Алишер Навоийнинг ҳар бир ғазали ўзига хос ёндошиш, ўзига хос таҳлил ва тафсир усулини тақозо этади, чунки ҳар бир ғазал алоҳида руҳий ҳолат, алоҳида бадиий фикр ва ҳис-туйғулар ривожини ифодалаб келади, тасвир тарзи, санъатлар мунтазамлиги ва мутаносиблиги ҳам шунга мувофиқ. Мазкур ғазалда эса Ишқ водийсида мушкилотларга дуч келгаи ошиқнинг бир лаҳзалик ҳолати, иккиланиши, ғайрнинг сўзига қулоқ солиб, гўё вақтинча «араз», «истиғно» билан ёридан юз ўгиришга беҳуда уриниши тасвирланади.

Нажмиддин Комилов
«АҲД ҚИЛДИМ: ИШҚ ЛАФЗИН…»

Аҳд қилдим, ишқ лафзин тилга мазкур этмайин,
Тил неким, хомам тилидин доғи мастур этмайин.

Барча элга фитна бўлған кўзга мафтун бўлмайин,
Ҳар киши наззора айлар юзни манзур этмайин.

Ишқ куфри бирла тақво хонақоҳин бузмайин,
Бут хаёлиднн кўнгул дайрини маъмур этмайин.

Ҳар кеча бир лаб майи васлидин этмай жонни маст,
Ҳар кун анинг ҳажрида кўнглумни махмур этмайин.

Гар чидай олмай кўнгул берсам бировга ногаҳон,
Бори эл ичра чидай олғанча машҳур этмайин.

Ишқу май анжоми чун ҳажр ўлди, қўй, эй шайхким,
Ўзни бу иқболдин куч бирла маҳжур этмайин.

Зулм ила эл жониға ўт ёқма, эйким, шоҳсен,
Гар десанг дўзах ўтиға жонни маҳрур этмайин.

Гарчи маъзур ўлди маъмур, эй Навоий, ўзни мен
Дўст маъмур айлаган хидматда маъзур этмайин.

Алишер Навоийнинг ҳар бир ғазали ўзига хос ёндошиш, ўзига хос таҳлил ва тафсир усулини тақозо этади, чунки ҳар бир ғазал алоҳида руҳий ҳолат, алоҳида бадиий фикр ва ҳис-туйғулар ривожини ифодалаб келади, тасвир тарзи, санъатлар мунтазамлиги ва мутаносиблиги ҳам шунга мувофиқ. Мазкур ғазалда эса Ишқ водийсида мушкилотларга дуч келгаи ошиқнинг бир лаҳзалик ҳолати, иккиланиши, ғайрнинг сўзига қулоқ солиб, гўё вақтинча «араз», «истиғно» билан ёридан юз ўгиришга беҳуда уриниши тасвирланади. Одатда истиғно (ўзини озод ҳисоблаш, ноз қилиш, араз) маъшуқ хислати бўлиши керак, ошиқ эса ниёзманд, ҳамма вақт ёрга содиқ одамдир. У шу хислати билан машҳур. Бу ерда анъанага хилоф равишда иш тутилмадимикин? Йўқ, ундай эмас. Навоий лирик қаҳрамонининг озурдалигини маъшуқ нози сингари тушунмаслигимиз керак. Бу «истиғно» — ишқдан тавба-тазарруъ «аҳди» замирида ошуқ кўнглининг ҳар қандай азобларга бардош бериши, дарду балоларга тайёр туриши маъноси ётади. Ошиқ ишқ қийноқларидан қутулишга чора излайди, аммо қўллаган тадбирлари беҳуда бўлиб чиқади. Чунки у бу домга абадул-абад гирифтор, ишқни тилга олмайман, дейди, лекин у тилига келаверади, сирини элга билдиргиси келмайди, аммо дарди ошкор бўлаверади. Зеро, ошиқнинг инон-ихтиёри ўзида эмас. Одамда шундай ҳолатлар бўладики, оҳанрабодай тортиб турган нарсадан ҳам безор бўлсанг, жоннинг қийноғисиз яшаш мумкин эмаслигини, қутулишга интилиб, қутулолмаслигингни англаб баттар изтироб чекасан. Навоий айни шу руҳий ҳолатни қаламга олган, яъни тилда тавба қилиб, инкор этиб, аслида кўнгил қаърида бунинг аксини тасдиқлаш, ўзига хос шеърий санъат бу. Бир неча байтда кўринадиган, баъзан бутун ғазал бўйлаб ёйиладиган ушбу усулнинг классик шеършуносликда номи йўқ. Воқеан, Навоий каби улуғ шоирларнинг турфа санъатлари, услубий ихтироларига ном топиш, уларни тадқиқ этиш осои юмуш эмас. Навоий худди сон-саноқсиз усул-йўлларни ёд биладиган, ҳар гал янги, ҳайратланарли юришларни ўйлаб топиб, ғалабага эришадиган шоҳмотчи мисол иш тутади. Сўзнинг битмас-туганмас имкониятлари, мутассир этувчи ифодавий қудратини намойиш этади. Сўздан мўъжиза яратиш, классикларнинг ўз тили билан айтганда, сўзнинг додини бериш — пайғамбар санъаткорларга насиб бўлган бахт.

Рамали мусаммани маҳзуф баҳрида ёзилган ушбу ғазалнинг аввалги беш байти ана шу тавба-тазарруъ мазмунида, яъни инкор — тасдиқ усулида ёзилган, шу жиҳати билан бу байтлар ўзаро боғланиб келади. Қолган уч байт газалнинг умумий мазмуни билан бевосита эмас, балки бавосита боғланади. Шу сабабли ғазални пароканда дея олмаймиз. Тўғрисини айтганда, мен «пароканда» истилоҳини шеърга нисбатан қўллашга қаршиман. Чунки парокандалик бадиий асарга хос хусусият эмас, у бутунлай боғланмаган байтлар йиғиндисини билдиради. Улуғ шоирларда, жумладан, Навоийда бундай шеър йўқ. Байтлар, юзаки қараганда, мазмунан боғланмаган, турли мавзуда бўлиб туюлса-да, ботинан улар ўзаро алоқадор. Шунинг учун бундай ғазаллар таҳлилида бевосита боғланиш (мусаллас) ва бавосита боғланиш деган тушунчалардан фойдаланишни маъқул деб биламан. Шундай қилиб, мазкур ғазал ҳасби ҳол, яъни ошиқ кечинмаларини ифодалайдиган асар бўлиб, байтлари қуйидагича шарҳланиши мумкин.

Биринчи байт:

Аҳд қилдим: ишқ лафзин тилга мазкур этмайин,
Тил неким, хомам тилидин доғи мастур этмайин.

«Мазкур» — зикр этиш, тилга олиш, «хома» — қалам, «мазкур» — ёзиш, рақам этиш. Қолгаи сўзлар тушунарли. Аммо, бу байтнинг, қолаверса, бутун ғазалнинг ўзак — калит сўзи ишқдир. Ишқ нима? Одамлар орасидаги алоҳида майл, севги, муҳаббат, деб жавоб берамиз дафъатан ва аксар аёл билан эркакнинг ўзаро муносабатлари, бир-бирига интилишини кўз олдимизга келтирамиз. Албатта, аёл ва эркак орасидаги муносабат оила асосига қурилса ёмон бўлмайди, бу ҳаёт қонунига мувофиқ, чунки ҳаётнинг ўзи ҳам муҳаббатдан яралган. Лекин Ишқни кенгроқ маънода, кайҳоний андоза олиб қарасак-чи! Суфий орифлар тушунадиган маъноларга диққат қилсак-чи? Ахир, Навоий ишқнинг ана шу маъноларига кўпроқ эътибор берганку. Суфийлар талқинига кўра, ишқ — дўстлик туйғусининг олий даражага кўтарилиши: дўст орқали маърифатни, илоҳни севиш. Воқеан, «дўст» тушунчасининг ўзи ҳам кўп маъноли, «дўст» деганда улар юксак заковат, қалбида эзгулик нури порлаб турган инсон ва Мутлақ илоҳни англаганлар. Ана шундай дўст, яъни ёр ишқига гирифтор бўлган одамлар бир-бирларисиз туролмайдилар, агарчи бу боғланиш юз кулфат ва ранж келтирса-да. Шунинг учун ишқ сўзи ранж, дард сўзлари билан маънодош бўлиб қолган. Бу сўзнинг асл этимологик маъноси ҳам шунга ишора этади: у арабча «ашақа» (зарпечак) сўзидан келиб чиққан. Зарпечак, биламизки, ўт-ўланлар, Дарахтларга ўралиб олиб, уларнинг ширасини сўриб қуритадиган гиёҳ. «Ишқ ҳам авжга кўтарилганда бамисоли зарпечакдай одамни бедармон қилади, сезиш қобилиятини сусайтириб, еб-ичишдан маҳрум этади, ишққа чалинган кипшга ўзгаларнинг гап-сўзи малол келади, у дўстдан бошқага қарамайди», дейди «Истилоҳоти урафо» лугатининг муаллифи Саййид Жаъфар Сажжодий (289-6.). У яна давом эттиради: «Дейдиларки, ишқ шундай бир ўтки, ошиқнигина эмас, маъшуқни ҳам ёндиради, ишқ бало дарёсидир ва илоҳий жунундир ва дилнинг маъшуқ сари қиём этишидир». Ишқ олдида денгизлар — томчи, тоғлар — зарра. У денгизни жўшу хурўшга келтириб, тоғни талқон қила олади. «Эй ишқ, балойи жон эрурсан, ҳам жонима дармон эрурсан», дейди Алишер Навоий «Лайли ва Мажнун»да. Тариқат бўйича ишқ мақоматдан кейин келадиган ҳол мартабаларидан бири. Бу мартабада соликка илоҳий жамол кўрина бошлайди, унинг бетоқатлиги, қалб ҳарорати зўраяди. Бу мартабага эришиш учун не-не руҳий синовлар, тараққиёт манзилларини босиб, покланиб ўтиш керак. Бу азобларга бардош бера олмаганлар ярим йўлда қоладилар. Демак, илоҳий жамолга етишиш учун сабр, барча азобларга бўйсуниш иродаси зарур, бўлмаса, қийноқларга чидай олмай, Навоийнинг лирик қаҳрамони каби: «Энди ишқ сўзини тилга олмасликка аҳд қилади», дейиши ҳеч гап эмас. Гирифторлик гирдоби ичидаги ҳасрат бу, аммо у ёлғон «аҳд». Аслида ошиқ баттар бу баҳри азимга шўнғимоқчи, зеро ошиқнинг занжири ҳам, қаноти ҳам ишқ, уни буд этадиган ҳам нобуд қиладиган ҳам қутулиб бўлмас шу Буюк Жозиба. Шоир иккинчи ва учинчи байтларда «аҳди»ии мустаҳкамлайди; чунончи, иккинчи байт:

Барча элга фитна бўлғон кўзга мафтун бўлмайин,
Ҳар киши наззора айлар юзни манзур этмайин.

Яъни: «Барчани фитна-фириб билан алдаган кўзга мафтун бўлмасликка (алданмасликка), барча қарайдиган юзга қарамасликка аҳд қилдим». Барчани фитна билан ўзига мафтуи этадиган кўз дунё бўлиши ҳам, дунё нафосати билан боққан Мутлақ руҳ чашмаси бўлиши ҳам, юз-кўзидан нур ёғилиб турган комил инсон бўлиши ҳам мумкин. Ҳар ҳолда маъшуқ кўзи фитнакор, алдамчи эканлиги аниқ, у барчани ошуфта этади. Ишқ аслида ана шу мафтункор юзу кўзга қарашдан бошланган, ўша кўзларки, бечора ошиқни бир лаҳза тинч қўймайди. Хўш, агар юз ва кўз илоҳий сифат — тажаллиёт белгиси бўлса, нега у мафтункор, алдамчи? Гап шундаки, суфийлар наздида маъшуқ кўзи — басират даражаси, яъни қалб кўзининг ўткирлиги ва ҳам айни вақтда у ошиқни имтиҳон этувчи, синовдан ўтказувчи куч. Илоҳий жамол турли кўринишда жилоланиб, қалбга йўл излайди. Жило, мавж, товланиш — сеҳру жоду, мафтупкорлик эмаси? Кўз, шу билан бирга, ғайбнинг манбаи, снру асрор чашмаси. Юз эса — илоҳиёт жамолининг тимсоли ва комил инсон чеҳраси. Навоий даври кишиларнинг ва буюк шоирнинг шахсий тушунчасм ана шундай. Ҳам олам нафосати, ҳам инсон қалби гўзаллиги ҳамда барча гўзалларнинг гўзали, барча равшанликлар манбаи деб ҳисобланган Илоҳни бир ибора, бир ташбиҳ билан ифодалаш, уни лирик кечинма орқали ёниб куйлаш. Буларнинг ҳаммаси Яхшилик ва Эзгуликка ошиқликни таърифлаш ва охир-оқибат инсон маънавиётини юксалтиришга хизмат этиш истагидан туғилган. Оқил ва одил иясоннинг юраги илоҳ фазилати билан тўлиқ ва бу унинг аъмоли, фитратида намоён бўлади, бошқалар шу қалбнинг файзини идрок этиб, уидан баҳра олиб, илоҳга яқинлашадилар. Шунинг учун бундай файзли одамлар эътиборни тортади, ҳамма уларга қараб интилади, уларнинг хоки пойини кўзига суртади. Шу учун бу илоҳий юз ва «фитнакор» кўзлардан бекиниш қийин, улардан бекиниш — илоҳдан юз ўгириш билан баробар! Яхшиси, Ишқ оловида ёниш насиб этсин, жоду кўзлардан жудо қилмасин.

Учинчи байт:

Ишқ куфури бирла тақво хонақосин бузмайин,
Бут хаёлидин кўнгил дайрини маъмур этмайин.

Ишқ — куфр, ошиқ бўлиш — кофирлик. Ву кимнииг фикри? Албатта, мутаассиб диндорлар, ишқу ошиқликнинг ҳақиқий маъносини тушуниб етмаган кишиларнинг фикри, улар ҳаётни, илоҳий муҳаббатни куйлаган шоирларни шундай тамғалар билан айбламоқчи бўлганлар. Лекин, қизиғи шу ердаки, тасаввуфнинг ваҳдатул вужуд фалсафасини чуқур идрок этган шайх-орифлар, айниқса Аттор, Румий, Ҳофиз, Жомий, Навоий, Машраб каби шоирлар буни ўзлари ҳам тан олганлар. Чунки суратпараст, масаланинг моҳиятига етмаган жоҳил руҳоний талқинидаги кофирлик билан суфий шоир назарда тутган кофирлик бошқа-бошқа нарсалардир. Руҳонийлар исломни тан олмаган, бутга сиғинган одамларни кофир десалар, суфийлар «касрат оламининг зулми, дунё талаби, ваҳдатдан жудоликни» куфр деб уқтирганлар («Миръот-ул ушшоқ»). Ишқнинг кофири бўлиш — суфий наздида ҳақиқий имонга эга бўлиш, нечуким, фарқлар, кўпликлар олами орқали, ёпиқлик пардасини кўтариш дунёни тарк этиш орқали ваҳдатга етилади. Диндор руҳоний илоҳни севишни эмас, унга сажда қилиш, тоат-ибодат билан жаннатий бўлишни тарғиб этади, суфий бўлса илоҳдан бошқасини тан олмайди, расм-русумлар, одат-маросимларни инкор этади, илоҳ жамоли акс этган барча мавжудотни, бутни ҳам, насроний қизни ҳам севиш мумкин, деб таълим беради. Шайх Санъонни эсланг (Навоийнинг «Лисон-ут тайр» асарн қаҳрамони). У римлик қизга ошиқ бўлиб, исломдан воз кечиб, насроний динига киради, ишқ йўлида нимаики юз берса — барига чидайди ва оқибатда илоҳий муҳаббатга эришади. Шайх Санъон саргузаштига диққат қилинса, ваҳдат майидан сархуш суфийлар эмас, балки тақводор зоҳид ва сохта шайхлар кофир бўлиб чиқади. Чунки «кофир — сифот. асмоъ ва афъол даражасидан ўтмаган одам» («Миръот-ул ушшоқ»)- Навоий «ишқ кофири» иборасини «бут» ва «дайр» сўзлари билан ёнма-ён қўллаган. Сабаби шуки, «бут — асосий матлаб, мақсад, яъни маъшуқ тимсоли», дайр эса — бутхона, оташпарастлар ибодатгоҳи бўлиб, тасаввуф истилоҳида орифлар мажлиси ва зоти аҳадият ҳузуридир. Кўнгил дайриии бут хаёли билан безашлик суҳбатини қўмсаш демак. Шундай қилиб, байтнинг мазмуни бундай: «Ишқнинг бехудликлари, парҳезсизлиги билан тақво-тийиниш, яъни зоҳид хонақосини бузмаслик, маъшуқага сиғиниш, унинг ёдида отиш фикри билан кўнгил уйини обод этмасликка аҳд қилдим», яъни пир суҳбатидан дилимни узтшга сўз бердим.

Тўртинчи байт:

Ҳар кеча бир лаб майи васлидин этмай жонни маст,
Ҳар кун онинг ҳажрида кўнглимни махмур этмайин.

…сўзлари ҳам таъод ва ҳам таносуб санъатларини ҳосил қилиб, аввалги байтларда ифодаланган ошиқлик шартларини инкор этиш билан давом эттирилгаи. Сўфиёна талқинга риоя этадиган бўлсак, «лаб — маънавиёт оламидан малаклар воситасида анбиё ва орифларга нозил бўлиб, завқ ва илҳом пайтида улар кўнглидап тилига кўчадиган калом» («Миръот-ул угашоқ»), май — илоҳий тажаллиёт, махмур — шу ваҳдат майидан бехудлик. Байтнинг мазмуни: «Ҳар кеча бир ширин лаб, яъни ориф кўнглида пайдо бўлган илоҳий каломни эшитиш лаззатидан жонимни маст қилмайип ва ҳар куии шу Каломдан ажралиб, кўнглимни хуморли (бу сўз қўмсаш, соғиниш маъносида ишлатилган) қилмайин, деб қарор этдим». Ёки мана буидай шарҳлаш ҳам мумкин: «Ҳар кеча пири орифнинг маънавиёт оламидан ваҳий тушган каломи лаззатидан жонни хушнуд этиш ва ҳар кун ўша маърифат каломини қўмсаб, хумор бўлишдан тийинайин дедим». Навоий бу байтда. кёча ва кундузни қиёслаганда ёруғлик ва Зулумотци эмас, балки аксинча, кечаси бўладиган пиру мурид орасидаги хилват суҳбатларни, куидузи ва уларнинг ўзаро ажралиб кетишларини назарда тутган. Демак, Ошиқ учун бундай кундузлардан кўра, пир васли мунаввар этган тун афзал.

Шу тариқа, тўртта байтда ошиқнинг ўз маслагидан қайтишдаги «аҳд»лари баён этилиб, шеърнинг оҳанги, матн қабатидаги маъиолар эса, барча «аҳд»лар ёлғон эканини, инкорларнинг замирида тасдиқ яширинганиии билдириб туради. Ошиқнинг ана шу кинояли ҳолатини англатиш учун шоир бешинчи байтда оҳиста «мантиқий ўтиш» усулини қўллайди, газал мазмунига ўзгариш киритилади.

Мана ўша байт:

Гар чидай олмай кўнгул берсам бировга ногаҳон,
Бори эл ичра чидай олгунча машҳур этмайин,

Ошиқликнинг талабларидан воз кечишта «аҳд» қилган лирик қаҳрамон энди ўзининг бунга чидай олмаслигини англайди, энди у бир гўзалга, мукаррам дўсти азизга кўигил бериши муқаррар. Лекин энди у ишқини пинҳон тутишга «аҳд» қилади. Аммо бу иш имкондан хориж, чунки ошиқлик ошкоро бўлмай иложи йўқ — дардни яширсанг, иситмаси ошкора қилади.

Шундай экан, ишқ ва майни (ваҳдоният нурини) тарк этиб бўлмайди.

Ишқу май анжоми чун ҳакир ўлди, қўй, эй шайхким,
Ўзни бу иқболдин куч бирла маҳжур этмайин.

Анжом — тугалланиш, оқибат демак, Маҳжур — айрилиқда қолган одам. Байтнинг насрий мазмуни эса бундай: «Ишқ ва май, яъни илоҳий неъматга интилишни йиғиштириб қўйиш, тарк этишнинг оқибати ҳажр-айрилиқдир. Қўй, эй шайхким, ўзимни бу саодат — ошиқлик ва бодапарастлик саодатидан куч билан ажратмайин».

Мана энди ҳаммаси равшан бўлди: Алишер Навоий тақводор шайх гапига кириб, ошиқликни тарк этмоқчи бўлган одамнинг аҳволини кўрсатмоқчи экан. Шайх ишқни куфр этиб, беҳуда, маънисиз нарса деб тушунтирган, уни тилга олмасликка, фитначи кўзларга қарамасликка чақирган. Аммо ошиқ охири билдики, ишқдан — илоҳий файздан ажралиш азоби ишқ азобидан кўра ҳам зўрроқ, йўқ-йўқ, бугина эмас, ошиқлик азоби ҳузур-ҳаловатга элтувчи, руҳий камолот сари етакловчи тозаланиш, халос бўлиш азоби. Шунинг учун бу азоб — саодат. Хуллас, лирик қаҳрамон ғазалнинг олтинчи байтига келиб, ўз баённомаси («аҳди»)дан бутунлай қайтади, унинг олдин айтган гаплари ўз-ўзини синаш, ёхуд аллақандай кинояли усулда ишқ оловининг шуҳратини муболағали қилиб ифодалашдай таассурот қолдиради. Инкор замиридаги тасдиқ зоҳирий тасдиққа айлаииб, ошиқнинг ўз имкону эътиқодида собит эканлиги маълум бўлади. Мана шундан кейин Навоий қуйидаги умумий контексга «ёпишмайдиган» еттинчи байтни келтиради:

Зулм ила эл жонига ўт ёқма, эй ким шоҳсен.
Гар десанг дўзах ўтига жонни маҳрур этмайин.

Ошиқона ва орифона ғазалларда, кўпроқ мақтаъдан олдинги байтда бирор ўтит-насиҳат қилиш кам учрайдигаи ҳодиса эмас. Бундай ҳолни Ҳофизу Саъдий, Жомий ва Навоийда тез-тез учратамиз. «Дўзах оловига жоним куймасин десанг, эй шоҳ, зулм билан халқ жонига ўт ёқма». Бунинг олдинги байтларга алоқадорлик жойи борми? Бевосита эмас, аммо бавосита бор. Ишқсизлик, илоҳдан бехабарликнинг ўзи зулм, демак, бундай одам подшо бўлса — эл ҳолига вой, чунки ишқи йўқ одам бераҳм, бешафқат бўлади. Илоҳ ишқи, умуман кўнгилнинг муҳаббатга мойиллиги одамни адолат ва инсофга ошно этади. Навоийнинг бу қистирма иасиҳат байти шундан далолат берадики, у лирик кечинмалар тасвири асносида ҳам шоҳни адолатга чақириш, золимларни жазолаш, халқни улардан халос этиш ғоясини ўтказишни лозим топган ва буни зарур деб ҳисоблаган. Ишқ, Илоҳ, Адолат тушунчалари Навоий учун бир-бири билан зич алоқадор. Унинг катта-кичик барча асарларига бу ғоя сингдирилган. Ғазалнинг мақтаъи ҳам еттинчи байт каби умумий мазмунга тўгридан-тўғри боғланмайди, шуниигдек, у еттинчи байтиинг ўзига ҳам унчалик яқин эмас.

Гарчи маъзур ўлди маъмур, эй Навоий ўзни мен
Дўст маъмур айлаган хизматда маъзур этмайин.

Маъмур сўзининг бир маъноси амр-фармон, иккинчи маъноси обод, фаровонлик. Маъзур — узрли, кечирилгаи. Ву икки сўз байтда тажнис ва таносиб санъатини яратишга хизмат қилган. Яъни: «Гарчи маъмур — маъруз (подшо амри вожиб бўлганидай дўст хоҳиши ҳам вожиб) деган мақолга асосан, эй Навоий, мен ўзимии дўст амр айлаган хизматдан четга тортмайин». Ёки: «Узрларим кўпайиб кетди, эй Навоий, дўст амр айлаган хизматдан ўзимни маъмур тутмайин» ва яна: «Гарчи узрхоҳлик кўпайиб кетган бўлса ҳам, эй Навоий, мен дўст обод айлаган мажлис хизматидан бўйин товламайин».

Бу уч изоҳимизда ҳам Навоий байтининг маъноларидан қайсидир томони акс этди, бироқ, назаримда, иккинчи кўриниш ҳақиқатга хийла яқин, чунки у ғазалнинг умумий мазмунини якунлай олади. Мақтаъдан бошлаб давом этган «аҳд»ларини шоир узрхоҳлик деб айтади, яъни узрим жуда кўпайиб кетди, кел, гапни қисқа қилиб, Дўст амр этган хизматни узр айтмасдан бажарайин, дейди у. Ошиқ учул дўстнинг хизматидан шарафли иш йўқ, у доим бунга тайёр туриши керак. Улуғ шоирииш маслаги шу эди.

Najmiddin Komilov
«AHD QILDIM: ISHQ LAFZIN…»

Ahd qildim, ishq lafzin tilga mazkur etmayin,
Til nekim, xomam tilidin dog’i mastur etmayin.

Barcha elga fitna bo’lg’an ko’zga maftun bo’lmayin,
Har kishi nazzora aylar yuzni manzur etmayin.

Ishq kufri birla taqvo xonaqohin buzmayin,
But xayolidnn ko’ngul dayrini ma’mur etmayin.

Har kecha bir lab mayi vaslidin etmay jonni mast,
Har kun aning hajrida ko’nglumni maxmur etmayin.

Gar chiday olmay ko’ngul bersam birovga nogahon,
Bori el ichra chiday olg’ancha mashhur etmayin.

Ishqu may anjomi chun hajr o’ldi, qo’y, ey shayxkim,
O’zni bu iqboldin kuch birla mahjur etmayin.

Zulm ila el jonig’a o’t yoqma, eykim, shohsen,
Gar desang do’zax o’tig’a jonni mahrur etmayin.

Garchi ma’zur o’ldi ma’mur, ey Navoiy, o’zni men
Do’st ma’mur aylagan xidmatda ma’zur etmayin.

Alisher Navoiyning har bir g’azali o’ziga xos yondoshish, o’ziga xos tahlil va tafsir usulini taqozo etadi, chunki har bir g’azal alohida ruhiy holat, alohida badiiy fikr va his-tuyg’ular rivojini ifodalab keladi, tasvir tarzi, san’atlar muntazamligi va mutanosibligi ham shunga muvofiq. Mazkur g’azalda esa Ishq vodiysida mushkilotlarga duch kelgai oshiqning bir lahzalik holati, ikkilanishi, g’ayrning so’ziga quloq solib, go’yo vaqtincha «araz», «istig’no» bilan yoridan yuz o’girishga behuda urinishi tasvirlanadi. Odatda istig’no (o’zini ozod hisoblash, noz qilish, araz) ma’shuq xislati bo’lishi kerak, oshiq esa niyozmand, hamma vaqt yorga sodiq odamdir. U shu xislati bilan mashhur. Bu yerda an’anaga xilof ravishda ish tutilmadimikin? Yo’q, unday emas. Navoiy lirik qahramonining ozurdaligini ma’shuq nozi singari tushunmasligimiz kerak. Bu «istig’no» — ishqdan tavba-tazarru’ «ahdi» zamirida oshuq ko’nglining har qanday azoblarga bardosh berishi, dardu balolarga tayyor turishi ma’nosi yotadi. Oshiq ishq qiynoqlaridan qutulishga chora izlaydi, ammo qo’llagan tadbirlari behuda bo’lib chiqadi. Chunki u bu domga abadul-abad giriftor, ishqni tilga olmayman, deydi, lekin u tiliga kelaveradi, sirini elga bildirgisi kelmaydi, ammo dardi oshkor bo’laveradi. Zero, oshiqning inon-ixtiyori o’zida emas. Odamda shunday holatlar bo’ladiki, ohanraboday tortib turgan narsadan ham bezor bo’lsang, jonning qiynog’isiz yashash mumkin emasligini, qutulishga intilib, qutulolmasligingni anglab battar iztirob chekasan. Navoiy ayni shu ruhiy holatni qalamga olgan, ya’ni tilda tavba qilib, inkor etib, aslida ko’ngil qa’rida buning aksini tasdiqlash, o’ziga xos she’riy san’at bu. Bir necha baytda ko’rinadigan, ba’zan butun g’azal bo’ylab yoyiladigan ushbu usulning klassik she’rshunoslikda nomi yo’q. Voqean, Navoiy kabi ulug’ shoirlarning turfa san’atlari, uslubiy ixtirolariga nom topish, ularni tadqiq etish osoi yumush emas. Navoiy xuddi son-sanoqsiz usul-yo’llarni yod biladigan, har gal yangi, hayratlanarli yurishlarni o’ylab topib, g’alabaga erishadigan shohmotchi misol ish tutadi. So’zning bitmas-tuganmas imkoniyatlari, mutassir etuvchi ifodaviy qudratini namoyish etadi. So’zdan mo»jiza yaratish, klassiklarning o’z tili bilan aytganda, so’zning dodini berish — payg’ambar san’atkorlarga nasib bo’lgan baxt.

Ramali musammani mahzuf bahrida yozilgan ushbu g’azalning avvalgi besh bayti ana shu tavba-tazarru’ mazmunida, ya’ni inkor — tasdiq usulida yozilgan, shu jihati bilan bu baytlar o’zaro bog’lanib keladi. Qolgan uch bayt gazalning umumiy mazmuni bilan bevosita emas, balki bavosita bog’lanadi. Shu sababli g’azalni parokanda deya olmaymiz. To’g’risini aytganda, men «parokanda» istilohini she’rga nisbatan qo’llashga qarshiman. Chunki parokandalik badiiy asarga xos xususiyat emas, u butunlay bog’lanmagan baytlar yig’indisini bildiradi. Ulug’ shoirlarda, jumladan, Navoiyda bunday she’r yo’q. Baytlar, yuzaki qaraganda, mazmunan bog’lanmagan, turli mavzuda bo’lib tuyulsa-da, botinan ular o’zaro aloqador. Shuning uchun bunday g’azallar tahlilida bevosita bog’lanish (musallas) va bavosita bog’lanish degan tushunchalardan foydalanishni ma’qul deb bilaman. Shunday qilib, mazkur g’azal hasbi hol, ya’ni oshiq kechinmalarini ifodalaydigan asar bo’lib, baytlari quyidagicha sharhlanishi mumkin.

Birinchi bayt:

Ahd qildim: ishq lafzin tilga mazkur etmayin,
Til nekim, xomam tilidin dog’i mastur etmayin.

«Mazkur» — zikr etish, tilga olish, «xoma» — qalam, «mazkur» — yozish, raqam etish. Qolgai so’zlar tushunarli. Ammo, bu baytning, qolaversa, butun g’azalning o’zak — kalit so’zi ishqdir. Ishq nima? Odamlar orasidagi alohida mayl, sevgi, muhabbat, deb javob beramiz daf’atan va aksar ayol bilan erkakning o’zaro munosabatlari, bir-biriga intilishini ko’z oldimizga keltiramiz. Albatta, ayol va erkak orasidagi munosabat oila asosiga qurilsa yomon bo’lmaydi, buhayot qonuniga muvofiq, chunki hayotning o’zi ham muhabbatdan yaralgan. Lekin Ishqni kengroq ma’noda, kayhoniy andoza olib qarasak-chi! Sufiy oriflar tushunadigan ma’nolarga diqqat qilsak-chi? Axir, Navoiy ishqning ana shu ma’nolariga ko’proq e’tiborberganku. Sufiylar talqiniga ko’ra, ishq — do’stlik tuyg’usining oliy darajaga ko’tarilishi: do’st orqali ma’rifatni, ilohni sevish. Voqean, «do’st» tushunchasining o’zi ham ko’p ma’noli, «do’st» deganda ular yuksak zakovat, qalbida ezgulik nuri porlab turgan inson va Mutlaq ilohni anglaganlar. Ana shunday do’st, ya’ni yor ishqiga giriftor bo’lgan odamlar bir-birlarisiz turolmaydilar, agarchi bu bog’lanish yuz kulfat va ranj keltirsa-da. Shuning uchun ishq so’zi ranj, dard so’zlari bilan ma’nodosh bo’lib qolgan. Bu so’zning asl etimologik ma’nosi ham shunga ishora etadi: u arabcha «ashaqa» (zarpechak) so’zidan kelib chiqqan. Zarpechak, bilamizki, o’t-o’lanlar, Daraxtlarga o’ralib olib, ularning shirasini so’rib quritadigan giyoh. «Ishq ham avjga ko’tarilganda bamisoli zarpechakday odamni bedarmon qiladi, sezish qobiliyatini susaytirib, yeb-ichishdan mahrum etadi, ishqqa chalingan kipshga o’zgalarning gap-so’zi malol keladi, u do’stdan boshqaga qaramaydi», deydi «Istilohoti urafo» lugatining muallifi Sayyid Ja’far Sajjodiy (289-6.). U yana davom ettiradi: «Deydilarki, ishq shunday bir o’tki, oshiqnigina emas, ma’shuqni ham yondiradi, ishq balo daryosidir va ilohiy junundir va dilning ma’shuq sari qiyom etishidir». Ishq oldida dengizlar — tomchi, tog’lar — zarra. U dengizni jo’shu xuro’shga keltirib, tog’ni talqon qila oladi. «Ey ishq, baloyi jon erursan, ham jonima darmon erursan», deydi Alisher Navoiy «Layli va Majnun»da. Tariqat bo’yicha ishq maqomatdan keyin keladigan hol martabalaridan biri. Bu martabada solikka ilohiy jamol ko’rina boshlaydi, uning betoqatligi, qalb harorati zo’rayadi. Bu martabaga erishish uchun ne-ne ruhiy sinovlar, taraqqiyot manzillarini bosib, poklanib o’tish kerak. Bu azoblarga bardosh bera olmaganlar yarim yo’lda qoladilar. Demak, ilohiy jamolga yetishish uchun sabr, barcha azoblarga bo’ysunish irodasi zarur, bo’lmasa, qiynoqlarga chiday olmay, Navoiyning lirik qahramoni kabi: «Endi ishq so’zini tilga olmaslikka ahd qiladi», deyishi hech gap emas. Giriftorlik girdobi ichidagi hasrat bu, ammo u yolg’on «ahd». Aslida oshiq battar bu bahri azimga sho’ng’imoqchi, zero oshiqning zanjiri ham, qanoti ham ishq, uni bud etadigan ham nobud qiladigan ham qutulib bo’lmas shu Buyuk Joziba. Shoir ikkinchi va uchinchi baytlarda «ahdi»ii mustahkamlaydi; chunonchi, ikkinchi bayt:

Barcha elga fitna bo’lg’on ko’zga maftun bo’lmayin,
Har kishi nazzora aylar yuzni manzur etmayin.

Ya’ni: «Barchani fitna-firib bilan aldagan ko’zga maftun bo’lmaslikka (aldanmaslikka), barcha qaraydigan yuzga qaramaslikka ahd qildim». Barchani fitna bilan o’ziga maftui etadigan ko’z dunyo bo’lishi ham, dunyo nafosati bilan boqqan Mutlaq ruh chashmasi bo’lishi ham, yuz-ko’zidan nur yog’ilib turgan komil inson bo’lishi ham mumkin. Har holda ma’shuq ko’zi fitnakor, aldamchi ekanligi aniq, u barchani oshufta etadi. Ishq aslida ana shu maftunkor yuzu ko’zga qarashdan boshlangan, o’sha ko’zlarki, bechora oshiqni bir lahza tinch qo’ymaydi. Xo’sh, agar yuz va ko’z ilohiy sifat — tajalliyot belgisi bo’lsa, nega u maftunkor, aldamchi? Gap shundaki, sufiylar nazdida ma’shuq ko’zi — basirat darajasi, ya’ni qalb ko’zining o’tkirligi va ham ayni vaqtda u oshiqni imtihon etuvchi, sinovdan o’tkazuvchi kuch. Ilohiy jamol turli ko’rinishda jilolanib, qalbga yo’l izlaydi. Jilo, mavj, tovlanish — sehru jodu, maftupkorlik emasi? Ko’z, shu bilan birga, g’aybning manbai, snru asror chashmasi. Yuz esa — ilohiyot jamolining timsoli va komil inson chehrasi. Navoiy davri kishilarning va buyuk shoirning shaxsiy tushunchasm ana shunday. Ham olam nafosati, ham inson qalbi go’zalligi hamda barcha go’zallarning go’zali, barcha ravshanliklar manbai deb hisoblangan Ilohni bir ibora, bir tashbih bilan ifodalash, uni lirik kechinma orqali yonib kuylash. Bularning hammasi Yaxshilik va Ezgulikka oshiqlikni ta’riflash va oxir-oqibat inson ma’naviyotini yuksaltirishga xizmat etish istagidan tug’ilgan. Oqil va odil iyasonning yuragi iloh fazilati bilan to’liq va bu uning a’moli, fitratida namoyon bo’ladi, boshqalar shu qalbning fayzini idrok etib, uidan bahra olib, ilohga yaqinlashadilar. Shuning uchun bunday fayzli odamlar e’tiborni tortadi, hamma ularga qarab intiladi, ularning xoki poyini ko’ziga surtadi. Shu uchun bu ilohiy yuz va «fitnakor» ko’zlardan bekinish qiyin, ulardan bekinish — ilohdan yuz o’girish bilan barobar! Yaxshisi, Ishq olovida yonish nasib etsin, jodu ko’zlardan judo qilmasin.

Uchinchi bayt:

Ishq kufuri birla taqvo xonaqosin buzmayin,
But xayolidin ko’ngil dayrini ma’mur etmayin.

Ishq — kufr, oshiq bo’lish — kofirlik. Vu kimniig fikri? Albatta, mutaassib dindorlar, ishqu oshiqlikning haqiqiy ma’nosini tushunib yetmagan kishilarning fikri, ular hayotni, ilohiy muhabbatni kuylagan shoirlarni shunday tamg’alar bilan ayblamoqchi bo’lganlar. Lekin, qizig’i shu yerdaki, tasavvufning vahdatul vujud falsafasini chuqur idrok etgan shayx-oriflar, ayniqsa Attor, Rumiy, Hofiz, Jomiy, Navoiy, Mashrab kabi shoirlar buni o’zlari ham tan olganlar. Chunki suratparast, masalaning mohiyatiga yetmagan johil ruhoniy talqinidagi kofirlik bilan sufiy shoir nazarda tutgan kofirlik boshqa-boshqa narsalardir. Ruhoniylar islomni tan olmagan, butga sig’ingan odamlarni kofir desalar, sufiylar «kasrat olamining zulmi, dunyo talabi, vahdatdan judolikni» kufr deb uqtirganlar («Mir’ot-ul ushshoq»). Ishqning kofiri bo’lish — sufiy nazdida haqiqiy imonga ega bo’lish, nechukim, farqlar, ko’pliklar olami orqali, yopiqlik pardasini ko’tarish dunyoni tark etish orqali vahdatga yetiladi. Dindor ruhoniy ilohni sevishni emas, unga sajda qilish, toat-ibodat bilan jannatiy bo’lishni targ’ib etadi, sufiy bo’lsa ilohdan boshqasini tan olmaydi, rasm-rusumlar, odat-marosimlarni inkor etadi, iloh jamoli aks etgan barcha mavjudotni, butni ham, nasroniy qizni ham sevish mumkin, deb ta’lim beradi. Shayx San’onni eslang (Navoiyning «Lison-ut tayr» asarn qahramoni). U rimlik qizga oshiq bo’lib, islomdan voz kechib, nasroniy diniga kiradi, ishq yo’lida nimaiki yuz bersa — bariga chidaydi va oqibatda ilohiy muhabbatga erishadi. Shayx San’on sarguzashtiga diqqat qilinsa, vahdat mayidan sarxush sufiylar emas, balki taqvodor zohid va soxta shayxlar kofir bo’lib chiqadi. Chunki «kofir — sifot. asmo’ va af’ol darajasidan o’tmagan odam» («Mir’ot-ul ushshoq»)- Navoiy «ishq kofiri» iborasini «but» va «dayr» so’zlari bilan yonma-yon qo’llagan. Sababi shuki, «but — asosiy matlab, maqsad, ya’ni ma’shuq timsoli», dayr esa — butxona, otashparastlar ibodatgohi bo’lib, tasavvuf istilohida oriflar majlisi va zoti ahadiyat huzuridir. Ko’ngil dayriii but xayoli bilan bezashlik suhbatini qo’msash demak. Shunday qilib, baytning mazmuni bunday: «Ishqning bexudliklari, parhezsizligi bilan taqvo-tiyinish, ya’ni zohid xonaqosini buzmaslik, ma’shuqaga sig’inish, uning yodida otish fikri bilan ko’ngil uyini obod etmaslikka ahd qildim», ya’ni pir suhbatidan dilimni uztshga so’z berdim.

To’rtinchi bayt:

Har kecha bir lab mayi vaslidin etmay jonni mast,
Har kun oning hajrida ko’nglimni maxmur etmayin.

…so’zlari ham ta’od va ham tanosub san’atlarini hosil qilib, avvalgi baytlarda ifodalangan oshiqlik shartlarini inkor etish bilan davom ettirilgai. So’fiyona talqinga rioya etadigan bo’lsak, «lab — ma’naviyot olamidan malaklar vositasida anbiyo va oriflarga nozil bo’lib, zavq va ilhom paytida ular ko’nglidap tiliga ko’chadigan kalom» («Mir’ot-ul ugashoq»), may — ilohiy tajalliyot, maxmur — shu vahdat mayidan bexudlik. Baytning mazmuni: «Har kecha bir shirin lab, ya’ni orif ko’nglida paydo bo’lgan ilohiy kalomni eshitish lazzatidan jonimni mast qilmayip va har kuii shu Kalomdan ajralib, ko’nglimni xumorli (bu so’z qo’msash, sog’inish ma’nosida ishlatilgan) qilmayin, deb qaror etdim». Yoki mana buiday sharhlash ham mumkin: «Har kecha piri orifning ma’naviyot olamidan vahiy tushgan kalomi lazzatidan jonni xushnud etish va har kun o’sha ma’rifat kalomini qo’msab, xumor bo’lishdan tiyinayin dedim». Navoiy bu baytda. kyocha va kunduzni qiyoslaganda yorug’lik va Zulumottsi emas, balki aksincha, kechasi bo’ladigan piru murid orasidagi xilvat suhbatlarni, kuiduzi va ularning o’zaro ajralib ketishlarini nazarda tutgan. Demak, Oshiq uchun bunday kunduzlardan ko’ra, pir vasli munavvar etgan tun afzal.

Shu tariqa, to’rtta baytda oshiqning o’z maslagidan qaytishdagi «ahd»lari bayon etilib, she’rning ohangi, matn qabatidagi ma’iolar esa, barcha «ahd»lar yolg’on ekanini, inkorlarning zamirida tasdiq yashiringaniii bildirib turadi. Oshiqning ana shu kinoyali holatini anglatish uchun shoir beshinchi baytda ohista «mantiqiy o’tish» usulini qo’llaydi, gazal mazmuniga o’zgarish kiritiladi.

Mana o’sha bayt:

Gar chiday olmay ko’ngul bersam birovga nogahon,
Bori el ichra chiday olguncha mashhur etmayin,

Oshiqlikning talablaridan voz kechishta «ahd» qilgan lirik qahramon endi o’zining bunga chiday olmasligini anglaydi, endi u bir go’zalga, mukarram do’sti azizga ko’igil berishi muqarrar. Lekin endi u ishqini pinhon tutishga «ahd» qiladi. Ammo bu ish imkondan xorij, chunki oshiqlik oshkoro bo’lmay iloji yo’q — dardni yashirsang, isitmasi oshkora qiladi.

Shunday ekan, ishq va mayni (vahdoniyat nurini) tark etib bo’lmaydi.

Ishqu may anjomi chun hakir o’ldi, qo’y, ey shayxkim,
O’zni bu iqboldin kuch birla mahjur etmayin.

Anjom — tugallanish, oqibat demak, Mahjur — ayriliqda qolgan odam. Baytning nasriy mazmuni esa bunday: «Ishq va may, ya’ni ilohiy ne’matga intilishni yig’ishtirib qo’yish, tark etishning oqibati hajr-ayriliqdir. Qo’y, ey shayxkim, o’zimni bu saodat — oshiqlik va bodaparastlik saodatidan kuch bilan ajratmayin».

Mana endi hammasi ravshan bo’ldi: Alisher Navoiy taqvodor shayx gapiga kirib, oshiqlikni tark etmoqchi bo’lgan odamning ahvolini ko’rsatmoqchi ekan. Shayx ishqni kufr etib, behuda, ma’nisiz narsa deb tushuntirgan, uni tilga olmaslikka, fitnachi ko’zlarga qaramaslikka chaqirgan. Ammo oshiq oxiri bildiki, ishqdan — ilohiy fayzdan ajralish azobi ishq azobidan ko’ra ham zo’rroq, yo’q-yo’q, bugina emas, oshiqlik azobi huzur-halovatga eltuvchi, ruhiy kamolot sari yetaklovchi tozalanish, xalos bo’lish azobi. Shuning uchun bu azob — saodat. Xullas, lirik qahramon g’azalning oltinchi baytiga kelib, o’z bayonnomasi («ahdi»)dan butunlay qaytadi, uning oldin aytgan gaplari o’z-o’zini sinash, yoxud allaqanday kinoyali usulda ishq olovining shuhratini mubolag’ali qilib ifodalashday taassurot qoldiradi. Inkor zamiridagi tasdiq zohiriy tasdiqqa aylaiib, oshiqning o’z imkonu e’tiqodida sobit ekanligi ma’lum bo’ladi. Mana shundan keyin Navoiy quyidagi umumiy konteksga «yopishmaydigan» yettinchi baytni keltiradi:

Zulm ila el joniga o’t yoqma, ey kim shohsen.
Gar desang do’zax o’tiga jonni mahrur etmayin.

Oshiqona va orifona g’azallarda, ko’proq maqta’dan oldingi baytda biror o’tit-nasihat qilish kam uchraydigai hodisa emas. Bunday holni Hofizu Sa’diy, Jomiy va Navoiyda tez-tez uchratamiz. «Do’zax oloviga jonim kuymasin desang, ey shoh, zulm bilan xalq joniga o’t yoqma». Buning oldingi baytlarga aloqadorlik joyi bormi? Bevosita emas, ammo bavosita bor. Ishqsizlik, ilohdan bexabarlikning o’zi zulm, demak, bunday odam podsho bo’lsa — el holiga voy, chunki ishqi yo’q odam berahm, beshafqat bo’ladi. Iloh ishqi, umuman ko’ngilning muhabbatga moyilligi odamni adolat va insofga oshno etadi. Navoiyning bu qistirma iasihat bayti shundan dalolat beradiki, u lirik kechinmalar tasviri asnosida ham shohni adolatga chaqirish, zolimlarni jazolash, xalqni ulardan xalos etish g’oyasini o’tkazishni lozim topgan va buni zarur deb hisoblagan. Ishq, Iloh, Adolat tushunchalari Navoiy uchun bir-biri bilan zich aloqador. Uning katta-kichik barcha asarlariga bu g’oya singdirilgan. G’azalning maqta’i ham yettinchi bayt kabi umumiy mazmunga to’gridan-to’g’ri bog’lanmaydi, shuniigdek, u yettinchi baytiing o’ziga ham unchalik yaqin emas.

Garchi ma’zur o’ldi ma’mur, ey Navoiy o’zni men
Do’st ma’mur aylagan xizmatda ma’zur etmayin.

Ma’mur so’zining bir ma’nosi amr-farmon, ikkinchi ma’nosi obod, farovonlik. Ma’zur — uzrli, kechirilgai. Vu ikki so’z baytda tajnis va tanosib san’atini yaratishga xizmat qilgan. Ya’ni: «Garchi ma’mur — ma’ruz (podsho amri vojib bo’lganiday do’st xohishi ham vojib) degan maqolga asosan, ey Navoiy, men o’zimii do’st amr aylagan xizmatdan chetga tortmayin». Yoki: «Uzrlarim ko’payib ketdi, ey Navoiy, do’st amr aylagan xizmatdan o’zimni ma’mur tutmayin» va yana: «Garchi uzrxohlik ko’payib ketgan bo’lsa ham, ey Navoiy, men do’st obod aylagan majlis xizmatidan bo’yin tovlamayin».

Bu uch izohimizda ham Navoiy baytining ma’nolaridan qaysidir tomoni aks etdi, biroq, nazarimda, ikkinchi ko’rinish haqiqatga xiyla yaqin, chunki u g’azalning umumiy mazmunini yakunlay oladi. Maqta’dan boshlab davom etgan «ahd»larini shoir uzrxohlik deb aytadi, ya’ni uzrim juda ko’payib ketdi, kel, gapni qisqa qilib, Do’st amr etgan xizmatni uzr aytmasdan bajarayin, deydi u. Oshiq uchul do’stning xizmatidan sharafli ish yo’q, u doim bunga tayyor turishi kerak. Ulug’ shoiriish maslagi shu edi.