Бугун  таниқли адабиётшунос олим, адиб ва таржимон Иброҳим Ғафуров туғилган кун

Саксонинчи йилларга кириб бораётган ва бизнинг ёш шоирларимизнинг қалб қўрида тобланиб чиқаётган бу қаҳрамон нафис туйғуларга, нозик сезимларга, майин сўзга жуда ташна. У жар солмайди, баёнотлар бермайди, у ўзи ҳақида, ўз сезгилари, кечинмалари, яхши ва ёмон кўрадиган нарсалари, ҳаётий қарашлари ҳақида жуда секин, жуда майин, жуда беозор сўзлайди. Лекин у ўзининг жуда секин айтаётган гапларини бутун дунё эшитишини хоҳлайди.

Иброҳим ҒАФУРОВ
ЁШ ҚАЛБНИНГ ТАЖРИБАЛАРИ
Биринчи мақола

  Ёзувчи таржимон, танқидчи Иброҳим Ғафуров 1937 йил 27 декабрда Тошкентда ҳунарманд оиласида туғилди. 1956-1961 йилларда САГУ (ҳозирги ЎзМУ) нинг филология факултетида ўқиди. 1961-1982 йилларда Давлат бадиий адабиёт нашриётида кичик муҳаррир, таҳририят мудири, бош муҳаррир ўринбосари лавозимларида ишлади.
1995 йилда “Миллий тикланиш” демократик партиясини ташкил этиш ташаббускори бўлди. У мазкур партиянинг раиси (1996 йилдан), “Миллий тикланиш” газетасининг бош муҳаррири.
И.Ғафуров “Гўзалликнинг олмос қирралари” (1964) “Унитилмаган боғ” (1965), “Жозиба” (1970), “Ёнар сўз” (1973), “Ям-яшил дарахт” (1976), “Юрак -аланга” (1980). “Лириканинг юраги” (1982), “Шеърият — изланиш демак” (1984), “Ўттиз йил изҳори” (1987), “Тил эркинлиги” (1998) цингари адабий танқидий, бадиа китоблар муаллифи. У “Дарвоза”, “Ҳумо қушим”, “Қалдирғочим” цингари шеърий насрлар ёҳуд мансуралари билан эътибор қозонди.
Иброҳим Ғафуров жаҳон адабиётининг “Жиноят ва Жазо”, “Телба”, “Қиморбоз” (Доcтоевский), “Азизим” (Мопассан), “Алвидо, қурол”, “Чол ва Денгиз” (Э.Хемингуей), “Қиёмат”, “Чингизхонниг оқ булути” (Чингиз оқ булути), “Ёнғин” (В.Распутин) цингари асарларини ўзбек тилига таржима қилган.
И. Ғофуров филология фанлари номзоди (1973), Ўзбекистон ёшлари мукофоти (1989) лауреати, “Дўстлик” ордени соҳиби (1995).

Курилл соҳилларнда туғилган елвагай шамол ўрам олиб то Бешиктоғ чўққиларига ва ундан думалаб, шошиб, муздек этагини ёйиб Тошкент боғларига етиб келгунча не-не диёрларни, ўрмонларни, тоғларни, мавжланиб ётган бойкўлларни, боғларни ошиб ўтади, не- не қаламқошларнинг қулоқларига севинчли пайғомлар келтиради, не-не йигитларнинг кўкракларига шаҳд билан урилиб, мардликка, довюракликка ундайди: «йигит билан жасорат, йигит билан жасорат…» деётгандай бўлади ва учқунлардан ҳаёт алангаларини уйғотади.

Манави гуркираб турган чинор, манави гуркираб турган эман. Улар фақат йирик дарахтларда бўладиган савлат ва шукуҳ билан кўкка бўйларини керганлар. Лекин уларнинг шукуҳлари илдизларида. Илдизлари ернинг сахий бағрига шунчалар теран ва кенг томир отиб кириб бормасайди, улар ҳеч қачон бунчалар шукуҳли, файзли, виқорли бўлмас эдилар.

Улуғ бўлиш учун илдиз керак…

Дунёни унинг тўлалиги ва бутунлигида қамраб олмоқ ва тасаввурда гавдалантирмоқ учун хаёлнинг қуввати билан жаҳон пучмоқларини тинимсиз шамол каби кезмоқ керак.

Мен бугун энг ёш шоирлар ҳақида сўзламоқчиман ва бу гапларни уларга қарата айтяпман. Бугунги ёш шоирларнинг изланишлари тўғрисида сўзлашдан олдин қадим замонларнинг улуғ санъаткори Аристофаннинг «Қурбақалар» деб аталган ажойиб комедиясидан кичкинагина бир парча келтирмоқчиман. Бу парчада айтилган гап жуда қадим гап бўлса ҳам, бугун учун жуда муҳим бўлиб туюлади:

«Э с х и л
Жавоб бер менга: биз шоирларни не боисдан эъзозлаймиз?

Е в р и п и д
Улар эзгулик ҳақида сўзлайдилар, юртдошларга яхши кенгаш берадилар, уларни оқил бўлишга ўргатадилар.

Э с х и л
Агарда сен бошқача йўл тутган бўлсанг, ки пок, оқил, ҳурматли кишиларни йўлдан чалғитсанг, уларни қабоҳатга гирифтор қилсанг, унда сени не билан тақдирламоқ керак, айт!

Д и о н и с
Энг қаттиқ жазога мустаҳиқ! Бас, ортиқ сўрама!» (1).

Демак, биз шоирлардан ҳақ сўзлашни, оқил бўлишни, қутлуғ фазилатлар эгаси бўлишни ўрганамиз. Бу жуда ҳам соз! Шоир учун бундан ортиқ қаноат борми! Демак, бизнинг бугунги ёш шоирлар ва уларнинг изланишлари ҳақида сўзлаганда ҳам, инсониятнинг бутун тафаккур тажрибалари доирасини кўздан қочирмаймиз. Чунки бизга Навоий қандай ота бўлса, Ҳомер билан Пушкин ҳам шундай отадир.

Бугунги ёш шоирларимизнинг аксарияти эллигинчи йилларда туғилганлар. Улар ҳозиргача талай шеърлари билан чиқдилар. Биринчи, иккинчи, учинчи китобларинн эълон қилдилар. Биз уларга шеъриятнинг бугуни эмас, умидли эртаси деб ҳам қараймиз. Ва улар ҳақида сўз юритганда келажакнинг манфаатини ҳам кўзлаб қўямиз.

Танқидчидан адабий ҳодисаларнинг қонуниятларини топиб беришни ва уларни лўнда қилиб ифодалашни, жонли жараёнларни уч ўлчовнинг бирлигида — ўтмиш, бугун ва келажак нуқтаи назаридан баҳолашни, тараққиёт йўналишларини белгилашни талаб қиладилар. Бу тўғри ва адолатли талаб. Лекин уни адо этиш ғоятда мушкул ва кўпинча имкондан ташқари бир иш бўлиб туюлади. Чунки мағзи тўқ бир дона буғдойга қараб туриб, унинг бора-бора хирмонга айланишини тасаввур қилиш ва айтиб бериш унчалар қиймн эмас. Лекин бу бир дона уруғ қаерга тушади? тушган ерида кўкарадими? кўкарганда қарға-қузғун хавфидан эминми? дўл ўриб кетмайдими? офтоб забтига олиб куйдириб ташламайдими? сел ювиб кетмайдими? уруғнинг тақдири қўлида бўлган олижаноб деҳқон доимо ҳушёр турадими? Бир уруғнинг бошида ҳали шунча муаммолар бор! Лекин мағзи тўқ дона минг йиллардан бери шу мушкулликларни енгиб келади. Улар билан курашавериб чиниқиб кетган. Шундай бўлса ҳам, адабий ҳодисаларнинг бориши, талантнинг улғайиши, унинг имкониятлари, кейинчалик қай тарзда рўёбга чиқиши устида башоратлар қилиш қийин. Башоратга интилувчининг эса янглишмоғи осон.

Ҳодисанинг бир кўринишидан қонуният топиш оғир. Лекин ҳодиса ривожланган сайин, унинг ўзагига янги ҳалқалар қўшила боргани сайин унинг моҳияти ҳам тобора ойдинлашади. Ҳодисанинг ҳалқалари қанча кўп бўлса, унинг диалектикасини аниқлаш, қонуниятларини белгилаш шунча мароқли бўлади. Қонуниятлар яратган ёки қонуниятлари бўлган ҳодиса эса албатта ижтимоий воқеликка айланади ва фақат шундай йўл билан тарихга киради, унда яшаш, қонуний ўрнига эга бўлиш ҳуқуқини топади.

Мен кейинги йиллар ичида нашр этилган ёш шоирларнинг айрим китоблари устида тўхталиб ўтмоқчиман. Бунинг учун аввало китобларнинг нбмларини тилга олмоқчиман. Ном санашдан бир мақсадни кўзлайман ва буни санаб бўлгач, айтаман: Садриддин Салимов «Эрка қушим», Садриддин Салимов «Оққушим», Хуршид Даврон «Қадрдон қуёш», Хуршид Даврон «Шаҳардаги олма дарахти», Амирқул Пўлкан «Булоқ», Муҳаммад Раҳмон «Яшил дарё», Шарифа Салимова «Ҳаёт завқи», Исмоил Маҳмуд «Шуъла», Абдулла Шер «Атиргул сояси»… ёшларнинг талай яна шу каби тўпламларини санаб ўтиш мумкин. Лекин ҳисобот эмас, адабий тадқиқот ёзаётганим учун менда бундай имкон йўқ. Хўш, ўйлаб кўринг-чи, бу китобларнннг номлари сизга ҳеч нарса айтмаяптими? Қонуниятлар ва ҳалқалар ҳақидаги сўзимизни эслайлик. Менинг кўзимга бу номларнинг мазмунида, тўғрироғи улар орқали ифодаланмоқчи бўлган маънода маълум бир қонуният борга ўхшаб кўринади. Сизга-чи? Ҳар ҳолда шоирларда ном қўйишда маълум бир психологик якдиллик борлиги сезилаётгандир?

Дарҳақиқат, бу номлар ўзларининг жуда муҳим бир клеммалари билан табиатга бориб уланадилар ва инсоннинг табиатга бўлган муносабатини билдирадилар. Табиат билан ғоятда яқиндан боғланиш, табиатга интилиш, табиат билан ҳамнафас бўлишда психологик ва ахлоқий бир қонуният бор. Бу қонуниятлар ҳозирги ёшлар шеъриятининг қизиқишлари доирасидан келиб чиқади. Худди мана шунинг учун ҳам бу ҳодиса менга тасодифий ёки оддий бир ҳодиса бўлиб туюлмайди. Аксинча, саксонинчи йилларга кириб бораётган адабиётнинг бошқа даврлардан фарқ қиладиган ўзига хос бир жиҳати каби кўринади.

Инсон доимо табиатга интилган, табиатни кузатган, табиатдан ўрганган, биринчи билимларини табиатдан олган: табиат инсонни доно қилган. Шеърият ҳам азал бошдан доимо табиатга интилган ва эргашган, унинг қошида доимо ҳайратланиб турган, ундан ақл бовар қилмас мусиқа, оҳанг, ақл бовар қилмас ранглар олган. Шеъриятнинг табиатга муносабати доимо соф ахлоқий муносабат бўлган ва ажабмаски ахлоқий-маънавий масала бўлган.

Шеърига табиат кирмаган, табиат ораламаган шоир йўқ.

Халқнинг даҳоси-ку азалдан табиат билан чамбарчас бўлиб кетган. Халқнинг даҳоси тўрт қатор қўшиқ бошласа, аввалги икки қаторини албатта, табиатдан олади. Ота Ҳомернинг улуғ ва ўлмас достонлари, бу достонларнинг воқеалари табиат ва унинг ҳодисалари билан туташиб кетган. Ҳомер инсон қалби ва инсон ҳаётини ҳеч қачон табиатдан ажратиб қарамайди. Бу жиҳатдан жилла қурса, унинг ўхшатишларини кузатиш одамга беҳад мароқ бағишлайди.

«Эманзор бағрида япроққа ўхшарлар одамзод болалари»
(«Илиада» VI, 146)

Бундай ўхшатишлар Ҳомерда кўп. Бу образ ва бу қарашнинг тарихи жуда узун ва эҳтимол у инсониятни ва инсон наслини бир шажара — дарахт деб тасаввур қилишдан туғилгандир ва эҳтимол мана шунинг учун ҳам Белинский Юнонистонни бутун инсониятнинг ўлмас ватани деб атагандир. Ҳомернинг сўзлари бизни ибтидоий гўзаллиги ва поклиги ва нақадар теранлиги билан ҳайратга солади. Бу инсонга ижтимоий ёки илмий қараш эмас, соф шоирона қараш, шоирона тушунча. Шунинг учун ҳам у ҳаяжонга солади, ўйлатади.

Ёш шоирларимизнинг интилишларига қайтайлик. Бизга бу интилишлар жуда ҳам олижаноб бўлиб кўринади. Бу интилишлар янги даврнинг самараси. Самара берувчи барча нарсалар ўз илдизларига эга бўлганидек, бу интилишларнинг ҳам илдизлари бор ва у илдизлар бобомерос илдизлардир.

Ёшларнинг табиатга тобора чуқурроқ интилаётганларини табиатдан завқланиш натижаси деб атаб бўлмайди. Табиатдан завқланиш ва ҳайрат шу сўзнинг том маъноси-да Ойбек, Ғафур Ғулом, Ҳамид Олимжон ва Усмон Носир шеъриятида кучли бир кўринишга ва бадиий қимматга эга. Табиат уларнинг шеърларига гўзал деталь, тимсол, ўхшатиш, манзара бўлиб кириб боради. Ҳозирги ёш шоирларимизнинг табиатга қарашлари бошқачароқ бир хусусиятга эгадир. Улар ўзларини табиатнинг бир аъзоси, ажралмас бўлаги деб ҳис қилишни яхши кўрадилар. Улар табиат билан тўла бир уйғунлик, шахсий, инсоний уйғунлик ахтарадилар ва шундай уйғунликни топишни истайдилар.

Ҳув олис-олисларга
Қуёшдай сингиб кетай.
Бироқ ўтга кўмилиб
Йиғлагим келса нетай?

Йиғлама деб шивирлаб
Юпата бошлар ажиб
Миттигина бойчечак
Қўлларимдан ушлаб жим…

деб ёзади Хуршид Даврои «Жийда гулин исладим» деб бошланадиган шеърида. У жийда гулини ислаб, болалигини эслайди ва ўша ортга қайтмас кунларни ўйлаб туғёнга тушади. Йиғлагиси келади. У жийда гулининг, бойчечакнинг абадиян ёш ранглари ва таровати қаршисида лол туради.

Шу шеърни ўқиб ўтириб димоғимга жийда гулининг мастона иси урилди ва болалигимда бўлиб ўтган бир воқеа ёдимга тушди. Отам илк баҳор кезлари дарахтларнинг ҳали уйғониб улгурмаган ортиқча шох-бутоқларини кесиб юрган эди, берилиб кетдими, боғимиздаги катта ва қадимги жийданинг ҳам каттароқ шохларини бутаб текислай бошлади. Онам бу жийдани жуда ҳам яхши кўрарди. Жийда қийғоч гуллаган кезлари унинг тагида узоқ ўтириб иш тикишни севарди. Онам отамга «қўйинг кесаверманг» дегандай қилди. Отам эса худди эшитмагандай жийда шохларини кесишда давом этди. Ўшанда онам уйга кириб кетиб тоза йиғлаган эди. Ўшанда мен дарахт учун ҳам йиғлаш мумкин эканлигини асло тушунмаган эдим. Ҳозир мана Хуршиднинг шеъри орқали яна ўшанга ўхшаш ҳодисага дуч келиб ўтирибман. Булар инсоннинг табиатга муносабати жуда ҳам чуқур маънавий- ахлоқий масала эканлигини яна бир карра ифодаламайдими! Табиат абадий ўзиии ўзи янгилаб ва ўзини ўзи такрорлаб боради ва шунинг учун у доимо ёш ва навқнрон бўлиб туюлади. Шу янгиланиш ва такроланиш онларини кузатган шоир унинг бағрига сингиб кетишни истайди. Бундай ҳиссиётлар табиатга сажда қилиш, уни илоҳийлаштиришдан эмас, балки табиатга ўзини фарзанд деб билишдан туғилади. Бошқа бир ёш шоир Муҳаммад Раҳмон «Бинафша» деб аталган шеърида шундай ёзади:

Бинафшажон, бугун яна
Туйғулар тирик, зийрак,
Чорлаяпсан бизни ана
Бўлиб ёруғ келажак…

Бинафша ёш шоирга мунаввар келажакнинг тимсоли бўлиб кўринади. Уни поклик, абадий йўқолмас жозиба ва янгиланиш рамзи сифатида талқин этади. Лекин бинафшага етиш йўли машаққатли, буни шоиримиз ҳис қилиб туради. Бинафша қидириб баъзан уни тополмайдилар. Лекин доимо уига интилмоқ, топишга умидвор бўлмоқ инсонга фарз.

Этигимда лойи қат-қат
Қишнинг шалтоқ йўлларин.
Кетмоқдаман сенга фақат
Узатганча қўлларим.

Қийинчиликдан, лойгарчиликдан қўрққанлар бинафшага етолмайдилар, унинг завқини суролмайдилар. Лекин табиат ўзига оҳаирабо каби чорлаб туради ва унинг чорловига жавоб бермаслик мумкин эмас:

Кундан кунга яқинроқсан,
Нафасларинг жонимда.
— Ҳали эрта…
Кимдир баъзан
Минғирлайди ёнимда.

Тўхтамаймиз аммо бизлар
Яна олға чопамиз.
Кетаверснн умидсизлар,
Биз бари бир топамиз!

Ёруғлиги йўқ одамнинг ўзи ҳам юлдуз бўлолмайди деган экан бир файласуф. Инсон — инсондан, инсон — табиатдан, табиат — инсондан ёруғлик оладн. Ёруғлик олиб ёруғлик манбаига айланади. Муҳаммад Раҳмоннинг бошқа бир шеърида олам, коинот ўзининг тинимсиз ҳаракатида тасаввур қилинади. Шоир наздида юлдузлар, ой, салқин боғлар, далаларнинг гулдуроси оқиб ётганга ўхшайди. Унинг қулоғига тошларнинг қўшиқлари эшитилади, димоғига анвоий ўтларнинг ислари оқиб киради. Аллақайда сой соҳилида бир қиз паришон хаёл суради. Шоир: «мен шуларнинг барини бир йўла сипқормоқчиман» деб айтади. Мана шундай истаклар унинг шеърига ўзгача бир маънавий тиниқлик бағишлайди. Шунинг учун у «Нима гап, шаббода? Тинчликми, қуёш?» шеърида барча ошиқлар ва барча шоирларни йўл бўйида аёзда тўнғиётган майсаларга қалқон бўлишга чақирганда, бу бизга ғалати бўлиб кўрпнмайди, балки беғубор инсоний интилишларнинг олижаноб ифодаси каби англанади.

Ёш шоирларда, яъни ёш шоирларнинг худди мана шу авлодида табиат орқали ўзини англаш, ўзининг ҳаётий қарашларини тасдиқлаш, яшашнинг маъно ва мазмунини топишга ҳаракат бораётгани сезилади. Бу психологик жараён уларда ўхшаш ҳолатларни юзага олиб чиқмоқда, уларни бир авлод сифатида шакллантирмоқда. Улар табиатни унинг беҳад ранг-баранглигида севадилар. Шу севги уларга бошқача сўзлаш ва бошқача англаш ҳуқуқини беради.

Бир майсанинг тили қуриб қатра сувга бўлса зор,
Юлдузлар тун бўйи кўз ёш тўкиб суғорар гулзор,
Муҳаббатнинг атрофида айланади бу жаҳон,
Меники ер, меники осмон.

Садриддин Салимовнинг жуда кўп шеърлари мана шундай ерга, осмонга эгалик ва эга сифатида меҳрибонлик туйғусидан туғилади. Садриддин табиатнинг китобини ўқиганда, унга берилиб қулоқ солганда, табиат ҳодисаларидан инсон ҳодисаларига кўчишни, ўртада яқинликлар, уйғун нуқталарни топишни яхши кўради. Табиатни инсон қалбига ва хатти-ҳаракатларига қаратилган, шу хатти-ҳаракатларнинг моҳиятини белгилайдиган ойна деб тушунади. Бу жиҳатдан Садриддин Салимов Хуршид Даврон билан Муҳаммад Раҳмонга жуда яқин туради.

Ҳовуз бетидаги ажинлар
Эртак каби туюлди бу кеч.
Ҳовуз бетидаги ажинлар
Асрларки кетмайдилар ҳеч.

Ҳовуз бетидаги ажинлар
Юзларимга солдилар ажин.
Ҳовуз бетидаги ажинлар
Аждодларим дардларимикин?

Асли ўзи шундаймас: ҳовуз бетига тушган ажинлар аждодларнинг дардларидан чизилган эмас. Лекин шеърият шундай тил билан сўйлашга, шундай тасаввурларга ҳақли ва «шундаймас» нарсага ишонгинг, «шундай» дегинг келади. Инсон дардларининг абадиян мавжланиб ётганига ва ўтмиш боболарнинг дардлари ҳамон насллар манглайига чизиқлар солаётганига шоир яхши қиёс ва яхши ўхшатиш топади. Садриддин Салимов худди М. Раҳмон сингари дунёни оқиб ётган ҳолда тасаввур қилади ва шу тасаввурлари доирасида баъзан қадим шоирларнинг оҳангларини эслатувчи тотли шеърлар битади:

Майсалар оқади қирлар тўшида,
Ҳур-ҳур шамол уларни шилдиратар.
Майсалар оқади қирлар тўшида,
Чанқоқ пода бош кўтармай шимирар…

Есенин ўзининг гўзал шеърларидан бирида: «Гуллар чопар далалар оша» деб беҳад бир нафис манзара яратган эди. Садриддин Салимовнинг шеъри ҳам шундай манзара яратади ва киши кўз ўнгида оқиб бораётган майсазорлар, бошини кўтармай майсазорларни шимираётган подалар гавдаланади. Майсалар тўлқинида куйлаб бораётган чўпон кўз ўнгимиздан нари кетмайди. ёш шоирнинг шеъри табиат билан қовушиб кетган, у инсон қалбига ҳам табиат билан бирга киради. Унинг «Ҳар бир ғунча аввал менинг юрагимда гуллайди» деб аталган шеърида шу ёш шоирлар наслининг ижодий интилишларига хос умум жиҳатлар акс этган дейиш мумкин:

Ҳар ғунча аввал менинг юрагимда гуллайди,
Ҳар бир япроқ аввал бўлар юрагимда заъфарон.
Тонгда қуёш аввал менинг юрагимда сўйлайди,
Мен шоирман, онажон.

Мақсуд Шайхзода «шоир қалби дунёни тинглар» деганда нақадар ҳақ эканлигини Садриддиннинг ушбу шеърини ўқиб яна бир карра ишонч ҳосил қилиш мумкин. Жаҳонда шоир учун дахлдор бўлмаган нарса йўқ. Мана шуни шеъриятимизнинг янги авлоди жуда яхши англайди ва ўзига хос қилиб ифодалайди. Қадим юнон шоири Феогнид айтган: «Агар одам оқил бўлса, унинг қулоғи, кўзлари, фикри ва тили кўкрагидадир». Бизнинг энг истеъдодли ёш шоирларимизнинг кўкраклари мана шундай дегим келади. Улар кўкраклари билан ҳис қиладилар, кўкраклари билан кўрадилар, кўкраклари билан ўйлайдилар ва кўкраклари билан эшитадилар. Яъни шеърда нимаики десалар чиндан ва олижаноблик билан қиладилар. Уларнинг шеърларида шахс тушунчаси биринчи мавқега кўтарилган, улар ҳамма нарсани ўз қалблари орқали англайдилар ва жуда шахсий, жуда интим бўлиб кўринган кайфиятлар воситасида инсон кечинмаларининг ғоятда нозик, теран хусусиятларини чизадилар. Юрагида ғунчалар гуллайдиган одамлар озми? шундай ўта нозик ҳиссиётга эга бўлган кишилар олижаноб, иқтидорли бўлмайдиларми? Мана шу томонларига кўра шу қисқагина шеър инсон қалбининг теран томирларини тола нур бўлиб ёритади. Табиатга яқинлашиш кишини олижаноб қилади деган гап бекорга айтилмаган. Садриддиннинг, Хуршид Давроннинг, Муҳаммад Раҳмоннинг шеърларида табиатни англаб файз ва фазл топган, бахтиёр ва масрур бир инсон гавдаланади. Одатда биз бундай инсонни лирик қаҳрамон, лирик Мен деб атаймиз. Агар бу наслнинг лирик қаҳрамонини ўттизинчи ёки эллигинчи йилларнинг лирик қаҳрамонларига солиштирсак, ўртадаги фарқларни, даврнинг кескин белгиларини аниқ кўрамиз. Саксонинчи йилларга кириб бораётган ва бизнинг ёш шоирларимизнинг қалб қўрида тобланиб чиқаётган бу қаҳрамон нафис туйғуларга, нозик сезимларга, майин сўзга жуда ташна. У жар солмайди, баёнотлар бермайди, у ўзи ҳақида, ўз сезгилари, кечинмалари, яхши ва ёмон кўрадиган нарсалари, ҳаётий қарашлари ҳақида жуда секин, жуда майин, жуда беозор сўзлайди. Лекин у ўзининг жуда секин айтаётган гапларини бутун дунё эшитишини хоҳлайди. Бу қаҳрамон ўзини энди-энди таниб келяпти, энди-энди танитяпти. У табиат, одамлар билан энди-энди дўстлашяпти, У жамият ҳаётининг катта оқимига қулоғини тутяпти. У ҳаётга кириб боряпти ва ўзини тасдиқлашга интилмоқда. Тагор «Сўнгги достон» асарида «Поэзиянинг софлиги юрак ўти билан синалади», дейди. Назаримда, шеъриятнинг сўз юритилаётган ушбу ёш наслида шундай ўт ва шундай юрак бор. «Ялпизларни қучоқлаб сархуш Муҳаббатга чулғанар қалбим», дейди бир шеърида Хуршид Даврон. Унинг барча сўзлари юракдан чиқаётгани, ўта самимий эканлиги билиниб туради. Шу самимият ишонтиради. Шеърга ўзгача ва фақат бугунга хос бир тароват бахш этади. Хуршид ушбу шеърини «дарахт кулгусини кўрганман, кўрганман кўз ёшларини ҳам», деган сўзлар билан тугаллайди. У шунчалар ишонч ва ички инсоний эътиқод билан сўзлайдики, биз «дарахтлар кулгусини» ва «кўз ёшларини» кўра билмаган одамлар ҳам унинг сўзларига ишонамиз ва шоирнинг ҳиссиётларига эргашамиз. Бунинг сабаби ўша Тагор айтган ўтда. Шу ўт туфайли шоир табиатга ошиқ қалб билан қарайди ва балки табиатнинг ўзи бўлиб сўзлайди. У: «Меҳмон бўлиб келади шамол Ялпиз хидин босиб бағрига», «Тушларимга киради ялпиз, Қўриқлайди тушимни дарахт», «Ойни ўпар дарахтлар титраб», «Ва лабдаги бўса ҳидидан Маст бўлганча чайқалиб беҳол Қайрағочга босиб кўксини, Тўлиб-тўлиб йиғлайди шамол», «Ҳар кимнинг ҳам бўлсин осмони, Ўз гуллари бўлсин қалбининг. Эркдай улуғ Ўзбекистони, Чексизлиги бўлсин ҳар кимнинг» каби шоир юзини, созини кўрсатадиган сатрларни ўқиганда, ялпиз ҳиди гуркираб кетгандай бўлади. Хуршиднинг қаҳрамони табиатга ўта ошиқ кўз билан боқади. Табиат ҳам бу нигоҳни жавобсиз қўймайди, уни қадрлайди, ундан ётсирамайди. «Ҳаммани унутиб қўйибман» деб бошланадиган шеърида у узоқ пайтлардан бери кўрмаган қишлоғини кезганларини, бу ерда уни энди ҳеч кимса танимаслигини, ҳеч ким унинг: «Бу менман!» деган нидосига жавоб бермаганлигини изтироб билан ёзади: шунда дарахтдан бир барг узилиб унинг қўлига тушади ва:

«Мен сени танийман», деди у.
Кўзимдан тирқираб кетди ёш,
Бағримга босдим мен энтикиб…

Хуршид одам табиатга болта кўтариб эмас, куйлаб яқинлашса, ҳатто ўлик дарахтлар ҳам тирилади, деган ажойиб бир ғояни олға суради. У инсон куйининг қудратига шунчалар ишонади. Ва табиат қошида шундай куй чалишни орзу қилади.

Романтик ёзувчи Метерлинкнинг «У ерда, ичкарида» деб аталган асарининг қаҳрамонларидан бири: «Оддий ҳаётни англаш учун унга яна нимадир қўшиш керак», дейди. Бошқа бир романтик шоир Шиллер эса, «таниш нарсаларни янгидан кўрганда, нарсаларнинг моҳияти ошкор бўлади», деб айтади.

Бизнинг ёш шоирларимиз оддий ва оддий бўлмаган ҳаётни тўлалигича ва унинг бутун ранг-баранглигида англайдиган пайтлари. Англаш учун эса бир доно айтгандай тинимсиз ижод қилишга, таниш нарсаларнинг табиатини чуқурроқ билишга, сўз билан уларнинг моҳиятини очишга тўғри келади. Уларнинг барча ҳиссий, ҳаётий тажрибалари, фаолиятлари шунга қаратилган бўлиши даркор.

1 Аристофан, Сайланган комедиялар, М., Худ. Лит. 1974, 411- 6.

Манба: Иброҳим Ғафуров. Лириканинг юраги. Тошкент, 1982

Садриддин Салим
“ЭРКА ҚУШИМ” ТЎПЛАМИДАН ШЕЪРЛАР

   Садриддин Салимов 1946 йил 16 сентябрда Бухоро шаҳридаги Чўпбоз гузарида туғилган. Бухоро педагогика институтининг немис тили факультетини тамомлаган (1972). «Оққушим», «Эрка қушим» (1979), «Ёруғлик одами» (1983), «Рўмолча» (1988), «Бухорога Бухоро келди» (1999), «Дурдоналар» (2005) каби шеърий тўпламлари нашр этилган. Бир нечта тарихий-маърифий китоблар ҳам ёзган («Баҳоуддин Нақшбанд ёки етти пир», 1993; «Уч авлиё», 2000; «Ҳазрат Абу Кафс Кабир», 2006; «Икки юз етмиш етти пир», 2006; «Ҳазрат Баҳоуддин Нақшбанд», 2006; «Ҳазрат Каъбул Ахбор Валий», 2007 ва бошқа). И. В. Гётенинг «Ғарбу Шарқ девони»ни ўзбек тилига таржима қилган. «Меҳнат шуҳрати» ордени (1999) ва «Фидокорона хизматлари учун» (2005) ордени билан мукофотланган. 2010 йили вафот этган.

* * *

Шилдир-шилдир оқяпти ариқча,
Елкасида маҳтобию юлдузи.
Шилдир-шилдир оқяпти ариқча,
Қўшиқ каби жарангламоқда сўзи.

Шилдир-шилдир оқяпти ариқча,
Қиқир-қиқир кулгусида бахти бор.
Ҳисларим ҳам оқяпти бу кеча,
Ҳисларимга қоришиб кетар баҳор.

Шилдир-шилдир оқяпти ариқча,
Елкасида умидию орзуси.
Ариқ бўлиб оққим келди бу кеча,
Кўзларимда ариқчанинг кулгуси…

* * *

Майсалар оқади қирлар тўшида,
Ҳур-ҳур шамол уларни шилдиратар.

Майсалар оқади қирлар тўшида,
Чанқоқ пода бош кўтармай симирар.

Майсалар оқади қирлар тўшида
Тўлқинланиб-тўлқинланиб беармон.

Майсалар оқади қирлар тўшида,
Тўлқинида куйлаб бормоқда чўпон.

ЛАБИ ҲОВУЗИ ДЕВОНБЕГИДА

Ҳовуз бетидаги ажинлар
Эртак каби туюлди бу кеч.
Ҳовуз бетидаги ажинлар
Асрларки кетмайдилар қеч.

Ҳовуз бетидаги ажинлар
Юзларимга солдилар ажин.
Ҳовуз бетидаги ажинлар
Аждодларим дардларимикин!!

* * *

Гул экдилар, очилди гул,
Тарқаб кетди куйлари.
Ўтди сакраб тикан симдан
Малоҳатли бўйлари.

Ёмон кўздан асрайлик деб,
Тўрт томондан ўрашди.
Синмасин деб шамолларда
Ҳар кун юз бор қарашди.

Шамолларни имлагай у
Юлдузларга силкиб бош.
Тушларида кўринади
Уни чорлаган қуёш.

Гул экдилар, очилди гул,
Боғладилар қўлларин.
Ўтди сакраб тикан симдан
Малоҳатли бўйлари.

* * *

Титраган пичанлар пичирлар,
Сомонхона мудрайди.
Имиллаб ўтмокда кечалар,
Ойни шамол судрайди.

Титраган пичанлар пичирлар,
Тилларида гапи бор.
Кўзини юмганча сигирлар
Ковшайди беэътибор.

Титраган пичанлар пичирлаб
Баҳорини қўмсайди.
Тилидан сирғалар кўп сирлар:
«…Қайта униб бўлсайди…»

КУРТАКЛАР

Юлдузларнинг ёғдусини
Кўтариб туриб бошга,
Илдизларнинг орзусини
Етказарлар қуёшга.

Шу ҳаётнинг бору йўғин
Кафтларида тутарлар;
Илдизларнинг қўшиғини
Куйлаб-куйлаб ўтарлар.

* * *

Парча-парча оқ булут
Юлдузлар бетин артар.
Фазони қамрар сукут,
Кел, гулрўйим, тонготар.

Парча-парча оқ булут
Ойни ҳам ялтиратар.
Қўшиқ айтаман ёниб,
Кел, гулрўйим, тонготар.

Парча-парча оқ булут
Ғуборни олиб кетар.
Барча қаҳрингни унут,
Кел, гулрўйим, тонготар.

* * *

Тонггача ун элади осмон,
Шамол «ғув-ғув» этмоқда исён.
Замин гўё катта тоғора,
Дунё учун
Хамир кормоқ
Эмасдир осон.

Тандирга ўт қалади осмон,
Тутун каби булутлар равон.
Енг шимариб турипти онам.
Куюк бўлмас,
Ишонаман,
Тандирдаги нон.

* * *

Шамол колар қиз сочин торта,
Шитоб билан паровоз елар.
Тутунларни қолдириб ортда,
Менинг орзум поездда келар.

Қиз сочлари ортда паришон,
Хитоб билан паровоз елар…
Тутунлари тарқайди тамом,
Менинг орзум поездда келар.

* * *

Ҳар бир ғунча аввал менинг юрагимда гуллайди,
Ҳар бир япроқ аввал бўлар юрагимда заьфарон.
Тонгда қуёш аввал менинг юрагимда сўйлайди,
Мен шоирман, онажон.

Ҳар бир ғунча аввал менинг юрагимда гуллайди,
Кейин гулга бурканади баҳор келиб кенг жаҳон.
Тонгда олам аввал менинг юрагимда куйлайди,
Мен шоирман, онажон.

* * *

Кўзларим ичида унмоқда дарахт,
Кўзларим ичида япроқ шовқини.
Кўзларим ичида унаётир бахт.
Унаётир дунёнинг куни, туни.

Дарахтни авайлаб асрашим керак,
Дарахтга хиёнат этмагай кўзлар.
Кўзларим ичида унар камалак,
Юрагимда жой олгандир илдизлар.

Кўзларим ичида дарахт гуллайди,
Кўзларим ичида шовуллар бахт ҳам.
Юрагим заминга бирам ўхшайди.
Унда гуллайди олам.

БАҲОР ТУНИ

Бу кеч туннинг жамоли тиниқ,
Ой кезади беозор.
Йўлда икки ўрам соч янглиг
Солланади дарахтзор.

Тарамоқдан тинмагай энди
Япроқларни шўх шамол.
Япроқлардан анқир шеър ҳиди,
Кел, куйлайлик, ойжамол.

Муҳаммад РАҲМОН
“ЯШИЛ ДАРЁ” ТЎПЛАМИДАН ШЕЪРЛАР

   Муҳаммад Раҳмон 1949 йил Қашкадарё вилояти, Китоб туманидаги Паландара қишлоғида туғилган. Ўзбекистонда хизмат кўрсатган маданият ходими (2003). ТошДУнинг журналистика факультетида тахсил олган (1967— 72). «Мувозанат» (1976), «Яшил дарё» (1979), «Юрагимнинг дастхати» (1986), «Ижобат» (1984), «Асраганим, авайлаганим» (1987) каби шеърий тўпламлари нашр этилган. Болалар учун ҳам асарлар ёзган («Момоқаймоқ», 1978; «Ерга тушган камалак», 1981; «Қанотли тушлар», 1989). К. Чуковский, А. Л. Барто шеърларини, Лизолетта Вельскоф-Генрихнинг «Токей Ито» романини ўзбек тилига таржима қилган.

* * *

Ҳайратимнинг тнли бўлсайди агар
Бўғзимга тиқилган ҳаяжонимни
Қутулардим айтиб бир йўла,
Қийнамасдим бунча жонимни.

Ҳайратимнинг тили бўлсайди агар
Турналар ўтганда бошимдан сузиб
Югурмасдим, йўқ, телба-девона —
Мен улар ортидан қўлимни чўзиб.

Ҳайратимнинг тили бўлсайди агар
Қўзимни узолмай лол қолган чоғлар
Титратмасди кўксимни ҳайқириқ бўлиб
Шу пурвиқор тоғлар, шу баланд тоғлар.

Армондай ич-ичдан келар хўрсиниқ:
Бунчалар юксаксиз, бунча мунаввар.
Юлдузлар, мен сизга бнр сўз айтардим
Ҳайратимнннг тили бўлсайди агар.

Тўлғанар ўзанда жоду бнр оҳанг,
Оқар мангуликдай, бўлмас ҳеч тамом.
Ҳофиз дарёларим, мени қийнаманг,
Кезмай соҳилларда бесўз, бекалом,

Оймисан, тун аро бокира, латиф,
Қунмисан, қаролмай қамашар кўзим.
Гулим, на тараф бор сенга, на таъриф.
Топиб айтар эдим уни мен ўзим.

Ҳайратимнинг тили бўлсайди агар.
Малулман, борурман сиғиниб такрор,
Билмас бу гўзаллик ҳеч интиҳони
Ва мен бахтиёрман: ҳар кунимда бор
Ўртаниш, завқланиш, севиш имкони!

* * *

Юлдузлар оқиб келяпти,
Ой оқиб келяпти қалқиб-қалқиб,
Салқин-салқин боғлар нафаси,
Даралардан учган гулдурос
Оқиб келяпти…

Сув тилига кўчган тош қўшиқлари,
Исмсиз ўтларнинг бўйлари
Оқиб келяпти.

Қаердадир қиз турар
Соҳилдаги дарахтга суяниб,
Паришон ўй-хаёллар
Оқиб келяпти.

Мен шуларнинг ҳаммасини сипқормоқчиман,
Тумшуғидан отимнинг томчилайди сув,
Отим бўлса пишқирар бетоқат:
— Тўймадингми ҳали ҳам, кеч бўлди…

* * *

Нима гап, шаббода?
Тинчликми, қуёш?
Учрамовдим ҳали бунақасига:
Келиб қолди қаердан ўжар ва бебош
Бу майсалар йўл ёқасига?

Нега улар бунча хотиржам, вазмин,
Ҳавода қамчидек ўйнар мезонлар…
Ҳозир устларига жонсиз гавдасин
Ташлаб юборади хазонлар.

Оҳ, бу ҳавонинг ҳам авзойи ёмон…
Шоирлар қайдасиз, ошиқлар, келинг.
Минг йиллик севгингиз бўлмаса ёлғон
Қўлидан етакланг, бошпана беринг.

Қолиб кетмасин, йўқ, хазон остида,
Заиф жуссасини эзвормасин қор.
…Нақ куз билан қиш ўртасида
Боладек адашиб юрибди баҳор!

* * *

Мен энди сезяпман,
Тасодиф эмас
Қўл-оёқсиз, ўжар чўққигир —
Чирмовуқгулларнинг тунлар арқондан
Юқорига ўрмалагани.
Забт этиб уйларни қаватма-қават
Балконлардан ичкарига мўралагани…

Мен энди сезяпман,
Тасодиф эмас
Муздек бетон деворлар аро
Қафасларда саъваларнинг,
Тўтиларнинг, беданаларнинг
Пайдо бўлгани.
Тасодифмас уларнинг субҳи содиқда
Ҳаволарга рақиялардай
Гоҳ узуқ, гоҳ чўзиқ товушлар отгани…

Мен энди сезяпман,
Тасодиф эмас
Идорада гулибеорнинг
Девордаги тувакдан ўзини ташлаб
Елкам узра боққани қоғозларимга…

Мен энди сезяпман,
Йўҳ, улар шунчаки гул эмас.
Қуш эмас,
Уйимизга, ўйларимизга
Билдирмай, сездирмай суқилиб кирган
Табиатнинг уста «айғоқчилари».

Интиқом яқин!
Қайлардадир тоғлар ортида
Асабий чайқалмоқда адл-адл дарахтлар,
Зангори қўшин.
Улар фармон кутмоқда!
Бошла!
Бошла юришингни ТАБИАТ!

* * *

Сени шундай тасвирлаш керак:
Бўрон нафасини сезган уммондек,
Чақин олди жимжит осмондек.
Бенажот ётибсан…

…Қўрқиб кутганинг —
Бошланди талваса,
тўлғоқ азоби.
Гўё, вужудингни тарк этмоқда жон,
Ушлаб қолмоқчисан сен уни гўё
Тишларинг ёстиққа ботиб кетганлар.
Эринг билан баҳам кўргансан
Нонни,
сувни,
қуёш,
ҳавони.

Бироқ эринг ожиз, йўқдир чораси
Чидам, сабот тилашдан бўлак.
Табиат ироданг синамоқ бўлиб
Қолдирган бу дардни ёлғиз ўзингга.
Ёлғиз олишасан ўзинг у билан,
Ҳам ёлғиз енгасан!..

Сени шундай тасвирлаш керак:
Мажолинг етмайди овоз бермоққа,
Ётибсан тўшакда энди жимгина,
Бироқ кўксингдаги нидо ўчмаган,
Илиб кетди уни туғилганидан
Мисоли ҳаётнинг боқий қўшиғи
Ўзинг бунёд этган зурриёт!

Сени шундай тасвирлаш керак:
Кўзларингда қатрагина ёш.
Пешонангда реза-реза тер,
Ўзинг ҳайрон ўз қудратингга
Яратиш бахтидан юрибсан учиб.
Кўзларингга кўринади
Ер йўргакланган чақалоқ бўлиб!..

Сени шундай тасвирлаш керак…

БИНАФША

Ҳаволарга сочилмоқда
Оромижон бир атр.
Бинафшалар очилмоқда
Тупроқ ёриб қайдадир.

Очилмоқда титраб-титраб,
Рангпаргина, нафармон.
Биз болалар уни излаб
Боғ кезамиз андармон.

— Бинафшажон, қайдасан, айт,
Кўрсатақол юзингни.
Кўмгандирсан балки бу пайт
Хору хасга ўзингни.

Ҳатлаб-ҳатлаб юргандирсан
Ариқларни ёқалаб.
Хилватларда тургандирсан
Кўзгинангни уқалаб.

Киргандирсан балки секин,
Халал бермай тинчгина,
Баҳоргача ерга кўксин
Босган токлар пинжига.

Ё биз билан бекинмачоқ
Ўйнаяпсан тутдирмай.
Жўнар кимдир тоқати тоқ,
Сени кутиб ўтирмай.

— Қиш заҳри бор ҳали ерда,
Ерда, — дер у хўрсиниб,
— Алданибмиз, ҳали эрта,
Эрта, — дер у хўрсиниб.

Дўстим, сўниб ҳавасларинг
Чалинибсан тумовга.
Бинафшанинг нафаслари
Урилмоқда димоққа.

Жонсаракдир қалбда ҳислар,
Яна олға чопамиз.
Кетаверсин умидсизлар,
Биз, барибир, топамиз,

Бинафшажон, ўтди баҳор,
Ўтди ёзлар, ўтди куз.
Келдим бир кун дунё билан
Шундай яқин, юзма-юз.

Ишонч менга сабот берди,
Сабоқ берди тўзимдан.
Юрагимга кураш кирди,
Қочди уйқу кўзимдан.

Бинафшажон, бугун яна,
Туйғулар тирик, зийрак.
Чорлаяпсан бизни, ана,
Бўлиб ёруғ келажак.

Этигимда лойи қат-қат
Қишнинг шалтоқ йўлларин,
Кетмоқдаман сенга фақат
Узатганча қўлларим.

Кундан-кунга яқинроқсан,
Нафасларинг жонимда —
Ҳали эрта… — Кимдир баъзан
Минғирлайди ёнимда.

Тўхтамаймиз аммо бизлар,
Яна олға чопамиз.
Кетаверсин умидсизлар,
Биз, барибир, топамиз!

 

Хуршид ДАВРОН
“ҚАДРДОН ҚУЁШ” ТЎПЛАМИДАН ШЕЪРЛАР

Хуршид Даврон 1952 йилнинг  20 январида  Самарқанд туманидаги Чордара қишлоғида  туғилган. 1969 йили Тошкент Давлат университети журналистика факультетининг кечки бўлимига кириб, кундузи Тошкент қурилишларида ишлайди. 1971-1973 йиллар давомида ҳарбий хизматни ўтаб қайтгач, ўқишни давом эттиради. 1974 йилдан 1992 йилгача турли нашриётларда ишлайди.
1979 йили биринчи ва иккинчи китоби: «Қадрдон қуёш», «Шаҳардаги олма дарахти» босилиб чиқади. Шундан сўнг шоирнинг қуйидаги шеърий ва насрий китоблари нашр этилади: «Тунги боғлар» (1981), «Учиб бораман қушлар билан» (1983), «Тўмариснинг кўзлари» (1984), «Болаликнинг овози» (1986), «Қақнус» (1987), «Самарқанд хаёли» (1991), «Соҳибқирон набираси» (1995), «Шаҳидлар шоҳи» (1998, 2008) «Баҳордан бир кун олдин» (1997), «Бибихоним қиссаси (2007) .
Таржимон сифатида атоқли турк адиби Номиқ Камолнинг «Жалолиддин Хоразмшоҳ» фожиасини, Сельма Лагерлёфнинг «Нильснинг ёввойи ғозлар билан ғаройиб саёҳати» қиссасини, турк, рус, озарбайжон, латиш, япон, француз шоирлари шеърларини ўзбекчалаштирган. Шарқ ва Ғарб шоирларининг муҳаббат ҳақидаги асарларидан иборат «Қирқ бир ошиқ дафтари» (1989), мумтоз ва замонавий япон шоирларининг шеърларидан таркиб топган «Денгиз япроқлари» (1988) тўпламлари Хуршид Даврон таржимасида чоп этилган.
Драма йўналишида «Алғул ёхуд Мирзо Улуғбек», «Бобур шоҳ ёхуд Соғинч» каби тарихий драмаларни яратган. Адиб халқаро миқёсда нишонланган Амир Темурнинг 660, Улуғбекнинг 600 йиллигига, Бухоронинг 2500 йиллигига, Халқаро «Шарқ тароналари» мусиқа фестивали (1997 йилдан то 2015 йилгача), Парижда ЮНЕСКО қароргоҳида, «Одеон» театрида намойиш этилган Бухоро ва Хиванинг 2500 йиллигига бағишлаб ўтказилган театрлаштирилган томошалар ва Ўзбекистон телевидениесида намойиш этилган 21 қисмли «Темурнома», 2 қисмли «Бухоройи Шариф» видеофилмлари сценарийлари муаллифи. Хуршид Давронга 1997 йили «Ўзбекистон халқ шоири» унвони берилган.

* * *

Мен эртага жуда эрта
Тинч уйқумни бузаман.
Оқ кўйлагим кияман-да,
Далаларни кезаман.

Яшилгина майсаларнинг
Бандларига босиб лаб,
Эркалайман қизалоқдай,
Қулоғига шивирлаб.

Кейин ойнинг елкасига
Қўлимни қўйиб беун,
Юрагимни очаман,
Ойдин бўлар ўша тун…

* * *

Жийда гулин исладим
Болалардай энтикиб.
Болалигим изладим
Далаларга кўз тикиб.

Ҳув, олис-олисларга
Қуёшдай сингиб кетай.
Бироқ, ўтга кўмилиб
Йиғлагим келса, нетай?

Йиғлама деб, шивирлаб
Юпата бошлар ажиб,
Миттигина бойчечак
Қўлларимдан ушлаб жим.

* * *

Токчада даста ялпиз,
Ҳузур берар беморга.
Доридан дим хонамиз
Гўё тўлди баҳорга.

Ниманидир эслайди,
Уринади кулишга
Ва лекин ялпиз ҳиди
Тўкилади болишга.

Дунё ҳам кўзларига
Гўё ялпиз кўкати.
Кечалари уйғониб
У ялпизни ўпади.

* * *

Ҳали осмон дилимдай хира,
Ҳали қуёш ҳам ғира-шира.
Кўзларини уқалар толзор,
Ҳали қуёш ўзи тафтга зор.

Қиш ва баҳор ўртаси бир кун.
Кутгил, юрак, эрта тонг пайти
Куртакларни ташлаб кетар тун
Ва осмонда қуёш гуллайди.

* * *

У аёлнинг қўллари дағал,
У аёлнинг кўйлаги дағал.
Уни ҳар кун калтаклар эри,
Ҳар кун юзда кўкарар доғлар.

Кеча ногоҳ йўлнинг четида
Кўриб қолдим ўша аёлни:
У ҳидларди мен сезмай ўтган
Миттигина марварид гулни.

* * *

Дунёнинг безавол тонгида
Энтикиб кўз очдинг, ялпизим.
Кун ботди. Тун бўйи дунёда,
Ялпизим, мен сени изладим.

Юлдузлар қуш бўлиб учдилар,
Киприкка қўндилар ёш бўлиб.
Кўзларим тун рангин ичдилар,
Кўз ёшим тўкилди тош бўлиб.

Қайларга бекитди изларинг
Боғларда мудраган саратон.
Тун бўйи қуш бўлиб бўзладим,
Бўғзимга тиқилиб қолди тонг.

* * *

Далаларнинг қоқ ўртасида
Еру-осмон аро бир эртак –
Юлдузларнинг майин сасидан
Тебранади оппоқ беланчак.

Ухлаб қолар ҳориган ота,
Ухлаб қолар теримчи сулув.
Ухлаб қолар чорбоғ ортида
Ариқчада жилдираган сув.

Фақат қора кўзларин очиб,
Ҳайрат билан тўлганда қучоқ,
Онасига ўхшатиб ойни
Талпинади ойдай чақалоқ

Ва меҳрдан ийиб, кўксини
Чақалоққа тутар ой хушҳол,
Сўнг аллалар айтиб, ўксиниб
Беланчакни тебратар шамол…

* * *

Теримчи қизлар
Шохлардаги қушлардай енгил,
Қоматлари хаёл,
Қуёш иси анқиб турар чеҳраларидан.
Улар
Тўлиб кетган армонлар каби,
Эгатларга эгилган.
Орзулари мезонлар каби
Оппоқ бўлиб учиб юргувчи
Ойдин шамолларга осилган.

Ҳув… Бўғилиб сайраган
қушдан ҳам узоқ,
Қишлоғимнинг чексиз далаларида,
Оппоқ шийпонларда кўксини титроқ,
Илиқ, мовий шамоллар ўпиб,
Ухлаб ётар теримчи қизлар
Тушларини қуёшга кўмиб…

* * *

Кўз ўнгимда бепоён боғлар,
Япроқларда тилла ранг ғубор.
Яқинлашиб қолгандек тоғлар,
Ҳаво шундай тиниқ, беғубор.

Шитирлаган кечки ёмғир ҳам,
Туманларни қучоқлаган тонг,
Қоп-қорайган далаю қир ҳам,
Бари менга таниш, қадрдон.

Дарахтларда ловиллар гулхан,
Юрагимда унинг тафти бор.
Боғчадаги хазонлар билан
Учиб юрар кечаги баҳор.

Мени ташлаб кетмоқчи дўстни
Тўхтатмоқчи бўлгандай шу он
Мен жимгина қўлим чўзаман
Ёнаётган гулханлар томон.

“ШАҲАРДАГИ ОЛМА ДАРАХТИ” ТЎПЛАМИДАН ШЕЪРЛАР

* * *

Мовий рангли осмонга боқдим,
Осмонимга айланди осмон.
Зумрад дала меники бўлди
Боққанимда чексизлик томон.

Пишиб ётган боғларга боқдим
Ва кўксимга бошин қўйди куз.
Тонг нурининг тўлқинида жим
Юрагимга киради юлдуз.

Ичдим ўтли шамолларни мен,
Шамолларга айланди бағрим.
Севдим гулу аёлларни мен
Ва ҳаётни ёниб куйладим.

Ҳар кимнинг ҳам бўлсин осмони,
Ўт гуллари бўлсин қалбининг.
Эркдай улуғ Ўзбекистони,
Чексизлиги бўлсин ҳар кимнинг…

* * *

Табиатдир менинг давомим,
Туташ эрур бағрим бағрига.
Умрим боғлиқ ою офтоби
Дарё, дала, дарахтларига.

Ялпизларни қучоқлаб сархуш,
Муҳаббатга чулғанар қалбим.
Бошим узра учиб ўтар қуш,
Хаёлимнинг давоми каби.

Тунлар нафас олмай ётаман,
Мени қучар қувончу алам…
Дарахт кулгусини кўрганман,
Кўрганман кўз ёшларини ҳам.

* * *

Ҳаммани унутиб қўйибман…
Ҳеч кимни танимай ва билмай
Қишлоқни мен кезиб юрибман.

Бу мен-ку, қадрдон жўралар!
Бу мен-ку, онажон, дадажон!
Овоз йўқ… Кўксимда йиғлар қон.

Ва шунда бошимда айланиб,
Ярми кўк, ярми оқ ва қора,
Қўлимга талпинди битта барг.

“Мен сени танийман”, деди у.
Кўзимда тирқираб кетди ёш,
Бағримга босдим мен энтикиб…

* * *

Бу дунёда орзу қилиш соатлари бор,
Айниқса, тунда, юлдузлар остида,
Яшилгина сайҳонликда, ўтлар устида
Ҳайратни қучоқлаб ётганда.

Бу дунёда азобланиш соатлари бор,
Айниқса, тунда, юлдузлар остида,
Яшилгина сайҳонликда, ўтлар устида
Ҳасратни қучоқлаб ётганда.

Бу дунёда севиш, севилиш соатлари бор,
Айниқса, тунда, юлдузлар остида,
Яшилгина сайҳонликда, ўтлар устида
Хаёлни қучоқлаб ётганда,
Ҳаётни қучоқлаб ётганда,
Аёлни қучоқлаб ётганда.

* * *

Эшиклар тўсатдан бир қучоқ нурни
Сочиб юборади туннинг кўксига.
Эшикни ёпаман, тинч кўчаларни
Кезиб термиламан ойнинг рақсига.

Кейин далаларга чиқиб кетаман,
Мен билан боғларда тентирайди тун.
Булутлар оқади. Кўзни тутаман,
Пойимда майсалар шивирлар афсун.

Тун шаҳарни қучган.
Бахтли аёллар
Эркаклар кўксига қўядилар бош –
Ухлар чойшабларга ўралган гуллар,
Кўрпани тоблашиб мушукдай юввош.

Фақат узоқларда, тунги қирларда
Кўзлари қора қиз, қоши қора қиз
Йигитнинг кўксига эмас, далада
Уватга бош қўйиб ухлайди ёлғиз.

* * *

Сен келасан…
Сен келганда
Тошган дарё бўламан.
Беда ортган аравадай
Хушбўйдирман сен билан.

Сен кетасан…
Ортингдан мен
Боқарман чўл йўлида
Аравадан тушиб қолган
Хушбўй беда гулидай…

* * *

Туш кўраман олис қишлоқни,
Тун сутини ичар у мудраб
Ва тишланган, ярим пишлоқни –
Ойни ўпар дарахтлар титраб.

Ҳали жуда олисда Зуҳра,
Аммо бу дам титрар мисли қуш
Супадаги беланчак узра
Ҳилол сочган олтин ва кумуш.

Мен ухлайман хотиржам, ёлғиз,
Юрак эса бўлади карахт –
Тушларимга киради ялпиз,
Қўриқлайди тушимни дарахт.

 

* * *

Боғ кезаман.
Борми бунда сир,
Бирор афсун борми ё, бунда
Ҳаяжонга тўлган мусаввир
Уйғонади менинг қалбимда.

Қоп-қорайган боғларни кезиб
Чекинаркан кузнинг қўшини,
Ранг излайди мусаввир кўзи,
Дарахтзорга баргдек қўшилиб.

Заъфар хазон қуш каби учар,
Ва рутубат – кеч куз чалган соз.
Унинг кўзи гоҳ титраб тушар,
Гоҳ қувонар мисли олтин ёз.

У Левитан сезмаган рангни
Танийди-ю, кўзи жавдираб,
Юрагида кечган оҳангни
Бўяй бошлар шу рангга қараб.

Сезар – япроқ юракка ўхшар,
Ҳа, шу оддий асалранг япроқ
Тош йўлакка айланиб тушар,
Қўзғатганча юракда титроқ

Ва шу титроқ уйғонган маҳал,
Нимагадир бўлиб мунтазир,
Кечган умрин этмоқчидек ҳал
Уйғонади кўксимда шоир.

* * *

Тунда силкитаркан дарахтни шамол,
Дарахтлар титраркан маҳзун, букчайиб,
Дарахтзор қошига келар бир аёл,
Нозик оёқларин шабнамга чайиб.

У гуллар сочади ҳовуч-ҳовучлаб,
Ҳайратга тўлади армонли боғлар.
У куйлай бошласа, гулларни тишлаб
Уйғона бошлайди қуриган шохлар.

Ibrohim G’AFUROV
YOSH QALBNING TAJRIBALARI
Birinchi maqola

 Yozuvchi tarjimon, tanqidchi Ibrohim G’afurov 1937 yil 27 dekabrda Toshkentda hunarmand oilasida tug’ildi. 1956-1961 yillarda SAGU (hozirgi O’zMU) ning filologiya fakultetida o’qidi. 1961-1982 yillarda Davlat badiiy adabiyot nashriyotida kichik muharrir, tahririyat mudiri, bosh muharrir o’rinbosari lavozimlarida ishladi. 1995 yilda “Milliy tiklanish” demokratik partiyasini tashkil etish tashabbuskori bo’ldi. U mazkur partiyaning raisi (1996 yildan), “Milliy tiklanish” gazetasining bosh muharriri.
I.G’afurov “Go’zallikning olmos qirralari” (1964) “Unitilmagan bog’” (1965), “Joziba” (1970), “Yonar so’z” (1973), “Yam-yashil daraxt” (1976), “Yurak -alanga” (1980). “Lirikaning yuragi” (1982), “She’riyat — izlanish demak” (1984), “O’ttiz yil izhori” (1987), “Til erkinligi” (1998) singari adabiy tanqidiy, badia kitoblar muallifi. U “Darvoza”, “Humo qushim”, “Qaldirg’ochim” singari she’riy nasrlar yohud mansuralari bilan e’tibor qozondi.
Ibrohim G’afurov jahon adabiyotining “Jinoyat va Jazo”, “Telba”, “Qimorboz” (Doctoevskiy), “Azizim” (Mopassan), “Alvido, qurol”, “Chol va Dengiz” (E.Xeminguey), “Qiyomat”, “Chingizxonnig oq buluti” (Chingiz oq buluti), “Yong’in” (V.Rasputin) singari asarlarini o’zbek tiliga tarjima qilgan. I. G’ofurov filologiya fanlari nomzodi (1973), O’zbekiston yoshlari mukofoti (1989) laureati, “Do’stlik” ordeni sohibi (1995).

Kurill sohillarnda tug’ilgan yelvagay shamol o’ram olib to Beshiktog’ cho’qqilariga va undan dumalab, shoshib, muzdek etagini yoyib Toshkent bog’lariga yetib kelguncha ne-ne diyorlarni, o’rmonlarni, tog’larni, mavjlanib yotgan boyko’llarni, bog’larni oshib o’tadi, ne- ne qalamqoshlarning quloqlariga sevinchli payg’omlar keltiradi, ne-ne yigitlarning ko’kraklariga shahd bilan urilib, mardlikka, dovyuraklikka undaydi: «yigit bilan jasorat, yigit bilan jasorat…» deyotganday bo’ladi va uchqunlardan hayot alangalarini uyg’otadi.

Manavi gurkirab turgan chinor, manavi gurkirab turgan eman. Ular faqat yirik daraxtlarda bo’ladigan savlat va shukuh bilan ko’kka bo’ylarini kerganlar. Lekin ularning shukuhlari ildizlarida. Ildizlari yerning saxiy bag’riga shunchalar teran va keng tomir otib kirib bormasaydi, ular hech qachon bunchalar shukuhli, fayzli, viqorli bo’lmas edilar.

Ulug’ bo’lish uchun ildiz kerak…

Dunyoni uning to’laligi va butunligida qamrab olmoq va tasavvurda gavdalantirmoq uchun xayolning quvvati bilan jahon puchmoqlarini tinimsiz shamol kabi kezmoq kerak.

Men bugun eng yosh shoirlar haqida so’zlamoqchiman va bu gaplarni ularga qarata aytyapman. Bugungi yosh shoirlarning izlanishlari to’g’risida so’zlashdan oldin qadim zamonlarning ulug’ san’atkori Aristofanning «Qurbaqalar» deb atalgan ajoyib komediyasidan kichkinagina bir parcha keltirmoqchiman. Bu parchada aytilgan gap juda qadim gap bo’lsa ham, bugun uchun juda muhim bo’lib tuyuladi:

«E s x i l
Javob ber menga: biz shoirlarni ne boisdan e’zozlaymiz?

YE v r i p i d
Ular ezgulik haqida so’zlaydilar, yurtdoshlarga yaxshi kengash beradilar, ularni oqil bo’lishga o’rgatadilar.

E s x i l
Agarda sen boshqacha yo’l tutgan bo’lsang, ki pok, oqil, hurmatli kishilarni yo’ldan chalg’itsang, ularni qabohatga giriftor qilsang, unda seni ne bilan taqdirlamoq kerak, ayt!

D i o n i s
Eng qattiq jazoga mustahiq! Bas, ortiq so’rama!» (1).

Demak, biz shoirlardan haq so’zlashni, oqil bo’lishni, qutlug’ fazilatlar egasi bo’lishni o’rganamiz. Bu juda ham soz! Shoir uchun bundan ortiq qanoat bormi! Demak, bizning bugungi yosh shoirlar va ularning izlanishlari haqida so’zlaganda ham, insoniyatning butun tafakkur tajribalari doirasini ko’zdan qochirmaymiz. Chunki bizga Navoiy qanday ota bo’lsa, Homer bilan Pushkin ham shunday otadir.

Bugungi yosh shoirlarimizning aksariyati elliginchi yillarda tug’ilganlar. Ular hozirgacha talay she’rlari bilan chiqdilar. Birinchi, ikkinchi, uchinchi kitoblarinn e’lon qildilar. Biz ularga she’riyatning buguni emas, umidli ertasi deb ham qaraymiz. Va ular haqida so’z yuritganda kelajakning manfaatini ham ko’zlab qo’yamiz.

Tanqidchidan adabiy hodisalarning qonuniyatlarini topib berishni va ularni lo’nda qilib ifodalashni, jonli jarayonlarni uch o’lchovning birligida — o’tmish, bugun va kelajak nuqtai nazaridan baholashni, taraqqiyot yo’nalishlarini belgilashni talab qiladilar. Bu to’g’ri va adolatli talab. Lekin uni ado etish g’oyatda mushkul va ko’pincha imkondan tashqari bir ish bo’lib tuyuladi. Chunki mag’zi to’q bir dona bug’doyga qarab turib, uning bora-bora xirmonga aylanishini tasavvur qilish va aytib berish unchalar qiymn emas. Lekin bu bir dona urug’ qaerga tushadi? tushgan yerida ko’karadimi? ko’karganda qarg’a-quzg’un xavfidan eminmi? do’l o’rib ketmaydimi? oftob zabtiga olib kuydirib tashlamaydimi? sel yuvib ketmaydimi? urug’ning taqdiri qo’lida bo’lgan olijanob dehqon doimo hushyor turadimi? Bir urug’ning boshida hali shuncha muammolar bor! Lekin mag’zi to’q dona ming yillardan beri shu mushkulliklarni yengib keladi. Ular bilan kurashaverib chiniqib ketgan. Shunday bo’lsa ham, adabiy hodisalarning borishi, talantning ulg’ayishi, uning imkoniyatlari, keyinchalik qay tarzda ro’yobga chiqishi ustida bashoratlar qilish qiyin. Bashoratga intiluvchining esa yanglishmog’i oson.

Hodisaning bir ko’rinishidan qonuniyat topish og’ir. Lekin hodisa rivojlangan sayin, uning o’zagiga yangi halqalar qo’shila borgani sayin uning mohiyati ham tobora oydinlashadi. Hodisaning halqalari qancha ko’p bo’lsa, uning dialektikasini aniqlash, qonuniyatlarini belgilash shuncha maroqli bo’ladi. Qonuniyatlar yaratgan yoki qonuniyatlari bo’lgan hodisa esa albatta ijtimoiy voqelikka aylanadi va faqat shunday yo’l bilan tarixga kiradi, unda yashash, qonuniy o’rniga ega bo’lish huquqini topadi.

Men keyingi yillar ichida nashr etilgan yosh shoirlarning ayrim kitoblari ustida to’xtalib o’tmoqchiman. Buning uchun avvalo kitoblarning nbmlarini tilga olmoqchiman. Nom sanashdan bir maqsadni ko’zlayman va buni sanab bo’lgach, aytaman: Sadriddin Salimov «Erka qushim», Sadriddin Salimov «Oqqushim», Xurshid Davron «Qadrdon quyosh», Xurshid Davron «Shahardagi olma daraxti», Amirqul Po’lkan «Buloq», Muhammad Rahmon «Yashil daryo», Sharifa Salimova «Hayot zavqi», Ismoil Mahmud «Shu’la», Abdulla Sher «Atirgul soyasi»… yoshlarning talay yana shu kabi to’plamlarini sanab o’tish mumkin. Lekin hisobot emas, adabiy tadqiqot yozayotganim uchun menda bunday imkon yo’q. Xo’sh, o’ylab ko’ring-chi, bu kitoblarnnng nomlari sizga hech narsa aytmayaptimi? Qonuniyatlar va halqalar haqidagi so’zimizni eslaylik. Mening ko’zimga bu nomlarning mazmunida, to’g’rirog’i ular orqali ifodalanmoqchi bo’lgan ma’noda ma’lum bir qonuniyat borga o’xshab ko’rinadi. Sizga-chi? Har holda shoirlarda nom qo’yishda ma’lum bir psixologik yakdillik borligi sezilayotgandir?

Darhaqiqat, bu nomlar o’zlarining juda muhim bir klemmalari bilan tabiatga borib ulanadilar va insonning tabiatga bo’lgan munosabatini bildiradilar. Tabiat bilan g’oyatda yaqindan bog’lanish, tabiatga intilish, tabiat bilan hamnafas bo’lishda psixologik va axloqiy bir qonuniyat bor. Bu qonuniyatlar hozirgi yoshlar she’riyatining qiziqishlari doirasidan kelib chiqadi. Xuddi mana shuning uchun ham bu hodisa menga tasodifiy yoki oddiy bir hodisa bo’lib tuyulmaydi. Aksincha, saksoninchi yillarga kirib borayotgan adabiyotning boshqa davrlardan farq qiladigan o’ziga xos bir jihati kabi ko’rinadi.

Inson doimo tabiatga intilgan, tabiatni kuzatgan, tabiatdan o’rgangan, birinchi bilimlarini tabiatdan olgan: tabiat insonni dono qilgan. She’riyat ham azal boshdan doimo tabiatga intilgan va ergashgan, uning qoshida doimo hayratlanib turgan, undan aql bovar qilmas musiqa, ohang, aql bovar qilmas ranglar olgan. She’riyatning tabiatga munosabati doimo sof axloqiy munosabat bo’lgan va ajabmaski axloqiy-ma’naviy masala bo’lgan.

She’riga tabiat kirmagan, tabiat oralamagan shoir yo’q.

Xalqning dahosi-ku azaldan tabiat bilan chambarchas bo’lib ketgan. Xalqning dahosi to’rt qator qo’shiq boshlasa, avvalgi ikki qatorini albatta, tabiatdan oladi. Ota Homerning ulug’ va o’lmas dostonlari, bu dostonlarning voqealari tabiat va uning hodisalari bilan tutashib ketgan. Homer inson qalbi va inson hayotini hech qachon tabiatdan ajratib qaramaydi. Bu jihatdan jilla qursa, uning o’xshatishlarini kuzatish odamga behad maroq bag’ishlaydi.

«Emanzor bag’rida yaproqqa o’xsharlar odamzod bolalari»
(«Iliada» VI, 146)

Bunday o’xshatishlar Homerda ko’p. Bu obraz va bu qarashning tarixi juda uzun va ehtimol u insoniyatni va inson naslini bir shajara — daraxt deb tasavvur qilishdan tug’ilgandir va ehtimol mana shuning uchun ham Belinskiy Yunonistonni butun insoniyatning o’lmas vatani deb atagandir. Homerning so’zlari bizni ibtidoiy go’zalligi va pokligi va naqadar teranligi bilan hayratga soladi. Bu insonga ijtimoiy yoki ilmiy qarash emas, sof shoirona qarash, shoirona tushuncha. Shuning uchun ham u hayajonga soladi, o’ylatadi.

Yosh shoirlarimizning intilishlariga qaytaylik. Bizga bu intilishlar juda ham olijanob bo’lib ko’rinadi. Bu intilishlar yangi davrning samarasi. Samara beruvchi barcha narsalar o’z ildizlariga ega bo’lganidek, bu intilishlarning ham ildizlari bor va u ildizlar bobomeros ildizlardir.

Yoshlarning tabiatga tobora chuqurroq intilayotganlarini tabiatdan zavqlanish natijasi deb atab bo’lmaydi. Tabiatdan zavqlanish va hayrat shu so’zning tom ma’nosi-da Oybek, G’afur G’ulom, Hamid Olimjon va Usmon Nosir she’riyatida kuchli bir ko’rinishga va badiiy qimmatga ega. Tabiat ularning she’rlariga go’zal detal`, timsol, o’xshatish, manzara bo’lib kirib boradi. Hozirgi yosh shoirlarimizning tabiatga qarashlari boshqacharoq bir xususiyatga
egadir. Ular o’zlarini tabiatning bir a’zosi, ajralmas bo’lagi deb his qilishni yaxshi ko’radilar. Ular tabiat bilan to’la bir uyg’unlik, shaxsiy, insoniy uyg’unlik axtaradilar va shunday uyg’unlikni topishni istaydilar.

Huv olis-olislarga
Quyoshday singib ketay.
Biroq o’tga ko’milib
Yig’lagim kelsa netay?

Yig’lama deb shivirlab
Yupata boshlar ajib
Mittigina boychechak
Qo’llarimdan ushlab jim…

deb yozadi Xurshid Davroi «Jiyda gulin isladim» deb boshlanadigan she’rida. U jiyda gulini islab, bolaligini eslaydi va o’sha ortga qaytmas kunlarni o’ylab tug’yonga tushadi. Yig’lagisi keladi. U jiyda gulining, boychechakning abadiyan yosh ranglari va tarovati qarshisida lol turadi.

Shu she’rni o’qib o’tirib dimog’imga jiyda gulining mastona isi urildi va bolaligimda bo’lib o’tgan bir voqea yodimga tushdi. Otam ilk bahor kezlari daraxtlarning hali uyg’onib ulgurmagan ortiqcha shox-butoqlarini kesib yurgan edi, berilib ketdimi, bog’imizdagi katta va qadimgi jiydaning ham kattaroq shoxlarini butab tekislay boshladi. Onam bu jiydani juda ham yaxshi ko’rardi. Jiyda qiyg’och gullagan kezlari uning tagida uzoq o’tirib ish tikishni sevardi. Onam otamga «qo’ying kesavermang» deganday qildi. Otam esa xuddi eshitmaganday jiyda shoxlarini kesishda davom etdi. O’shanda onam uyga kirib ketib toza yig’lagan edi. O’shanda men daraxt uchun ham yig’lash mumkin ekanligini aslo tushunmagan edim. Hozir mana Xurshidning she’ri orqali yana o’shanga o’xshash hodisaga duch kelib o’tiribman. Bular insonning tabiatga munosabati juda ham chuqur ma’naviy- axloqiy masala ekanligini yana bir karra ifodalamaydimi! Tabiat abadiy o’ziii o’zi yangilab va o’zini o’zi takrorlab boradi va shuning uchun u doimo yosh va navqnron bo’lib tuyuladi. Shu yangilanish va takrolanish onlarini kuzatgan shoir uning bag’riga singib ketishni istaydi. Bunday hissiyotlar tabiatga sajda qilish, uni ilohiylashtirishdan emas, balki tabiatga o’zini farzand deb bilishdan tug’iladi. Boshqa bir yosh shoir Muhammad Rahmon «Binafsha» deb atalgan she’rida shunday yozadi:

Binafshajon, bugun yana
Tuyg’ular tirik, ziyrak,
Chorlayapsan bizni ana
Bo’lib yorug’ kelajak…

Binafsha yosh shoirga munavvar kelajakning timsoli bo’lib ko’rinadi. Uni poklik, abadiy yo’qolmas joziba va yangilanish ramzi sifatida talqin etadi. Lekin binafshaga yetish yo’li mashaqqatli, buni shoirimiz his qilib turadi. Binafsha qidirib ba’zan uni topolmaydilar. Lekin doimo uiga intilmoq, topishga umidvor bo’lmoq insonga farz.

Etigimda loyi qat-qat
Qishning shaltoq yo’llarin.
Ketmoqdaman senga faqat
Uzatgancha qo’llarim.

Qiyinchilikdan, loygarchilikdan qo’rqqanlar binafshaga yetolmaydilar, uning zavqini surolmaydilar. Lekin tabiat o’ziga ohairabo kabi chorlab turadi va uning chorloviga javob bermaslik mumkin emas:

Kundan kunga yaqinroqsan,
Nafaslaring jonimda.
— Hali erta…
Kimdir ba’zan
Ming’irlaydi yonimda.

To’xtamaymiz ammo bizlar
Yana olg’a chopamiz.
Ketaversnn umidsizlar,
Biz bari bir topamiz!

Yorug’ligi yo’q odamning o’zi ham yulduz bo’lolmaydi degan ekan bir faylasuf. Inson — insondan, inson — tabiatdan, tabiat — insondan yorug’lik oladn. Yorug’lik olib yorug’lik manbaiga aylanadi. Muhammad Rahmonning boshqa bir she’rida olam, koinot o’zining tinimsiz harakatida tasavvur qilinadi. Shoir nazdida yulduzlar, oy, salqin bog’lar, dalalarning guldurosi oqib yotganga o’xshaydi. Uning qulog’iga toshlarning qo’shiqlari eshitiladi, dimog’iga anvoiy o’tlarning islari oqib kiradi. Allaqayda soy sohilida bir qiz parishon xayol suradi. Shoir: «men shularning barini bir yo’la sipqormoqchiman» deb aytadi. Mana shunday istaklar uning she’riga o’zgacha bir ma’naviy tiniqlik bag’ishlaydi. Shuning uchun u «Nima gap, shabboda? Tinchlikmi, quyosh?» she’rida barcha oshiqlar va barcha shoirlarni yo’l bo’yida ayozda to’ng’iyotgan maysalarga qalqon bo’lishga chaqirganda, bu bizga g’alati bo’lib ko’rpnmaydi, balki beg’ubor insoniy intilishlarning olijanob ifodasi kabianglanadi.

Yosh shoirlarda, ya’ni yosh shoirlarning xuddi mana shu avlodida tabiat orqali o’zini anglash, o’zining hayotiy qarashlarini tasdiqlash, yashashning ma’no va mazmunini topishga harakat borayotgani seziladi. Bu psixologik jarayon ularda o’xshash holatlarni yuzaga olib chiqmoqda, ularni bir avlod sifatida shakllantirmoqda. Ular tabiatni uning behad rang-barangligida sevadilar. Shu sevgi ularga boshqacha so’zlash va boshqacha anglash huquqini beradi.

Bir maysaning tili qurib qatra suvga bo’lsa zor,
Yulduzlar tun bo’yi ko’z yosh to’kib sug’orar gulzor,
Muhabbatning atrofida aylanadi bu jahon,
Meniki yer, meniki osmon.

Sadriddin Salimovning juda ko’p she’rlari mana shunday yerga, osmonga egalik va ega sifatida mehribonlik tuyg’usidan tug’iladi. Sadriddin tabiatning kitobini o’qiganda, unga berilib quloq solganda, tabiat hodisalaridan inson hodisalariga ko’chishni, o’rtada yaqinliklar, uyg’un nuqtalarni topishni yaxshi ko’radi. Tabiatni inson qalbiga va xatti-harakatlariga qaratilgan, shu xatti-harakatlarning mohiyatini belgilaydigan oyna deb tushunadi. Bu jihatdan Sadriddin Salimov Xurshid Davron bilan Muhammad Rahmonga juda yaqin turadi.

Hovuz betidagi ajinlar
Ertak kabi tuyuldi bu kech.
Hovuz betidagi ajinlar
Asrlarki ketmaydilar hech.

Hovuz betidagi ajinlar
Yuzlarimga soldilar ajin.
Hovuz betidagi ajinlar
Ajdodlarim dardlarimikin?

Asli o’zi shundaymas: hovuz betiga tushgan ajinlar ajdodlarning dardlaridan chizilgan emas. Lekin she’riyat shunday til bilan so’ylashga, shunday tasavvurlarga haqli va «shundaymas» narsaga ishonging, «shunday» deging keladi. Inson dardlarining abadiyan mavjlanib yotganiga va o’tmish bobolarning dardlari hamon nasllar manglayiga chiziqlar solayotganiga shoir yaxshi qiyos va yaxshi o’xshatish topadi. Sadriddin Salimov xuddi M. Rahmon singari dunyoni oqib yotgan holda tasavvur qiladi va shu tasavvurlari doirasida ba’zan qadim shoirlarning ohanglarini eslatuvchi totli she’rlar bitadi:

Maysalar oqadi qirlar to’shida,
Hur-hur shamol ularni shildiratar.
Maysalar oqadi qirlar to’shida,
Chanqoq poda bosh ko’tarmay shimirar…

Yesenin o’zining go’zal she’rlaridan birida: «Gullar chopar dalalar osha» deb behad bir nafis manzara yaratgan edi. Sadriddin Salimovning she’ri ham shunday manzara yaratadi va kishi ko’z o’ngida oqib borayotgan maysazorlar, boshini ko’tarmay maysazorlarni shimirayotgan podalar gavdalanadi. Maysalar to’lqinida kuylab borayotgan cho’pon ko’z o’ngimizdan nari ketmaydi. yosh shoirning she’ri tabiat bilan qovushib ketgan, u inson qalbiga ham tabiat bilan birga kiradi. Uning «Har bir g’uncha avval mening yuragimda gullaydi» deb atalgan she’rida shu yosh shoirlar naslining ijodiy intilishlariga xos umum jihatlar aks etgan deyish mumkin:

Har g’uncha avval mening yuragimda gullaydi,
Har bir yaproq avval bo’lar yuragimda za’faron.
Tongda quyosh avval mening yuragimda so’ylaydi,
Men shoirman, onajon.

Maqsud Shayxzoda «shoir qalbi dunyoni tinglar» deganda naqadar haq ekanligini Sadriddinning ushbu she’rini o’qib yana bir karra ishonch hosil qilish mumkin. Jahonda shoir uchun daxldor bo’lmagan narsa yo’q. Mana shuni she’riyatimizning yangi avlodi juda yaxshi anglaydi va o’ziga xos qilib ifodalaydi. Qadim yunon shoiri Feognid aytgan: «Agar odam oqil bo’lsa, uning qulog’i, ko’zlari, fikri va tili ko’kragidadir». Bizning eng iste’dodli yosh shoirlarimizning ko’kraklari mana shunday degim keladi. Ular ko’kraklari bilan his qiladilar, ko’kraklari bilan ko’radilar, ko’kraklari bilan o’ylaydilar va ko’kraklari bilan eshitadilar. Ya’ni she’rda nimaiki desalar chindan va olijanoblik bilan qiladilar. Ularning she’rlarida shaxs tushunchasi birinchi mavqega ko’tarilgan, ular hamma narsani o’z qalblari orqali anglaydilar va juda shaxsiy, juda intim bo’lib ko’ringan kayfiyatlar vositasida inson kechinmalarining g’oyatda nozik, teran xususiyatlarini chizadilar. Yuragida g’unchalar gullaydigan odamlar ozmi? shunday o’ta nozik hissiyotga ega bo’lgan kishilar olijanob, iqtidorli bo’lmaydilarmi? Mana shu tomonlariga ko’ra shu qisqagina she’r inson qalbining teran tomirlarini tola nur bo’lib yoritadi. Tabiatga yaqinlashish kishini olijanob qiladi degan gap bekorga aytilmagan. Sadriddinning, Xurshid Davronning, Muhammad Rahmonning she’rlarida tabiatni anglab fayz va fazl topgan, baxtiyor va masrur bir inson gavdalanadi. Odatda biz bunday insonni lirik qahramon, lirik Men deb ataymiz. Agar bu naslning lirik qahramonini o’ttizinchi yoki elliginchi yillarning lirik qahramonlariga solishtirsak, o’rtadagi farqlarni, davrning keskin belgilarini aniq ko’ramiz. Saksoninchi yillarga kirib borayotgan va bizning yosh shoirlarimizning qalb qo’rida toblanib chiqayotgan bu qahramon nafis tuyg’ularga, nozik sezimlarga, mayin so’zga juda tashna. U jar solmaydi, bayonotlar bermaydi, u o’zi haqida, o’z sezgilari, kechinmalari, yaxshi va yomon ko’radigan narsalari, hayotiy qarashlari haqida juda sekin, juda mayin, juda beozor so’zlaydi. Lekin u o’zining juda sekin aytayotgan gaplarini butun dunyo eshitishini xohlaydi. Bu qahramon o’zini endi-endi tanib kelyapti, endi-endi tanityapti. U tabiat, odamlar bilan endi-endi do’stlashyapti, U jamiyat hayotining katta oqimiga qulog’ini tutyapti. U hayotga kirib boryapti va o’zini tasdiqlashga intilmoqda. Tagor «So’nggi doston» asarida «Poeziyaning sofligi yurak o’ti bilan sinaladi», deydi. Nazarimda, she’riyatning so’z yuritilayotgan ushbu yosh naslida shunday o’t va shunday yurak bor. «Yalpizlarni quchoqlab sarxush Muhabbatga chulg’anar qalbim», deydi bir she’rida Xurshid Davron. Uning barcha so’zlari yurakdan chiqayotgani, o’ta samimiy ekanligi bilinib turadi. Shu samimiyat ishontiradi. She’rga o’zgacha va faqat bugunga xos bir tarovat baxsh etadi. Xurshid ushbu she’rini «daraxt kulgusini ko’rganman, ko’rganman ko’z yoshlarini ham», degan so’zlar bilan tugallaydi. U shunchalar ishonch va ichki insoniy e’tiqod bilan so’zlaydiki, biz «daraxtlar kulgusini» va «ko’z yoshlarini» ko’ra bilmagan odamlar ham uning so’zlariga ishonamiz va shoirning
hissiyotlariga ergashamiz. Buning sababi o’sha Tagor aytgan o’tda. Shu o’t tufayli shoir tabiatga oshiq qalb bilan qaraydi va balki tabiatning o’zi bo’lib so’zlaydi. U: «Mehmon bo’lib keladi shamol Yalpiz xidin bosib bag’riga», «Tushlarimga kiradi yalpiz, Qo’riqlaydi tushimni daraxt», «Oyni o’par daraxtlar titrab», «Va labdagi bo’sa hididan Mast bo’lgancha chayqalib behol Qayrag’ochga bosib ko’ksini, To’lib-to’lib yig’laydi shamol», «Har kimning ham bo’lsin osmoni, O’z gullari bo’lsin qalbining. Erkday ulug’ O’zbekistoni, Cheksizligi bo’lsin har kimning» kabi shoir yuzini, sozini ko’rsatadigan satrlarni o’qiganda, yalpiz hidi gurkirab ketganday bo’ladi. Xurshidning qahramoni tabiatga o’ta oshiq ko’z bilan boqadi. Tabiat ham bu nigohni javobsiz qo’ymaydi, uni qadrlaydi, undan yotsiramaydi. «Hammani unutib qo’yibman» deb boshlanadigan she’rida u uzoq paytlardan beri ko’rmagan qishlog’ini kezganlarini, bu yerda uni endi hech kimsa tanimasligini, hech kim uning: «Bu menman!» degan nidosiga javob bermaganligini iztirob bilan yozadi: shunda daraxtdan bir barg uzilib uning qo’liga tushadi va:

«Men seni taniyman», dedi u.
Ko’zimdan tirqirab ketdi yosh,
Bag’rimga bosdim men entikib…

Xurshid odam tabiatga bolta ko’tarib emas, kuylab yaqinlashsa, hatto o’lik daraxtlar ham tiriladi, degan ajoyib bir g’oyani olg’a suradi. U inson kuyining qudratiga shunchalar ishonadi. Va tabiat qoshida shunday kuy chalishni orzu qiladi.

Romantik yozuvchi Meterlinkning «U yerda, ichkarida» deb atalgan asarining qahramonlaridan biri: «Oddiy hayotni anglash uchun unga yana nimadir qo’shish kerak», deydi. Boshqa bir romantik shoir Shiller esa, «tanish narsalarni yangidan ko’rganda, narsalarning mohiyati oshkor bo’ladi», deb aytadi.

Bizning yosh shoirlarimiz oddiy va oddiy bo’lmagan hayotni to’laligicha va uning butun rang-barangligida anglaydigan paytlari. Anglash uchun esa bir dono aytganday tinimsiz ijod qilishga, tanish narsalarning tabiatini chuqurroq bilishga, so’z bilan ularning mohiyatini ochishga to’g’ri keladi. Ularning barcha hissiy, hayotiy tajribalari, faoliyatlari shunga qaratilgan bo’lishi darkor.

1 Aristofan, Saylangan komediyalar, M., Xud. Lit. 1974, 411- 6.

Manba: Ibrohim G’afurov. Lirikaning yuragi. Toshkent, 1982

Sadriddin Salim
“ERKA QUSHIM” TO’PLAMIDAN SHE’RLAR

Sadriddin Salimov 1946 yil 16 sentyabrda Buxoro shahridagi Cho’pboz guzarida tug’ilgan. Buxoro pedagogika institutining nemis tili fakul`tetini tamomlagan (1972). «Oqqushim», «Erka qushim» (1979), «Yorug’lik odami» (1983), «Ro’molcha» (1988), «Buxoroga Buxoro keldi» (1999), «Durdonalar» (2005) kabi she’riy to’plamlari nashr etilgan. Bir nechta tarixiy-ma’rifiy kitoblar ham yozgan («Bahouddin Naqshband yoki yetti pir», 1993; «Uch avliyo», 2000; «Hazrat Abu Kafs Kabir», 2006; «Ikki yuz yetmish yetti pir», 2006; «Hazrat Bahouddin Naqshband», 2006; «Hazrat Ka’bul Axbor Valiy», 2007 va boshqa). I. V. Gyotening «G’arbu Sharq devoni»ni o’zbek tiliga tarjima qilgan. «Mehnat shuhrati» ordeni (1999) va «Fidokorona xizmatlari uchun» (2005) ordeni bilan mukofotlangan. 2010 yili vafot etgan.

* * *

Shildir-shildir oqyapti ariqcha,
Yelkasida mahtobiyu yulduzi.
Shildir-shildir oqyapti ariqcha,
Qo’shiq kabi jaranglamoqda so’zi.

Shildir-shildir oqyapti ariqcha,
Qiqir-qiqir kulgusida baxti bor.
Hislarim ham oqyapti bu kecha,
Hislarimga qorishib ketar bahor.

Shildir-shildir oqyapti ariqcha,
Yelkasida umidiyu orzusi.
Ariq bo’lib oqqim keldi bu kecha,
Ko’zlarimda ariqchaning kulgusi…

* * *

Maysalar oqadi qirlar to’shida,
Hur-hur shamol ularni shildiratar.

Maysalar oqadi qirlar to’shida,
Chanqoq poda bosh ko’tarmay simirar.

Maysalar oqadi qirlar to’shida
To’lqinlanib-to’lqinlanib bearmon.

Maysalar oqadi qirlar to’shida,
To’lqinida kuylab bormoqda cho’pon.

LABI HOVUZI DEVONBEGIDA

Hovuz betidagi ajinlar
Ertak kabi tuyuldi bu kech.
Hovuz betidagi ajinlar
Asrlarki ketmaydilar qech.

Hovuz betidagi ajinlar
Yuzlarimga soldilar ajin.
Hovuz betidagi ajinlar
Ajdodlarim dardlarimikin!!

* * *

Gul ekdilar, ochildi gul,
Tarqab ketdi kuylari.
O’tdi sakrab tikan simdan
Malohatli bo’ylari.

Yomon ko’zdan asraylik deb,
To’rt tomondan o’rashdi.
Sinmasin deb shamollarda
Har kun yuz bor qarashdi.

Shamollarni imlagay u
Yulduzlarga silkib bosh.
Tushlarida ko’rinadi
Uni chorlagan quyosh.

Gul ekdilar, ochildi gul,
Bog’ladilar qo’llarin.
O’tdi sakrab tikan simdan
Malohatli bo’ylari.

* * *

Titragan pichanlar pichirlar,
Somonxona mudraydi.
Imillab o’tmokda kechalar,
Oyni shamol sudraydi.

Titragan pichanlar pichirlar,
Tillarida gapi bor.
Ko’zini yumgancha sigirlar
Kovshaydi bee’tibor.

Titragan pichanlar pichirlab
Bahorini qo’msaydi.
Tilidan sirg’alar ko’p sirlar:
«…Qayta unib bo’lsaydi…»

KURTAKLAR

Yulduzlarning yog’dusini
Ko’tarib turib boshga,
Ildizlarning orzusini
Yetkazarlar quyoshga.

Shu hayotning boru yo’g’in
Kaftlarida tutarlar;
Ildizlarning qo’shig’ini
Kuylab-kuylab o’tarlar.

* * *

Parcha-parcha oq bulut
Yulduzlar betin artar.
Fazoni qamrar sukut,
Kel, gulro’yim, tongotar.

Parcha-parcha oq bulut
Oyni ham yaltiratar.
Qo’shiq aytaman yonib,
Kel, gulro’yim, tongotar.

Parcha-parcha oq bulut
G’uborni olib ketar.
Barcha qahringni unut,
Kel, gulro’yim, tongotar.

* * *

Tonggacha un eladi osmon,
Shamol «g’uv-g’uv» etmoqda isyon.
Zamin go’yo katta tog’ora,
Dunyo uchun
Xamir kormoq
Emasdir oson.

Tandirga o’t qaladi osmon,
Tutun kabi bulutlar ravon.
Yeng shimarib turipti onam.
Kuyuk bo’lmas,
Ishonaman,
Tandirdagi non.

* * *

Shamol kolar qiz sochin torta,
Shitob bilan parovoz yelar.
Tutunlarni qoldirib ortda,
Mening orzum poezdda kelar.

Qiz sochlari ortda parishon,
Xitob bilan parovoz yelar…
Tutunlari tarqaydi tamom,
Mening orzum poezdda kelar.

* * *

Har bir g’uncha avval mening yuragimda gullaydi,
Har bir yaproq avval bo’lar yuragimda za`faron.
Tongda quyosh avval mening yuragimda so’ylaydi,
Men shoirman, onajon.

Har bir g’uncha avval mening yuragimda gullaydi,
Keyin gulga burkanadi bahor kelib keng jahon.
Tongda olam avval mening yuragimda kuylaydi,
Men shoirman, onajon.

* * *

Ko’zlarim ichida unmoqda daraxt,
Ko’zlarim ichida yaproq shovqini.
Ko’zlarim ichida unayotir baxt.
Unayotir dunyoning kuni, tuni.

Daraxtni avaylab asrashim kerak,
Daraxtga xiyonat etmagay ko’zlar.
Ko’zlarim ichida unar kamalak,
Yuragimda joy olgandir ildizlar.

Ko’zlarim ichida daraxt gullaydi,
Ko’zlarim ichida shovullar baxt ham.
Yuragim zaminga biram o’xshaydi.
Unda gullaydi olam.

BAHOR TUNI

Bu kech tunning jamoli tiniq,
Oy kezadi beozor.
Yo’lda ikki o’ram soch yanglig
Sollanadi daraxtzor.

Taramoqdan tinmagay endi
Yaproqlarni sho’x shamol.
Yaproqlardan anqir she’r hidi,
Kel, kuylaylik, oyjamol.

Muhammad RAHMON
“YASHIL DARYO” TO’PLAMIDAN SHE’RLAR

Muhammad Rahmon 1949 yil Qashkadaryo viloyati, Kitob tumanidagi Palandara qishlog’ida tug’ilgan. O’zbekistonda xizmat ko’rsatgan madaniyat xodimi (2003). ToshDUning jurnalistika fakul`tetida taxsil olgan (1967— 72). «Muvozanat» (1976), «Yashil daryo» (1979), «Yuragimning dastxati» (1986), «Ijobat» (1984), «Asraganim, avaylaganim» (1987) kabi she’riy to’plamlari nashr etilgan. Bolalar uchun ham asarlar yozgan («Momoqaymoq», 1978; «Yerga tushgan kamalak», 1981; «Qanotli tushlar», 1989). K. Chukovskiy, A. L. Barto she’rlarini, Lizoletta Vel`skof-Genrixning «Tokey Ito» romanini o’zbek tiliga tarjima qilgan.

* * *

Hayratimning tnli bo’lsaydi agar
Bo’g’zimga tiqilgan hayajonimni
Qutulardim aytib bir yo’la,
Qiynamasdim buncha jonimni.

Hayratimning tili bo’lsaydi agar
Turnalar o’tganda boshimdan suzib
Yugurmasdim, yo’q, telba-devona —
Men ular ortidan qo’limni cho’zib.

Hayratimning tili bo’lsaydi agar
Qo’zimni uzolmay lol qolgan chog’lar
Titratmasdi ko’ksimni hayqiriq bo’lib
Shu purviqor tog’lar, shu baland tog’lar.

Armonday ich-ichdan kelar xo’rsiniq:
Bunchalar yuksaksiz, buncha munavvar.
Yulduzlar, men sizga bnr so’z aytardim
Hayratimnnng tili bo’lsaydi agar.

To’lg’anar o’zanda jodu bnr ohang,
Oqar mangulikday, bo’lmas hech tamom.
Hofiz daryolarim, meni qiynamang,
Kezmay sohillarda beso’z, bekalom,

Oymisan, tun aro bokira, latif,
Qunmisan, qarolmay qamashar ko’zim.
Gulim, na taraf bor senga, na ta’rif.
Topib aytar edim uni men o’zim.

Hayratimning tili bo’lsaydi agar.
Malulman, borurman sig’inib takror,
Bilmas bu go’zallik hech intihoni
Va men baxtiyorman: har kunimda bor
O’rtanish, zavqlanish, sevish imkoni!

* * *

Yulduzlar oqib kelyapti,
Oy oqib kelyapti qalqib-qalqib,
Salqin-salqin bog’lar nafasi,
Daralardan uchgan gulduros
Oqib kelyapti…

Suv tiliga ko’chgan tosh qo’shiqlari,
Ismsiz o’tlarning bo’ylari
Oqib kelyapti.

Qaerdadir qiz turar
Sohildagi daraxtga suyanib,
Parishon o’y-xayollar
Oqib kelyapti.

Men shularning hammasini sipqormoqchiman,
Tumshug’idan otimning tomchilaydi suv,
Otim bo’lsa pishqirar betoqat:
— To’ymadingmi hali ham, kech bo’ldi…

* * *

Nima gap, shabboda?
Tinchlikmi, quyosh?
Uchramovdim hali bunaqasiga:
Kelib qoldi qaerdan o’jar va bebosh
Bu maysalar yo’l yoqasiga?

Nega ular buncha xotirjam, vazmin,
Havoda qamchidek o’ynar mezonlar…
Hozir ustlariga jonsiz gavdasin
Tashlab yuboradi xazonlar.

Oh, bu havoning ham avzoyi yomon…
Shoirlar qaydasiz, oshiqlar, keling.
Ming yillik sevgingiz bo’lmasa yolg’on
Qo’lidan yetaklang, boshpana bering.

Qolib ketmasin, yo’q, xazon ostida,
Zaif jussasini ezvormasin qor.
…Naq kuz bilan qish o’rtasida
Boladek adashib yuribdi bahor!

* * *

Men endi sezyapman,
Tasodif emas
Qo’l-oyoqsiz, o’jar cho’qqigir —
Chirmovuqgullarning tunlar arqondan
Yuqoriga o’rmalagani.
Zabt etib uylarni qavatma-qavat
Balkonlardan ichkariga mo’ralagani…

Men endi sezyapman,
Tasodif emas
Muzdek beton devorlar aro
Qafaslarda sa’valarning,
To’tilarning, bedanalarning
Paydo bo’lgani.
Tasodifmas ularning subhi sodiqda
Havolarga raqiyalarday
Goh uzuq, goh cho’ziq tovushlar otgani…

Men endi sezyapman,
Tasodif emas
Idorada gulibeorning
Devordagi tuvakdan o’zini tashlab
Yelkam uzra boqqani qog’ozlarimga…

Men endi sezyapman,
Yo’h, ular shunchaki gul emas.
Qush emas,
Uyimizga, o’ylarimizga
Bildirmay, sezdirmay suqilib kirgan
Tabiatning usta «ayg’oqchilari».

Intiqom yaqin!
Qaylardadir tog’lar ortida
Asabiy chayqalmoqda adl-adl daraxtlar,
Zangori qo’shin.
Ular farmon kutmoqda!
Boshla!
Boshla yurishingni TABIAT!

* * *

Seni shunday tasvirlash kerak:
Bo’ron nafasini sezgan ummondek,
Chaqin oldi jimjit osmondek.
Benajot yotibsan…

…Qo’rqib kutganing —
Boshlandi talvasa,
to’lg’oq azobi.
Go’yo, vujudingni tark etmoqda jon,
Ushlab qolmoqchisan sen uni go’yo
Tishlaring yostiqqa botib ketganlar.
Ering bilan baham ko’rgansan
Nonni,
suvni,
quyosh,
havoni.

Biroq ering ojiz, yo’qdir chorasi
Chidam, sabot tilashdan bo’lak.
Tabiat irodang sinamoq bo’lib
Qoldirgan bu dardni yolg’iz o’zingga.
Yolg’iz olishasan o’zing u bilan,
Ham yolg’iz yengasan!..

Seni shunday tasvirlash kerak:
Majoling yetmaydi ovoz bermoqqa,
Yotibsan to’shakda endi jimgina,
Biroq ko’ksingdagi nido o’chmagan,
Ilib ketdi uni tug’ilganidan
Misoli hayotning boqiy qo’shig’i
O’zing bunyod etgan zurriyot!

Seni shunday tasvirlash kerak:
Ko’zlaringda qatragina yosh.
Peshonangda reza-reza ter,
O’zing hayron o’z qudratingga
Yaratish baxtidan yuribsan uchib.
Ko’zlaringga ko’rinadi
Yer yo’rgaklangan chaqaloq bo’lib!..

Seni shunday tasvirlash kerak…

BINAFSHA

Havolarga sochilmoqda
Oromijon bir atr.
Binafshalar ochilmoqda
Tuproq yorib qaydadir.

Ochilmoqda titrab-titrab,
Rangpargina, nafarmon.
Biz bolalar uni izlab
Bog’ kezamiz andarmon.

— Binafshajon, qaydasan, ayt,
Ko’rsataqol yuzingni.
Ko’mgandirsan balki bu payt
Xoru xasga o’zingni.

Hatlab-hatlab yurgandirsan
Ariqlarni yoqalab.
Xilvatlarda turgandirsan
Ko’zginangni uqalab.

Kirgandirsan balki sekin,
Xalal bermay tinchgina,
Bahorgacha yerga ko’ksin
Bosgan toklar pinjiga.

YO biz bilan bekinmachoq
O’ynayapsan tutdirmay.
Jo’nar kimdir toqati toq,
Seni kutib o’tirmay.

— Qish zahri bor hali yerda,
Yerda, — der u xo’rsinib,
— Aldanibmiz, hali erta,
Erta, — der u xo’rsinib.

Do’stim, so’nib havaslaring
Chalinibsan tumovga.
Binafshaning nafaslari
Urilmoqda dimoqqa.

Jonsarakdir qalbda hislar,
Yana olg’a chopamiz.
Ketaversin umidsizlar,
Biz, baribir, topamiz,

Binafshajon, o’tdi bahor,
O’tdi yozlar, o’tdi kuz.
Keldim bir kun dunyo bilan
Shunday yaqin, yuzma-yuz.

Ishonch menga sabot berdi,
Saboq berdi to’zimdan.
Yuragimga kurash kirdi,
Qochdi uyqu ko’zimdan.

Binafshajon, bugun yana,
Tuyg’ular tirik, ziyrak.
Chorlayapsan bizni, ana,
Bo’lib yorug’ kelajak.

Etigimda loyi qat-qat
Qishning shaltoq yo’llarin,
Ketmoqdaman senga faqat
Uzatgancha qo’llarim.

Kundan-kunga yaqinroqsan,
Nafaslaring jonimda —
Hali erta… — Kimdir ba’zan
Ming’irlaydi yonimda.

To’xtamaymiz ammo bizlar,
Yana olg’a chopamiz.
Ketaversin umidsizlar,
Biz, baribir, topamiz!

Xurshid DAVRON
“QADRDON QUYOSH” TO’PLAMIDAN SHE’RLAR

Xurshid Davron 1952 yilning  20 yanvarida  Samarqand tumanidagi Chordara qishlog’ida  tug’ilgan. 1969 yili Toshkent Davlat universiteti jurnalistika fakul`tetining kechki bo’limiga kirib, kunduzi Toshkent qurilishlarida ishlaydi. 1971-1973 yillar davomida harbiy xizmatni o’tab qaytgach, o’qishni davom ettiradi. 1974 yildan 1992 yilgacha turli nashriyotlarda ishlaydi.
1979 yili birinchi va ikkinchi kitobi: «Qadrdon quyosh», «Shahardagi olma daraxti» bosilib chiqadi. Shundan so’ng shoirning quyidagi she’riy va nasriy kitoblari nashr etiladi: «Tungi bog’lar» (1981), «Uchib boraman qushlar bilan» (1983), «To’marisning ko’zlari» (1984), «Bolalikning ovozi» (1986), «Qaqnus» (1987), «Samarqand xayoli» (1991), «Sohibqiron nabirasi» (1995), «Shahidlar shohi» (1998, 2008) «Bahordan bir kun oldin» (1997), «Bibixonim qissasi (2007) .
Tarjimon sifatida atoqli turk adibi Nomiq Kamolning «Jaloliddin Xorazmshoh» fojiasini, Sel`ma Lagerlyofning «Nil`sning yovvoyi g’ozlar bilan g’aroyib sayohati» qissasini, turk, rus, ozarbayjon, latish, yapon, frantsuz shoirlari she’rlarini o’zbekchalashtirgan. Sharq va G’arb shoirlarining muhabbat haqidagi asarlaridan iborat «Qirq bir oshiq daftari» (1989), mumtoz va zamonaviy yapon shoirlarining she’rlaridan tarkib topgan «Dengiz yaproqlari» (1988) to’plamlari Xurshid Davron tarjimasida chop etilgan.
Drama yo’nalishida «Alg’ul yoxud Mirzo Ulug’bek», «Bobur shoh yoxud Sog’inch» kabi tarixiy dramalarni yaratgan. Adib xalqaro miqyosda nishonlangan Amir Temurning 660, Ulug’bekning 600 yilligiga, Buxoroning 2500 yilligiga, Xalqaro «Sharq taronalari» musiqa festivali (1997 yildan to 2015 yilgacha), Parijda YUNESKO qarorgohida, «Odeon» teatrida namoyish etilgan Buxoro va Xivaning 2500 yilligiga bag’ishlab o’tkazilgan teatrlashtirilgan tomoshalar va O’zbekiston televideniesida namoyish etilgan 21 qismli «Temurnoma», 2 qismli «Buxoroyi Sharif» videofilmlari stsenariylari muallifi. Xurshid Davronga 1997 yili «O’zbekiston xalq shoiri» unvoni berilgan.

* * *

Men ertaga juda erta
Tinch uyqumni buzaman.
Oq ko’ylagim kiyaman-da,
Dalalarni kezaman.

Yashilgina maysalarning
Bandlariga bosib lab,
Erkalayman qizaloqday,
Qulog’iga shivirlab.

Keyin oyning yelkasiga
Qo’limni qo’yib beun,
Yuragimni ochaman,
Oydin bo’lar o’sha tun…

* * *

Jiyda gulin isladim
Bolalarday entikib.
Bolaligim izladim
Dalalarga ko’z tikib.

Huv, olis-olislarga
Quyoshday singib ketay.
Biroq, o’tga ko’milib
Yig’lagim kelsa, netay?

Yig’lama deb, shivirlab
Yupata boshlar ajib,
Mittigina boychechak
Qo’llarimdan ushlab jim.

* * *

Tokchada dasta yalpiz,
Huzur berar bemorga.
Doridan dim xonamiz
Go’yo to’ldi bahorga.

Nimanidir eslaydi,
Urinadi kulishga
Va lekin yalpiz hidi
To’kiladi bolishga.

Dunyo ham ko’zlariga
Go’yo yalpiz ko’kati.
Kechalari uyg’onib
U yalpizni o’padi.

* * *

Hali osmon dilimday xira,
Hali quyosh ham g’ira-shira.
Ko’zlarini uqalar tolzor,
Hali quyosh o’zi taftga zor.

Qish va bahor o’rtasi bir kun.
Kutgil, yurak, erta tong payti
Kurtaklarni tashlab ketar tun
Va osmonda quyosh gullaydi.

* * *

U ayolning qo’llari dag’al,
U ayolning ko’ylagi dag’al.
Uni har kun kaltaklar eri,
Har kun yuzda ko’karar dog’lar.

Kecha nogoh yo’lning chetida
Ko’rib qoldim o’sha ayolni:
U hidlardi men sezmay o’tgan
Mittigina marvarid gulni.

* * *

Dunyoning bezavol tongida
Entikib ko’z ochding, yalpizim.
Kun botdi. Tun bo’yi dunyoda,
Yalpizim, men seni izladim.

Yulduzlar qush bo’lib uchdilar,
Kiprikka qo’ndilar yosh bo’lib.
Ko’zlarim tun rangin ichdilar,
Ko’z yoshim to’kildi tosh bo’lib.

Qaylarga bekitdi izlaring
Bog’larda mudragan saraton.
Tun bo’yi qush bo’lib bo’zladim,
Bo’g’zimga tiqilib qoldi tong.

* * *

Dalalarning qoq o’rtasida
Yeru-osmon aro bir ertak –
Yulduzlarning mayin sasidan
Tebranadi oppoq belanchak.

Uxlab qolar horigan ota,
Uxlab qolar terimchi suluv.
Uxlab qolar chorbog’ ortida
Ariqchada jildiragan suv.

Faqat qora ko’zlarin ochib,
Hayrat bilan to’lganda quchoq,
Onasiga o’xshatib oyni
Talpinadi oyday chaqaloq

Va mehrdan iyib, ko’ksini
Chaqaloqqa tutar oy xushhol,
So’ng allalar aytib, o’ksinib
Belanchakni tebratar shamol…

* * *

Terimchi qizlar
Shoxlardagi qushlarday yengil,
Qomatlari xayol,
Quyosh isi anqib turar chehralaridan.
Ular
To’lib ketgan armonlar kabi,
Egatlarga egilgan.
Orzulari mezonlar kabi
Oppoq bo’lib uchib yurguvchi
Oydin shamollarga osilgan.

Huv… Bo’g’ilib sayragan
qushdan ham uzoq,
Qishlog’imning cheksiz dalalarida,
Oppoq shiyponlarda ko’ksini titroq,
Iliq, moviy shamollar o’pib,
Uxlab yotar terimchi qizlar
Tushlarini quyoshga ko’mib…

* * *

Ko’z o’ngimda bepoyon bog’lar,
Yaproqlarda tilla rang g’ubor.
Yaqinlashib qolgandek tog’lar,
Havo shunday tiniq, beg’ubor.

Shitirlagan kechki yomg’ir ham,
Tumanlarni quchoqlagan tong,
Qop-qoraygan dalayu qir ham,
Bari menga tanish, qadrdon.

Daraxtlarda lovillar gulxan,
Yuragimda uning tafti bor.
Bog’chadagi xazonlar bilan
Uchib yurar kechagi bahor.

Meni tashlab ketmoqchi do’stni
To’xtatmoqchi bo’lganday shu on
Men jimgina qo’lim cho’zaman
Yonayotgan gulxanlar tomon.

“SHAHARDAGI OLMA DARAXTI” TO’PLAMIDAN SHE’RLAR

* * *

Moviy rangli osmonga boqdim,
Osmonimga aylandi osmon.
Zumrad dala meniki bo’ldi
Boqqanimda cheksizlik tomon.

Pishib yotgan bog’larga boqdim
Va ko’ksimga boshin qo’ydi kuz.
Tong nurining to’lqinida jim
Yuragimga kiradi yulduz.

Ichdim o’tli shamollarni men,
Shamollarga aylandi bag’rim.
Sevdim gulu ayollarni men
Va hayotni yonib kuyladim.

Har kimning ham bo’lsin osmoni,
O’t gullari bo’lsin qalbining.
Erkday ulug’ O’zbekistoni,
Cheksizligi bo’lsin har kimning…

* * *

Tabiatdir mening davomim,
Tutash erur bag’rim bag’riga.
Umrim bog’liq oyu oftobi
Daryo, dala, daraxtlariga.

Yalpizlarni quchoqlab sarxush,
Muhabbatga chulg’anar qalbim.
Boshim uzra uchib o’tar qush,
Xayolimning davomi kabi.

Tunlar nafas olmay yotaman,
Meni quchar quvonchu alam…
Daraxt kulgusini ko’rganman,
Ko’rganman ko’z yoshlarini ham.

* * *

Hammani unutib qo’yibman…
Hech kimni tanimay va bilmay
Qishloqni men kezib yuribman.

Bu men-ku, qadrdon jo’ralar!
Bu men-ku, onajon, dadajon!
Ovoz yo’q… Ko’ksimda yig’lar qon.

Va shunda boshimda aylanib,
Yarmi ko’k, yarmi oq va qora,
Qo’limga talpindi bitta barg.

“Men seni taniyman”, dedi u.
Ko’zimda tirqirab ketdi yosh,
Bag’rimga bosdim men entikib…

* * *

Bu dunyoda orzu qilish soatlari bor,
Ayniqsa, tunda, yulduzlar ostida,
Yashilgina sayhonlikda, o’tlar ustida
Hayratni quchoqlab yotganda.

Bu dunyoda azoblanish soatlari bor,
Ayniqsa, tunda, yulduzlar ostida,
Yashilgina sayhonlikda, o’tlar ustida
Hasratni quchoqlab yotganda.

Bu dunyoda sevish, sevilish soatlari bor,
Ayniqsa, tunda, yulduzlar ostida,
Yashilgina sayhonlikda, o’tlar ustida
Xayolni quchoqlab yotganda,
Hayotni quchoqlab yotganda,
Ayolni quchoqlab yotganda.

* * *

Eshiklar to’satdan bir quchoq nurni
Sochib yuboradi tunning ko’ksiga.
Eshikni yopaman, tinch ko’chalarni
Kezib termilaman oyning raqsiga.

Keyin dalalarga chiqib ketaman,
Men bilan bog’larda tentiraydi tun.
Bulutlar oqadi. Ko’zni tutaman,
Poyimda maysalar shivirlar afsun.

Tun shaharni quchgan.
Baxtli ayollar
Erkaklar ko’ksiga qo’yadilar bosh –
Uxlar choyshablarga o’ralgan gullar,
Ko’rpani toblashib mushukday yuvvosh.

Faqat uzoqlarda, tungi qirlarda
Ko’zlari qora qiz, qoshi qora qiz
Yigitning ko’ksiga emas, dalada
Uvatga bosh qo’yib uxlaydi yolg’iz.

* * *

Sen kelasan…
Sen kelganda
Toshgan daryo bo’laman.
Beda ortgan aravaday
Xushbo’ydirman sen bilan.

Sen ketasan…
Ortingdan men
Boqarman cho’l yo’lida
Aravadan tushib qolgan
Xushbo’y beda guliday…

* * *

Tush ko’raman olis qishloqni,
Tun sutini ichar u mudrab
Va tishlangan, yarim pishloqni –
Oyni o’par daraxtlar titrab.

Hali juda olisda Zuhra,
Ammo bu dam titrar misli qush
Supadagi belanchak uzra
Hilol sochgan oltin va kumush.

Men uxlayman xotirjam, yolg’iz,
Yurak esa bo’ladi karaxt –
Tushlarimga kiradi yalpiz,
Qo’riqlaydi tushimni daraxt.

 

* * *

Bog’ kezaman.
Bormi bunda sir,
Biror afsun bormi yo, bunda
Hayajonga to’lgan musavvir
Uyg’onadi mening qalbimda.

Qop-qoraygan bog’larni kezib
Chekinarkan kuzning qo’shini,
Rang izlaydi musavvir ko’zi,
Daraxtzorga bargdek qo’shilib.

Za’far xazon qush kabi uchar,
Va rutubat – kech kuz chalgan soz.
Uning ko’zi goh titrab tushar,
Goh quvonar misli oltin yoz.

U Levitan sezmagan rangni
Taniydi-yu, ko’zi javdirab,
Yuragida kechgan ohangni
Bo’yay boshlar shu rangga qarab.

Sezar – yaproq yurakka o’xshar,
Ha, shu oddiy asalrang yaproq
Tosh yo’lakka aylanib tushar,
Qo’zg’atgancha yurakda titroq

Va shu titroq uyg’ongan mahal,
Nimagadir bo’lib muntazir,
Kechgan umrin etmoqchidek hal
Uyg’onadi ko’ksimda shoir.

* * *

Tunda silkitarkan daraxtni shamol,
Daraxtlar titrarkan mahzun, bukchayib,
Daraxtzor qoshiga kelar bir ayol,
Nozik oyoqlarin shabnamga chayib.

U gullar sochadi hovuch-hovuchlab,
Hayratga to’ladi armonli bog’lar.
U kuylay boshlasa, gullarni tishlab
Uyg’ona boshlaydi qurigan shoxlar.