ботмайдиган қилиб гапирардим. Шунда бечора эрим: “Сени ҳеч қачон ташлаб кетмайман. Кетишга тўғри келиб қолса, бирга кетамиз!” деб жавоб берарди. Мен унинг шу сўзларига ишонибман. У киши алдаган экан-у… Мана, ёлғиз ўзимни ташлаб кетди-ку! Тағин тушуниксиз, сирли бир тарзда… Тавба қилдим, ўйлаб ҳеч ўйимнинг тагига етолмаяпман, эрим ўлими олдидан нимадан бунча афсусланди? Ёшлик чоғимизда, қаршимизда имкониятлар эшиги ланг очиқ турганида ажралиб кетмаганимизгами?.. Ёки болалар уйидан чақалоқ олишни маслаҳат бериб, бу ишда ёрдам беришни ўз бўйнига олган танишимизнинг таклифини рад этгани учунми?.. Виждонан айтганда, икки кишидан иборат кичик мамлакатнинг эрка маликаси бўлсам-да, ўша вақтда бу таклифга қарши чиқмаганман. Аммо эрим журъат қилолмади. “Бировнинг боласи бизга чин фарзанд бўладими-йўқми?” деган шубҳали ўй унинг бир фикрга келишига тўсқинлик қилди. Бу гап менинг ҳам кўнглимни безовта қилиб турганди. Ахир ўзингиз ўйланг, не-не заҳматлар чекиб, оромингиздан, ҳаловатингиздан кечиб бир парча гўштни одам қилсангиз-да, бор куч-қувватингизни йўқотиб, ёрдамга муҳтож бўлиб қолганингизда фарзандингиз сизни ота-она сифатида тан олмаса ёки қонига тортиб, ўғри ё пиёниста бўлиб кетса! “Ген” деган нарса бор-ку. Қолаверса, яхши одам ҳеч қачон яхши фарзандини етимхонага бермайди, қабилидаги ҳар хил ўйлар тинчлик бермаётганди. Бунинг устига айни ўша кунлари асранди бир бола улғайгач, вос-вос касалига йўлиқиб, ўзини боқиб катта қилган ота-онасини болта билан чопиб ташлаганлиги ҳақидаги видеофилм телевизорда намойиш қилинаётганди. Сур-сурлардан кейин маълум бўладики, ўша боланинг ҳақиқий онаси руҳий касал бўлган. Унга ўз туққан боласи аллақандай махлуқ қиёфасида кўринаверганидан қўлига олди дегунча чақалоқни ўлдиришга ҳаракат қилиб қолгани учун суд томонидан оналик ҳуқуқидан маҳрум этилган бўлади. Ишқилиб, жуда даҳшатли филм эди. Уни кўрганидан кейин ҳар қандай одам асранди боласига гумонсираб қарай бошласа керак. Эрим ишда бўлгани учун бу кинони кўра олмаганди. Мен унга қисқача мазмунини айтиб бердим холос. Аммо шунга қарамасдан, етимхонадан бола олишга жон-жон деб рози эдим. Афсуски, эрим кўнмади. Тўғри, бошида сал-пал унагандай бўлувди, лекин нима учундир бирдан айниб қолди. Менимча, ўша даҳшатли кино панд берди. Кино ҳақида эримга гапирмасам бўларкан ўшанда… Эримнинг ланжлиги менинг ҳам шаштимни қайтарди. Битта болани вояга етказиш, тарбиялаш биз учун жуда ҳам улкан, йиқиб бўлмас тоғдек муаммо бўлиб туюларди. Эплай олмаганимиздан, уқувимиз келмаганидан бировнинг боласини касал қилиб қўйишимиз, Худо кўрсатмасин, умрига зомин бўлиб қолишимиз мумкинлиги ҳақидаги хавотир қуши иккаламизнинг ҳам миямизда ин қуриб олгани учун ҳам биз бир тўхтамга кела олмасдик. Хуллас, етимхонадан бола олиш борасида эримнинг мендан домангир бўлишга ҳаққи йўқ! Озми-кўпми ҳаётимиз давомида эримга ҳурматсизлик қилмадим, хиёнат қилмадим, ҳаммасини ўйлаб, тарозуга солиб, назардан қочирмай яшадим! Биргина Дилоранинг ўғлини фарзандликка олиш масаласида эримга қарши чиққаним рост. Эрим шунинг учун афсус-надомат чекиб, кўз ёши тўкдимикин? Вой бошим! Бунақада жинни бўлиб қолиш ҳеч гапмас…”

Бироқ ўйлмасликнинг ҳам иложи йўқ. Туну кун ёлғиз ўзи бўлганидан кейин… Дардлашиш учун ҳатто ит ҳам йўқ. Қўни-қўшнилардан умид қилмаса ҳам бўлади. Улар яшаётган беш қаватли уй кичик оилалар учун мўлжаллангани учун ҳам бор-йўғи бир ва икки хоналик квартиралардан иборат эди. Бундай квартираларда кўпинча кичик оилалар ўзларини ростлаб олгунча, вақтинча яшашади. Кейин каттароқ уй ёки ҳовлига кўчиб кетишади. Бу «дом»да фақат Улфат ака билан Тамара холагина муқим яшаб қолишди. Бошқалар келишади, кетишади, келишади, кетишади. Шунинг учунми Тамара хола баъзи қўшнилари билан кўча-кўйда шунчаки салом-алик қилгани билан бошқаларини ҳатто танимайди ҳам. Улфат аканинг оламдан ўтганини қўшнилари билмай ҳам қолишди чамаси. Фотиҳага ҳам чиқишмади-да. Ким билсин, балки янги келганлар бўлса, танишмасдан туриб, фотиҳага киришга тортинишгандир? Балки Тамара хола улар билан кирди-чиқди қилмагани учун, улар ҳам ўзларини тортишгандир? Тўғри, Тамара холанинг қўшнилари билан кирди-чиқди қилмаслиги рост. Ёлғизликдан юраги торс ёрилгудай бўлса ҳам хола бирорта қўшнисининг эшигидан бош суқмайди. Чунки у бир марта қадам ранжида қилиб, йўл очиб берса, тамом, баъзи қўшниларини кейин уйидан чиқариб бўпти! Йўқ, улар Тамара холадан ҳол сўрагани киришмайди. Агар аҳамият берган бўлсангиз, доим бировлардан қарз сўраб яшайдиган одамлар тоифаси бўлади. “Тўртта картошка бериб туринг!” “Бир қути гугурт бериб туринг!” Тавба, бир қути гугурт ҳам гапми? Тамара хола ҳам эрининг маоши эвазига яшайди. Ортиқча даромадлари йўқ. Лекин шу ёшга кириб ҳали ҳеч кимдан бир сўм сўрамаган! Қўшниларини яхши билгани учун ҳам Тамара хола уларни кўп ҳам хушлайвермайди. Бундай одамлар билан ҳамсуҳбат бўлганидан кўра ёлғиз ўтиришни афзал билади. Аммо барибир одам тафтини қўмсайди. Зина пиллапояларидан гоҳ тепага кўтарилаётган, гоҳ пастга тушаётган қадам товушларига қулоқ тутади… Булар ярим кечаси ишдан, ўқишдан ёки… бошқа бир ерлардан уйига қайтаётган кишиларнинг қадам товушлари. Улар бошқаларни безовта қилмаслик учун мана шундай, эҳтиёткорлик билан зиналардан чиқиб кетишади. Улар жуда баодоб кишилар. Холага айнан мана шундай кишилар билан қўшничилик қилиш ва ҳамсуҳбат бўлиш ёқади. Лекин улар Тамара холанинг борлигини билишмаса ҳам керак. Кейин нима ҳам қиларди? Ноилож газета-китоб ўқийди. Кўп ўқийди. Аммо эрининг ўлимидан кейин мутолаани ҳам бас қилди. Қўли ишга бормайди, фақат ўй ўйлайди. Сукунатга қулоқ тутади. Аммо ҳеч нарсани илғай олмайди. Фақат жимлик, гунг сукунат…

Аммо тунда ертўлада чийиллаётган каламушларнинггина овози эшитилиб қолади. Ва яна… эшик ортида писиб турган ажал тафтини ҳис қилади. Эҳ, қанийди, ўша ялмоғиз тезроқ кириб кела қолсайди…
Тамара холанинг безовта кўнглини секин-аста муд¬ҳиш ўйлар чулғай бошлади. Унинг яшагиси ҳам келмай қолганди. “Ажалнинг кириб келишини кутиб ўтираманми? Уни ўзим чақириб қўя қолсам-чи? Бу дунёда қиладиган ишим қолмади ҳисоб. Очиқ мозордек ҳувиллаб ётган уйга тириклай кўмилгандай яшашнинг кимга кераги бор? Эртароқ ёнига борсам балки эрим хурсанд бўлармиди…”
Сўнгги ўй нима учундир Тамара холанинг дийдасини юмшатди. Мижжалари намланди. Раҳматли эрига қанчалар боғланиб қолганини мана энди, уни йўқотганидан кейин аввалгидан-да чуқурроқ англади. Худди чўққига чиқиб, атрофига назар солган одамдай бирдан юрагини қўрқув чулғади. Чунки атрофида ҳеч ким йўқ эди-да! Бу аҳволда яшаш оғир эди. Азоб эди. Азобки, чеки-чегараси йўқ… Ёлғизлик, қайғу-алам, армон – ҳаммаси жамланиб, бир бутун тошга айланиб юрагини шундай эзадики… “Дод” солиб ҳайқирганча аллақаёқларга бош олиб кетгиси келади. Бироқ қаёққаям борарди?

Бир куни Тамара хола ўзи сезмаган ҳолда тез таъсир қиладиган заҳар ҳақида ўйлаётганини пайқаб қолдию… гўё қўрқинчли туш кўриб, чўчиб уйғонгандек қаттиқ қўрқиб кетди. Яхшиямки уйда бундай оғунинг йўқлиги…

Бошқа бир оқшом эса ким биландир гурунглашиш истагига дош бера олмай ертўлада чийиллашаётган каламушларга бақириб юборди:

– Ҳой ноинсофлар, подвалда турволиб чийиллайвермасдан бу ёққа чиқсаларинг-чи! Сал чалғирмидим… Кўпчиликмисизлар ўзи? Сасиб ётган подвалда яшаб нима барака топардиларинг?..

Гўё унинг овозини эшитишгандек, каламушлар бирдан жимиб қолишди.

– Ҳа-а, нега овозларинг ўчиб қолди? – дея гапида давом этди Тамара хола. – Ҳувиллаб ётган каталакда одам зотининг уруғи қуриди, деб ўйлаганмидиларинг? Мен борман ҳали, яшаяпман! Фақат жуда зерикаяпман… юрагим сиқилаяпти… Илгарилари зериккан вақтларимда китоб ўқирдим, кўчаларни айланардим. Энди бўлса буларнинг ҳеч бирига ҳушим йўқ. Эҳ, ҳозир…

Бирдан Тамара хола ўз овозидан чўчиб кетди, ҳушини жамлашга уринди. Аммо энди янада ваҳимали ўй юрагига тиғдек қадалди: “Нима бало, ақлдан озаяпманми?..”
Тамара хола телба бўлиб қолишдан қўрқарди. Шунинг учун ҳам ўйлай-ўйлай қайинсинглиси Дилоранинг уйига боришга аҳд қилди. “Агар рўйхўшлик беришса бутунлай кўчиб ўта қоламан, – деган илинжи ҳам йўқ эмасди. – Фақат уй ҳақида оғиз очишмаса бас!”
Ўн бир кишидан иборат оила аъзолари кутилмаган меҳмонни ҳар қалай очиқ чеҳра билан кутиб олишди. Айниқса Дилоранинг иккита тўнғичидан ташқари еттита бири-биридан шўх, қувноқ болаларининг бошлари осмонга етганди. Хурсандликларидан болаларнинг бири Тамара холани ташқарига судраса, яна бири тиззасига ўтирволиб: “Эртак айтиб беринг, амма!” дея тиқилинч қиларди.

Тамара хола бир пиёла чойини ҳам тинчгина ича олмаётганидан асабийлашаётган бўлса-да, зўр-базўр ўзини босди ва болаларни оқлашга уринди: “Анчадан буён кўрмаганлари учун бечоралар қувониб кетишяпти. Икки-уч кундан кейин “пуф, сассиқ” бўлиб қоламан. Ана ундан кейин тайёр ош-нонни еб-ичиб, маза қилиб ётаман, бировининг мен билан иши бўлмайди!” дея ўзига таскин берди.
Дилоранинг бўлса парвойи фалак эди. Тамара хола билан ҳол-аҳвол сўрашиб, олдига дастурхон ёзди-ю, кейин меҳмонни бутунлай унутган каби шумшайиб ўтирган эри билан аллақандай ер можаросини ҳал қилишга киришиб кетди.

– Мен кўп болалиман, ерни энг аввал бизга беришингиз керак, демадингизми раисга? – дея сиқувга оларди эрини Дилора. – Биз турганда Мусабекка ўхшаганларга йўл бўлсин! Биздиям болалар бор-йўғи тўртта бўлганида ўйнаб-ўйнаб боқардик, ер-пери билан ишимиз бўлмасди!..

– Айтдим, ҳаммасини худди сен айтгандай қилиб айтдим, – дерди икки юзи қип-қизариб кетган тепакал эр. – Қулоқ солмади-да, нима қилай?

– Эртага идорага ўзим бораман!

– Майли, борақол, – деди эр енгил тортгандек бўлиб. – Аввал-бошданоқ бу иш билан ўзинг шуғуллансанг бўларкан. Мен гапга нўноқман, биласан-ку.

– А-ҳа, қўлингиздан бир иш келмаслигини охири тан оларкансиз-ку, – Дилоранинг овози тантанали жаранглади. – Шуни аввалроқ бўйнингизга олганингизда бунчалик сарсон бўлиб юрмасдингиз!

Юзи офтоб тиғида қорайган, бужмайган, пешонасини қат-қат ажин қоплаган, кўкрак қафаси ёш боланикидай бир тутам бўлган жиккаккина эрининг бутунлай акси ўлароқ Дилоранинг юзи тирсиллайди, чертсанг қон отиладигандай; елкалари кенг; ҳар бир кўкраги ҳандалакдай, билаклари келисопдай. Бир мушт туширса анча-мунча эркакни ер тишлатадигандек куч ва ғайратга эга бўлган бу аёл тинмай меҳнат қилишу пул топишдан бошқа нарсани билмайдиганлар тоифасидан эди. Нима учундир бу ерга келганига афсуслана бошлаган хола: “Яхшиям бутунлай келдим, энди сизлар билан яшайман деб айтиб қўймаган эканман”, деган ўйни хаёлидан ўтказди.

– Мана, сиз яхши кўрадиган куёвингизнинг аҳволи, кўриб қўйинг! – деб қолди бир маҳал Дилора Тамара холага қараб. – Қўлидан кетмон чопишу ўт юлишдан бошқа иш келмайди. Биров билан муроса қилишни билмайди. Бошқа эркаклардай ўзини ўтга-чўққа уриб бўлсаям ҳақини ажратиб ололмайди. Қачон қарасангиз балонинг ўқига мени рўпара қилади.

Тамара хола дабдурустдан нима дейишни билмай қолди. Дилора турмушга чиққанидан буён бирор марта ҳам эридан ёки болаларидан шикоят қилмаганди-да.

– Нима гап ўзи, тушунмаяпман, – деб сўради Тамара хола шунчаки жим турмаслик учун. – Қанақа ер ҳақида гапираяпсизлар?
– Нега тушунмайсиз? – деди Дилора ҳайрон қолгандек бўлиб. – Боядан бери можаро қилиб ётибмиз-ку!

Қайинсинглисининг гап оҳанги Тамара холага оғир ботди. “Унга нима бўлди? Боя йўқ ердаги гапни ёқамга ёпиштирганди: “…сиз яхши кўрган куёвингиз!” деб. Мен ҳеч қачон бундай демаганман. Акаси ёнимда бўлганида бундай муомала қилолмасди…”

Тамара хола киприклари пирпираганча ерга боқди.
Дилора ниманидир фаҳмлади чоғи, бирдан гап оҳангини ўзгартирди:

– Бизда кўп болали оилаларга ер берилаётган экан, – дея ҳижжалаб тушунтира бошлади у. – Агар ҳақиқат деган нарса бўлса, ер энг аввал бизга берилиши керак, тўғрими? Лекин куёвингизнинг бўшанглигидан оғзимиздаги ошни олдириб ўтирибмиз-да! Ҳар доимгидай асли ўзим аралашсам бўларкан. Аёл бошим билан ҳадеб эркаклар билан жиқиллашавераманми, деб ўйлабман-да…

– Идорага югурган бир сен эмас, – орага гап қўшди эр. – Ана, Мусабек билан Эгамбердининг хотинлариниям ҳар куни идоранинг олдида кўраман. Ҳозир хотинларнинг гапи ўтадиган замон бўлиб қолган. Бурунги замон бўлганида сен паранжингга ўрани-иб уйда ўтирардинг. Кўча-кўйда мана биз кўкрагимизни кериб юрардик…

“Суюкли куёв” ёқимсиз ишшайди. Тамара хола беихтиёр бурнини жийирди. “Эркак бўлмай ўл, шу маҳал топган гапингни қара!” дея ичида ижирғаниб қўйди.

– Сизникига ўхшаш кўкрак билан…

Дилора эрини боплаб чақиб олиш қасдида ошкора мазах билан гап бошлаган ҳам эдики, дастурхоннинг қоқ ўртасига бир пой калиш “шалоп” этиб тушди.

Тамара хола сесканиб кетиб, жон ҳолатда ўзини орқага тортди. Зеро, бу кийилавериб абжағи чиқиб кетган, бунинг устига чанг-тупроққа, ҳаттоки лойга беланган эски калиш эди.

Суюкли куёв пинак бузмай ўтираверди.

– Ҳе, уруғингга қирғин келсин сенларнинг!
Дилора шундай дея қарғанганча калишни дастурхондан олди ва елкаси оша ортига улоқтирди.
Даҳлизда шовқин-сурон кўтариб ўйнаётган болалардан бири ҳиринг-ҳиринг кулган кўйи келиб калишни олиб кетди.
Дилора ҳеч нарса бўлмагандек Тамара холага юзланди.
– Агар сизларникига ўхшаш… – дея аёл яна гапини давом эттиришга киришган ҳам эдики, даҳлиздан бирдан гурсиллаган овоз, унинг кетидан ёш боланинг хунукдан-хунук, қўпол, ариллаган йиғи овози эшитилди.

Тамара хола бу сафар қаттиқ чўчиб тушди, беихтиёр ёқасига туфлаб қўйди. «Суюкли куёв» эса оёқларини Тамара хола томон бемалол узатиб, ёнбошлаб ётган жойида чойнакни сириқтириб пиёласига чой қуярди.

Дилоранинг авзойида ҳам ҳеч қандай ўзгариш сезилмади. У эри узатган бўш чойнакни қўлига олди ва эшик томонга қараб:

– Абсамат, – деб қўйди.
Остонада сочлари тўзғиган, худди зўр бир иш қилиб қўйганидан мамнундай кўзлари ўйнаб турган ўн беш ёшлар чамасидаги ўсмир пайдо бўлди.
– Ма, ичидаги шамасини тўкиб ташла, кейин яхшилаб чайиб ташлаб, янги чой дамлаб кел.
Бурнини бир тортиб олган ўсмир зипиллаб келиб чойнакни олди ва шундай шошқин тарзда ташқарига чиқиб кетди.

Тамара хола ҳамон анг-танг, нафасини ичига ютиб ўтирарди.
Дилора гапини бошидан бошлади:
– Агар сизларникига ўхшаш шаҳар чеккасида бўл¬саям биттагина “дом”им бўлганида бунчалик куйиб-ёнмас¬дим…
Бўғриққанидан Тамара холанинг юзидан иссиғи чиқиб кетди. “Ҳеч бўлмаса мен ўлганимча шу ҳақда гапирмай турсанг-чи, – дея хаёлан қайинсинглисига мурожаат қилди у. – Кейин уй барибир ўзингга қолади-ку!”

– Мана, – деган дўриллаган овоз эшитилди. Дилоранинг ўғли чойнакни дастурхон четига қўймоқда эди. – Газ пасайиб қолган экан, зўрға қайнатдим.
– Ҳа, бўпти, бўпти, бир чойнак чойингниям миннат қилма, – жеркиб берди Дилора ўғлини. – Энди тўртта картишка билан иккита пиёз артиб қўй.
– Э, ҳадеб менга иш буюраверасизми? – тўнғиллади йигитча норози бўлиб. – Қизларингизга айтинг.
– Ўлиб қолмайсан, бор, дедим сенга!

Афти буришиб кетган йигитча бир нималарни тўнғиллаганча хонадан чиқди. Тамара холанинг назарида у: “Ошхона-пошхонани ёқиб юборсам қутуламанми?..” дегандай бўлди. Янглишмаса, Дилора ҳам, унинг эри ҳам бу гапни эшитишди. Лекин улар пинак ҳам бузишмади.

Тамара холанинг юраги орқага тортиб кетди. Йигитча чиндан ҳам жаҳл устида ошхонани ёқиб юборадигандек безовталаниб қолди. “Болалари бунчалик тартибсиз, бебош эканликларини билмаган эканман, – ўйлади Тамара хола. – Дилоранинг беғамлиги-чи! Анов бола чинданам ошхонага ўт қўйиб юборса нима бўлади? Ё ўғлининг бундай қилмаслигини билармикан? Лекин авзойидан бола ҳеч нарсадан тап тортмайдиганга ўхшайди. Бунақалар ёқса ёқиб ҳам юборади. Кейин ўтиришади… оловига исини-иб…”
Бу манзарани тасаввур қилган меҳмоннинг эти жунжикиб кетди.

– Пиёлангизни узатинг чалқайиб ётавермасдан! – зарда билан эрига қаради Дилора.
– Ма, – пиёлани узатди эр. – Лекин чойни қайтарма. Иккинчи чойнакни қайтармасдан қуйиш керак.
Дилоранинг кўзлари ғазабдан қисилиб кетса-да, эрини мазахлаб гапиришга ўзида куч топа олди:
– Хўп, эшон бова, хўп!
Жувон пиёла тагидаги шама қолдиғини оʻзининиг пиёласига қуйди. Соʻнг чойнакдан чой қуйишга киришган маҳал…

“Ғирқ” этганга ўхшаш овоз эшитилдию, чойнак жўмрагидан бир парча лой отилиб пиёлага тушди.

– Вой, ўлсин! Абсаматингизнинг ишини қаранг, – Дилора ёйилиб кулганча Тамара холага юзланди. – Чойнакни лой билан ювиб тозаламоқчи бўлган шекилли. Эркак боланинг қилган иши шу-да.

Тамара холанинг энди росмана жаҳли чиқди. Бу ахир меҳмонга нисбатан ҳурматсизлик эмасми? Нима, бу ерга у оч қолганидан келиптими? Ҳеч қурса она-бола даҳа¬наки жангларини меҳмонга эшиттирмасдан, ошхонада қилсаям бўларди-ку. Аммо қаршисида ўтирган манави “жигаргўшалари” уни меҳмон сифатида кўришмаяпти чоғи…

Дилора ўтирган ерида яна эшик томонга қараб бақирди:

– Абтикарим, ҳов Абтикарим, ма, чойнакни опкет! Ичини яхшилаб чайиб ташлаб, янги чой дамлаб кел, болам!

Тамара холанинг миясига қон тепди. Шартта ўрнидан туриб, қайинсинглисининг қўлидан чойнакни юлқиб олгиси келди. Бироқ… Гарчанд жигарлари Тамара холани қўноқ сифатида кўришмаётган бўлсалар-да, бирдан холанинг ўзи меҳмон эканлигини эслаб қолди. “Меҳмон эса иззатини билиши керак!”. Хола тишини тишига босди.
Ярим соатлардан сўнг ўша чинни чойнакни лой билан ювишни яхши кўрадиган Абсамат буғи чиқиб турган каттагина сопол лаганни кўтариб кириб келди. Таом оддийгина – қовурилган картошка. Бунинг устига озгина қайнаган сув ҳам қўшилганидан, картошкалари эзилгандек.

Ҳамон ғазаби тарқамаган Тамара хола “Бунгаям лой қўшилмаганикан?” деган хавотирда овқатдан бир татиб қўйиш билан кифояланмоқчи эди, аммо оғзига бир луқма солганини билади…
Ҳа, тан олиш керак, Тамара хола умри бино бўлиб бунчалик хушхўр овқат емаганди! Еган сайин егинг келади. Бўлмаса на гўшт бор унда, на думба. Ҳаттоки оддийгина зира ҳам йўқ. Аммо… жуда мазали…

– Янга, мен идорага кетаяпман, – деб қолди Дилора эрталаб. – Ҳозир бормасам, кейин раисни тутиб бўлмайди – далага кетиб қолади. Сиз болаларга бош бўлиб, кўнглингиз тортган нарсаларни еб-ичиб ўтираверинг.
– Тез қайтасизми? – деб сўради Тамара хола шоша-пиша.
– Ярим соатда келаман.

Тамара хола мижғов куёв ҳам Дилора билан бирга кетса керак, деб ўйлаганди. Лекин унинг ҳовлида тенгсалиб юрганини кўриб, энсаси қотди. Ўзича қайин¬синглисидан хафа бўлди: “Ўзи билан олиб кетса бў¬ларди. Энди униси келгунча бунисининг бетига термулиб ўтираманми?”

Тамара холанинг асаби баттар бузилди. Ҳали нонушта ҳам қилмаган бўлса-да, аразлаган бола каби каталакдай хонадан чиқмай ўтираверди.
Бир маҳал эшик ғийқиллаб қия очилдию, хонага бўйлаган мижғов куёвнинг тиришган юзи кўринди.
– Эмаса мен бир далага бориб келайин, – деди у шу туришида, ичкарига киришни, ҳеч бўлмаса “Яхши ётиб турдингизми?” деб қўйишни хаёлига ҳам келтирмай. – Бир-икки соат айланиб келаман. Иш бўлмаса, тушликка қайтаман.
– Майли, бемалол, бемалол, – деди Тамара хола шоша-пиша.
Эшик журъатсизлик билан ёпилди.

Тамара хола чуқур хўрсинди. Қизиқ, бу ерга келганига атиги бир кун бўлдию, шунга қарамасдан, ўзининг балки зерикарлироқ, лекин хотиржам ҳаётини соғинаётганини ҳис қилди. Ўзи учун азиз бўлиб қолган гуллари, қимматбаҳо вазалари кўзига кўриниб кетди. Уйидаги ҳар бир буюм азиз ва қадрдон… Ҳар бирининг ўзгача тафти бор… Ҳар қанча эсласа арзийди… Тунлари чийиллаб, ўзларининг борликларини билдириб турадиган каламушларни ҳам эслади ҳатто…

“Бу ерда қийналиб қоладиганга ўхшайман”, деган фикр Тамара холанинг миясига урилди. Кетгиси келди. Ўзини бу тарзда кутиб олишлари мумкинлиги хаёлига ҳам келмаганди-да. Инсон сифатида обрўси бўлмаса ҳеч қурса… ўзидан кейин… шуларга қоладиган уйнинг ҳурмати йўқмиди… Бир мушфиқ бандани иззат этмоқ учун арзигулик мулк эмасми бутун бошли уй деганлари?..

Қолаверса, қанчалик ҳаракат қилмасин, барибир қайинсинглисининг оддий турмуш ташвишлари қоришмасидангина иборат ҳаётини сира тушуна олмаётганди, ҳазм қилолмаётганди. Дейлик, Дилоранинг ўрнида бўлганида ўзи болалар тарбиясига кўпроқ эътибор қаратарди. Дарвоқе, тарбияни энг аввало… тепса тебранмас эридан бошларди. “Эркакмисан, ўзингни ҳақиқий эркакдай тут! Рўзғорнинг оғир томонини ўз гарданингга ол!” деган бўларди эрига. Болаларини эса кечагига ўхшаш қилиқлари учун боплаб адабини бериб қўярди…

Кимдир елкасидан туртгандек бўлди. Тамара хола илкис бош кўтарди. Рўпарасида Дилоранинг беш ёшлардаги кенжатойи Асадбек турарди.
– Нимадир дедингми, ўғлим? – меҳрибонлик билан сўради Тамара хола.
– Қорним очди, амма, – ғингшиди болакай.
– Ҳали нонушта қилмадингларми?
– Аям билан дадам далага кетишди.

Тамара хола ҳайрон бўлди:
– Далага кетишса кетишар, аммо аввал сизларнинг қорнингизни тўйдирмадими?
– Аям тез келаман девди.
Тамара хола соатига қаради.

– Тез келиши шу бўлса… Қани, юр-чи. – Тамара хола Асадбекнинг қўлидан тутиб ташқарига йўл оларкан, жиянчасини саволга тутди: – Акаларинг, опаларинг мактабга кетишдими?
– Ҳа.
– Ёлғиз ўзинг қолдингми? Сен боғчага бормайсанми?
– Ёлғиз ўзим қолганим йўқ.

Тамара хола айвонда кўринган заҳоти ҳовлида ўйнаб юрган тўртта бола югуриб келиб унинг атрофини ўраб олишди:
– Сут пишириб беринг, амма!.. Сут… Каша…
– Сут? Сутни қаердан оламан? – деди ошхонага кириб, бу ердаги тартибсизликлардан таъби хира бўлган Тамара хола.
– Сутни сигирдан соғиб оласиз-да! Шуниям билмайсизми? – деди болалардан бири.
Юрагига ўқдек қадалган бу таъна Тамара холанинг бутун вужудини титратиб юборди. Асадбекдан каттароқ, чамаси саккиз-тўққиз ёшлардаги бола кўзига балодек кўринди. Ҳозирданоқ тили шунчалик заҳар бўлган бу бола улғайганида Дилорани бир пулга олмай қўймайдими? Кўзларини чақчайтиришини-чи! Йўқ, Дилора буларга ум-муман тарбия бермаган. Болаларни дунёга келтирган, едирган-ичирган, кийинтирган, вассалом. Ибтидоий жамоа даврида одамлар шундай яшашган бўлсалар керак. Тарбия кўрмаган болалардан меҳр-оқибат кутиб бўладими? Тавба, минг бор тавба!..

– Ҳеч бўлмаса шакарчой берарсиз!
Тамара хола ялт этиб яна ўша тили ёшига ярашмаган тарзда заҳарга тўла болакайга қаради. Қовоғини солди. Хола бундай очиқ-ошкор ҳурматсизликни кўтаролмасди. Бир қулоғидан чўзиб, болакайнинг адабини бериб қўйгиси ҳам келди. Лекин ўзини босди. Ахир у бу хонадонда меҳмон. Ҳа, майли, бир кунга ҳўкиз ўлмас…
– Қани, ҳаммаларинг сўрига чиқинглар, – дея буйруқ берди Тамара хола болаларга. – Сутни аянгиз келганидан кейин ичасиз. Нега деганда мен сигир соғишни билмайман. Лекин шакарчой қилиб бера оламан.
Болалар гуриллаганча сўри томон югуришди.

Ярим соатда қайтаман, деб кетган Дилорадан чошгоҳда ҳам хабар бўлмади. Вақт тушликка яқинлашди, аммо ҳамон ундан дарак йўқ. Пешинга бориб Тамара хола боши оғриб ётиб қолди. Эрталабдан буён болаларнинг қорнини тўйдириш ташвишлари, идиш-товоқларни йиғиб, ювиб-тозалаш холани анча толиқтириб қўйганди.
Барибир Дилорадан дарак бўлавермагач, Тамара хола уйга кирдию, ўзини тўшакка ташлади. У бошининг лўқиллаб оғриётганига чидай олмаётганди.
Бир маҳал кимдир пешонасини оҳиста силаётгандай бўлдию, Тамара хола сесканиб кўзлари очди.
– Сен…
– Бошингизнинг қайси томони оғрияпти? – деб сўради Асадбек меҳрибонлик билан.
Тамара хола чурқ этмасдан унга тикилиб қолди.

– Агар бошингизнинг мана бу ери оғриётган бўлса, дори ичсангиз ҳам таъсир қилмайди. Яхшиси ухлаганингиз маъқул, мен уқалаб ўтираман. – Болакай жажжи қўлчалари билан аммасининг бошини силай бошлади. – Агар мана бу ерингиз оғриётган бўлса, унда дори ичишингиз керак. Аям шундай қиладилар…

Тамара холанинг тили лол эди.
– Сиз бемалол ухлайверинг, мен бошингизни уқалаб ўтираман, – дея таклиф қилди болакай.
Тамара хола “майли” дегандай кўзларини юмиб-очди.
Бироздан кейин хола:
– Бошим энди оғримай қолди, – деди болакайга. – Энди сен борақол.

Дарҳақиқат, Тамара хола анча енгил тортганди.
Бироқ болакай бош чайқади:
– Ўйнагим келмаяпти. Яхшиси, сизни пашшалардан қўриб ўтираман.
Тамара холанинг кўзлари ғилтиллади.
“Нима бўлса бўлди, шу ерда қоламан! – деган қарорга келди хола. – Уйимни Дилоранинг номига ўтказаман. Жон-жон деб турибди, оғзимдан чиқмасидан кўнади…” Ниҳоят у ўз журатсизлиги, қўрқув ва инжиқликларини енгди.
Бироқ…

Афсуски, мазкур фикр айни дақиқада қанчалик қатъий ва иштибоҳсиз туюлмасин, унинг умри узоқ бўлмади.
Зеро, кечқурун шу хонадонда юз берган бир воқеа Тамара холанинг эсхонасини чиқариб юбораёзди.
Дилоранинг ўртанчаси Абдукарим ўзи билан хат ёзишиб юрган қизга севги изҳор қилгани учун Нурмат деган синфдошини уриб, оғзи-бурнини қонга ботирибди. Бу ҳам камлик қилгандай, севги изҳор қилгани учун Нурматни ўша қизнинг олдида тиз чўкдириб, уриб-сўкиб бўлса ҳамки кечирим сўрашга мажбур этибди.
Бўлди тўполон…

Нурмат деганларининг онаси шаллақироқ, қўли югурик хотинлардан экан, бечора Дилорани юмдалаб ташлади. Қўшнилар ўртага тушибгина шўрликни меҳрибон онанинг темир чангалларидан зўр-базўр ажратиб олишди.

Бу ёқалашувни ўз кўзи билан кўриб турган Тамара холанинг ҳуши бошидан учди. Зеро хола бундай талотўпларни, жанжал-тўполонларни азалдан кўтара олмасди. Бундай можароларни томоша қилишга ҳам тайёр эмас эди. Агар Дилоранинг ўрнида бўлганида, бошига шундай кўргуликларни солгани учун Абдукаримини ҳеч қачон кечирмаган бўларди. Тўғри-да она шўрлик бу бола деган жониворни тўққиз ой қорнида кўтариб юради, нақ ажалга рўпара келиб, чақалоғи билан бир амаллаб бу дунёга қайтади. Кейин бир парча этни минг қийинчилигу азоблар ила вояга еткизсин-да… Оқибати эса мундоқ бўлиб турса! Бундай ҳаётнинг, бундай яшашнинг нима қизиғи бор? Фарзандни умрнинг давомчиси, дейишади. Йўқ, холанинг назарида, бу хато фикр, аслида фарзанд – ота-она ўла-йита не-не азобларда бунёд қилган меросга, мол-мулкка эгалик қилиб олувчи текинтомоқ!..

Дилора-ку, оддий, ўқимаган бир аёл, кўпчиликнинг биттаси. Лекин дунёга донғи кетган не-не улуғ зотларнинг баъзилари ҳам умрларининг сўнггида фарзандларидан оқибат кўрмай ўтганлари рост-ку! Мирзо Улуғбекдай ҳам олим, ҳам подшоҳнинг умр шамчироғини ким бевақт сўндирди? Ўз пуштикамаридан бўлган фарзанди эмасми?

“Шундай экан, ғам-аламга на ҳожат, Тамара?! – дея ўзини ўзи овута бошлади хола. – Вақт-соатинг битгунча тинчгина яшаб юравер-чи. Азроил йўлда жонингни оладими, уйингга бостириб кириб келадими – нима фарқи бор? У ёғининг ташвишини чекмай қўя қол. Ҳаммаси оппа-осон… Кўз очиб-юмгунча содир бўлади-қўяди… Балки каравотингда, иссиққина тўшагингда хотиржам ётиб, охирги нафасингни чиқарасан, тамом-вассалом. Ожизгина “пуф” этган овозни ўзинг ҳам эшитарсан, эҳтимол? Шу билан ҳаммасидан қутуласан-қўясан!..”

Фикрлари ўзига жўяли туюлди. Бу ерда қайин¬синглисининг бошидаги ғурбатга шерик бўлиб, юраги қонга тўлиб ўтирганидан кўра ўзининг иссиққина уйида тинчгина яшагани беҳроқ эмасми? “Жигаргўшаларим қуршовида роҳат-фароғатда яшайман, деб ўйлаб чучварани хом санаган эканман. Яхшиям Дилорага уйимни хатлаб бериб қўймаганим. Акс ҳолда ҳозир ҳам тайёр бошпанадан, ҳам осойишта ҳаётимдан бирдай айрилиб қоларканман…” Тамара хола уй масаласида эҳтиёткорлик қилгани учун ўзига ўзи ичида таҳсин ўқиб қўйди, ўзидан мамнун бўлди. Ҳар доимгидай…

Эртаси куни эрталабдан кечаги тўполон, жанжал-суронларни мутлақо эсидан чиқаргандай ўғли билан апоқ-чапоқ бўлиб ўтирган Дилорани кўрган Тамара хола ҳеч нарсага тушуна олмай таажжубланиб қолди.

Дилора буни сезди чоғи, ичи сарғайиб кетган пиёлада чой узатаркан:
– Ҳайрон бўлаяпсизми, янга? – дея гап қотди.
Тамара хола жавоб бермади, чуқур хўрсиниб қўйди, холос.
– Биззи кўрган кунимиз шу. Эътибор берманг, кўникиб кетасиз.
Ерга қараб олган Тамара холага бу гап ёқмади. “Мени бутунлай келди деб ўйлаяпти шекилли… ғамхўрлигинг учун раҳмат, қайинсингилжон, лекин уйинг ўзингга буюрсин!” – дегандек қошларини чимириб қўйди. Сўнг қайинсинглисига юзланди:

– Мен энди уйимга кетақолай. Шунча меҳмон бўлдим. Ҳаммаларингни кўрдим, меҳрларингга тўйдим, анча кўнглим ёзилди…
Туз ҳаққи, хола самимий гапиришга уринди, бироқ овозидаги оҳанг кайфиятидаги ўзгаришни фош қилиб қўйди.
Дилора ҳам гапни чўзиб ўтирмади.
– Қолмайсизми яна бир-икки кунга? – деб сўраган бўлди, холос. Буям тил учида.
Тамара хола бош чайқади.

Тамара холанинг бирдан-бир умиди Дилоранинг уйидангина иборат эмасди. Яна бир борар манзили бор эди. Бу уй холанинг ўз синглисиники эди. Тўғри, синглиси ҳозир бу ёруғ оламда йўқ, умри қисқа экан, ўн саккиз йил муқаддам вафот этган, ундан биргина ёдгор бўлиб Ясмина исмли қизалоқ қолганди. Шу қиз турмуш қуриб, янглишмаса икки-учта фарзандли бўлиб, ота-онасининг чироғини ёқиб ўтирибди. Лекин Тамара хола яккаю ёлғиз жиянининг олдига бош эгиб боролмайди. Раҳматли синг¬лиси тириклик пайтларидаёқ ораларидан ола мушук ўтган. Асли шу Ясмина сабаб опа-сингил қаттиқ уришиб қолишганди.

Ўша вақтларда Ясмина саккиз-тўққиз ёшларда эди. Қизалоқ таътил кунларини Тамара холаникида ўтказарди. Ёлғиз қиз бўлишига қарамасдан жуда одобли, камтарин эди.
Бир куни шу Ясмина Тамара холанинг вазасини бехос қўлидан тушириб юбориб, синдириб қўйди. Тамара холанинг жон-пони чиқиб кетди, ахир ваза жуда ҳам қимматбаҳо эди. Эр-хотин нақ икки йил пул йиғиб сотиб олишганди-да; шундай бебаҳо нарса чил-чил бўлиб, ерда сочилиб ётса, ҳар қандай одамгаям алам қилади, ахир; энди уни бутлаб бўлмаса!..
Хуллас, Тамара хола аввалига қизни роса уришди, кейин бу камлик қилгандай қўлидаги пашша ўлдирадиган билан Ясминанинг елкасига туширди. Бир эмас, бир неча марта урди. Пашша ўлдирадиган оддий қуруқ шохга шапалоқдай резина ўрнатилган оддийгина матоҳ эди. Аммо қизчанинг териси юпқа эканми, калтак теккан жойлари бирпасда қорайиб-кўкариб кетибди.
Воқеадан хабар топиб, қизининг елкасини ўз кўзлари билан кўрган сингил шоша-пиша Ясминани ўз уйига олиб кетаркан, бир гап айтдики, Тамара холанинг ҳеч эсидан чиқмайдиган гап бўлди:

– Ваза шунчалик азизмиди, опа?! Ўзингиз туғиб қўймагандан кейин боланинг қадрини битта чиннидан ҳам паст қўясиз-да!..
Миясига қон тепган Тамара хола жон аччиғида бақириб юборди:
– Қизинг сен учун қанчалик азиз бўлса, вазам ҳам мен учун шунчалик азиз!
Синглиси бирдан жойида таққа тўхтади, бир неча дақиқа опасига тикилиб турди-да, ногоҳ:
– Майли, вазангиз билан… – афтидан, сингил “қўшмозор бўлинг” демоқчи эди, аммо сўнгги сонияда ўзини тийиб қолди ва бошқачароқ сўзларни ишлатди: – вазангиз билан омон бўлинг.
Шу билан қизчасини етаклаган сингил чиқди-кетди.
Шундан кейин опа-сингил ўртасидаги ришталар узилди ҳисоб. Тамара хола синглисининг: “Ўзингиз туғиб қўймагандан кейин…” деган писандасини кечиролмади, натижада опа-сингил юзкўрмас бўлиб кетишди.
“Битта вазани боламдан ортиқ кўрди”, дея синглиси астойдил хафа бўлганини Тамара хола сезди, лекин жигарига ён бергиси келмади: “Мен хафа бўлиш ўрнига нега у аразлайди? Ахир, синглим фарзандига қанчалик боғланиб қолган бўлса мен ҳам ўша зорманда вазага, умуман бу уйга, уйдаги нарсаларга шунчалик боғланиб қолганимни, кўнгил қўйганимни, ўзимни шулар билан овутишимни наҳотки тушунмаса?.. Бировлар боласи ўлганида йиғлайди. Мен эса вазаларим синганида ёки гулларим қуриганида йиғлайман…” қабилидаги ўйлар эса Тамара холанинг синглиси олдида айбдор эканлигини тан олишига монелик қиларди. Ҳа, ҳақиқатан ҳам ўша ваза ва уйини тўлдириб турган ўша вазага ўхшаган буюмлар Тамара хола учун қанчалар азиз ва қадрдон эди. Боласи борлар, фарзандини бағрига босганларида, Тамара хола ўша қадрли буюмларини бағрига босарди, яшнаб турган гулларига қараб кўзи қувнарди. Яхши ҳамки бу дунё фақат одамлардан иборат эмас. Одамлар билан бирга гуллар ва ҳар хил буюмлар ҳам яралган эканки, булар бежиз эмас. Чуқурроқ ўйлаб, ўзинг кўриб турган оламга ҳушёр назар солсанг, ҳамма мавжудот бир-бири билан чатишиб кетган сабаблар силсиласи эканлигини илғайсан. Ахир гуллар ва вазалар бўлмаганида Тамара холага ўхшаганлар ўзларини қандай овутишарди? Аммо барибир нимадир жумбоқлигича қоляпти… тушуниш қийин… Авваллари Тамара хола ўз қисматини ўйлаб, кўнглида кўп бор норозилик туярди. Менга ўхшаган кимсалар нима учун дунёга келган, деб ўйлаб. Умрининг охиригача дунёдан куйиб-ёниб ўтиш учунми, деган ўй тинчлик бермасди. Энди ёши бир ерга етганида мундоқ ўйлаб кўрса, бу ҳам бежиз эмасга ўхшайди. Бунда ҳам бир ҳикмат мавжуд шекилли. Фақат Тамара хола буни англай олмаяпти ва ҳали ҳам тушунмаяпти…

Ўшанда синглиси ҳам уни кечира олмади. Ҳатто ўлими олдидан ҳам бир бор йўқламади. Ота-оналарининг арвоҳлари ҳаққи, Тамара хола синглисини шунча ёш ўлиб кетади, деб сира ўйламаганди. “Вақти келиб мени тушунади, ноўрин хафа бўлгани учун бир куни келиб ўзи кечирим сўрайди ҳали”, деган хомхаёллар оғушида ўша кун келишини кутиб яшаб юраверган экан. Бевақт ажал “лоп” этиб ўртадан чиқдию, боёқиш синглисини “борса келмас” томонларга олди-кетди.

Ўлим хабарини кеч олган Тамара хола синглисининг “етти”сига учиб етиб борди. Кўнгил тубида бир дунё режалар билан!.. Қанақа режалар дейсизми? Қанақа бўларди, етим қолган жиянининг бошини бир меҳрибон қўл силаши керак-ку. Ёлғиз қолган шўрлик етимчага кимдир паноҳ бўлиши керак-ку! Ясминани ўзига қиз қилиб олса борми! Барча расмиятчиликларию расм-русумлари билан. Хўш, қизни қандай қилиб ўзига оғдириб олса бўларкан?

Ўшанда азахонага кўзда ёш билан “Вой жигарим”лаб бўзлаб кириб келаётган Тамара хола қарама-қарши ўйлар гирдобида қолганидан бир нарсага ҳайрон бўлган, аниқроғи ўзини ўзи тушуна олмаётган эди: “Бу ерга нима учун келяпман? Бевақт оламдан ўтган жигаримни йўқлаб, ёдга олиш учунми ёки худбинлик билан тузган режаларимни амалга ошириш учунми?”

Бироқ Тамара холанинг ўйлагани бўлмади. “…қаровсиз қолди”, “…етимча бўлиб қолди” деб ўйлагани Ясмина аллақачон турмушга чиққан, бир боланинг онаси бўлган, иккинчисини қорнида кўтариб юрган жувонга айланган экан. Тез-тез Ясминанинг олдига кириб, ундан ҳол-аҳвол сўраб турган истараси иссиқ йигитни кўрган Тамара хола ҳаммасини тушунди. “Вақтнинг шувиллаб ўтишини!” дея пичирлади беихтиёр. Айни чоғда ўзининг бу ерда ортиқча эканлигини ҳис этди. Шундай бўлса-да, синглисининг руҳи поки ҳурмати уч-тўрт кун қолиб, ис-чироқларини ўтказиб туришларига бош-қош бўлишни кўнглига тугди. Ахир синглиси билан рози-ризолик сўраша олмади, сўнгги дақиқаларда тепасида туриб, жигарининг оғзига бир томчи сув томизишга ҳам ярамади; шўрлик синглиси ҳеч кими йўқдай ўлди-кетди; жиллақурса маъракалари ўтгунча одамларнинг кўзига кўриниб тургани дуруст. Лекин…

Тамара хола бир сўз демасдан, ҳаттоки кўз ёши ҳам тўкмасдан, бутун вужуди кўзга айлангандай ўзига тикилиб турган Ясминанинг нигоҳидаги нафрат пичоқларига дуч келганида югуриб кетаётган чоғида бирдан тош деворга урилиб, ерпарчин бўлгандай ҳис этди ўзини. Ҳа, Ясминанинг нигоҳида бир олам гина, таъна, қайғу ва алам бор эди!

Орадан шунча йил ўтган бўлса-да, Тамара хола синглиси ҳам, яккаю ёлғиз жияни ҳам ўша ваза воқеасини унутмаганликларини ҳис этди…

Хайрлашув чоғида Ясмина бир оғиз гап айтди:
– Ўшанда ойим ўзининг тузалмас дардга чалинганини биларди. Шунинг учун ҳам мени сизга қиз қилиб бериш учун олиб борганди…
– Эҳ! Ўз уйим, ўлан тўшагим!
Тамара хола қўш қулфли темир эшикни очиб, ичкарига кираркан, беихтиёр шу сўзларни овоз чиқариб айтиб юборди.
Хола ўз уйини соғинган эди. Намхуш ва озгина рутубат аралашган дим ҳаводан тўйиб нафас олди. Ҳар бир қаричи, ҳар бир чизиғига қадар қадрдон бўлиб қолган деворларни силади. Ясмина синдириб қўйган ваза ўрнига олинган биллур вазани меҳр билан кўксига босди. Дераза олдини қоплаб, қуёш нурларини ўтказмай қўйган гулларининг япроқларига юзини текизиб пичирлади:
– Менсиз зерикиб қолмадингларми?.. Мен эсам сизларни шундай қўмсадимки!.. Сизлар бўлмаганингизда мен нима қилардим? Мен ўйладим, жуда кўп ўйладим, охири бир қарорга келдим: менга жигарларимдан кўра сизлар яқинроқ экансизлар!

Тамара хола кўз ёшлари юваётган юзини гул япроқларига босиб, анчадан буён йиғлай олмай юрган одамдек ўксиб-ўксиб, узоқ йиғлади.
Шу кундан бошлаб Тамара хола яна ёлғиз яшай бошлади. У фақат зарурат юзасидангина кўчага чиқар, бошқа пайтлари тириклайин кўмилгандек уйига қамалиб оларди. Эрталаблари ҳам уйқудан уйғонган заҳоти ўрнидан турмасди, то қорни очиб, ошқозони безовта қилмагунча тўшагида ётиб телевизор кўради, кейин юз-қўлини чайиб, нонушта қилади-да, уйни йиғиштиришга тушади. Ҳаракат қилгани яхши-да. Тушликка эса ўзи учун албатта бирорта хушхўр, мазали таом тайёрлайди. Тамара хола азалдан кучли овқатни тушликда тановул қилади. Кечликка эса енгилроқ ҳазми таом билан қаноатланиб қўя қолади. “Ўзимни ўзим парвариш қилишим керак, шунда кўп яшайман бу дунёда!” деган бир ўй миясига ўрнашиб қолганди.

Нафсиламбрини айтганда, Тамара хола иложи борича беғам, беташвиш, хотиржам ҳаёт кечиришга уринарди. Нафақасидан эса барча харажатларини қоплаганидан ташқари ёнига уч-тўрт сўм қоларди ҳам. Узоқ умр кўриш учун нима керак? Тинч, сокин, беташвиш ҳаёт – узоқ умр гарови! Ҳали кўрамиз, ўша болажон Дилора ҳам, қаҳри қаттиқ Ясмина ҳам бола-чақа ташвиши билан адойи тамом бўлишади. Элликка кирмасдан ўтин бўлиб қариб-чиришади ё бўлмаса бирор оғир дардга чалиниб, бевақт бу дунёдан ўтиб кетишади. Ахир Дилоранинг аҳволини, қандай яшаётганини ўз кўзи билан кўрди-ку. Бундай ҳаёт эса ҳар қандай одамнинг асабини емиради, юрагини ишдан чиқаради, оқибатда… Бошлари деворга текканидан кейин ҳақиқий ҳаёт фақат бола-чақа орттиришу уларнинг ташвиши билан яшашдангина иборат эмаслигини тушунишади. Эҳтимол шунда кўзлари “ярқ” этиб очилиб, Тамара холага ҳавас қилиб қолишар!

Тамара хола ўзининг ҳеч кимникига ўхшамайдиган турмуш тарзига шу қадар ўрганиб қолгандики, тафтиш қилгани сайин унинг ҳузурбахш қирраларини топаётгандек ҳузур қиларди. Ўзининг ҳаммадан кўп ва узоқ яшашига эса юз фоиз ишонарди. “Сиз қандай яшаш лозимлигини билмадингиз, чол, – дея хаёлан мурожаат қиларди ҳар кеч Улфат аканинг деворда осиғлиқ суратига қараб. – Ўз умрингизга ўзингиз зомин бўлдингиз. Ҳамма нарсани юракка яқин олмаслигингиз керак эди. Мана кўрасиз, мен яна камида эллик-олтмиш йил яшайман. Янги асрнинг ўрталарига бориб ҳам бу дунёда юрган бўламан! Бу вақтда Дилорага ўхшаганлар кўкариб чиққан бўлишади! Ҳа-ҳа-ҳа…”

Тамара хола кулгуси келмаса ҳам кулишга, кайфиятини кўтаришга уринарди. Фақат яхши нарсалар ҳақида ўйлаб, асабларини асрарди. Бир куни телевизорда “Олт¬миш ёшдан ошганлар учун…” деган янги кўрсатувни кўриб қолди-да, шу томошанинг ашаддий мухлисига, жиннисига айланди. Бир қарашдаёқ кайвонисифат бўлиб қолгани сезилиб турса-да, ўттиз ёшлилар билан беллашаман дегандек сочлари калта кесилган, қош-кўзлари бўялган, ёқаси очиқ кофта кийган бошловчи хонимнинг оғзидан чиққан ҳар бир сўзни қулоғига қуйиб олар, ҳатто унинг “мимика”ларини ҳам эслаб қолишга уринар, берилган топшириқ ва мас¬лаҳатларни эса кун давомида эринмасдан, биттасини ҳам қолдирмасдан қунт билан бажарарди. Кўрсатувнинг олтмиш ёшдан ошганларга эмас, аслида ёлғиз яшаётганларга мўлжалланганини бошловчининг топшириқ ва талабларидан илғаб олиш қийин эмасди. Балки бошловчи хоним ва унинг атрофидагилар инсоф, шафқат юзасидан кўрсатувни атай бошқача номлаганлар чоғи.

Шу кўрсатув боис Тамара хола қорни очгунча ўрнидан ётиб телевизор кўрмайдиган бўлди, уйқудан вақтли уйғониб, тонг ҳавосидан нафас олиш учун ё кўчага, ё жимитдай балконга чиқар, сўнг хонасига қайтиб кирасола йигирма томчи лимон шарбати томизилган қайнаган сувдан ичарди. Ярим соатдан кейин эса битта олма ёки нок – нок фойдалироқ экан – тановул қилар, орадан роппа-роса олтмиш дақиқани ўтказибгина нонуштага ўтирарди. Дарвоқе, кўрсатувда иштирок этаётган олиму фузалоларнинг сўзларига қараганда, эрталаб вақтлироқ уйғонган маъқул экан. Тўшакда қанча кўп ва узоқ ётилса, одам организмидаги ҳаётга, яшашга бўлган иштиёқ сўниб боравераркан. Фаолиятсизлик ҳатто эрлик сувини ҳам айнитар экан. Ҳаракат, ҳаракат ва яна ҳаракат!

Авваллари уйга қамалиб олиб, ташқарига камдан-кам чиқадиган Тамара хола бора-бора деярли ҳар куни саҳарда уйқудан уйғонган заҳоти кўчага бир чиқиб келадиган бўлди. Хола ёришиб келаётган тонгни одатда мактаб ҳовлисида қарши олади. Тоза, беғубор ҳаводан кўксини тўлдириб, чуқур-чуқур нафас олади. Ҳаво ўпкага мўл-кўл ва яхшироқ етиб бориши учун чуқурроқ нафас олиш керак экан-да…
Хуллас, вақтни зерикишсиз ва сиқилишларсиз ўтказиш учун Тамара холага яхшигина эрмак топилганди.

Бироқ…

Қуёш уфқ ортига ўтиши билан дераза ортида пусиб турган жодугардай ичкарига отилиб кириб оладиган, атроф қоронғулашгани сайин юрагини баттарроқ сиқиб, торс ёриб юборадигандай эзадиган, залворли қайғу-ҳасратга қоришиқ сукунатдан қочиб қутулишнинг ёки уни алаҳситишнинг сира-сира иложи йўқ эди.

Бундай кезларда ҳаттоки “ойнаи жаҳон” ҳам ёрдам беролмасди. Яшнаб турган гуллару антиқа ваза ҳам жонга оро кира олмасди. Тамара хола ким бўлишидан қатъий назар биронта тирик жон билан ярим соатгина гурунглашишни, дардлашишни истаб қолади. Шундай кезларда агар эшик қоққан кимса қўли қонга беланган қотил бўлсаям хола ҳеч иккиланмасдан унга пешвоз чиққан бўларди.
Кечки соат саккиздан кейин “дом”да “тиқ” этган товуш эшитилмай қолади кўпинча. Фақат ҳалиги, ишдан-ўқишдан бемаҳалда қайтувчиларгина одатдагидай зина пиллапояларидан оёқ учида, товуш чиқармасликка ҳаракат қилиб ўтиб кетаётганликлари онда-сонда эшитилиб қоларди. Биринчи қаватда яшамайдими, хола барисини билиб ўтиради…
Ҳа, бу кишилар ҳақиқатан ҳам жуда баодоб кишилар. Аммо кейинги пайтлари бу нарса Тамара холанинг ғашини келтирадиган бўлиб қолди.
– Бунчалик боодоб бўлишмаса?! – деб қўярди хола ўзига ўзи овоз чиқариб гапирганча. – Бунчаликка бориш шартмиди… Эшитиб ўтирай десанг, биттаям товуш йўқ…

Шундай дақиқаларда Тамара хола аллақандай ўкинч ва армон билан хўрсиниб қўярди…

Бора-бора Тамара хола кечалари ўзини атрофи бетон тўсиқлар билан ўралган қабрда яшаётгандек ҳис этадиган бўлиб қолди. Кундуз кунларинки-ку, анча енгил ўтказарди. Аммо… Зим-зиё қоронғулик ва сукунат. Сукунат ва зим-зиё қоронғулик. Қабрдан нима фарқи бор? Фақат тун ярмидан оққандан кейингина бу ернинг ўликлар маскани эмаслигини исботламоқчи бўлгандай каламушлар чийиллаб овоз чиқариб қўйишади. Улар аллақаердан тирқиш топишган шекилли, кейинги вақтлари ярим тундан кейин Тамара холаникига меҳмонга келадиган бўлиб қолишди. Тўкилган ош-овқат, қотган нон, нон увоқларини еб битиргач, дарҳол кўздан ғойиб бўлишади.
Бир гал… битта каламуш Тамара холанинг каравотига чиқиб, оёқ панжаларини ҳидлаб кўрди, лекин тишларини ботира олмади, чунки бека жойида сал қимирлаб қўйди. Шу-шу, инсофли жониворлар ярим кечадан кейин уйни ўзлариники қилиб олишса-да, Тамара холанинг ўзини безовта қилишмасди.
Ажаб… аста-секинлик билан бека каламушларга ўргана бошлади. Ҳатто “меҳмонлар” келишларидан сал аввалроқ тунчироқни ҳам ёқиб қўядиган бўлди. Бунинг иккита сабаби бордай эди. Биринчидан, каламушлар хонага кириб келганларидан кейин чироқ ёқилса бу беозор жониворлар нимагадир тумтарақай қочиб қолишади; иккинчидан, ҳар қандай ўткир кўзли одам ҳам қоронғиликда тимирскиланиб юрган митти жониворларни санай олмайди. Чироқ ёрдамида хола чақирилмаган меҳмонларни эринмай санаб чиқарди. Ҳолбуки, улар бор-йўғи тўрттагина эди. “Булар бир оила бўлса керак, – деб ўйларди ёстиғига иягини тираб ётган хола жониворларни кузатаркан. – Анави катта, қораси ота; манави кичикроғи, озғинроғи она каламуш бўлса керак. Урғочиси кул ранг бўлармикан буларнинг?.. Анави жажжилари болалари бўлса керак. Вой уларнинг ширинтойлигини…” Бирининг ранги қоп-қора, демак ўғил бола; иккинчисининг юнги кул ранг, буниси онасига тортган, демак қиз бола… Ҳамма жонзотнинг ҳам боласи ёқимтой туюларкан-да…”

Тамара хола уйни ўзлариники қилиб олган каламушларни кузатиб ётган кўйи ухлаб қолганини сезмасди. Эрталаб уйғонганида эса уй яна кимсасиз ва жим-жит бўлса-да, қуёш нурларига ғарқ бўлади.
Тамара хола энди атайлабдан нон увоқларини полга тўкиб қўядиган бўлди. “Бечоралар егулик қидириб овора бўлиб юришмасин…”
Бир оқшом каламушларни кута-кута энди кўзи илинган Тамара хола чўчиб уйғониб кетди. Беканинг назарида, кимдир хона бурчагидан унга қаттиқ тикилиб тургандай эди. Хола шу томонга қаради. Дарҳақиқат, икки қадам нарида кулранг каламуш турарди. Она каламуш митти кўзларини йилтиратганча уй бекасига тик қараб турарди. Ундан нарироқда бола каламушлар тимирскиланиб юришарди. Негадир катта қора каламуш кўринмасди.

– Ҳа, жонивор, болаларингнинг қорнини тўйдириш учун келдингми? – деди Тамара хола овоз чиқариб. – Эринг кўринмайди. Қаёққа кетди? Бу ердан дурустроқ, ёғлироқ жой қидириб кетмадими, ишқилиб? Агар шундай бўлса, хафа бўламан. Эрингга айт, ҳар доимгидай шу ерга келаверсин. Бу ерда сенларни ҳеч ким ҳайдаб солмайди. Ҳеч ким қопқон қўйиб пойламайди. Емишнинг таги мўл, хавотир олма. Гапларимни тушундингми? Энди борақол.

Кулранг каламуш қоп-қора кўзларини йилтиратганча яна бир фурсат Тамара холага тикилиб турди-да, сўнг болалари ёнига югуриб кетди.
Беканинг юзига табассум югурди. Каламушнинг ортидан қараб қоларкан, мамнун тарзда:
– Гапларимни тушундинг-а, жонивор, – деб қўйди.
Эртаси оқшом Тамара хола нон увоқларию қолган-қутган егуликлардан мўлроқ сочиб қўйди.
Тунда кулранг каламуш яна болаларини эргаштириб келди. Қора каламуш бу сафар ҳам кўринмади.
– Эринг яна келмадими? – сўради хола хонада ғивирлаб юрган жонивордан. – Касал-пасал бўлиб қолмадими, ишқилиб? Ё… ўлиб қолдими, нима бало?! Йўғ-э, омондир. Ҳирсдай бақувват эди… Ҳа-а, энди билдим, уришиб қолган бўлсаларинг керак. Шунақами?

Кулранг каламуш Тамара холанинг овози эшитилган заҳоти ғивирлашни бас қилиб, тек қотганча туриш-турмуши бўзлаётган бойқушни эслатувчи бедор кампирга тикилиб қолганди.
– Сизлар ҳам уришиб турасизларми? – савол беришини қўймасди хола. – Мушукларнинг, итларнинг олишувларини кўп кўрганман. Лекин каламушларга эътибор бермаган эканман. Сизларники даҳанаки бўлса керак-да. Биров билиб, биров билмай қоладиган…

Кулранг қаламуш югургилаб келди-да, каравотга бир қадам қолганда таққа тўхтади.

– Сенинг дардинг ҳам кўпга ўхшайди, – оғир сўлиш олди Тамара хола. – Эрдан куйганмисан ё болаларингдан рўшнолик кўрмадингми? Лекин болаларинг ҳали кичкина экан, ҳозир уларнинг зиёни тегмайди, энг ширин бўлган пайтлари ҳозир. Менимча, эрдан куйгансан-ов. У бетавфиқ дангасароққа ўхшаганди. Бир кўриндию, қочиб қолди-да ярамас!.. Ҳа, майли, кўп куйинма, жонивор, бахтингга болаларинг бор экан. Сен мендан кўра бахтлироқ экансан! Сенга ҳавасим келади, жонивор…
Тамара холанинг мижжалари намланди…

Кунлар шу зайлда ўтиб борарди. Каламушлар аввалига ҳадиксираб, қўрқа-писа ҳаракат қилишган бўлса, кейинроқ ўзларини жуда бемалол тутадиган, боболаридан мерос омборхонада юргандай уй ичида бемалол изғиб юрадиган бўлишди. Тамара хола сахийлик билан уларни меҳмон қилишда давом этаверди.

Айтганча, Тамара хола қора каламуш билан тил топишиб олди. Уч-тўрт кун кўринмай қолган қора каламуш яна оиласига бош бўлиб, тунлари қадам ранжида қиладиган бўлди. Буни кўрган холанинг кўнгли анча хотиржам тортди.

– Бирдан йўқолиб қолганингдан хавотир олаётгандим. Ҳар қалай омон экансан, шунисига хурсандман. Нега кўринмай қолдинг ўзи? Қопқонга тушиб қолмадингми, ишқилиб? – дея савол кетидан савол ёғдирарди бека. – Туришингга қараганда қопқонга тушганга ўхшамайсан. Менимча, сен бу ердан тузукроқ жой қидиргансан, шундайми? Тополмаганингдан кейин яна пусибгина кириб келдинг. Шунақа бўлади ўзи. Олдингдан оққан сувнинг қадри йўқ-да. Аслида сени кечирмаслигим керак эди. Лекин майли, гуноҳингдан ўтдим, болаларинг бор экан, ризқингни териб юравер. Лекин шуни билиб қўйки, марҳамат ва саховат бор жойда жазо ҳам бўлади. Ҳамма нарса ўз жойини топмагунча тинмайди. Мана, мен ҳар қалай ёмон яшамадим. Дилорага қараганда, роҳат-фароғатда яшадим. Аммо…
Тамара хола кулранг каламуш билан қандай суҳбат қурган бўлса, қора каламуш билан ҳам шу тахлит сўзлашарди. Бироқ “оила соҳиби” анчайин сур ва очкўз шекилли, фақат қорнини тўйдириш, емишнинг каттароқ бўлагини ташмалаб кетиш билан андармон бўлганидан ён-верига қараб қўйишни ҳам унутарди, беканинг сўзларига эса мутлақо парво қилмасди.

Тамара хола эса гапиришда давом этаверади:

– Аммо охирида қанчалар қийналаётганим фақат ўзимга аён. Сутканинг деярли йигирма тўрт соатида фақат ўзинг билан бўлиш… Телефон жиринглаб қолишидан умидвор бўлиш… Эшикка тикилиш… Одамлар бу уйда одам эмас, тирик ҳайкал яшайди, деб ўйлашса керак. Майли, бўлганича бўлди. Энди афсус-надоматга ҳожат йўқ. Мен раҳматли эрим каби охирда кўз ёш тўкмайман. Барибир дунёнинг охири йўқлик. Ҳаётдан розимисан ёки норози, барибир азал-оқибат кўнгил қўйганинг бу дунёдан бир кунмас бир кун йўқлик сари йўл оласан. Ҳамма жонлию жонсиз фурсат етган дамда тупроққа қоришади. Мен ўлганимдан кейин анави гулларим ҳам қурийди. Вазалар ҳам бир сабаб билан чил-чил бўлади. Оқибат бу хонада ҳеч нарса қолмайди. Ҳаммаси кунпаякун бўлади. Ҳатто сизлар ҳам қолмайсизлар. Бир балога гирифтор бўласизлар. Лекин ундан аввалроқ менинг мурдамни хомталаш қиласанлар. Мана, кўрдингми, мен ҳаммасини биламан, Ҳеч нарсани унутганим ва назардан қочирганим йўқ. Ҳа, рост, мен янглиш яшамадим…
Кўп ўтмасдан кулранг каламуш тўсатдан кўринмай қолди. Кейинги кунлари унинг қорни қаппайганидан, юриши оғирлашиб, лапанглаб қолганидан Тамара хола аллақандай тусмолларга борганча, кун санаб юрганди. Шу амалга ошган чоғи…

Иттифоқо ажойиб оқшомларнинг бирида уй шу қадар гавжум бўлиб кетдики, Тамара хола аввалига ҳайратланди, кейин қувонганидан ёш боладай чапак чалиб юборди: бир дунё қора-қура каламушчалар оёқлари остида уёқдан-буёққа югургилаб юришарди. Юнги тўзғиб, жимитдай қоп-қора кўзлари киртайиб қолган кулранг каламуш рўпарасида пайдо бўлганида эса эски танишини кўргандай Тамара холанинг юраги ҳаприқиб кетди.
– Ҳа, жонивор, эсон-омон қутулиб олдингми? – дарров каламушдан ҳол-аҳвол сўрашга ўтди хола. – Қийналмадингми? Ҳар қалай, биринчи марта туғишинг эмас-ку. Бип-бинойидай эплагандирсан. Ранг-рўйинг ҳам дурустгина, фақатгина сал озиб қопсан-да. Лекин… болаларинг бунча кўп? Уларни қандай қилиб боқасан? Ахир шунча болани катта қилишнинг ўзи бўладими? Мени ваҳима босиб кетаяпти-ю, сенинг беғам юришингни қара!..

Ҳақиқатан ҳам кулранг каламуш аввалгига қараганда анчайин толғин, ҳаракатлари суст кўринса-да, қарашлари хотиржам ва сокин эди.

– Ўзинг кичкина бўлсанг ҳам юрагинг катта экан, – дея гапини давом эттирди Тамара хола. – Менга ёқиб қолдинг, шунинг учун сенга ёрдам бермоқчиман. Тонг отса бозорга чиқиб, сенлар учун атай дон-дун сотиб оламан. Овқат қолдиқлари, нон увоқлари энди сенларга урвоқ ҳам бўлмайдиганга ўхшайди…
Чиндан ҳам Тамара хола шу куни атай бозорга бориб, олиб келган дон-дуннинг бир қисмини уйининг уер-буерларига сочиб қўйди. Хола бу ишни аллақандай завқ ва иштиёқ билан бажарди. Оқшом маҳал эса каламуш ва каламушчаларнинг талашиб-тортишиб, бир-бирларига гал бермасдан чийиллашганча донга ёпирилишларини кўрганида азбаройи ҳаяжонлаганидан ўрнидан туриб, ўтириб оларди.

– Ҳой! Ҳой! Очофат ўлгур! – дея бақириб қоларди бека қора каламушга. – Ҳаммасини ўзинг кемиравермасдан болаларингга ҳам илинсанг-чи! Тошбағир экансан лекин…
Чиндан ҳам қора каламуш урғочисига қараганда оч¬кўзроқ ва айни пайтда жиззакироқ эди. Фақат ўзини ўйларди чамаси. Дон кўпроқ тўкилган жойни эгаллаб оларди-да, ҳеч кимни ёнига йўлатмасди. Кулранг каламуш бўлса болалари ва эркагидан қолган қолдиқларга қаноатланиб қўя қоларди. Қора каламушга нисбатан ўзини анча босиқ, вазмин тутарди урғочиси. Ҳамма ёқни тозалаб бўлганларидан кейин қора каламуш ва болалари кўз очиб-юмгунча аллақаёқларга ғойиб бўлиб қолишса-да, кулранг каламуш кетишга шошилмасди. Худди уй бекаси билан хайрлашаётгандай холанинг рўпарасига келиб бир-икки дақиқа тек қотиб тургандан кейингина “лип” этиб кўздан йўқоларди.

Кутилмаганда каламушлар тўсатдан шу қадар кўпайиб кетишдики, Тамара хола ҳайратдан ёқа ушлади. Йўқ, булар қора ва кулранг каламушлар оиласидан эмасди. Мутлақо бегона эдилар. Бегоналикларини шундан ҳам билса бўлардики, улар кулранг каламушнинг оиласига шафқатсизларча муносабатда эдилар. Чақирилмаган янги босқинчи меҳмонлар очофат эканликларидан ташқари, ниҳоятда иркит ҳам эдилар. Тамара хола ўзича уларни “Безбет дайдилар” деб атади.

Аллақандай нохуш хаёлларга бориб, ваҳимага тушиб қолган бўлса-да, Тамара хола дон сотиб олишни канда қилмади. Энди хола аввалгидан кўпроқ дон харид қиларди. Аслида, кулранг каламушнинг оиласини ўйлаб шундай қиларди. Дон оз бўлса анави йиртқичлардан ортмайди-да. Безбет дайдилардан қутулишнинг йўли бордай эди. Дейлик, дориланган дон сепиб қўйилса, тамом! Аммо унда кулранг каламушнинг ҳоли не кечади? “Бу дориланган, сен емай тур!” деб айта олмайди-ку! Эҳ!..

Шундай кунларнинг бирида хола шамоллаб, қаттиқ бетоб бўлиб қолди. Қаҳратон қиш, ҳаво совуқ бўлишига қарамасдан дон учун бозорга борганди. Бекатда автобус кутиб туриб қолганида ўзини шамоллатиб қўйди-ёв. Ҳечқиси йўқ, икки-уч кун дориларини ичиб, иссиққина уйда қимирламай ётса соғайиб кетади.
Тамара хола қайнаган сув тўлдирилган термосни, керакли дори-дармонларни каровати ёнидаги тумбочка устига келтириб қўйди. Тоза ҳаво кириши учун деразани қия очиқ қолдирди. Хола аллақачон бетоб вақтларида ўзини ортиқча уринтирмасликнинг ҳадисини олволганди. Озгина тоза ҳаво, дорилари ва қайнаган сув ёнида турса аҳволи оғирлашиб қолган тақдирда ҳам унчалик қийналмайди. Э-э, каламушлар-чи? Тамара хола ўрнидан тура олмай қолса уларнинг ҳоли не кечади? Шўрликлар қаровсиз қолишади-ку. “Нега бунча ваҳима қиляпман ўзи? Менга нима бўлди? – хаёлидан ўтказди Тамара хола бостириб келаётган қора ўйларни қувлашга, яқинига йўлатмасликка уринаркан. – Касал бўлмай юрган одамманми? Худо хоҳласа уч-тўрт кунда ҳеч нарса кўрмагандай бўлиб кетаман. Анови диктор хотиннинг гапига кириб, уч кун қаттиқ парҳез қилганим ҳам таъсир қилди-ёв. “Ўзингизни беҳол сезсангиз хавотирланманг, бу парҳез таъсир қила бошлаганининг аломати”, деганди. Шамоллаш билан парҳез дармонсизлиги бир келиб қолгани учун сал шошиб қолдим-да. Ҳечқиси йўқ, ўтиб кетади!”

Орадан уч кун ўтди.
Тамара хола негадир ҳали ҳам ўзини нохуш сезарди.
Ҳафта охирига бориб эса хола бутунлай оғирлашиб, ҳаттоки ўрнидан туролмайдиган бўлиб қолди. Иситма зўридан хола дамба-дам ҳушини йўқотарди.
Бир оқшом, ким билсин, эҳтимол куппа-кундузи эрини, тўғриси, аниғини билмайди, буниям фарқига бора олмади, аллақандай шарпа ёнгинасида тургандай туюлди. Қараса… оппоқ матога ўралган Улфат акаси!
– Юр, мен билан кета қол энди!..
Тамара хола бу чорловни аниқ эшитди. Эшитдию, шу заҳоти даҳшат ичида чинқириб юборди:
– Йўқ! Йўқ! Кетинг! Ёнимга яқинлашманг! Мен ҳали яшашим керак! Кўп, жуда кўп яшашим керак! Яшашим керак!..
Тамара хола талваса ичида жон-жаҳди билан эрини нари ҳайдарди. Аммо раҳматли қилт этмади, хотинига ачингандек қараб тураверди…

– Бу туш… эрим тушимга кирди… – алаҳсираш аралаш ўзини ўзи ишонтиришга урина бошлади аллқачон овоз чиқариб гапиришга ўрганиб қолган хола.
Бир ҳафтанинг нари-берисида бирдан эт ташлаб, қоқсуяк бўлиб қолган Тамара хола иситма ва оғриқ зўридан бутун вужуди қуриб-қовжираб, кундан-кун сўлиб бораётган бўлса-да, тезда тузалиб кетишига буткул ишонарди.

– Соғайганимдан кейин каламушларимга дон олиб келаман. Шўрликлар менсиз қийналиб қолишгандир…

Мадори бўлмаса-да, бошини кўтаришга урина-урина ахийри ҳолдан тойганча ўзини ёстиққа ташлаган хола шу заҳоти ҳушидан кетарди.
Дарвоқе, Тамара холанинг нафақат “ўз” каламушлари, балки кейинчалик бостириб келган безбет дайдилар тўдаси ҳам чиндан қийналиб қолишганди. Уйдаги жамики чайнаса бўладиган нарсаларни еб битирган “безбет дайдилар” галаси энди у бурчакдан-бу бурчакка зир югурганча егулик қидиришар, ҳеч илож қолмаганда эса кучлилари кучсизларини ўртага олиб хомталаш қилишарди.
Бора-бора “безбет дайдилар” галаси жуда ҳаддиларидан ошиб кетишди. Улар кулранг каламушнинг очликдан сулайиб қолган бир неча боласини еб битиришганларидан кейин… уй бекасига ҳужум қилишди… Иркит дайдилар орасида қора каламуш ва унинг омон қолган болалари ҳам бор эди. Фақат негадир бу издиҳомда кулранг каламуш кўринмасди…

Оёқлари тиззаларига довур совуб улгурган, юз-кўзларида ҳаёт нишоналари сўнаётган Тамара хола ўзининг вужудини суюкли каламушлари хомталаш қилишни бошлашаётганини аввалига сезмади ҳам. У фақат танасининг ҳали ҳаёт асари буткул тарк этмаган ўринларига ваҳший жониворларнинг ўткир тиш¬лари ботгандагина жон аччиғида инграб юборар, қич¬қиришга эса мадори етмасди… Қичқириш у ёқда турсин, қимирлашга ҳоли йўқ эди. Фақат тобора сўниб бораётган шуурининг аллақаери аҳён-аҳёнда, бир неча оний лаҳзага “ярқ” этиб кетгандагина Тамара хола: “Наҳотки мен ўлаётган бўлсам… Наҳот каламушларга емиш бўлиш учун шунча йил яшаган бўлсам? ” деган ўйга борди ва вужудининиг ярмида қолган оқава кучларининг борини тўплаб, аста бошини кўтарди. “Мана, ниҳоят мен ўз ёлғизлигимни кўрдим… – дея шивирлади у ўзини хомталаш қилаётган каламушларга қараб. – Бутун ҳаётим давомида мени қуршаган ёлғизлик ниҳоят ўзини кўрсатди…” Аёл юмилишга қараб кетаётган кўз¬ларини каттароқ очишга уринди, аммо аллақандай қудратли, маҳобатли ва шафқатсиз куч измига қарши бора олмасдан, ожизона ингради:
– Умр шомида тақдир менга қалтис ҳазил қилди. Мен ёлғизликка ем бўлдим…
Зулмат босган тунларнинг бирида холанинг жони узилди.

Шу кеча уйга ўғри кирди. У анчадан буён ёлғиз яшаётган кампирнинг ортидан кузатиб юрарди.
Ўғри тунда қия очиқ турган деразадан уйга кирди ва қўлга илингулик нарсаларнинг барини, қошиқдан тортиб, хола ётган каравотгача машинага ортиб кетди. Қўшнилар ҳатто пайқамай қолишди.
Аммо ўғри кетиш олдидан бир иш қилди. Урчиб кетган каламушлар кароватсиз қолган мурдани хомталаш қилаётганларини кўриб, хонага маргимуш ташлаб кетди.
Кўп ўтмай каламушлар бирин-кетин қирила бошладилар. Кейин гуллар қуриди.
Тамара хола айтганидай, ҳеч нарса қолмади. Ҳаммаси йитди, йўқлик сари кетди. Фақат очиқ деразадан сизиб кириб, аллақандай тумтайган, мунғайган илоҳанинг руҳидай хонада кезиб юрган шамол қолди холос…

Манбаъ: “Ёшлик” журналининг 2010-йил 9-сонидан олинди.

Zulfiya Qurolboy qizi
YOLG’IZLIK QURBONI

Zulfiya Qurolboy qizi (Zulfiya Yo’ldosheva) – 1966 yili Jizzax viloyatining Jizzax tumanida tug’ilgan. 1989 yili Jizzax pedagogika institutining o’zbek filologiyasi fakul`tetini bitirgan. “Turmush”, “Yovuzlik farishtasi”, “O’lim hech narsa emas” hikoyalar to’plamlari hamda “Armon asirasi”, “Mashaqqatlar girdobi” romanlari muallifi. Ayni kunlarda “O’zbekfil`m” kinostudiyasida ishlaydi. Hikoyasi asosida “Chaqmoq chaqqan tunda” badiiy fil`mi suratga olingan. “Yozsiz yil” badiiy fil`mining, “Fidoyilar” serialining stsenariy muallifi. Hikoyalari asosida O’zbek davlat drama teatrida “Ayol” spektakli sahnalashtirilgan.

Ulfat akaning o‘limidan keyin Tamara xola yolg‘izlanib qoldi…

Garchi befarzand bo‘lsalar-da, qirq yillik turmushlari davomida eri bilan yomon yashashmagandi. Farzand bo‘lmaganidan keyin er-xotin bir-biriga suyanib qolarkan-da. Bunday er-xotinlarning qay biri avvalroq olamdan o‘tsa, beva qolganining mash’um ayriliqqa ko‘nikishi oson kechmas ekan.
Tamara xola ham erining o‘limidan keyin avvallari to‘tiqush saqlanadigan katalakday tor qafas bo‘lib tuyuladigan, ayni zamonda hayhotday huvillab qolgan ikki xonalik uyda yolg‘iz o‘zi so‘ppayib qoldi. Qarindosh-urug‘lar ham o‘z yo‘liga ekan, hammasi tirikchilik tashvishlari bilan andarmon bo‘lib Tamara xola haqida o‘ylashmasdi, faqat begim kunlardagina ertalab ishga yoki u yoq-buyoqqa ketishlari oldidan birrovgina kirib o‘tishadi. Bu hol Ulfat akaning qirqi o‘tguncha davom etdi xolos. Keyin ularning qadamlari tiyildi. Butunlay yolg‘iz qolgan ayol haqida esa hech biri tashvishlanmasdi. “Uning o‘zini o‘ylashdan boshqa tashvishi yo‘q, deyishsa kerak-da”, deb qo‘yardi Tamara xola qarindoshlarining be’etiborligi esiga tushib, ich-ichidan ulardan domangir bo‘la boshlaganida.

Bundan to‘rt-besh yil muqaddam erining ko‘p bolali singlisi balog‘atga yetib qolgan o‘g‘illaridan birini farzandlikka bermoqchi bo‘lganida Tamara xola buni rad etgandi. Chunki bolajon singil shart qo‘ygandi: “O’g‘limni o‘zingiz o‘qitib, o‘zingiz uyli-joyli qilasiz!” Bu gap Tamara xolaga yoqmadi. Axir eri zavodda oddiy ishchi bo‘lsa, topgani u oydan bu oyga bazo‘r yetib turgan bo‘lsa, qanday qilib bola boqadi, o‘qitadi, uylantiradi? Akasining g‘amini yegan singil xayr qilsa butun qilmaydimi, ya’ni o‘g‘lini o‘qitib, oliy ma’lumotli qilib, uylantirib, keyin farzandlikka bermaydimi?
– Yo‘q! – keskin javob berdi o‘shanda Tamara xola eriga. – Dilora bitta bo‘lsayam tashvishni boshidan soqit qilish uchun o‘g‘lini bizga bermoqchi bo‘layotganini juda yaxshi tushunib turibman. Shuning uchun ham o‘g‘lini farzandlikka olmaymiz!
Rahmatli eri ochiqchasiga bir so‘z demasa-da, anchayin g‘amgin bo‘lib qoldi. Sho‘rlik o‘zicha allaqanday yoqimli xomxayollarga borib yurgan ekanmi, birdan tarvuzi qo‘ltig‘idan tushib, mahzun tortdi. Tamara xola buni sezdi, lekin yon bergisi kelmadi.
– Mayli, Diloraning o‘g‘lini farzandlikka oldik ham deylik, – deya o‘zining haqligini isbotlashga tushdi Tamara xola o‘shanda. – Lekin biz uni qanday boqamiz? So‘loqmonday yigit-a? Bir marta uylariga borganda ko‘rganman, o‘sha bola ikkita patir nonni pok-pokiza tushirib olib, hech narsa ko‘rmaganday onasidan: “Yana nima bor yeyishga?” deb so‘raganini. Ikkita patirga to‘ymagan bolani biz qanday to‘ydiramiz? To‘ymasni to‘ydirib bo‘ladimi?
– Balki bu ham Xudoning inoyatidir, – dedi Ulfat aka ohista. – Axir kim ham o‘z farzandini birovga berardi, agar Xudo ko‘ngliga solmasa? Gap qiyinchilikda emasdir balki? O’ylab ko‘rishimiz kerakdir… Balki Xudo…
– Men o‘ylab bo‘ldim! Agar Xudo bor bo‘lsa, avvalo o‘zimizga berardi-da! Qolganini o‘zingiz o‘zingizga so‘rayvering, – dedi Tamara xola shartta erining gapini kesib.

Ulfat aka jim bo‘ldi. Boshqa gapirmadi. Ammo har doimgiday chala qolgan gapining davomini ichida oxiriga yetkazdi: “Balki Xudo o‘z marhamatini boshqalar orqali bizga yuborayotgandir?..”
Tamara xolaning nazarida, rahmatli eri o‘shanda ich-ichidan xafa bo‘lgandir, ammo miq etib boshqa e’tiroz bildirmadi, hatto gapni davom ettirishga, nimadir deyishga urinmadi ham. Tamara xola erining fe’lini yaxshi bilardi, bunday vahimali gapdan keyin Ulfat aka har qanday huzur-halovatli orzusidan voz kechib qo‘ya qoladi. Chunki o‘ziga ishonmaydi. Va yana arzimagan maoshidan boshqa ortiqcha daromadi bo‘lmasa! Boshqa ish qo‘lidan kelmasa! Necha yillardan buyon faqat ikki kishi uchun ishlab, ikki kishilik xarajat uchun bosh qotirib o‘rganib qolganlari ham ularga pand berdi o‘shanda. Ular faqat o‘zlarini o‘ylab yashashga ko‘nikkan edilar. Uchinchi bir odamning g‘amini yeyish, tashvishini qilish ular uchun ulkan, hal etilishi qiyin bo‘lgan muammoday tuyulardi. Ba’zilarga o‘xshab holiga qaramasdan tavakkal qilishga yuraklari betlamasdi.

Ayniqsa, qayinsinglisi Diloraning orqa-oldini o‘ylamasdan yilma-yil tug‘ib tashlayverganini Tamara xola hech ham hazm qila olmasdi. Axir to‘qqizta bolani boqib, katta qilishning o‘zi bo‘ladimi? Katta qilgandan keyin ham bolalarning tashvishi tugamaydi. Endi ularning kelajagini o‘ylash masalasi ko‘ndalang turadi. Bunday sharoitda odam o‘zi uchun bir daqiqa ham yashay olmaydi-ku!
Dilora o‘shanda taklifini rad etganlari uchun akasi bilan yangasidan xafa bo‘lgandir, lekin buni sirtiga chiqarmadi, aksincha, sal tepadan kelganday bo‘ldi:
– Sizlarga achinganimdan o‘g‘limni beraqolay degandim. Mayli, o‘zingiz bilasiz. Mening ko‘chada qolgan bolam yo‘q!
Ha, u xuddi shunday dedi. E’tibor berilsa, mana shu gaplarining o‘zidanoq Diloraning xafa bo‘lgani anglashilib turibdi-ku! Tamara xolaning rosa tili qichidi, “Eplab boqolmay qolganingdan keyin o‘zing bolangni bermoqchi bo‘lyapsan-ku!” deb qayinsinglisini uzib olmoqchi bo‘ldi-yu, oxirgi daqiqada o‘zini tiyib qoldi. “Mayli, erimning haqqi-hurmati uni ayadim”, – deya o‘zini tinchlantirdi u.
Shundan keyin Dilora farzand haqida umuman og‘iz ochmaydigan, uylariga ham onda-sonda keladigan bo‘ldi.
Ulfat aka ikki-uch kun o‘ychan bo‘lib yurdi-da, axiyri Tamara xolaga yuragini yordi:
– Diloraning o‘g‘lini farzandlikka olmay to‘g‘ri qilibmiz. Bolani yaxshi yedirolmasak, yaxshi kiyintirolmasak uvoliga qolardik! Axir bola – begunoh farishta, uning orzularini, talablarini ro‘yobga chiqara olmaslik – gunoh!

Er-xotinning bir-birlariga o‘xshab ketadigan tomonlari mana shunda edi. Tomoq bergan Xudo nasibasini ham berar-da, deya allaqanday sarobdan umidvor bo‘la olishmasdi. Ammo qandaydir bir mo‘‘jiza yuz berishini orzu qilish va kutishdan charchashmasdi. Orzulari ushalay deganda esa… qo‘rquv jur’atlarini so‘ndirardi.
Rahmatli Ulfat aka kamgap, ichimdagini top deydigan odamlar toifasidan bo‘lgani uchun qirq yil birga yashagan bo‘lsalar-da, Tamara xola erining ko‘nglidan nelar kechayotganini anglay olmagan. Faqat ba’zi masalalar bo‘yicha fikrlari bir yerdan chiqqani tufayli: “Erimning qanday odam ekanligini yaxshi bilaman”, degan xulosaga kelgan, hatto qazosi yetgan taqdirda Ulfat aka o‘limi oldidan nima deyishiga qadar bilardi: “Biz yaxshi va mazmunli yashadik, Tamara. Buning uchun sendan minnatdorman!..” Biroq kutilmaganda buning mutlaqo tes¬karisi sodir bo‘ldi…
Ulfat aka nafaqaga chiqish harakatida kerakli hujjatlarni to‘g‘rilab yurgan kunlarning birida to‘satdan tobi qochib yotib qoldi. Tumov desa tumovga o‘xshamasdi, shamollash desa shamollashga; oz-moz isitmasi chiqardiyu tushardi.

Kasalxonaga borishga Ulfat aka ko‘nmadi. Tamara xola bu haqda gapirganida eshitishni istamagandek tes¬kari qaradi. Faqat jon beradigan kuni ertalab Tamara xola qaynoqqina sut olib kelganida Ulfat akaning peshonasiga mushtlagancha, unsiz yig‘layotganini ko‘rdi…
Tamara xola g‘alati bo‘lib ketdi, lekin baribir shifokor chaqirtirdi. Do‘xtir kelib bemorni emlab ketdi, ammo tayinli bir nima demadi; xolaning savoliga javoban g‘o‘ldirab qo‘ydi xolos.
Shu kuni Ulfat aka tinchlanganidan keyin yarim kosa sut ichdi-da, uxlash uchun ko‘zlarini yumdiyu, qaytib ochmadi.
Murdani dafn etish uchun spravka bergan do‘xtirning aytishicha, Ulfat aka yurak xurujidan vafot etganmish. Bu gapni eshitgan Tamara xolaning jon-poni chiqib ketdi. Uning fikricha, do‘xtir tashxis qo‘yishda yanglishgan. Hozirgi do‘xtirlar ham do‘xtirmi? Minengit bilan migrenning farqiga borishmaydi!

Ulfat akaning yurak xurujiga uchrashi, ya’ni infarkt bo‘lishi mumkin emas. Axir, rahmatli biror marta ham yuragidan shikoyat qilmagan. Qolaversa, nega endi Ulfat aka infarkt bo‘lishi kerak? O’zi va xotinining tashvishini qilishdan, bosh qotirishdan o‘zga muammosi bo‘lmagan odamning bunday og‘ir dardga yo‘liqishi mumkin emas! Ana, Diloraning erini aytsa bo‘ladi “hademay infarkt bo‘lib o‘lib ketadi!” deb. To‘qqizta bola-ya! Dilora sho‘rlik shuning uchun ham bitta ko‘ylakni besh yillab kiyadi-da! Uy-joyiga qarab bo‘lmaydi. Bunaqa uyda to‘y qilish tugul ikkita mehmon chaqirishga ham uyaladi odam. Dilora bilan eri ertayu kech bosh ko‘tarmay ishlashadi, qo‘llariga ilingan narsani chumoliday uylariga tashmalaydi, lekin baribir hech ham birlari ikki bo‘lmaydi. Shu ham yashash bo‘ldimi? Sho‘rlik Dilora to‘qqizta bolasining yuzidan boshqa nimani ham ko‘rdi? Peshob hididan boshqa hidni bilmasa ham kerak. “Men ham yashayapman!” deb o‘ylasa ajabmas yuragi g‘ururga to‘lib.

Tamara xola esa bunday hayotni, turmush tarzini hech qachon o‘ziga ravo ko‘rmaydi. To‘g‘ri, farzanddan yuz o‘girmasdi, lekin, ochig‘i, hech qachon bola sonini to‘qqiztaga yetkazmasdi. Bir o‘g‘il va bir qiz. Yetadi. Bundan ortig‘i kerakmas. Bu dunyoda har bandadan bitta yoki ikkita nishona qolsa bo‘ldi-da. Soni ko‘p, sifati yo‘q “mahsulot”ning kimga keragi bor?!
Rahmatli erining Ortiqali degan bir og‘aynisi bo‘lardi. Shu kishining to‘rtta o‘g‘li bor edi. Ammo to‘rttalasi ham nogiron edi. Aravachada biri bukchayib, biri engashib o‘tirgan qing‘ir-qiyshiq (astag‘furullo!) bolalarni ko‘rganida Tamara xolaning yuragi orqaga tortib ketardi. Tangri taolo ko‘zingni kuydirib, yuragingni o‘rtaydigan bunday farzandlarni berganidan ko‘ra… yig‘ib-terib olib qo‘ygani yaxshi emasmi?.. Tamara xola dahriy ham, xudojo‘y ham emasdi, lekin bunday noxush manzaraga duch kelganida Xudoga shak keltirayotganini sezmay qolardi. Pirovardida, sezib qolgan taqdirida ham bundan pushaymon qilmasdi. Berilgan in’om ko‘zing va qalbingni quvontirmay, yig‘latsa… bunday in’omning nima keragi bor? Kutilmaganda qursog‘ida bola paydo bo‘lsa va do‘xtirlarning aql-zakovati bilan bu bolaning nogiron bo‘lib tug‘ilishi aniqlansa, Tamara xola o‘sha zahotiyoq, hech ikkilanmasdan boladan voz kechardi. To‘g‘ri-da, nogiron bolaning yuziga termulib kunda ming marta o‘lib-tirilganidan ko‘ra bir marta kuygani yaxshi!
Ana, sho‘rlik Ortiqali aka uch-to‘rt yil avval shahar markazidagi dang‘illama holvisini sotib, qishlog‘iga ko‘chib ketishga majbur bo‘ldi. Xotini yurak kasaliga mubtalo bo‘lgan ekan, shahar havosi sog‘lig‘iga to‘g‘ri kelmay qolibdi. Mana nogiron farzandlarni dunyoga keltirishning oqibati! Og‘aynisining qishloqqa ko‘chib ketayotganini eshitgan Ulfat aka ham shunga yaqin gap aytgandi. Keyin yelkasini uchirib:
– Bu odamlarni sira tushuna olmadim-olmadim-da, – deb qo‘ygandi.

Ayni zamonda Tamara xolaning ham til uchida shu so‘zlar turgandi. Ana endi yanada yaqqolroq anglagandirsiz er-xotinning fe’l-atvoridagi o‘xshash jihatlarni? Sizning tasavvuringizda ham “Bular bir-biri uchun yaratilgan”, degan fikr paydo bo‘ldimi? Ehtimol, Tamara xolaning mana bu so‘zlari fikringizga yanada oydinlik kiritar: “Biz tarkibi bir xil bo‘lgan mahsulotga o‘xshaymiz. Faqat ikkita idishga solib qo‘yilganmiz-da!..” Endi ang¬lagandirsiz? Ha, mayli, balki bu so‘zlar sizning nazaringizda allaqanday mavhum tushunchadek tuyulayotgandir, biroq Tamara xola uchun mutloq haqiqat edi. To erining o‘limiga qadar…
Darvoqe, oddiy migren bilan minengitning farqiga bormaydigan hozirgi tabiblarning vakili bo‘lgan o‘sha tashxischi do‘xtir yana bir gap aytgandiki, buni eshitgan Tamara xolaning esxonasi chiqayozdi: “Ulfat akaning tildan qolganiga ikki kun bo‘lgan…” Bunisiga nima deysiz? Yo‘q, bu gapga ishonib bo‘lmaydi. Do‘xtir odamlarning yuragiga vahima solishni xush ko‘radiganlar toifasidan chog‘i, kutilmagan zarbadan esankirab qolgan sho‘rlik bandani yanada dovdiratish uchun aytdi bu gapni! Eri ikki kun burun tildan qoladi-yu, buni Tamara xola sezmaydimi? Yo‘q, bo‘lishi mumkin emas! Agar Ulfat aka haqiqatan ham tildan qolgan bo‘lganida imo-ishora qilib bo‘lsa-da Tamara xola bilan gaplashardi, fikrini uqtirardi. Lekin u bunday qilmadi. Eng yomoni, har ikki holatda ham Ulfat aka xotinini g‘aflatda qoldirdi. O’zidan keyin qaddi dol bo‘luvchi xotiniga tirgaklikka yaraydigan so‘nggi so‘zlarni o‘zi bilan olib ketdi. “Biz yaxshi va mazmunli yashadik, Tamara. Buning uchun sendan minnatdorman!..” deyish shunchalik qiyinmidi?! Imo-ishora qilsa ham Tamara xola darhol ilg‘ab olardi-ku. Nahotki Ulfat aka eng so‘nggi lahzalarda Tamara xola bilan o‘tkazgan qirq yillik hayotidan pushaymon bo‘lib, nadomat chekkan bo‘lsa? Aytishadi-ku, ko‘ngil afsus-nadomatga to‘lsagina ko‘zdan yosh oqadi deb. Aks holda nima uchun peshonasiga mushtladi, nima uchun unsiz ko‘z yoshi to‘kdi?..

Tamara xolani larzaga solib, tunu kun behalovat qilib qo‘ygan narsa mana shu savol edi. “Nega? Nima uchun u bunday qildi? Nimadan afsuslandi?” deya o‘ylayverib Tamara xola adoyi tamom bo‘layozdi. “Mana, men sog‘lom ayol bo‘laturib bepusht erkak bilan yosh umrimni xazon qilganimga hech qachon pushaymon bo‘lmadim-ku! – degancha yarim kechasimi, tong oldidami o‘rnidan turib ketadi u. – Do‘xtirlardan: “Eringiz hech qachon farzandlik bo‘lolmaydi, umid qilmang”, degan gapni eshitganimda yigirma yetti yoshda edim. Shartta ajrashib ketsam bo‘lardi. Ammo bunday qilmadim. La’nati qo‘rquv pand berdi. Ikkinchi erim Ulfat akamdek mehribon, sadoqatli bo‘ladimi-yo‘qmi, degan xavotirdan qo‘rqqanim tufayli ham u kishidan ajralgim kelmadi. Rost-da, qamchisidan qon tomadigan erkakka yo‘liqib qolsam nima bo‘lardi? Ulfat akam uchun mening so‘zim qonun edi. Men shunga, shunday muomalaga o‘rganib qolgandim. Ulfat akam shunchalar mehribon va shirinso‘z ediki, men bunday odam dunyoda yagona deb o‘ylardim, bunga qattiq ishonardim. Kimdir xotinini uribdi deb eshitib qolsam yuragim shuvillab ketardi. Nazarimda Ulfat akamdan boshqa hamma erkak o‘ta berahm, badjahl, xotin zotini odam o‘rnida ko‘rmaydigan toshyurak bo‘lib tuyulardi. To‘g‘ri, bizning uyda ham ora-chora janjal bo‘lib qolardi, lekin bunday daqiqalarda mening ovozim baland chiqardi,Ulfat akam bechora meni tinchlantirish uchun qahva tayyorlash bilan andarmon bo‘lardi. O’ziyam achchiq qahvadan ho‘plasam bas, darrov jahldan tushardim-da… Maoshini bir so‘m ham olib qolmasdan qo‘limga tutardi. “Menam ishlayin”, desam ba’zi erkaklarga o‘xshab darrov jahliga erk bermasdi. “Topib kelganimga qanoat qilib uyda o‘tir!” deb bo‘kirmasdi, lekin xafa bo‘lib qolardi. Astoydil xafa bo‘lardi. “Sizga tekkanimdan buyon uyda o‘tiraman. Biror yerga ishga kirsam bahonada hunarliyam bo‘lib qolardim. Siz tashlab ketsangiz, qanday kunimni ko‘raman?” deya kulib, ko‘ngliga og‘ir botmaydigan qilib gapirardim. Shunda bechora erim: “Seni hech qachon tashlab ketmayman. Ketishga to‘g‘ri kelib qolsa, birga ketamiz!” deb javob berardi. Men uning shu so‘zlariga ishonibman. U kishi aldagan ekan-u… Mana, yolg‘iz o‘zimni tashlab ketdi-ku! Tag‘in tushuniksiz, sirli bir tarzda… Tavba qildim, o‘ylab hech o‘yimning tagiga yetolmayapman, erim o‘limi oldidan nimadan buncha afsuslandi? Yoshlik chog‘imizda, qarshimizda imkoniyatlar eshigi lang ochiq turganida ajralib ketmaganimizgami?.. Yoki bolalar uyidan chaqaloq olishni maslahat berib, bu ishda yordam berishni o‘z bo‘yniga olgan tanishimizning taklifini rad etgani uchunmi?.. Vijdonan aytganda, ikki kishidan iborat kichik mamlakatning erka malikasi bo‘lsam-da, o‘sha vaqtda bu taklifga qarshi chiqmaganman. Ammo erim jur’at qilolmadi. “Birovning bolasi bizga chin farzand bo‘ladimi-yo‘qmi?” degan shubhali o‘y uning bir fikrga kelishiga to‘sqinlik qildi. Bu gap mening ham ko‘nglimni bezovta qilib turgandi. Axir o‘zingiz o‘ylang, ne-ne zahmatlar chekib, oromingizdan, halovatingizdan kechib bir parcha go‘shtni odam qilsangiz-da, bor kuch-quvvatingizni yo‘qotib, yordamga muhtoj bo‘lib qolganingizda farzandingiz sizni ota-ona sifatida tan olmasa yoki qoniga tortib, o‘g‘ri yo piyonista bo‘lib ketsa! “Gen” degan narsa bor-ku. Qolaversa, yaxshi odam hech qachon yaxshi farzandini yetimxonaga bermaydi, qabilidagi har xil o‘ylar tinchlik bermayotgandi. Buning ustiga ayni o‘sha kunlari asrandi bir bola ulg‘aygach, vos-vos kasaliga yo‘liqib, o‘zini boqib katta qilgan ota-onasini bolta bilan chopib tashlaganligi haqidagi videofilm televizorda namoyish qilinayotgandi. Sur-surlardan keyin ma’lum bo‘ladiki, o‘sha bolaning haqiqiy onasi ruhiy kasal bo‘lgan. Unga o‘z tuqqan bolasi allaqanday maxluq qiyofasida ko‘rinaverganidan qo‘liga oldi deguncha chaqaloqni o‘ldirishga harakat qilib qolgani uchun sud tomonidan onalik huquqidan mahrum etilgan bo‘ladi. Ishqilib, juda dahshatli film edi. Uni ko‘rganidan keyin har qanday odam asrandi bolasiga gumonsirab qaray boshlasa kerak. Erim ishda bo‘lgani uchun bu kinoni ko‘ra olmagandi. Men unga qisqacha mazmunini aytib berdim xolos. Ammo shunga qaramasdan, yetimxonadan bola olishga jon-jon deb rozi edim. Afsuski, erim ko‘nmadi. To‘g‘ri, boshida sal-pal unaganday bo‘luvdi, lekin nima uchundir birdan aynib qoldi. Menimcha, o‘sha dahshatli kino pand berdi. Kino haqida erimga gapirmasam bo‘larkan o‘shanda… Erimning lanjligi mening ham shashtimni qaytardi. Bitta bolani voyaga yetkazish, tarbiyalash biz uchun juda ham ulkan, yiqib bo‘lmas tog‘dek muammo bo‘lib tuyulardi. Eplay olmaganimizdan, uquvimiz kelmaganidan birovning bolasini kasal qilib qo‘yishimiz, Xudo ko‘rsatmasin, umriga zomin bo‘lib qolishimiz mumkinligi haqidagi xavotir qushi ikkalamizning ham miyamizda in qurib olgani uchun ham biz bir to‘xtamga kela olmasdik. Xullas, yetimxonadan bola olish borasida erimning mendan domangir bo‘lishga haqqi yo‘q! Ozmi-ko‘pmi hayotimiz davomida erimga hurmatsizlik qilmadim, xiyonat qilmadim, hammasini o‘ylab, tarozuga solib, nazardan qochirmay yashadim! Birgina Diloraning o‘g‘lini farzandlikka olish masalasida erimga qarshi chiqqanim rost. Erim shuning uchun afsus-nadomat chekib, ko‘z yoshi to‘kdimikin? Voy boshim! Bunaqada jinni bo‘lib qolish hech gapmas…”

Biroq o‘ylmaslikning ham iloji yo‘q. Tunu kun yolg‘iz o‘zi bo‘lganidan keyin… Dardlashish uchun hatto it ham yo‘q. Qo‘ni-qo‘shnilardan umid qilmasa ham bo‘ladi. Ular yashayotgan besh qavatli uy kichik oilalar uchun mo‘ljallangani uchun ham bor-yo‘g‘i bir va ikki xonalik kvartiralardan iborat edi. Bunday kvartiralarda ko‘pincha kichik oilalar o‘zlarini rostlab olguncha, vaqtincha yashashadi. Keyin kattaroq uy yoki hovliga ko‘chib ketishadi. Bu «dom»da faqat Ulfat aka bilan Tamara xolagina muqim yashab qolishdi. Boshqalar kelishadi, ketishadi, kelishadi, ketishadi. Shuning uchunmi Tamara xola ba’zi qo‘shnilari bilan ko‘cha-ko‘yda shunchaki salom-alik qilgani bilan boshqalarini hatto tanimaydi ham. Ulfat akaning olamdan o‘tganini qo‘shnilari bilmay ham qolishdi chamasi. Fotihaga ham chiqishmadi-da. Kim bilsin, balki yangi kelganlar bo‘lsa, tanishmasdan turib, fotihaga kirishga tortinishgandir? Balki Tamara xola ular bilan kirdi-chiqdi qilmagani uchun, ular ham o‘zlarini tortishgandir? To‘g‘ri, Tamara xolaning qo‘shnilari bilan kirdi-chiqdi qilmasligi rost. Yolg‘izlikdan yuragi tors yorilguday bo‘lsa ham xola birorta qo‘shnisining eshigidan bosh suqmaydi. Chunki u bir marta qadam ranjida qilib, yo‘l ochib bersa, tamom, ba’zi qo‘shnilarini keyin uyidan chiqarib bo‘pti! Yo‘q, ular Tamara xoladan hol so‘ragani kirishmaydi. Agar ahamiyat bergan bo‘lsangiz, doim birovlardan qarz so‘rab yashaydigan odamlar toifasi bo‘ladi. “To‘rtta kartoshka berib turing!” “Bir quti gugurt berib turing!” Tavba, bir quti gugurt ham gapmi? Tamara xola ham erining maoshi evaziga yashaydi. Ortiqcha daromadlari yo‘q. Lekin shu yoshga kirib hali hech kimdan bir so‘m so‘ramagan! Qo‘shnilarini yaxshi bilgani uchun ham Tamara xola ularni ko‘p ham xushlayvermaydi. Bunday odamlar bilan hamsuhbat bo‘lganidan ko‘ra yolg‘iz o‘tirishni afzal biladi. Ammo baribir odam taftini qo‘msaydi. Zina pillapoyalaridan goh tepaga ko‘tarilayotgan, goh pastga tushayotgan qadam tovushlariga quloq tutadi… Bular yarim kechasi ishdan, o‘qishdan yoki… boshqa bir yerlardan uyiga qaytayotgan kishilarning qadam tovushlari. Ular boshqalarni bezovta qilmaslik uchun mana shunday, ehtiyotkorlik bilan zinalardan chiqib ketishadi. Ular juda baodob kishilar. Xolaga aynan mana shunday kishilar bilan qo‘shnichilik qilish va hamsuhbat bo‘lish yoqadi. Lekin ular Tamara xolaning borligini bilishmasa ham kerak. Keyin nima ham qilardi? Noiloj gazeta-kitob o‘qiydi. Ko‘p o‘qiydi. Ammo erining o‘limidan keyin mutolaani ham bas qildi. Qo‘li ishga bormaydi, faqat o‘y o‘ylaydi. Sukunatga quloq tutadi. Ammo hech narsani ilg‘ay olmaydi. Faqat jimlik, gung sukunat…

Ammo tunda yerto‘lada chiyillayotgan kalamushlarninggina ovozi eshitilib qoladi. Va yana… eshik ortida pisib turgan ajal taftini his qiladi. Eh, qaniydi, o‘sha yalmog‘iz tezroq kirib kela qolsaydi…
Tamara xolaning bezovta ko‘nglini sekin-asta mud¬hish o‘ylar chulg‘ay boshladi. Uning yashagisi ham kelmay qolgandi. “Ajalning kirib kelishini kutib o‘tiramanmi? Uni o‘zim chaqirib qo‘ya qolsam-chi? Bu dunyoda qiladigan ishim qolmadi hisob. Ochiq mozordek huvillab yotgan uyga tiriklay ko‘milganday yashashning kimga keragi bor? Ertaroq yoniga borsam balki erim xursand bo‘larmidi…”
So‘nggi o‘y nima uchundir Tamara xolaning diydasini yumshatdi. Mijjalari namlandi. Rahmatli eriga qanchalar bog‘lanib qolganini mana endi, uni yo‘qotganidan keyin avvalgidan-da chuqurroq angladi. Xuddi cho‘qqiga chiqib, atrofiga nazar solgan odamday birdan yuragini qo‘rquv chulg‘adi. Chunki atrofida hech kim yo‘q edi-da! Bu ahvolda yashash og‘ir edi. Azob edi. Azobki, cheki-chegarasi yo‘q… Yolg‘izlik, qayg‘u-alam, armon – hammasi jamlanib, bir butun toshga aylanib yuragini shunday ezadiki… “Dod” solib hayqirgancha allaqayoqlarga bosh olib ketgisi keladi. Biroq qayoqqayam borardi?
Bir kuni Tamara xola o‘zi sezmagan holda tez ta’sir qiladigan zahar haqida o‘ylayotganini payqab qoldiyu… go‘yo qo‘rqinchli tush ko‘rib, cho‘chib uyg‘ongandek qattiq qo‘rqib ketdi. Yaxshiyamki uyda bunday og‘uning yo‘qligi…

Boshqa bir oqshom esa kim bilandir gurunglashish istagiga dosh bera olmay yerto‘lada chiyillashayotgan kalamushlarga baqirib yubordi:
– Hoy noinsoflar, podvalda turvolib chiyillayvermasdan bu yoqqa chiqsalaring-chi! Sal chalg‘irmidim… Ko‘pchilikmisizlar o‘zi? Sasib yotgan podvalda yashab nima baraka topardilaring?..
Go‘yo uning ovozini eshitishgandek, kalamushlar birdan jimib qolishdi.
– Ha-a, nega ovozlaring o‘chib qoldi? – deya gapida davom etdi Tamara xola. – Huvillab yotgan katalakda odam zotining urug‘i quridi, deb o‘ylaganmidilaring? Men borman hali, yashayapman! Faqat juda zerikayapman… yuragim siqilayapti… Ilgarilari zerikkan vaqtlarimda kitob o‘qirdim, ko‘chalarni aylanardim. Endi bo‘lsa bularning hech biriga hushim yo‘q. Eh, hozir…
Birdan Tamara xola o‘z ovozidan cho‘chib ketdi, hushini jamlashga urindi. Ammo endi yanada vahimali o‘y yuragiga tig‘dek qadaldi: “Nima balo, aqldan ozayapmanmi?..”
Tamara xola telba bo‘lib qolishdan qo‘rqardi. Shuning uchun ham o‘ylay-o‘ylay qayinsinglisi Diloraning uyiga borishga ahd qildi. “Agar ro‘yxo‘shlik berishsa butunlay ko‘chib o‘ta qolaman, – degan ilinji ham yo‘q emasdi. – Faqat uy haqida og‘iz ochishmasa bas!”
O’n bir kishidan iborat oila a’zolari kutilmagan mehmonni har qalay ochiq chehra bilan kutib olishdi. Ayniqsa Diloraning ikkita to‘ng‘ichidan tashqari yettita biri-biridan sho‘x, quvnoq bolalarining boshlari osmonga yetgandi. Xursandliklaridan bolalarning biri Tamara xolani tashqariga sudrasa, yana biri tizzasiga o‘tirvolib: “Ertak aytib bering, amma!” deya tiqilinch qilardi.

Tamara xola bir piyola choyini ham tinchgina icha olmayotganidan asabiylashayotgan bo‘lsa-da, zo‘r-bazo‘r o‘zini bosdi va bolalarni oqlashga urindi: “Anchadan buyon ko‘rmaganlari uchun bechoralar quvonib ketishyapti. Ikki-uch kundan keyin “puf, sassiq” bo‘lib qolaman. Ana undan keyin tayyor osh-nonni yeb-ichib, maza qilib yotaman, birovining men bilan ishi bo‘lmaydi!” deya o‘ziga taskin berdi.
Diloraning bo‘lsa parvoyi falak edi. Tamara xola bilan hol-ahvol so‘rashib, oldiga dasturxon yozdi-yu, keyin mehmonni butunlay unutgan kabi shumshayib o‘tirgan eri bilan allaqanday yer mojarosini hal qilishga kirishib ketdi.
– Men ko‘p bolaliman, yerni eng avval bizga berishingiz kerak, demadingizmi raisga? – deya siquvga olardi erini Dilora. – Biz turganda Musabekka o‘xshaganlarga yo‘l bo‘lsin! Bizdiyam bolalar bor-yo‘g‘i to‘rtta bo‘lganida o‘ynab-o‘ynab boqardik, yer-peri bilan ishimiz bo‘lmasdi!..
– Aytdim, hammasini xuddi sen aytganday qilib aytdim, – derdi ikki yuzi qip-qizarib ketgan tepakal er. – Quloq solmadi-da, nima qilay?
– Ertaga idoraga o‘zim boraman!
– Mayli, boraqol, – dedi er yengil tortgandek bo‘lib. – Avval-boshdanoq bu ish bilan o‘zing shug‘ullansang bo‘larkan. Men gapga no‘noqman, bilasan-ku.
– A-ha, qo‘lingizdan bir ish kelmasligini oxiri tan olarkansiz-ku, – Diloraning ovozi tantanali jarangladi. – Shuni avvalroq bo‘yningizga olganingizda bunchalik sarson bo‘lib yurmasdingiz!

Yuzi oftob tig‘ida qoraygan, bujmaygan, peshonasini qat-qat ajin qoplagan, ko‘krak qafasi yosh bolanikiday bir tutam bo‘lgan jikkakkina erining butunlay aksi o‘laroq Diloraning yuzi tirsillaydi, chertsang qon otiladiganday; yelkalari keng; har bir ko‘kragi handalakday, bilaklari kelisopday. Bir musht tushirsa ancha-muncha erkakni yer tishlatadigandek kuch va g‘ayratga ega bo‘lgan bu ayol tinmay mehnat qilishu pul topishdan boshqa narsani bilmaydiganlar toifasidan edi. Nima uchundir bu yerga kelganiga afsuslana boshlagan xola: “Yaxshiyam butunlay keldim, endi sizlar bilan yashayman deb aytib qo‘ymagan ekanman”, degan o‘yni xayolidan o‘tkazdi.
– Mana, siz yaxshi ko‘radigan kuyovingizning ahvoli, ko‘rib qo‘ying! – deb qoldi bir mahal Dilora Tamara xolaga qarab. – Qo‘lidan ketmon chopishu o‘t yulishdan boshqa ish kelmaydi. Birov bilan murosa qilishni bilmaydi. Boshqa erkaklarday o‘zini o‘tga-cho‘qqa urib bo‘lsayam haqini ajratib ololmaydi. Qachon qarasangiz baloning o‘qiga meni ro‘para qiladi.

Tamara xola dabdurustdan nima deyishni bilmay qoldi. Dilora turmushga chiqqanidan buyon biror marta ham eridan yoki bolalaridan shikoyat qilmagandi-da.
– Nima gap o‘zi, tushunmayapman, – deb so‘radi Tamara xola shunchaki jim turmaslik uchun. – Qanaqa yer haqida gapirayapsizlar?
– Nega tushunmaysiz? – dedi Dilora hayron qolgandek bo‘lib. – Boyadan beri mojaro qilib yotibmiz-ku!
Qayinsinglisining gap ohangi Tamara xolaga og‘ir botdi. “Unga nima bo‘ldi? Boya yo‘q yerdagi gapni yoqamga yopishtirgandi: “…siz yaxshi ko‘rgan kuyovingiz!” deb. Men hech qachon bunday demaganman. Akasi yonimda bo‘lganida bunday muomala qilolmasdi…”

Tamara xola kipriklari pirpiragancha yerga boqdi.
Dilora nimanidir fahmladi chog‘i, birdan gap ohangini o‘zgartirdi:
– Bizda ko‘p bolali oilalarga yer berilayotgan ekan, – deya hijjalab tushuntira boshladi u. – Agar haqiqat degan narsa bo‘lsa, yer eng avval bizga berilishi kerak, to‘g‘rimi? Lekin kuyovingizning bo‘shangligidan og‘zimizdagi oshni oldirib o‘tiribmiz-da! Har doimgiday asli o‘zim aralashsam bo‘larkan. Ayol boshim bilan hadeb erkaklar bilan jiqillashaveramanmi, deb o‘ylabman-da…
– Idoraga yugurgan bir sen emas, – oraga gap qo‘shdi er. – Ana, Musabek bilan Egamberdining xotinlariniyam har kuni idoraning oldida ko‘raman. Hozir xotinlarning gapi o‘tadigan zamon bo‘lib qolgan. Burungi zamon bo‘lganida sen paranjingga o‘rani-ib uyda o‘tirarding. Ko‘cha-ko‘yda mana biz ko‘kragimizni kerib yurardik…
“Suyukli kuyov” yoqimsiz ishshaydi. Tamara xola beixtiyor burnini jiyirdi. “Erkak bo‘lmay o‘l, shu mahal topgan gapingni qara!” deya ichida ijirg‘anib qo‘ydi.
– Siznikiga o‘xshash ko‘krak bilan…

Dilora erini boplab chaqib olish qasdida oshkora mazax bilan gap boshlagan ham ediki, dasturxonning qoq o‘rtasiga bir poy kalish “shalop” etib tushdi.
Tamara xola seskanib ketib, jon holatda o‘zini orqaga tortdi. Zero, bu kiyilaverib abjag‘i chiqib ketgan, buning ustiga chang-tuproqqa, hattoki loyga belangan eski kalish edi.
Suyukli kuyov pinak buzmay o‘tiraverdi.
– He, urug‘ingga qirg‘in kelsin senlarning!
Dilora shunday deya qarg‘angancha kalishni dasturxondan oldi va yelkasi osha ortiga uloqtirdi.
Dahlizda shovqin-suron ko‘tarib o‘ynayotgan bolalardan biri hiring-hiring kulgan ko‘yi kelib kalishni olib ketdi.
Dilora hech narsa bo‘lmagandek Tamara xolaga yuzlandi.
– Agar sizlarnikiga o‘xshash… – deya ayol yana gapini davom ettirishga kirishgan ham ediki, dahlizdan birdan gursillagan ovoz, uning ketidan yosh bolaning xunukdan-xunuk, qo‘pol, arillagan yig‘i ovozi eshitildi.

Tamara xola bu safar qattiq cho‘chib tushdi, beixtiyor yoqasiga tuflab qo‘ydi. «Suyukli kuyov» esa oyoqlarini Tamara xola tomon bemalol uzatib, yonboshlab yotgan joyida choynakni siriqtirib piyolasiga choy quyardi.
Diloraning avzoyida ham hech qanday o‘zgarish sezilmadi. U eri uzatgan bo‘sh choynakni qo‘liga oldi va eshik tomonga qarab:
– Absamat, – deb qo‘ydi.
Ostonada sochlari to‘zg‘igan, xuddi zo‘r bir ish qilib qo‘yganidan mamnunday ko‘zlari o‘ynab turgan o‘n besh yoshlar chamasidagi o‘smir paydo bo‘ldi.
– Ma, ichidagi shamasini to‘kib tashla, keyin yaxshilab chayib tashlab, yangi choy damlab kel.
Burnini bir tortib olgan o‘smir zipillab kelib choynakni oldi va shunday shoshqin tarzda tashqariga chiqib ketdi.
Tamara xola hamon ang-tang, nafasini ichiga yutib o‘tirardi.
Dilora gapini boshidan boshladi:
– Agar sizlarnikiga o‘xshash shahar chekkasida bo‘l¬sayam bittagina “dom”im bo‘lganida bunchalik kuyib-yonmas¬dim…
Bo‘g‘riqqanidan Tamara xolaning yuzidan issig‘i chiqib ketdi. “Hech bo‘lmasa men o‘lganimcha shu haqda gapirmay tursang-chi, – deya xayolan qayinsinglisiga murojaat qildi u. – Keyin uy baribir o‘zingga qoladi-ku!”
– Mana, – degan do‘rillagan ovoz eshitildi. Diloraning o‘g‘li choynakni dasturxon chetiga qo‘ymoqda edi. – Gaz pasayib qolgan ekan, zo‘rg‘a qaynatdim.
– Ha, bo‘pti, bo‘pti, bir choynak choyingniyam minnat qilma, – jerkib berdi Dilora o‘g‘lini. – Endi to‘rtta kartishka bilan ikkita piyoz artib qo‘y.
– E, hadeb menga ish buyuraverasizmi? – to‘ng‘illadi yigitcha norozi bo‘lib. – Qizlaringizga ayting.
– O’lib qolmaysan, bor, dedim senga!
Afti burishib ketgan yigitcha bir nimalarni to‘ng‘illagancha xonadan chiqdi. Tamara xolaning nazarida u: “Oshxona-poshxonani yoqib yuborsam qutulamanmi?..” deganday bo‘ldi. Yanglishmasa, Dilora ham, uning eri ham bu gapni eshitishdi. Lekin ular pinak ham buzishmadi.

Tamara xolaning yuragi orqaga tortib ketdi. Yigitcha chindan ham jahl ustida oshxonani yoqib yuboradigandek bezovtalanib qoldi. “Bolalari bunchalik tartibsiz, bebosh ekanliklarini bilmagan ekanman, – o‘yladi Tamara xola. – Diloraning beg‘amligi-chi! Anov bola chindanam oshxonaga o‘t qo‘yib yuborsa nima bo‘ladi? Yo o‘g‘lining bunday qilmasligini bilarmikan? Lekin avzoyidan bola hech narsadan tap tortmaydiganga o‘xshaydi. Bunaqalar yoqsa yoqib ham yuboradi. Keyin o‘tirishadi… oloviga isini-ib…”
Bu manzarani tasavvur qilgan mehmonning eti junjikib ketdi.
– Piyolangizni uzating chalqayib yotavermasdan! – zarda bilan eriga qaradi Dilora.
– Ma, – piyolani uzatdi er. – Lekin choyni qaytarma. Ikkinchi choynakni qaytarmasdan quyish kerak.
Diloraning ko‘zlari g‘azabdan qisilib ketsa-da, erini mazaxlab gapirishga o‘zida kuch topa oldi:
– Xo‘p, eshon bova, xo‘p!

Juvon piyola tagidagi shama qoldig‘ini o‘zininig piyolasiga quydi. So‘ng choynakdan choy quyishga kirishgan mahal…

“G’irq” etganga o‘xshash ovoz eshitildiyu, choynak jo‘mragidan bir parcha loy otilib piyolaga tushdi.
– Voy, o‘lsin! Absamatingizning ishini qarang, – Dilora yoyilib kulgancha Tamara xolaga yuzlandi. – Choynakni loy bilan yuvib tozalamoqchi bo‘lgan shekilli. Erkak bolaning qilgan ishi shu-da.
Tamara xolaning endi rosmana jahli chiqdi. Bu axir mehmonga nisbatan hurmatsizlik emasmi? Nima, bu yerga u och qolganidan keliptimi? Hech qursa ona-bola daha¬naki janglarini mehmonga eshittirmasdan, oshxonada qilsayam bo‘lardi-ku. Ammo qarshisida o‘tirgan manavi “jigargo‘shalari” uni mehmon sifatida ko‘rishmayapti chog‘i…
Dilora o‘tirgan yerida yana eshik tomonga qarab baqirdi:
– Abtikarim, hov Abtikarim, ma, choynakni opket! Ichini yaxshilab chayib tashlab, yangi choy damlab kel, bolam!
Tamara xolaning miyasiga qon tepdi. Shartta o‘rnidan turib, qayinsinglisining qo‘lidan choynakni yulqib olgisi keldi. Biroq… Garchand jigarlari Tamara xolani qo‘noq sifatida ko‘rishmayotgan bo‘lsalar-da, birdan xolaning o‘zi mehmon ekanligini eslab qoldi. “Mehmon esa izzatini bilishi kerak!”. Xola tishini tishiga bosdi.
Yarim soatlardan so‘ng o‘sha chinni choynakni loy bilan yuvishni yaxshi ko‘radigan Absamat bug‘i chiqib turgan kattagina sopol laganni ko‘tarib kirib keldi. Taom oddiygina – qovurilgan kartoshka. Buning ustiga ozgina qaynagan suv ham qo‘shilganidan, kartoshkalari ezilgandek.
Hamon g‘azabi tarqamagan Tamara xola “Bungayam loy qo‘shilmaganikan?” degan xavotirda ovqatdan bir tatib qo‘yish bilan kifoyalanmoqchi edi, ammo og‘ziga bir luqma solganini biladi…
Ha, tan olish kerak, Tamara xola umri bino bo‘lib bunchalik xushxo‘r ovqat yemagandi! Yegan sayin yeging keladi. Bo‘lmasa na go‘sht bor unda, na dumba. Hattoki oddiygina zira ham yo‘q. Ammo… juda mazali…
– Yanga, men idoraga ketayapman, – deb qoldi Dilora ertalab. – Hozir bormasam, keyin raisni tutib bo‘lmaydi – dalaga ketib qoladi. Siz bolalarga bosh bo‘lib, ko‘nglingiz tortgan narsalarni yeb-ichib o‘tiravering.
– Tez qaytasizmi? – deb so‘radi Tamara xola shosha-pisha.
– Yarim soatda kelaman.

Tamara xola mijg‘ov kuyov ham Dilora bilan birga ketsa kerak, deb o‘ylagandi. Lekin uning hovlida tengsalib yurganini ko‘rib, ensasi qotdi. O’zicha qayin¬singlisidan xafa bo‘ldi: “O’zi bilan olib ketsa bo‘¬lardi. Endi unisi kelguncha bunisining betiga termulib o‘tiramanmi?”
Tamara xolaning asabi battar buzildi. Hali nonushta ham qilmagan bo‘lsa-da, arazlagan bola kabi katalakday xonadan chiqmay o‘tiraverdi.
Bir mahal eshik g‘iyqillab qiya ochildiyu, xonaga bo‘ylagan mijg‘ov kuyovning tirishgan yuzi ko‘rindi.
– Emasa men bir dalaga borib kelayin, – dedi u shu turishida, ichkariga kirishni, hech bo‘lmasa “Yaxshi yotib turdingizmi?” deb qo‘yishni xayoliga ham keltirmay. – Bir-ikki soat aylanib kelaman. Ish bo‘lmasa, tushlikka qaytaman.
– Mayli, bemalol, bemalol, – dedi Tamara xola shosha-pisha.
Eshik jur’atsizlik bilan yopildi.
Tamara xola chuqur xo‘rsindi. Qiziq, bu yerga kelganiga atigi bir kun bo‘ldiyu, shunga qaramasdan, o‘zining balki zerikarliroq, lekin xotirjam hayotini sog‘inayotganini his qildi. O’zi uchun aziz bo‘lib qolgan gullari, qimmatbaho vazalari ko‘ziga ko‘rinib ketdi. Uyidagi har bir buyum aziz va qadrdon… Har birining o‘zgacha tafti bor… Har qancha eslasa arziydi… Tunlari chiyillab, o‘zlarining borliklarini bildirib turadigan kalamushlarni ham esladi hatto…

“Bu yerda qiynalib qoladiganga o‘xshayman”, degan fikr Tamara xolaning miyasiga urildi. Ketgisi keldi. O’zini bu tarzda kutib olishlari mumkinligi xayoliga ham kelmagandi-da. Inson sifatida obro‘si bo‘lmasa hech qursa… o‘zidan keyin… shularga qoladigan uyning hurmati yo‘qmidi… Bir mushfiq bandani izzat etmoq uchun arzigulik mulk emasmi butun boshli uy deganlari?..
Qolaversa, qanchalik harakat qilmasin, baribir qayinsinglisining oddiy turmush tashvishlari qorishmasidangina iborat hayotini sira tushuna olmayotgandi, hazm qilolmayotgandi. Deylik, Diloraning o‘rnida bo‘lganida o‘zi bolalar tarbiyasiga ko‘proq e’tibor qaratardi. Darvoqe, tarbiyani eng avvalo… tepsa tebranmas eridan boshlardi. “Erkakmisan, o‘zingni haqiqiy erkakday tut! Ro‘zg‘orning og‘ir tomonini o‘z gardaningga ol!” degan bo‘lardi eriga. Bolalarini esa kechagiga o‘xshash qiliqlari uchun boplab adabini berib qo‘yardi…

Kimdir yelkasidan turtgandek bo‘ldi. Tamara xola ilkis bosh ko‘tardi. Ro‘parasida Diloraning besh yoshlardagi kenjatoyi Asadbek turardi.
– Nimadir dedingmi, o‘g‘lim? – mehribonlik bilan so‘radi Tamara xola.
– Qornim ochdi, amma, – g‘ingshidi bolakay.
– Hali nonushta qilmadinglarmi?
– Ayam bilan dadam dalaga ketishdi.

Tamara xola hayron bo‘ldi:
– Dalaga ketishsa ketishar, ammo avval sizlarning qorningizni to‘ydirmadimi?
– Ayam tez kelaman devdi.
Tamara xola soatiga qaradi.
– Tez kelishi shu bo‘lsa… Qani, yur-chi. – Tamara xola Asadbekning qo‘lidan tutib tashqariga yo‘l olarkan, jiyanchasini savolga tutdi: – Akalaring, opalaring maktabga ketishdimi?
– Ha.
– Yolg‘iz o‘zing qoldingmi? Sen bog‘chaga bormaysanmi?
– Yolg‘iz o‘zim qolganim yo‘q.

Tamara xola ayvonda ko‘ringan zahoti hovlida o‘ynab yurgan to‘rtta bola yugurib kelib uning atrofini o‘rab olishdi:
– Sut pishirib bering, amma!.. Sut… Kasha…
– Sut? Sutni qaerdan olaman? – dedi oshxonaga kirib, bu yerdagi tartibsizliklardan ta’bi xira bo‘lgan Tamara xola.
– Sutni sigirdan sog‘ib olasiz-da! Shuniyam bilmaysizmi? – dedi bolalardan biri.

Yuragiga o‘qdek qadalgan bu ta’na Tamara xolaning butun vujudini titratib yubordi. Asadbekdan kattaroq, chamasi sakkiz-to‘qqiz yoshlardagi bola ko‘ziga balodek ko‘rindi. Hozirdanoq tili shunchalik zahar bo‘lgan bu bola ulg‘ayganida Dilorani bir pulga olmay qo‘ymaydimi? Ko‘zlarini chaqchaytirishini-chi! Yo‘q, Dilora bularga um-muman tarbiya bermagan. Bolalarni dunyoga keltirgan, yedirgan-ichirgan, kiyintirgan, vassalom. Ibtidoiy jamoa davrida odamlar shunday yashashgan bo‘lsalar kerak. Tarbiya ko‘rmagan bolalardan mehr-oqibat kutib bo‘ladimi? Tavba, ming bor tavba!..
– Hech bo‘lmasa shakarchoy berarsiz!

Tamara xola yalt etib yana o‘sha tili yoshiga yarashmagan tarzda zaharga to‘la bolakayga qaradi. Qovog‘ini soldi. Xola bunday ochiq-oshkor hurmatsizlikni ko‘tarolmasdi. Bir qulog‘idan cho‘zib, bolakayning adabini berib qo‘ygisi ham keldi. Lekin o‘zini bosdi. Axir u bu xonadonda mehmon. Ha, mayli, bir kunga ho‘kiz o‘lmas…
– Qani, hammalaring so‘riga chiqinglar, – deya buyruq berdi Tamara xola bolalarga. – Sutni ayangiz kelganidan keyin ichasiz. Nega deganda men sigir sog‘ishni bilmayman. Lekin shakarchoy qilib bera olaman.
Bolalar gurillagancha so‘ri tomon yugurishdi.

Yarim soatda qaytaman, deb ketgan Diloradan choshgohda ham xabar bo‘lmadi. Vaqt tushlikka yaqinlashdi, ammo hamon undan darak yo‘q. Peshinga borib Tamara xola boshi og‘rib yotib qoldi. Ertalabdan buyon bolalarning qornini to‘ydirish tashvishlari, idish-tovoqlarni yig‘ib, yuvib-tozalash xolani ancha toliqtirib qo‘ygandi.
Baribir Diloradan darak bo‘lavermagach, Tamara xola uyga kirdiyu, o‘zini to‘shakka tashladi. U boshining lo‘qillab og‘riyotganiga chiday olmayotgandi.
Bir mahal kimdir peshonasini ohista silayotganday bo‘ldiyu, Tamara xola seskanib ko‘zlari ochdi.
– Sen…
– Boshingizning qaysi tomoni og‘riyapti? – deb so‘radi Asadbek mehribonlik bilan.
Tamara xola churq etmasdan unga tikilib qoldi.
– Agar boshingizning mana bu yeri og‘riyotgan bo‘lsa, dori ichsangiz ham ta’sir qilmaydi. Yaxshisi uxlaganingiz ma’qul, men uqalab o‘tiraman. – Bolakay jajji qo‘lchalari bilan ammasining boshini silay boshladi. – Agar mana bu yeringiz og‘riyotgan bo‘lsa, unda dori ichishingiz kerak. Ayam shunday qiladilar…

Tamara xolaning tili lol edi.
– Siz bemalol uxlayvering, men boshingizni uqalab o‘tiraman, – deya taklif qildi bolakay.
Tamara xola “mayli” deganday ko‘zlarini yumib-ochdi.
Birozdan keyin xola:
– Boshim endi og‘rimay qoldi, – dedi bolakayga. – Endi sen boraqol.
Darhaqiqat, Tamara xola ancha yengil tortgandi.

Biroq bolakay bosh chayqadi:
– O’ynagim kelmayapti. Yaxshisi, sizni pashshalardan qo‘rib o‘tiraman.
Tamara xolaning ko‘zlari g‘iltilladi.
“Nima bo‘lsa bo‘ldi, shu yerda qolaman! – degan qarorga keldi xola. – Uyimni Diloraning nomiga o‘tkazaman. Jon-jon deb turibdi, og‘zimdan chiqmasidan ko‘nadi…” Nihoyat u o‘z juratsizligi, qo‘rquv va injiqliklarini yengdi.

Biroq…
Afsuski, mazkur fikr ayni daqiqada qanchalik qat’iy va ishtibohsiz tuyulmasin, uning umri uzoq bo‘lmadi.
Zero, kechqurun shu xonadonda yuz bergan bir voqea Tamara xolaning esxonasini chiqarib yuborayozdi.
Diloraning o‘rtanchasi Abdukarim o‘zi bilan xat yozishib yurgan qizga sevgi izhor qilgani uchun Nurmat degan sinfdoshini urib, og‘zi-burnini qonga botiribdi. Bu ham kamlik qilganday, sevgi izhor qilgani uchun Nurmatni o‘sha qizning oldida tiz cho‘kdirib, urib-so‘kib bo‘lsa hamki kechirim so‘rashga majbur etibdi.
Bo‘ldi to‘polon…

Nurmat deganlarining onasi shallaqiroq, qo‘li yugurik xotinlardan ekan, bechora Dilorani yumdalab tashladi. Qo‘shnilar o‘rtaga tushibgina sho‘rlikni mehribon onaning temir changallaridan zo‘r-bazo‘r ajratib olishdi.

Bu yoqalashuvni o‘z ko‘zi bilan ko‘rib turgan Tamara xolaning hushi boshidan uchdi. Zero xola bunday taloto‘plarni, janjal-to‘polonlarni azaldan ko‘tara olmasdi. Bunday mojarolarni tomosha qilishga ham tayyor emas edi. Agar Diloraning o‘rnida bo‘lganida, boshiga shunday ko‘rguliklarni solgani uchun Abdukarimini hech qachon kechirmagan bo‘lardi. To‘g‘ri-da ona sho‘rlik bu bola degan jonivorni to‘qqiz oy qornida ko‘tarib yuradi, naq ajalga ro‘para kelib, chaqalog‘i bilan bir amallab bu dunyoga qaytadi. Keyin bir parcha etni ming qiyinchiligu azoblar ila voyaga yetkizsin-da… Oqibati esa mundoq bo‘lib tursa! Bunday hayotning, bunday yashashning nima qizig‘i bor? Farzandni umrning davomchisi, deyishadi. Yo‘q, xolaning nazarida, bu xato fikr, aslida farzand – ota-ona o‘la-yita ne-ne azoblarda bunyod qilgan merosga, mol-mulkka egalik qilib oluvchi tekintomoq!..

Dilora-ku, oddiy, o‘qimagan bir ayol, ko‘pchilikning bittasi. Lekin dunyoga dong‘i ketgan ne-ne ulug‘ zotlarning ba’zilari ham umrlarining so‘nggida farzandlaridan oqibat ko‘rmay o‘tganlari rost-ku! Mirzo Ulug‘bekday ham olim, ham podshohning umr shamchirog‘ini kim bevaqt so‘ndirdi? O’z pushtikamaridan bo‘lgan farzandi emasmi?
“Shunday ekan, g‘am-alamga na hojat, Tamara?! – deya o‘zini o‘zi ovuta boshladi xola. – Vaqt-soating bitguncha tinchgina yashab yuraver-chi. Azroil yo‘lda joningni oladimi, uyingga bostirib kirib keladimi – nima farqi bor? U yog‘ining tashvishini chekmay qo‘ya qol. Hammasi oppa-oson… Ko‘z ochib-yumguncha sodir bo‘ladi-qo‘yadi… Balki karavotingda, issiqqina to‘shagingda xotirjam yotib, oxirgi nafasingni chiqarasan, tamom-vassalom. Ojizgina “puf” etgan ovozni o‘zing ham eshitarsan, ehtimol? Shu bilan hammasidan qutulasan-qo‘yasan!..”

Fikrlari o‘ziga jo‘yali tuyuldi. Bu yerda qayin¬singlisining boshidagi g‘urbatga sherik bo‘lib, yuragi qonga to‘lib o‘tirganidan ko‘ra o‘zining issiqqina uyida tinchgina yashagani behroq emasmi? “Jigargo‘shalarim qurshovida rohat-farog‘atda yashayman, deb o‘ylab chuchvarani xom sanagan ekanman. Yaxshiyam Diloraga uyimni xatlab berib qo‘ymaganim. Aks holda hozir ham tayyor boshpanadan, ham osoyishta hayotimdan birday ayrilib qolarkanman…” Tamara xola uy masalasida ehtiyotkorlik qilgani uchun o‘ziga o‘zi ichida tahsin o‘qib qo‘ydi, o‘zidan mamnun bo‘ldi. Har doimgiday…
Ertasi kuni ertalabdan kechagi to‘polon, janjal-suronlarni mutlaqo esidan chiqarganday o‘g‘li bilan apoq-chapoq bo‘lib o‘tirgan Dilorani ko‘rgan Tamara xola hech narsaga tushuna olmay taajjublanib qoldi.

Dilora buni sezdi chog‘i, ichi sarg‘ayib ketgan piyolada choy uzatarkan:
– Hayron bo‘layapsizmi, yanga? – deya gap qotdi.
Tamara xola javob bermadi, chuqur xo‘rsinib qo‘ydi, xolos.
– Bizzi ko‘rgan kunimiz shu. E’tibor bermang, ko‘nikib ketasiz.

Yerga qarab olgan Tamara xolaga bu gap yoqmadi. “Meni butunlay keldi deb o‘ylayapti shekilli… g‘amxo‘rliging uchun rahmat, qayinsingiljon, lekin uying o‘zingga buyursin!” – degandek qoshlarini chimirib qo‘ydi. So‘ng qayinsinglisiga yuzlandi:
– Men endi uyimga ketaqolay. Shuncha mehmon bo‘ldim. Hammalaringni ko‘rdim, mehrlaringga to‘ydim, ancha ko‘nglim yozildi…
Tuz haqqi, xola samimiy gapirishga urindi, biroq ovozidagi ohang kayfiyatidagi o‘zgarishni fosh qilib qo‘ydi.
Dilora ham gapni cho‘zib o‘tirmadi.
– Qolmaysizmi yana bir-ikki kunga? – deb so‘ragan bo‘ldi, xolos. Buyam til uchida.
Tamara xola bosh chayqadi.

Tamara xolaning birdan-bir umidi Diloraning uyidangina iborat emasdi. Yana bir borar manzili bor edi. Bu uy xolaning o‘z singlisiniki edi. To‘g‘ri, singlisi hozir bu yorug‘ olamda yo‘q, umri qisqa ekan, o‘n sakkiz yil muqaddam vafot etgan, undan birgina yodgor bo‘lib Yasmina ismli qizaloq qolgandi. Shu qiz turmush qurib, yanglishmasa ikki-uchta farzandli bo‘lib, ota-onasining chirog‘ini yoqib o‘tiribdi. Lekin Tamara xola yakkayu yolg‘iz jiyanining oldiga bosh egib borolmaydi. Rahmatli sing¬lisi tiriklik paytlaridayoq oralaridan ola mushuk o‘tgan. Asli shu Yasmina sabab opa-singil qattiq urishib qolishgandi.
O’sha vaqtlarda Yasmina sakkiz-to‘qqiz yoshlarda edi. Qizaloq ta’til kunlarini Tamara xolanikida o‘tkazardi. Yolg‘iz qiz bo‘lishiga qaramasdan juda odobli, kamtarin edi.

Bir kuni shu Yasmina Tamara xolaning vazasini bexos qo‘lidan tushirib yuborib, sindirib qo‘ydi. Tamara xolaning jon-poni chiqib ketdi, axir vaza juda ham qimmatbaho edi. Er-xotin naq ikki yil pul yig‘ib sotib olishgandi-da; shunday bebaho narsa chil-chil bo‘lib, yerda sochilib yotsa, har qanday odamgayam alam qiladi, axir; endi uni butlab bo‘lmasa!..

Xullas, Tamara xola avvaliga qizni rosa urishdi, keyin bu kamlik qilganday qo‘lidagi pashsha o‘ldiradigan bilan Yasminaning yelkasiga tushirdi. Bir emas, bir necha marta urdi. Pashsha o‘ldiradigan oddiy quruq shoxga shapaloqday rezina o‘rnatilgan oddiygina matoh edi. Ammo qizchaning terisi yupqa ekanmi, kaltak tekkan joylari birpasda qorayib-ko‘karib ketibdi.
Voqeadan xabar topib, qizining yelkasini o‘z ko‘zlari bilan ko‘rgan singil shosha-pisha Yasminani o‘z uyiga olib ketarkan, bir gap aytdiki, Tamara xolaning hech esidan chiqmaydigan gap bo‘ldi:
– Vaza shunchalik azizmidi, opa?! O’zingiz tug‘ib qo‘ymagandan keyin bolaning qadrini bitta chinnidan ham past qo‘yasiz-da!..

Miyasiga qon tepgan Tamara xola jon achchig‘ida baqirib yubordi:
– Qizing sen uchun qanchalik aziz bo‘lsa, vazam ham men uchun shunchalik aziz!
Singlisi birdan joyida taqqa to‘xtadi, bir necha daqiqa opasiga tikilib turdi-da, nogoh:
– Mayli, vazangiz bilan… – aftidan, singil “qo‘shmozor bo‘ling” demoqchi edi, ammo so‘nggi soniyada o‘zini tiyib qoldi va boshqacharoq so‘zlarni ishlatdi: – vazangiz bilan omon bo‘ling.
Shu bilan qizchasini yetaklagan singil chiqdi-ketdi.

Shundan keyin opa-singil o‘rtasidagi rishtalar uzildi hisob. Tamara xola singlisining: “O’zingiz tug‘ib qo‘ymagandan keyin…” degan pisandasini kechirolmadi, natijada opa-singil yuzko‘rmas bo‘lib ketishdi.
“Bitta vazani bolamdan ortiq ko‘rdi”, deya singlisi astoydil xafa bo‘lganini Tamara xola sezdi, lekin jigariga yon bergisi kelmadi: “Men xafa bo‘lish o‘rniga nega u arazlaydi? Axir, singlim farzandiga qanchalik bog‘lanib qolgan bo‘lsa men ham o‘sha zormanda vazaga, umuman bu uyga, uydagi narsalarga shunchalik bog‘lanib qolganimni, ko‘ngil qo‘yganimni, o‘zimni shular bilan ovutishimni nahotki tushunmasa?.. Birovlar bolasi o‘lganida yig‘laydi. Men esa vazalarim singanida yoki gullarim quriganida yig‘layman…” qabilidagi o‘ylar esa Tamara xolaning singlisi oldida aybdor ekanligini tan olishiga monelik qilardi. Ha, haqiqatan ham o‘sha vaza va uyini to‘ldirib turgan o‘sha vazaga o‘xshagan buyumlar Tamara xola uchun qanchalar aziz va qadrdon edi. Bolasi borlar, farzandini bag‘riga bosganlarida, Tamara xola o‘sha qadrli buyumlarini bag‘riga bosardi, yashnab turgan gullariga qarab ko‘zi quvnardi. Yaxshi hamki bu dunyo faqat odamlardan iborat emas. Odamlar bilan birga gullar va har xil buyumlar ham yaralgan ekanki, bular bejiz emas. Chuqurroq o‘ylab, o‘zing ko‘rib turgan olamga hushyor nazar solsang, hamma mavjudot bir-biri bilan chatishib ketgan sabablar silsilasi ekanligini ilg‘aysan. Axir gullar va vazalar bo‘lmaganida Tamara xolaga o‘xshaganlar o‘zlarini qanday ovutishardi? Ammo baribir nimadir jumboqligicha qolyapti… tushunish qiyin… Avvallari Tamara xola o‘z qismatini o‘ylab, ko‘nglida ko‘p bor norozilik tuyardi. Menga o‘xshagan kimsalar nima uchun dunyoga kelgan, deb o‘ylab. Umrining oxirigacha dunyodan kuyib-yonib o‘tish uchunmi, degan o‘y tinchlik bermasdi. Endi yoshi bir yerga yetganida mundoq o‘ylab ko‘rsa, bu ham bejiz emasga o‘xshaydi. Bunda ham bir hikmat mavjud shekilli. Faqat Tamara xola buni anglay olmayapti va hali ham tushunmayapti…

O’shanda singlisi ham uni kechira olmadi. Hatto o‘limi oldidan ham bir bor yo‘qlamadi. Ota-onalarining arvohlari haqqi, Tamara xola singlisini shuncha yosh o‘lib ketadi, deb sira o‘ylamagandi. “Vaqti kelib meni tushunadi, noo‘rin xafa bo‘lgani uchun bir kuni kelib o‘zi kechirim so‘raydi hali”, degan xomxayollar og‘ushida o‘sha kun kelishini kutib yashab yuravergan ekan. Bevaqt ajal “lop” etib o‘rtadan chiqdiyu, boyoqish singlisini “borsa kelmas” tomonlarga oldi-ketdi.
O’lim xabarini kech olgan Tamara xola singlisining “etti”siga uchib yetib bordi. Ko‘ngil tubida bir dunyo rejalar bilan!.. Qanaqa rejalar deysizmi? Qanaqa bo‘lardi, yetim qolgan jiyanining boshini bir mehribon qo‘l silashi kerak-ku. Yolg‘iz qolgan sho‘rlik yetimchaga kimdir panoh bo‘lishi kerak-ku! Yasminani o‘ziga qiz qilib olsa bormi! Barcha rasmiyatchiliklariyu rasm-rusumlari bilan. Xo‘sh, qizni qanday qilib o‘ziga og‘dirib olsa bo‘larkan?

O’shanda azaxonaga ko‘zda yosh bilan “Voy jigarim”lab bo‘zlab kirib kelayotgan Tamara xola qarama-qarshi o‘ylar girdobida qolganidan bir narsaga hayron bo‘lgan, aniqrog‘i o‘zini o‘zi tushuna olmayotgan edi: “Bu yerga nima uchun kelyapman? Bevaqt olamdan o‘tgan jigarimni yo‘qlab, yodga olish uchunmi yoki xudbinlik bilan tuzgan rejalarimni amalga oshirish uchunmi?”
Biroq Tamara xolaning o‘ylagani bo‘lmadi. “…qarovsiz qoldi”, “…etimcha bo‘lib qoldi” deb o‘ylagani Yasmina allaqachon turmushga chiqqan, bir bolaning onasi bo‘lgan, ikkinchisini qornida ko‘tarib yurgan juvonga aylangan ekan. Tez-tez Yasminaning oldiga kirib, undan hol-ahvol so‘rab turgan istarasi issiq yigitni ko‘rgan Tamara xola hammasini tushundi. “Vaqtning shuvillab o‘tishini!” deya pichirladi beixtiyor. Ayni chog‘da o‘zining bu yerda ortiqcha ekanligini his etdi. Shunday bo‘lsa-da, singlisining ruhi poki hurmati uch-to‘rt kun qolib, is-chiroqlarini o‘tkazib turishlariga bosh-qosh bo‘lishni ko‘ngliga tugdi. Axir singlisi bilan rozi-rizolik so‘rasha olmadi, so‘nggi daqiqalarda tepasida turib, jigarining og‘ziga bir tomchi suv tomizishga ham yaramadi; sho‘rlik singlisi hech kimi yo‘qday o‘ldi-ketdi; jillaqursa ma’rakalari o‘tguncha odamlarning ko‘ziga ko‘rinib turgani durust. Lekin…

Tamara xola bir so‘z demasdan, hattoki ko‘z yoshi ham to‘kmasdan, butun vujudi ko‘zga aylanganday o‘ziga tikilib turgan Yasminaning nigohidagi nafrat pichoqlariga duch kelganida yugurib ketayotgan chog‘ida birdan tosh devorga urilib, yerparchin bo‘lganday his etdi o‘zini. Ha, Yasminaning nigohida bir olam gina, ta’na, qayg‘u va alam bor edi!
Oradan shuncha yil o‘tgan bo‘lsa-da, Tamara xola singlisi ham, yakkayu yolg‘iz jiyani ham o‘sha vaza voqeasini unutmaganliklarini his etdi…
Xayrlashuv chog‘ida Yasmina bir og‘iz gap aytdi:
– O’shanda oyim o‘zining tuzalmas dardga chalinganini bilardi. Shuning uchun ham meni sizga qiz qilib berish uchun olib borgandi…

– Eh! O’z uyim, o‘lan to‘shagim!
Tamara xola qo‘sh qulfli temir eshikni ochib, ichkariga kirarkan, beixtiyor shu so‘zlarni ovoz chiqarib aytib yubordi.
Xola o‘z uyini sog‘ingan edi. Namxush va ozgina rutubat aralashgan dim havodan to‘yib nafas oldi. Har bir qarichi, har bir chizig‘iga qadar qadrdon bo‘lib qolgan devorlarni siladi. Yasmina sindirib qo‘ygan vaza o‘rniga olingan billur vazani mehr bilan ko‘ksiga bosdi. Deraza oldini qoplab, quyosh nurlarini o‘tkazmay qo‘ygan gullarining yaproqlariga yuzini tekizib pichirladi:
– Mensiz zerikib qolmadinglarmi?.. Men esam sizlarni shunday qo‘msadimki!.. Sizlar bo‘lmaganingizda men nima qilardim? Men o‘yladim, juda ko‘p o‘yladim, oxiri bir qarorga keldim: menga jigarlarimdan ko‘ra sizlar yaqinroq ekansizlar!

Tamara xola ko‘z yoshlari yuvayotgan yuzini gul yaproqlariga bosib, anchadan buyon yig‘lay olmay yurgan odamdek o‘ksib-o‘ksib, uzoq yig‘ladi.
Shu kundan boshlab Tamara xola yana yolg‘iz yashay boshladi. U faqat zarurat yuzasidangina ko‘chaga chiqar, boshqa paytlari tiriklayin ko‘milgandek uyiga qamalib olardi. Ertalablari ham uyqudan uyg‘ongan zahoti o‘rnidan turmasdi, to qorni ochib, oshqozoni bezovta qilmaguncha to‘shagida yotib televizor ko‘radi, keyin yuz-qo‘lini chayib, nonushta qiladi-da, uyni yig‘ishtirishga tushadi. Harakat qilgani yaxshi-da. Tushlikka esa o‘zi uchun albatta birorta xushxo‘r, mazali taom tayyorlaydi. Tamara xola azaldan kuchli ovqatni tushlikda tanovul qiladi. Kechlikka esa yengilroq hazmi taom bilan qanoatlanib qo‘ya qoladi. “O’zimni o‘zim parvarish qilishim kerak, shunda ko‘p yashayman bu dunyoda!” degan bir o‘y miyasiga o‘rnashib qolgandi.

Nafsilambrini aytganda, Tamara xola iloji boricha beg‘am, betashvish, xotirjam hayot kechirishga urinardi. Nafaqasidan esa barcha xarajatlarini qoplaganidan tashqari yoniga uch-to‘rt so‘m qolardi ham. Uzoq umr ko‘rish uchun nima kerak? Tinch, sokin, betashvish hayot – uzoq umr garovi! Hali ko‘ramiz, o‘sha bolajon Dilora ham, qahri qattiq Yasmina ham bola-chaqa tashvishi bilan adoyi tamom bo‘lishadi. Ellikka kirmasdan o‘tin bo‘lib qarib-chirishadi yo bo‘lmasa biror og‘ir dardga chalinib, bevaqt bu dunyodan o‘tib ketishadi. Axir Diloraning ahvolini, qanday yashayotganini o‘z ko‘zi bilan ko‘rdi-ku. Bunday hayot esa har qanday odamning asabini yemiradi, yuragini ishdan chiqaradi, oqibatda… Boshlari devorga tekkanidan keyin haqiqiy hayot faqat bola-chaqa orttirishu ularning tashvishi bilan yashashdangina iborat emasligini tushunishadi. Ehtimol shunda ko‘zlari “yarq” etib ochilib, Tamara xolaga havas qilib qolishar!

Tamara xola o‘zining hech kimnikiga o‘xshamaydigan turmush tarziga shu qadar o‘rganib qolgandiki, taftish qilgani sayin uning huzurbaxsh qirralarini topayotgandek huzur qilardi. O’zining hammadan ko‘p va uzoq yashashiga esa yuz foiz ishonardi. “Siz qanday yashash lozimligini bilmadingiz, chol, – deya xayolan murojaat qilardi har kech Ulfat akaning devorda osig‘liq suratiga qarab. – O’z umringizga o‘zingiz zomin bo‘ldingiz. Hamma narsani yurakka yaqin olmasligingiz kerak edi. Mana ko‘rasiz, men yana kamida ellik-oltmish yil yashayman. Yangi asrning o‘rtalariga borib ham bu dunyoda yurgan bo‘laman! Bu vaqtda Diloraga o‘xshaganlar ko‘karib chiqqan bo‘lishadi! Ha-ha-ha…”

Tamara xola kulgusi kelmasa ham kulishga, kayfiyatini ko‘tarishga urinardi. Faqat yaxshi narsalar haqida o‘ylab, asablarini asrardi. Bir kuni televizorda “Olt¬mish yoshdan oshganlar uchun…” degan yangi ko‘rsatuvni ko‘rib qoldi-da, shu tomoshaning ashaddiy muxlisiga, jinnisiga aylandi. Bir qarashdayoq kayvonisifat bo‘lib qolgani sezilib tursa-da, o‘ttiz yoshlilar bilan bellashaman degandek sochlari kalta kesilgan, qosh-ko‘zlari bo‘yalgan, yoqasi ochiq kofta kiygan boshlovchi xonimning og‘zidan chiqqan har bir so‘zni qulog‘iga quyib olar, hatto uning “mimika”larini ham eslab qolishga urinar, berilgan topshiriq va mas¬lahatlarni esa kun davomida erinmasdan, bittasini ham qoldirmasdan qunt bilan bajarardi. Ko‘rsatuvning oltmish yoshdan oshganlarga emas, aslida yolg‘iz yashayotganlarga mo‘ljallanganini boshlovchining topshiriq va talablaridan ilg‘ab olish qiyin emasdi. Balki boshlovchi xonim va uning atrofidagilar insof, shafqat yuzasidan ko‘rsatuvni atay boshqacha nomlaganlar chog‘i.

Shu ko‘rsatuv bois Tamara xola qorni ochguncha o‘rnidan yotib televizor ko‘rmaydigan bo‘ldi, uyqudan vaqtli uyg‘onib, tong havosidan nafas olish uchun yo ko‘chaga, yo jimitday balkonga chiqar, so‘ng xonasiga qaytib kirasola yigirma tomchi limon sharbati tomizilgan qaynagan suvdan ichardi. Yarim soatdan keyin esa bitta olma yoki nok – nok foydaliroq ekan – tanovul qilar, oradan roppa-rosa oltmish daqiqani o‘tkazibgina nonushtaga o‘tirardi. Darvoqe, ko‘rsatuvda ishtirok etayotgan olimu fuzalolarning so‘zlariga qaraganda, ertalab vaqtliroq uyg‘ongan ma’qul ekan. To‘shakda qancha ko‘p va uzoq yotilsa, odam organizmidagi hayotga, yashashga bo‘lgan ishtiyoq so‘nib boraverarkan. Faoliyatsizlik hatto erlik suvini ham aynitar ekan. Harakat, harakat va yana harakat!
Avvallari uyga qamalib olib, tashqariga kamdan-kam chiqadigan Tamara xola bora-bora deyarli har kuni saharda uyqudan uyg‘ongan zahoti ko‘chaga bir chiqib keladigan bo‘ldi. Xola yorishib kelayotgan tongni odatda maktab hovlisida qarshi oladi. Toza, beg‘ubor havodan ko‘ksini to‘ldirib, chuqur-chuqur nafas oladi. Havo o‘pkaga mo‘l-ko‘l va yaxshiroq yetib borishi uchun chuqurroq nafas olish kerak ekan-da…
Xullas, vaqtni zerikishsiz va siqilishlarsiz o‘tkazish uchun Tamara xolaga yaxshigina ermak topilgandi.

Biroq…
Quyosh ufq ortiga o‘tishi bilan deraza ortida pusib turgan jodugarday ichkariga otilib kirib oladigan, atrof qorong‘ulashgani sayin yuragini battarroq siqib, tors yorib yuboradiganday ezadigan, zalvorli qayg‘u-hasratga qorishiq sukunatdan qochib qutulishning yoki uni alahsitishning sira-sira iloji yo‘q edi.

Bunday kezlarda hattoki “oynai jahon” ham yordam berolmasdi. Yashnab turgan gullaru antiqa vaza ham jonga oro kira olmasdi. Tamara xola kim bo‘lishidan qat’iy nazar bironta tirik jon bilan yarim soatgina gurunglashishni, dardlashishni istab qoladi. Shunday kezlarda agar eshik qoqqan kimsa qo‘li qonga belangan qotil bo‘lsayam xola hech ikkilanmasdan unga peshvoz chiqqan bo‘lardi.
Kechki soat sakkizdan keyin “dom”da “tiq” etgan tovush eshitilmay qoladi ko‘pincha. Faqat haligi, ishdan-o‘qishdan bemahalda qaytuvchilargina odatdagiday zina pillapoyalaridan oyoq uchida, tovush chiqarmaslikka harakat qilib o‘tib ketayotganliklari onda-sonda eshitilib qolardi. Birinchi qavatda yashamaydimi, xola barisini bilib o‘tiradi…
Ha, bu kishilar haqiqatan ham juda baodob kishilar. Ammo keyingi paytlari bu narsa Tamara xolaning g‘ashini keltiradigan bo‘lib qoldi.
– Bunchalik boodob bo‘lishmasa?! – deb qo‘yardi xola o‘ziga o‘zi ovoz chiqarib gapirgancha. – Bunchalikka borish shartmidi… Eshitib o‘tiray desang, bittayam tovush yo‘q…
Shunday daqiqalarda Tamara xola allaqanday o‘kinch va armon bilan xo‘rsinib qo‘yardi…

Bora-bora Tamara xola kechalari o‘zini atrofi beton to‘siqlar bilan o‘ralgan qabrda yashayotgandek his etadigan bo‘lib qoldi. Kunduz kunlarinki-ku, ancha yengil o‘tkazardi. Ammo… Zim-ziyo qorong‘ulik va sukunat. Sukunat va zim-ziyo qorong‘ulik. Qabrdan nima farqi bor? Faqat tun yarmidan oqqandan keyingina bu yerning o‘liklar maskani emasligini isbotlamoqchi bo‘lganday kalamushlar chiyillab ovoz chiqarib qo‘yishadi. Ular allaqaerdan tirqish topishgan shekilli, keyingi vaqtlari yarim tundan keyin Tamara xolanikiga mehmonga keladigan bo‘lib qolishdi. To‘kilgan osh-ovqat, qotgan non, non uvoqlarini yeb bitirgach, darhol ko‘zdan g‘oyib bo‘lishadi.

Bir gal… bitta kalamush Tamara xolaning karavotiga chiqib, oyoq panjalarini hidlab ko‘rdi, lekin tishlarini botira olmadi, chunki beka joyida sal qimirlab qo‘ydi. Shu-shu, insofli jonivorlar yarim kechadan keyin uyni o‘zlariniki qilib olishsa-da, Tamara xolaning o‘zini bezovta qilishmasdi.

Ajab… asta-sekinlik bilan beka kalamushlarga o‘rgana boshladi. Hatto “mehmonlar” kelishlaridan sal avvalroq tunchiroqni ham yoqib qo‘yadigan bo‘ldi. Buning ikkita sababi borday edi. Birinchidan, kalamushlar xonaga kirib kelganlaridan keyin chiroq yoqilsa bu beozor jonivorlar nimagadir tumtaraqay qochib qolishadi; ikkinchidan, har qanday o‘tkir ko‘zli odam ham qorong‘ilikda timirskilanib yurgan mitti jonivorlarni sanay olmaydi. Chiroq yordamida xola chaqirilmagan mehmonlarni erinmay sanab chiqardi. Holbuki, ular bor-yo‘g‘i to‘rttagina edi. “Bular bir oila bo‘lsa kerak, – deb o‘ylardi yostig‘iga iyagini tirab yotgan xola jonivorlarni kuzatarkan. – Anavi katta, qorasi ota; manavi kichikrog‘i, ozg‘inrog‘i ona kalamush bo‘lsa kerak. Urg‘ochisi kul rang bo‘larmikan bularning?.. Anavi jajjilari bolalari bo‘lsa kerak. Voy ularning shirintoyligini…” Birining rangi qop-qora, demak o‘g‘il bola; ikkinchisining yungi kul rang, bunisi onasiga tortgan, demak qiz bola… Hamma jonzotning ham bolasi yoqimtoy tuyularkan-da…”
Tamara xola uyni o‘zlariniki qilib olgan kalamushlarni kuzatib yotgan ko‘yi uxlab qolganini sezmasdi. Ertalab uyg‘onganida esa uy yana kimsasiz va jim-jit bo‘lsa-da, quyosh nurlariga g‘arq bo‘ladi.
Tamara xola endi ataylabdan non uvoqlarini polga to‘kib qo‘yadigan bo‘ldi. “Bechoralar yegulik qidirib ovora bo‘lib yurishmasin…”

Bir oqshom kalamushlarni kuta-kuta endi ko‘zi ilingan Tamara xola cho‘chib uyg‘onib ketdi. Bekaning nazarida, kimdir xona burchagidan unga qattiq tikilib turganday edi. Xola shu tomonga qaradi. Darhaqiqat, ikki qadam narida kulrang kalamush turardi. Ona kalamush mitti ko‘zlarini yiltiratgancha uy bekasiga tik qarab turardi. Undan nariroqda bola kalamushlar timirskilanib yurishardi. Negadir katta qora kalamush ko‘rinmasdi.
– Ha, jonivor, bolalaringning qornini to‘ydirish uchun keldingmi? – dedi Tamara xola ovoz chiqarib. – Ering ko‘rinmaydi. Qayoqqa ketdi? Bu yerdan durustroq, yog‘liroq joy qidirib ketmadimi, ishqilib? Agar shunday bo‘lsa, xafa bo‘laman. Eringga ayt, har doimgiday shu yerga kelaversin. Bu yerda senlarni hech kim haydab solmaydi. Hech kim qopqon qo‘yib poylamaydi. Yemishning tagi mo‘l, xavotir olma. Gaplarimni tushundingmi? Endi boraqol.
Kulrang kalamush qop-qora ko‘zlarini yiltiratgancha yana bir fursat Tamara xolaga tikilib turdi-da, so‘ng bolalari yoniga yugurib ketdi.
Bekaning yuziga tabassum yugurdi. Kalamushning ortidan qarab qolarkan, mamnun tarzda:
– Gaplarimni tushunding-a, jonivor, – deb qo‘ydi.

Ertasi oqshom Tamara xola non uvoqlariyu qolgan-qutgan yeguliklardan mo‘lroq sochib qo‘ydi.
Tunda kulrang kalamush yana bolalarini ergashtirib keldi. Qora kalamush bu safar ham ko‘rinmadi.
– Ering yana kelmadimi? – so‘radi xola xonada g‘ivirlab yurgan jonivordan. – Kasal-pasal bo‘lib qolmadimi, ishqilib? Yo… o‘lib qoldimi, nima balo?! Yo‘g‘-e, omondir. Hirsday baquvvat edi… Ha-a, endi bildim, urishib qolgan bo‘lsalaring kerak. Shunaqami?
Kulrang kalamush Tamara xolaning ovozi eshitilgan zahoti g‘ivirlashni bas qilib, tek qotgancha turish-turmushi bo‘zlayotgan boyqushni eslatuvchi bedor kampirga tikilib qolgandi.
– Sizlar ham urishib turasizlarmi? – savol berishini qo‘ymasdi xola. – Mushuklarning, itlarning olishuvlarini ko‘p ko‘rganman. Lekin kalamushlarga e’tibor bermagan ekanman. Sizlarniki dahanaki bo‘lsa kerak-da. Birov bilib, birov bilmay qoladigan…

Kulrang qalamush yugurgilab keldi-da, karavotga bir qadam qolganda taqqa to‘xtadi.
– Sening darding ham ko‘pga o‘xshaydi, – og‘ir so‘lish oldi Tamara xola. – Erdan kuyganmisan yo bolalaringdan ro‘shnolik ko‘rmadingmi? Lekin bolalaring hali kichkina ekan, hozir ularning ziyoni tegmaydi, eng shirin bo‘lgan paytlari hozir. Menimcha, erdan kuygansan-ov. U betavfiq dangasaroqqa o‘xshagandi. Bir ko‘rindiyu, qochib qoldi-da yaramas!.. Ha, mayli, ko‘p kuyinma, jonivor, baxtingga bolalaring bor ekan. Sen mendan ko‘ra baxtliroq ekansan! Senga havasim keladi, jonivor…
Tamara xolaning mijjalari namlandi…
Kunlar shu zaylda o‘tib borardi. Kalamushlar avvaliga hadiksirab, qo‘rqa-pisa harakat qilishgan bo‘lsa, keyinroq o‘zlarini juda bemalol tutadigan, bobolaridan meros omborxonada yurganday uy ichida bemalol izg‘ib yuradigan bo‘lishdi. Tamara xola saxiylik bilan ularni mehmon qilishda davom etaverdi.

Aytgancha, Tamara xola qora kalamush bilan til topishib oldi. Uch-to‘rt kun ko‘rinmay qolgan qora kalamush yana oilasiga bosh bo‘lib, tunlari qadam ranjida qiladigan bo‘ldi. Buni ko‘rgan xolaning ko‘ngli ancha xotirjam tortdi.
– Birdan yo‘qolib qolganingdan xavotir olayotgandim. Har qalay omon ekansan, shunisiga xursandman. Nega ko‘rinmay qolding o‘zi? Qopqonga tushib qolmadingmi, ishqilib? – deya savol ketidan savol yog‘dirardi beka. – Turishingga qaraganda qopqonga tushganga o‘xshamaysan. Menimcha, sen bu yerdan tuzukroq joy qidirgansan, shundaymi? Topolmaganingdan keyin yana pusibgina kirib kelding. Shunaqa bo‘ladi o‘zi. Oldingdan oqqan suvning qadri yo‘q-da. Aslida seni kechirmasligim kerak edi. Lekin mayli, gunohingdan o‘tdim, bolalaring bor ekan, rizqingni terib yuraver. Lekin shuni bilib qo‘yki, marhamat va saxovat bor joyda jazo ham bo‘ladi. Hamma narsa o‘z joyini topmaguncha tinmaydi. Mana, men har qalay yomon yashamadim. Diloraga qaraganda, rohat-farog‘atda yashadim. Ammo…
Tamara xola kulrang kalamush bilan qanday suhbat qurgan bo‘lsa, qora kalamush bilan ham shu taxlit so‘zlashardi. Biroq “oila sohibi” anchayin sur va ochko‘z shekilli, faqat qornini to‘ydirish, yemishning kattaroq bo‘lagini tashmalab ketish bilan andarmon bo‘lganidan yon-veriga qarab qo‘yishni ham unutardi, bekaning so‘zlariga esa mutlaqo parvo qilmasdi.

Tamara xola esa gapirishda davom etaveradi:
– Ammo oxirida qanchalar qiynalayotganim faqat o‘zimga ayon. Sutkaning deyarli yigirma to‘rt soatida faqat o‘zing bilan bo‘lish… Telefon jiringlab qolishidan umidvor bo‘lish… Eshikka tikilish… Odamlar bu uyda odam emas, tirik haykal yashaydi, deb o‘ylashsa kerak. Mayli, bo‘lganicha bo‘ldi. Endi afsus-nadomatga hojat yo‘q. Men rahmatli erim kabi oxirda ko‘z yosh to‘kmayman. Baribir dunyoning oxiri yo‘qlik. Hayotdan rozimisan yoki norozi, baribir azal-oqibat ko‘ngil qo‘yganing bu dunyodan bir kunmas bir kun yo‘qlik sari yo‘l olasan. Hamma jonliyu jonsiz fursat yetgan damda tuproqqa qorishadi. Men o‘lganimdan keyin anavi gullarim ham quriydi. Vazalar ham bir sabab bilan chil-chil bo‘ladi. Oqibat bu xonada hech narsa qolmaydi. Hammasi kunpayakun bo‘ladi. Hatto sizlar ham qolmaysizlar. Bir baloga giriftor bo‘lasizlar. Lekin undan avvalroq mening murdamni xomtalash qilasanlar. Mana, ko‘rdingmi, men hammasini bilaman, Hech narsani unutganim va nazardan qochirganim yo‘q. Ha, rost, men yanglish yashamadim…
Ko‘p o‘tmasdan kulrang kalamush to‘satdan ko‘rinmay qoldi. Keyingi kunlari uning qorni qappayganidan, yurishi og‘irlashib, lapanglab qolganidan Tamara xola allaqanday tusmollarga borgancha, kun sanab yurgandi. Shu amalga oshgan chog‘i…
Ittifoqo ajoyib oqshomlarning birida uy shu qadar gavjum bo‘lib ketdiki, Tamara xola avvaliga hayratlandi, keyin quvonganidan yosh boladay chapak chalib yubordi: bir dunyo qora-qura kalamushchalar oyoqlari ostida uyoqdan-buyoqqa yugurgilab yurishardi. Yungi to‘zg‘ib, jimitday qop-qora ko‘zlari kirtayib qolgan kulrang kalamush ro‘parasida paydo bo‘lganida esa eski tanishini ko‘rganday Tamara xolaning yuragi hapriqib ketdi.
– Ha, jonivor, eson-omon qutulib oldingmi? – darrov kalamushdan hol-ahvol so‘rashga o‘tdi xola. – Qiynalmadingmi? Har qalay, birinchi marta tug‘ishing emas-ku. Bip-binoyiday eplagandirsan. Rang-ro‘ying ham durustgina, faqatgina sal ozib qopsan-da. Lekin… bolalaring buncha ko‘p? Ularni qanday qilib boqasan? Axir shuncha bolani katta qilishning o‘zi bo‘ladimi? Meni vahima bosib ketayapti-yu, sening beg‘am yurishingni qara!..

Haqiqatan ham kulrang kalamush avvalgiga qaraganda anchayin tolg‘in, harakatlari sust ko‘rinsa-da, qarashlari xotirjam va sokin edi.
– O’zing kichkina bo‘lsang ham yuraging katta ekan, – deya gapini davom ettirdi Tamara xola. – Menga yoqib qolding, shuning uchun senga yordam bermoqchiman. Tong otsa bozorga chiqib, senlar uchun atay don-dun sotib olaman. Ovqat qoldiqlari, non uvoqlari endi senlarga urvoq ham bo‘lmaydiganga o‘xshaydi…
Chindan ham Tamara xola shu kuni atay bozorga borib, olib kelgan don-dunning bir qismini uyining uer-buerlariga sochib qo‘ydi. Xola bu ishni allaqanday zavq va ishtiyoq bilan bajardi. Oqshom mahal esa kalamush va kalamushchalarning talashib-tortishib, bir-birlariga gal bermasdan chiyillashgancha donga yopirilishlarini ko‘rganida azbaroyi hayajonlaganidan o‘rnidan turib, o‘tirib olardi.
– Hoy! Hoy! Ochofat o‘lgur! – deya baqirib qolardi beka qora kalamushga. – Hammasini o‘zing kemiravermasdan bolalaringga ham ilinsang-chi! Toshbag‘ir ekansan lekin…

Chindan ham qora kalamush urg‘ochisiga qaraganda och¬ko‘zroq va ayni paytda jizzakiroq edi. Faqat o‘zini o‘ylardi chamasi. Don ko‘proq to‘kilgan joyni egallab olardi-da, hech kimni yoniga yo‘latmasdi. Kulrang kalamush bo‘lsa bolalari va erkagidan qolgan qoldiqlarga qanoatlanib qo‘ya qolardi. Qora kalamushga nisbatan o‘zini ancha bosiq, vazmin tutardi urg‘ochisi. Hamma yoqni tozalab bo‘lganlaridan keyin qora kalamush va bolalari ko‘z ochib-yumguncha allaqayoqlarga g‘oyib bo‘lib qolishsa-da, kulrang kalamush ketishga shoshilmasdi. Xuddi uy bekasi bilan xayrlashayotganday xolaning ro‘parasiga kelib bir-ikki daqiqa tek qotib turgandan keyingina “lip” etib ko‘zdan yo‘qolardi.
Kutilmaganda kalamushlar to‘satdan shu qadar ko‘payib ketishdiki, Tamara xola hayratdan yoqa ushladi. Yo‘q, bular qora va kulrang kalamushlar oilasidan emasdi. Mutlaqo begona edilar. Begonaliklarini shundan ham bilsa bo‘lardiki, ular kulrang kalamushning oilasiga shafqatsizlarcha munosabatda edilar. Chaqirilmagan yangi bosqinchi mehmonlar ochofat ekanliklaridan tashqari, nihoyatda irkit ham edilar. Tamara xola o‘zicha ularni “Bezbet daydilar” deb atadi.

Allaqanday noxush xayollarga borib, vahimaga tushib qolgan bo‘lsa-da, Tamara xola don sotib olishni kanda qilmadi. Endi xola avvalgidan ko‘proq don xarid qilardi. Aslida, kulrang kalamushning oilasini o‘ylab shunday qilardi. Don oz bo‘lsa anavi yirtqichlardan ortmaydi-da. Bezbet daydilardan qutulishning yo‘li borday edi. Deylik, dorilangan don sepib qo‘yilsa, tamom! Ammo unda kulrang kalamushning holi ne kechadi? “Bu dorilangan, sen yemay tur!” deb ayta olmaydi-ku! Eh!..
Shunday kunlarning birida xola shamollab, qattiq betob bo‘lib qoldi. Qahraton qish, havo sovuq bo‘lishiga qaramasdan don uchun bozorga borgandi. Bekatda avtobus kutib turib qolganida o‘zini shamollatib qo‘ydi-yov. Hechqisi yo‘q, ikki-uch kun dorilarini ichib, issiqqina uyda qimirlamay yotsa sog‘ayib ketadi.
Tamara xola qaynagan suv to‘ldirilgan termosni, kerakli dori-darmonlarni karovati yonidagi tumbochka ustiga keltirib qo‘ydi. Toza havo kirishi uchun derazani qiya ochiq qoldirdi. Xola allaqachon betob vaqtlarida o‘zini ortiqcha urintirmaslikning hadisini olvolgandi. Ozgina toza havo, dorilari va qaynagan suv yonida tursa ahvoli og‘irlashib qolgan taqdirda ham unchalik qiynalmaydi. E-e, kalamushlar-chi? Tamara xola o‘rnidan tura olmay qolsa ularning holi ne kechadi? Sho‘rliklar qarovsiz qolishadi-ku. “Nega buncha vahima qilyapman o‘zi? Menga nima bo‘ldi? – xayolidan o‘tkazdi Tamara xola bostirib kelayotgan qora o‘ylarni quvlashga, yaqiniga yo‘latmaslikka urinarkan. – Kasal bo‘lmay yurgan odammanmi? Xudo xohlasa uch-to‘rt kunda hech narsa ko‘rmaganday bo‘lib ketaman. Anovi diktor xotinning gapiga kirib, uch kun qattiq parhez qilganim ham ta’sir qildi-yov. “O’zingizni behol sezsangiz xavotirlanmang, bu parhez ta’sir qila boshlaganining alomati”, degandi. Shamollash bilan parhez darmonsizligi bir kelib qolgani uchun sal shoshib qoldim-da. Hechqisi yo‘q, o‘tib ketadi!”

Oradan uch kun o‘tdi.
Tamara xola negadir hali ham o‘zini noxush sezardi.
Hafta oxiriga borib esa xola butunlay og‘irlashib, hattoki o‘rnidan turolmaydigan bo‘lib qoldi. Isitma zo‘ridan xola damba-dam hushini yo‘qotardi.
Bir oqshom, kim bilsin, ehtimol kuppa-kunduzi erini, to‘g‘risi, anig‘ini bilmaydi, buniyam farqiga bora olmadi, allaqanday sharpa yonginasida turganday tuyuldi. Qarasa… oppoq matoga o‘ralgan Ulfat akasi!
– Yur, men bilan keta qol endi!..

Tamara xola bu chorlovni aniq eshitdi. Eshitdiyu, shu zahoti dahshat ichida chinqirib yubordi:
– Yo‘q! Yo‘q! Keting! Yonimga yaqinlashmang! Men hali yashashim kerak! Ko‘p, juda ko‘p yashashim kerak! Yashashim kerak!..
Tamara xola talvasa ichida jon-jahdi bilan erini nari haydardi. Ammo rahmatli qilt etmadi, xotiniga achingandek qarab turaverdi…
– Bu tush… erim tushimga kirdi… – alahsirash aralash o‘zini o‘zi ishontirishga urina boshladi allqachon ovoz chiqarib gapirishga o‘rganib qolgan xola.
Bir haftaning nari-berisida birdan et tashlab, qoqsuyak bo‘lib qolgan Tamara xola isitma va og‘riq zo‘ridan butun vujudi qurib-qovjirab, kundan-kun so‘lib borayotgan bo‘lsa-da, tezda tuzalib ketishiga butkul ishonardi.
– Sog‘ayganimdan keyin kalamushlarimga don olib kelaman. Sho‘rliklar mensiz qiynalib qolishgandir…

Madori bo‘lmasa-da, boshini ko‘tarishga urina-urina axiyri holdan toygancha o‘zini yostiqqa tashlagan xola shu zahoti hushidan ketardi.
Darvoqe, Tamara xolaning nafaqat “o‘z” kalamushlari, balki keyinchalik bostirib kelgan bezbet daydilar to‘dasi ham chindan qiynalib qolishgandi. Uydagi jamiki chaynasa bo‘ladigan narsalarni yeb bitirgan “bezbet daydilar” galasi endi u burchakdan-bu burchakka zir yugurgancha yegulik qidirishar, hech iloj qolmaganda esa kuchlilari kuchsizlarini o‘rtaga olib xomtalash qilishardi.
Bora-bora “bezbet daydilar” galasi juda haddilaridan oshib ketishdi. Ular kulrang kalamushning ochlikdan sulayib qolgan bir necha bolasini yeb bitirishganlaridan keyin… uy bekasiga hujum qilishdi… Irkit daydilar orasida qora kalamush va uning omon qolgan bolalari ham bor edi. Faqat negadir bu izdihomda kulrang kalamush ko‘rinmasdi…
Oyoqlari tizzalariga dovur sovub ulgurgan, yuz-ko‘zlarida hayot nishonalari so‘nayotgan Tamara xola o‘zining vujudini suyukli kalamushlari xomtalash qilishni boshlashayotganini avvaliga sezmadi ham. U faqat tanasining hali hayot asari butkul tark etmagan o‘rinlariga vahshiy jonivorlarning o‘tkir tish¬lari botgandagina jon achchig‘ida ingrab yuborar, qich¬qirishga esa madori yetmasdi… Qichqirish u yoqda tursin, qimirlashga holi yo‘q edi. Faqat tobora so‘nib borayotgan shuurining allaqaeri ahyon-ahyonda, bir necha oniy lahzaga “yarq” etib ketgandagina Tamara xola: “Nahotki men o‘layotgan bo‘lsam… Nahot kalamushlarga yemish bo‘lish uchun shuncha yil yashagan bo‘lsam? ” degan o‘yga bordi va vujudininig yarmida qolgan oqava kuchlarining borini to‘plab, asta boshini ko‘tardi. “Mana, nihoyat men o‘z yolg‘izligimni ko‘rdim… – deya shivirladi u o‘zini xomtalash qilayotgan kalamushlarga qarab. – Butun hayotim davomida meni qurshagan yolg‘izlik nihoyat o‘zini ko‘rsatdi…” Ayol yumilishga qarab ketayotgan ko‘z¬larini kattaroq ochishga urindi, ammo allaqanday qudratli, mahobatli va shafqatsiz kuch izmiga qarshi bora olmasdan, ojizona ingradi:
– Umr shomida taqdir menga qaltis hazil qildi. Men yolg‘izlikka yem bo‘ldim…

Zulmat bosgan tunlarning birida xolaning joni uzildi.
Shu kecha uyga o‘g‘ri kirdi. U anchadan buyon yolg‘iz yashayotgan kampirning ortidan kuzatib yurardi.

O’g‘ri tunda qiya ochiq turgan derazadan uyga kirdi va qo‘lga ilingulik narsalarning barini, qoshiqdan tortib, xola yotgan karavotgacha mashinaga ortib ketdi. Qo‘shnilar hatto payqamay qolishdi.
Ammo o‘g‘ri ketish oldidan bir ish qildi. Urchib ketgan kalamushlar karovatsiz qolgan murdani xomtalash qilayotganlarini ko‘rib, xonaga margimush tashlab ketdi.

Ko‘p o‘tmay kalamushlar birin-ketin qirila boshladilar. Keyin gullar quridi.

Tamara xola aytganiday, hech narsa qolmadi. Hammasi yitdi, yo‘qlik sari ketdi. Faqat ochiq derazadan sizib kirib, allaqanday tumtaygan, mung‘aygan ilohaning ruhiday xonada kezib yurgan shamol qoldi xolos…