Шу йилнинг июлида 84 ёшни қаршилаган Роберто Фернандес Ретамар нафақат Куба, балки испантилли адабиётнинг ёрқин вакилларидан биридир. У Рубен Дарио, Никола Вапцаров, Беналдо Перес номида халқаро ва бошқа кўплаб мукофотлар билан тақдирланган. Унинг шеърларида ижтимоий ва инқилобий руҳ кучли намоён бўлади.
РОБЕРТО ФЕРНАНДЕС РЕТАМАР
ШЕЪРЛАР
Муҳаммад Раҳмон таржималари
Роберто Фернандес Ретамар 1930 йили Кубанинг пойтахти Гаванада туғилган. Гавана, Париж ва Лондон университетларида таҳсил олган, дастлаб Англиянинг Йель, кейинчалик Гавана университетларида муаллимлик қилган. Санъат ва меъморчилик йўналишида таълим олган бўлса-да, кейинчалик бадиий ижод ва адабиётшунослик билан шуғулланган. Роберто Фернандес Ретамар фалсафа фанлари доктори, мамлакат миллий ансамблеяси ва тил академияси аъзоси 1961 йили Кубанинг Париждаги элчихонасида ишлаган. 1961-63 йиллар Куба ёзувчилар ва санъаткорлар иттифоқи котиби бўлган. «Casa de las Américas» («Америка уйи») журнали бош муҳаррири сифатида фаолият юритган. 70 дан ортиқ шеърий, насрий ва илмий китоблари нашр этилган. Рубен Дарио, Никола Вапцаров, Беналдо Перес номида халқаро ва бошқа кўплаб мукофотлар билан тақдирланган.
ЎША ПАЙТДА, ОЛИСЛАРДА…
(1944)
Етилиб қолган эди қарийб у машъум уруш,
олақуроқ харитадан
йирик мамлакатларни изларди бармоқ.
Унинг қашшоқ мавзеда кечган
ғуссали ўн уч ёши борарди ўтиб.
Бир неча дўст, китоблар, рад этилган
муҳаббат (ўша пайтдаёқ!) илк ваҳима, умидлар.
Уфқлар ёнарди аллақайдадир,
аммо у ҳали буни билмайди,
ҳали бир неча йил билмайди…
ҚИЗЛАРИМНИНГ ЁШИ
Тўнғичимиз —
инқилобий сафлар тенгдоши,
Плайя—Хирондаги зафаримизга
Тенгдир кенжа қизимиз ёши.
Вақтни бошқачароқ ўлчаш ҳам мумкин,
Аммо қалбнинг ўз ҳукми бор, тарози-тоши.
УЛАРНИНГ УЙИ БОР ЭДИ…
Уйи бор эди уларнинг — шинам ҳамда кенг.
Уруш бошланганда эвакуация қилишди,
Бўм-бўш хоналарда меҳнат қилишга,
жанг қилишга яроқли
одамларгина қолди.
Кейин «Б-52»лар ер юзидан супуриб ташлади
вилоятдаги барча уйларни.
Омон қолмади ҳатто бирорта бута.
Эвакуация қилинганлар қайтиб келишди
уч ҳафта бурун.
Ҳажми худди ўз уйларидек
келадиган чоҳ ёқасида —
омонат купбаларда яшашади энди улар.
Бананлар шовуллайди бу чоҳ тубида,
товуқлар қо-қолайди…
БУНИ УНУТМАСЛИК КЕРАК…
Нацистлар Парижда
кўз кўрмаган, қулоқ эшитмаган
қирғинбарот уюштирганда,
«Герника»син чизди Пикассо
ва нацист генералига деди:
«Бу сизларнинг ишингиз!»
Ўша нацистлардан бир нечасини
Ўтқазишди кейин кора курсига,
Кейин эса осиб юборишди.
«Бу сизларнинг ишингиз!»
Унутмаслик керак буни ҳеч қачон.
ЙИГИРМА ЙИЛ ЎТГАЧ
Йигирма йил муқаддам
«Қайлиғим бўл!» дейишим керак эди сенга.
Эслолмайман, бугун, ёдимда ҳам йўк.
Алламбалолар дедим ўшанда талмовсираб.
Аммо бугун фахрланаман топа олганимдан ўша сўзларни.
Мени сенга етказган ҳам ўша сўзлар аслида.
(У сўзларни эсламоқ, айниқса, ҳозир жоиз.)
ТОВУШЛАР
Сукунат, бу ерда сенга нима бор?
Бомбаларнинг ёрилишига кўз,
қулок кўникиб колган бу юртга
қаерлардан келиб қолдинг эй, ёмғир?
Ғалати жаранглаши мумкин,
ҳатто тоқат қилиб бўлмас даражада
ёмғир ҳам, сукунат ҳам.
ҚУТЛОВ
Дарахтларнинг яқин дўстиман.
Умр бўйи ҳамсуҳбатимдир ям-яшил,
серсоя биродарларим.
Ассалом, самбиттол,
шамол парпиратган ипилқиларин,
улоқча, заҳматкаш чумолига ҳам
бирдай азиз,
самбиттолим, омон, бормисан!
Шохи қуюқ,
шу қадар қуюқ;
барги — соя,
танаси — соя,
остигача жамулжам соя
хайрли кеч, талабчан дафна,
хайрли кеч тунги устозим.
Хайрли кеч, тинч ухлагин сарв!..
* * *
Поёни йўқ коинот аро
Ўша-ўша: мубҳам юлдузлар
Порлашига писанда қилиб
Саволларга тутасан мени.
— Ростми,— дейсан пичирлаб базўр,—
Шу гап ростми, Роберто, ростми,
Ишонмайсанми сен дунёнинг…
Шамол бу пайт лабингдан учган,
Тутаётган ушбу саволни
Кўтариб боради ердан самога.
Мен юксакка — юлдузлар сўниб
Бораётган осмону фалак
Буржларига қарайман тўниб.
Бу ақиқ лабларнинг бир умр
Сўлмаслигин истар эдим мен…
Қўлимдан нима ҳам келарди бироқ!
ОДАМ БОЛАСИ
Хатинда,
безавол бир сокин кечада
алаҳсираб, чинқириб
хонани бошига кўтарди
бешафқат қисматнинг
синовларида чиниққан одам:
Тушига киргандир, эҳтимол, уруш.
Тошдан эмас, ахир, чиниққан одам.
Одам бу — аввало одам боласи.
НИМА БИЛАН МАШҒУЛ ЭДИК?..
1966 йилнинг 15 июлида
нима билан машғул эдик биз?
Денгиз,
Қуёш,
Кулгу таъмин берар бу сана.
Аммо худди шу кун
Тинч океаннинг шўрхок эпкинларин симираётган
Нгутуй балиқчилар шаҳарчасида
илк бор америка бомбалари портлади
кунпаякун бўлмагунча то
соҳилдаги барча кулбалар.
Ёғаверди улар беш кун устма-уст.
Нима билан машғул эдик ўша кун
биз — бадбахтлар?
ДАҲШАТЛИ ВА ЖУДА ҲАМ ОЛИС...
Америка* чандиқларини
пайпаслайман қоронғуликда.
Неча бор қон йиғлаб
биз ташлаб чиққан
Жанубнинг соя-салқин
ўрмонлари,
Оташнафас вулқонларига
иссиқ кафтларимни босаман.
Ўз еримнинг юраги бу —
Мўъжиза бу — ғуссали, нажиб.
Яллиғланган зулматининг
даҳшатидан қўрқгулик!
0, Кашфиёт, бардам бўл, чўкма!
Даҳшатли ва жуда ҳам олис
Бу юрт узра безгак тутгандек
Қалтирайман саросимада…
*Америка — бу ўринда Лотин Америкаси назарда тутилмоқда
ОҚШОМ ВА ЁМҒИР
Осуда ва мусаффо оқшом.
Ҳаводан нафаси турса-да, анқиб,
зарралари —
жовдир кўзли томчилар
шапалоқ баргларда титраб турса-да,
ёмғир тинди.
Ва лекин осмон
Мовийлашиб борар бежоду.
Ҳолбуки, ложувард булутлар
увадаси силкинмоқда бешумор.
Солланиб сузмоқда, кулмоқда…
Шамол ҳам ухлади.
Ёмғир шовқинлари остида
кўзларингни эсладим бугун.
Ёмғир баданингни эслатди менга.
Оқшом эса ложувард булутлари-ла
нимагадир ёдимга солди
сенинг мунис қарашларингни.
Бир оқшом худди шундай ёмғир қуяди,
дедим ўзимга-ўзим,
Худди шундай намхуш ёмғир
гулларимизга ёғар,
баргларимизга,
уйимизни йўргаклар томчилар билан.
У узун-узун шиша толалар
ўраб олар одимимизни…
Ҳа, бир оқшом ноғора қилиб,
Томимизни чертади ёмғир.
Шу боис, мен бирорта балиқ
илинмаган шаффоф жала тўрига боқиб,
боқиб чечакларнинг лаб очишига,
муттасил бу бўсани ичиб,
худди меникидай ғамгин нигоҳинг,
кафтларинг,
ўзинг,
бугунги оқшомга менгзайдиган хўб
бўлғуси оқшомлар ҳақида ўйладим.
ROBERTO FERNANDES RETAMAR
SHE’RLAR
Muhammad Rahmon tarjimalari
Roberto Fernandes Retamar 1930 yili Kubaning poytaxti Gavanada tug’ilgan. Gavana, Parij va London universitetlarida tahsil olgan, dastlab Angliyaning Yel`, keyinchalik Gavana universitetlarida muallimlik qilgan. San’at va me’morchilik yo’nalishida ta’lim olgan bo’lsa-da, keyinchalik badiiy ijod va adabiyotshunoslik bilan shug’ullangan. Roberto Fernandes Retamar falsafa fanlari doktori, mamlakat milliy ansambleyasi va til akademiyasi a’zosi 1961 yili Kubaning Parijdagi elchixonasida ishlagan. 1961-63 yillar Kuba yozuvchilar va san’atkorlar ittifoqi kotibi bo’lgan. «Casa de las Americas» («Amerika uyi») jurnali bosh muharriri sifatida faoliyat yuritgan. 70 dan ortiq she’riy, nasriy va ilmiy kitoblari nashr etilgan. Ruben Dario, Nikola Vaptsarov, Benaldo Peres nomida xalqaro va boshqa ko’plab mukofotlar bilan taqdirlangan.
O’SHA PAYTDA, OLISLARDA…
(1944)
Yetilib qolgan edi qariyb u mash’um urush,
olaquroq xaritadan
yirik mamlakatlarni izlardi barmoq.
Uning qashshoq mavzeda kechgan
g’ussali o’n uch yoshi borardi o’tib.
Bir necha do’st, kitoblar, rad etilgan
muhabbat (o’sha paytdayoq!) ilk vahima, umidlar.
Ufqlar yonardi allaqaydadir,
ammo u hali buni bilmaydi,
hali bir necha yil bilmaydi…
QIZLARIMNING YOSHI
To’ng’ichimiz —
inqilobiy saflar tengdoshi,
Playya—Xirondagi zafarimizga
Tengdir kenja qizimiz yoshi.
Vaqtni boshqacharoq o’lchash ham mumkin,
Ammo qalbning o’z hukmi bor, tarozi-toshi.
ULARNING UYI BOR EDI…
Uyi bor edi ularning — shinam hamda keng.
Urush boshlanganda evakuatsiya qilishdi,
Bo’m-bo’sh xonalarda mehnat qilishga,
jang qilishga yaroqli
odamlargina qoldi.
Keyin «B-52»lar yer yuzidan supurib tashladi
viloyatdagi barcha uylarni.
Omon qolmadi hatto birorta buta.
Evakuatsiya qilinganlar qaytib kelishdi
uch hafta burun.
Hajmi xuddi o’z uylaridek
keladigan choh yoqasida —
omonat kupbalarda yashashadi endi ular.
Bananlar shovullaydi bu choh tubida,
tovuqlar qo-qolaydi…
BUNI UNUTMASLIK KERAK…
Natsistlar Parijda
ko’z ko’rmagan, quloq eshitmagan
qirg’inbarot uyushtirganda,
«Gernika»sin chizdi Pikasso
va natsist generaliga dedi:
«Bu sizlarning ishingiz!»
O’sha natsistlardan bir nechasini
O’tqazishdi keyin kora kursiga,
Keyin esa osib yuborishdi.
«Bu sizlarning ishingiz!»
Unutmaslik kerak buni hech qachon.
YIGIRMA YIL O’TGACH
Yigirma yil muqaddam
«Qaylig’im bo’l!» deyishim kerak edi senga.
Eslolmayman, bugun, yodimda ham yo’k.
Allambalolar dedim o’shanda talmovsirab.
Ammo bugun faxrlanaman topa olganimdan o’sha so’zlarni.
Meni senga yetkazgan ham o’sha so’zlar aslida.
(U so’zlarni eslamoq, ayniqsa, hozir joiz.)
TOVUSHLAR
Sukunat, bu yerda senga nima bor?
Bombalarning yorilishiga ko’z,
qulok ko’nikib kolgan bu yurtga
qaerlardan kelib qolding ey, yomg’ir?
G’alati jaranglashi mumkin,
hatto toqat qilib bo’lmas darajada
yomg’ir ham, sukunat ham.
QUTLOV
Daraxtlarning yaqin do’stiman.
Umr bo’yi hamsuhbatimdir yam-yashil,
sersoya birodarlarim.
Assalom, sambittol,
shamol parpiratgan ipilqilarin,
uloqcha, zahmatkash chumoliga ham
birday aziz,
sambittolim, omon, bormisan!
Shoxi quyuq,
shu qadar quyuq;
bargi — soya,
tanasi — soya,
ostigacha jamuljam soya
xayrli kech, talabchan dafna,
xayrli kech tungi ustozim.
Xayrli kech, tinch uxlagin sarv!..
* * *
Poyoni yo’q koinot aro
O’sha-o’sha: mubham yulduzlar
Porlashiga pisanda qilib
Savollarga tutasan meni.
— Rostmi,— deysan pichirlab bazo’r,—
Shu gap rostmi, Roberto, rostmi,
Ishonmaysanmi sen dunyoning…
Shamol bu payt labingdan uchgan,
Tutayotgan ushbu savolni
Ko’tarib boradi yerdan samoga.
Men yuksakka — yulduzlar so’nib
Borayotgan osmonu falak
Burjlariga qarayman to’nib.
Bu aqiq lablarning bir umr
So’lmasligin istar edim men…
Qo’limdan nima ham kelardi biroq!
ODAM BOLASI
Xatinda,
bezavol bir sokin kechada
alahsirab, chinqirib
xonani boshiga ko’tardi
beshafqat qismatning
sinovlarida chiniqqan odam:
Tushiga kirgandir, ehtimol, urush.
Toshdan emas, axir, chiniqqan odam.
Odam bu — avvalo odam bolasi.
NIMA BILAN MASHG’UL EDIK?..
1966 yilning 15 iyulida
nima bilan mashg’ul edik biz?
Dengiz,
Quyosh,
Kulgu ta’min berar bu sana.
Ammo xuddi shu kun
Tinch okeanning sho’rxok epkinlarin simirayotgan
Ngutuy baliqchilar shaharchasida
ilk bor amerika bombalari portladi
kunpayakun bo’lmaguncha to
sohildagi barcha kulbalar.
Yog’averdi ular besh kun ustma-ust.
Nima bilan mashg’ul edik o’sha kun
biz — badbaxtlar?
DAHSHATLI VA JUDA HAM OLIS…
Amerika* chandiqlarini
paypaslayman qorong’ulikda.
Necha bor qon yig’lab
biz tashlab chiqqan
Janubning soya-salqin
o’rmonlari,
Otashnafas vulqonlariga
issiq kaftlarimni bosaman.
O’z yerimning yuragi bu —
Mo»jiza bu — g’ussali, najib.
Yallig’langan zulmatining
dahshatidan qo’rqgulik!
0, Kashfiyot, bardam bo’l, cho’kma!
Dahshatli va juda ham olis
Bu yurt uzra bezgak tutgandek
Qaltirayman sarosimada…
*Amerika — bu o’rinda Lotin Amerikasi nazarda tutilmoqda
OQSHOM VA YOMG’IR
Osuda va musaffo oqshom.
Havodan nafasi tursa-da, anqib,
zarralari —
jovdir ko’zli tomchilar
shapaloq barglarda titrab tursa-da,
yomg’ir tindi.
Va lekin osmon
Moviylashib borar bejodu.
Holbuki, lojuvard bulutlar
uvadasi silkinmoqda beshumor.
Sollanib suzmoqda, kulmoqda…
Shamol ham uxladi.
Yomg’ir shovqinlari ostida
ko’zlaringni esladim bugun.
Yomg’ir badaningni eslatdi menga.
Oqshom esa lojuvard bulutlari-la
nimagadir yodimga soldi
sening munis qarashlaringni.
Bir oqshom xuddi shunday yomg’ir quyadi,
dedim o’zimga-o’zim,
Xuddi shunday namxush yomg’ir
gullarimizga yog’ar,
barglarimizga,
uyimizni yo’rgaklar tomchilar bilan.
U uzun-uzun shisha tolalar
o’rab olar odimimizni…
Ha, bir oqshom nog’ora qilib,
Tomimizni chertadi yomg’ir.
Shu bois, men birorta baliq
ilinmagan shaffof jala to’riga boqib,
boqib chechaklarning lab ochishiga,
muttasil bu bo’sani ichib,
xuddi menikiday g’amgin nigohing,
kaftlaring,
o’zing,
bugungi oqshomga mengzaydigan xo’b
bo’lg’usi oqshomlar haqida o’yladim.
