9 феврал — буюк шоир ва мутафаккир Мир Алишер Навоий таваллудининг 575 йиллиги
Хаёл ҳамиша илдам — Навоий ўтган йўлларга ҳавас қиламиз. Шу билан бирга улуғ алломанинг ҳам шоир, ҳам мутафаккир, ҳам арбоб сифатида бирваракай сонсиз-саноқсиз йўллардан юрганлигини кўрамиз. Бобоси ортидаи эргашган набирадек, беихтиёр унга сари интиламиз. Қайси биридан бормайлик, у, бизни олдинда хушнуд қаршилайди (Муаллифдан).
Шукур Қурбон
СЎЗ ЙЎЛИ
Тарихий достон
Алишер Навоий ҳаётини ўрганишга, қаламига мансуб асарлар мағзини чақишга уриниш ўзини ўзбекман, деб билган ҳар бир кишининг муқаддас бурчидир.
Шоир кўзлаган ва етиб борган манзил шунчалар юксакки, ҳайрат нигоҳимиз у босган ҳар бир изда асрлаб михланиб қолади. Лекин хаёл ҳамиша илдам — Навоий ўтган йўлларга ҳавас қиламиз. Шу билан бирга улуғ алломанинг ҳам шоир, ҳам мутафаккир, ҳам арбоб сифатида бирваракай сонсиз-саноқсиз йўллардан юрганлигини кўрамиз. Бобоси ортидаи эргашган набирадек, беихтиёр унга сари интиламиз. Қайси биридан бормайлик, у, бизни олдинда хушнуд қаршилайди.
Мени йиллар давомида ҳазратнинг она тилимиз мавқеи ҳамда равнақи учун олиб борган курашлари ҳаяжонлантирди. Шоирнинг сўз йўлидан таъсирланиб яшадим. Унинг вафотидан икки ойча бурун — жумодил аввал ойи, чоршанба куни, 905 ҳижрий йилда — ёзиб битирган «Муқокаматул- луғатайн», яъни, «Икки тил муҳокамаси» рисоласи нафақат ўзбек халқининг, балки барча туркий халқларнинг маънавият олами сари ташланган улкан қадам бўлди. Туркий тилли шеър ақлини ўз тилларида қалам тебратишга даъват этди .
Бутун бир халқ адабий тилига асос солишдек буюк юмушни — жаҳоннинг саноқли даҳоларигина амалга оширганлиги ҳам алоҳида эътиборни талаб қилади. Хусусан, ҳазрат Навоий ҳаётидаги бу нуқта италиялик буюк шоир Данте Алигьери тақдирида ҳам муқим аҳамият касб этган: у ҳам ҳаёти охирлаганда, бутун умр ўйлаб юргани — итальян тили мавқеи ҳимоя қилинган ва шарафлангаи «Базм» ҳамда «Халқ сўзлашув тили ҳақида» рисолаларини [1304—1321) ёзди. (Улар шоирнинг хасталиги туфайли тугалланмади).
Савол туғилади: нега даҳолар шундай йўлдан бордилар! Она тил тўғрисидаги гапларини эртароқ ёзишсалар бўлмасмиди! Ҳар икки улуғни қийнаган нарса нима эди! Нега улар ҳар икки тилда ёзган асарлари моҳиятини «базм»га тенглаштирдилар!
Бизнингча, бу даҳоларни ҳаяжонга солган нарса — юқори доиранинг бир тилга кўпроқ эътибор бериб, иккинчи бир тилга паст назар билан қараши эди. Шунингдек, Данте асос — ўзаги бир бўлган лотин тилларидан ажралиб чиқиб, халқ истеъмолига кириб келган, қулай итальян тили учун қайғурган бўлса, Навоий ардоқлаган тил, ўзининг таъбири бўйича, Нуҳ пайғамбарнинг уч ўғлидан бири — Ёфас ўғлонникидир. Бу тил, оға-инилари — Сом ва Ҳомларнинг форс ва ҳинд тилларига қариндошдирлар. Демак, мавқе жиҳатидан ҳам баробардирлар.
Ана шу гаплар ушбу достоннинг ёзилишига туртки бўлди.
Турк улуси фасиқлариға ҳақ собит қилдимки, ўз алфоз ва иборатлари ҳақиқати ва ўз тил ва луғатлари кайфиятидин воқиф бўлдилар… Умид улким, бу фақирни хайр дуоси била ёд қилғайлар ва руҳимни анинг била шод қилғайлар.
Алишер Навоий
МУҚАДДИМА
Мен ярим кечада уйғониб кетдим,
Юлдузли самога боқдим ногаҳон.
Бир гап бўлишини тасаввур этдим,
Қучди борлиғимни ҳайрат-ҳаяжон.
Замон олимлари қилган талқинлар
Ажиб шиддат билан ёдимга тушди,
Ки фалак саҳнида кезган тўлқинлар
Ёзармиш кўксига сўз ва товушни.
Аждодлар овозин эшитмак бахти
Ҳар қандай авлодга насиба бўлмас.
Шунда само қаттиқ қасирлаб кетди,
Чақмоқ чақди, бирдан ёришди осмон.
Ҳатто тирноққача ҳаяжон етди,
Навоий товшини эшитдим шу он…
Биринчи қўшиқ
…Бир ёнда Шерозий, Деҳлавий — бир ён,
Низомий, Жомийлар чўкканмиш қатор.
Форсий байтлар янграб устма-уст шоён,
Навоийни афсун этганмиш такрор.
Хаёл босиб, такрор, ўлтирганмиш жим,
Кўзларини юмиб, тебраниб хиёл.
Юрагида кечган ҳаяжон мавжли —
Оқимда юлқинган сув ўти мисол.
Шеър ўқилгач, унга эшитгувчидан
Муносиб бир баҳо, бир калом фарздир,
Ки дарак берсин у меҳр кучидан,
Лутф гулшанидан бўлсин бир назр.
Навоий-чи? Бир сўз айта олмасдан,
Хижолат тортармиш устодлар аро.
Сезармиш ва лекин… ҳеч босилмасдан
Оғзидан қон оқар эмиш қоп-қаро.
Ғўлдирармиш холос, сўз айтай деса,
Бўғзига тиқилган эмиш аччиқ «оҳ».
Тўрт ёнга боқармиш беҳолу бесар,
Тили кесилганин англармиш ногоҳ.
«Фарёд!» — деб ташқари чиқармиш шу он,
Улуғлар даврасин тарк этиб буткул.
Йўлиққанмиш унга бир тўп оломон,
Бир тўп тили кесик, дудуқ ва маълул.
Бир-бирига имо-ишора бирла
Англатар эмишлар гап-сўзларини.
Имо-ишора-ла айтилмиш шеърлар,
Маъқуллармиш шундоқ бири-бирини.
Лекин билмасмишлар оғизларидан
Сизаётган қонни, билишсалар ҳам,
Парво қилмасмишлар, юз-кўзларида —
Девоналик аксин топганмиш тамом.
Атрофни ўраган эл-улус ҳайрон,
Тушуна олмасдан улар аҳволин…
Қафасдаги қушдек қийналармиш жон,
Ҳеч ким ҳис қилмасмиш кўнгил малолин.
* * *
Забони форсий бир гулшану дилдор,
Кўҳна ва қаровсиз боғми — туркий тил?!
У бир водиймидир — кенг ва баҳравор,
Туман ичра қолган тоғми — туркий тил?!
Парвариш айламак, яшнатмак — савоб —
Қўҳна ва қаровсиз боғ бўлса агар.
Тоғ бошини очмоқ — эзгулик ҳисоб,
Туман ичра қолган тоғ бўлса агар.
Англар буни — кимки илкида қалам;
Сўзни экса бўлур бамисоли гул.
Сўз аланга олса — ёришар олам,
Сўз қадам ташласа — очилади йўл..
* * *
Қон томирлар қатори эмас,
Шоир юрагини қоплаган нақш —
«Муҳокаматул-луғатайн»нинг
Мунаввар чизгилари.
Унда форсий, туркий забонлар
Айлайдилар ўзаро муросасиз баҳс.
Маъно, шакл, оҳанг, деган унсурлар
Ўртага ташлашар ўз фикрларин —
Эл-улус ҳақида, ҳаёт ҳақида.
Қон томирлар гупирар, жўшар,
Тупроқ остидаги илдизга ўхшар…
Ташқарида форсий назм сурарди ҳукм…
Кейинга қолдирилди «Муҳокаматул-
луғатайн» асарин ёзмоқ.
«Муҳокаматул-луғатайн» чизгиларидан
…Туркнинг улуғдин кичигига дегинча ва навкардин бегига дегинча сорт (форсий) тилидан баҳраманддирлар. Андоққим, ўз хурд (аҳвол)ига кўра айта олурлар, балки баъзи фасоҳат ва балоғат била ҳам такаллум қилурлар. Ҳатто турк шуаросиким, форсий тил била рангин ашъор ва ширин гуфтор зоҳир килурлар. Аммо сорт улусининг арзоли (пасткаши) дан ашрофи (шарафли кишилари)гача ва омийси (нодони)дан донишмандигача ҳеч қайси(си) турк (эски ўзбек) тили била такаллум қила олмаслар ва такаллум килғоннинг маънисини ҳам билмаслар. Агар юздин, балки мингдин бири бу тилни ўрганиб сўз айтса ҳам, ҳар киши эшитса билур ва анинг сорт эканин фаҳм қилур ва ул мутакаллум (сўзловчи) ўз тили била ўз расволиғига ўзи икрор килғондекдур.
Ўйлар
Туман ичра колган тоғдан янгради
Ваҳийдек дилрабо «Оразин ёпқач…»
Чексизликлар томон ҳайрон каради
Аҳли маъни — кўпдан янги завққа оч.
Ҳолбуки, кесакдан чикмаганди ўт,
Ҳолбуки, бу тилда сўйларди ҳамма.
Минг йиллик оҳанглар байтларида бут
Лутфий ғазаллари янграрди ҳамон.
Туркий тил остида гавҳардай лазиз
«Очмағай эрдинг…» ҳам яралди шундай.
Ажам шуароси этгач буни ҳис,
Талотўм бошланди назмий очунда.
Шу лаҳза лутф этди ҳазрати Маҳдум (1),
Лутфким, боғлади унга татаббуъ.
Туман ичра колган тоғ қалдиради,
Садосига зўр акс-садо эди бу.
* * *
Шоир бўлиб қўлга қалам олдингми (2),
Бўлсин мухлисларинг, хайрихоҳларинг.
Кўнгил коғозига битиб отингни,
Ёд этсин шеърларинг, чеккан «оҳ»ларинг.
Аммо осон эмас эришмак бунга,
Ҳазрати она тил — ҳакамдир олий.
Лозим — ҳисоб бермак ҳар лаҳза унга —
Яшамоғинг лозим — гуноҳдан холи.
Ёзган-чизганларинг ҳали ғўр англаб,
Ўртанган чоғингда, кўксингда ғусса,
Асарларинг дўст-ёр бир жойга жамлаб,
Нетарсан, улардан бир девон тузса
Ва келтириб сенга этишса инъом —
Тириклик дардлари бошингдан ошиб,
Жонинг ҳалқумингга келган бир айём.
Севинчлардан кўкка етмасми бошинг,
Кўзларингдан ногоҳ оқмасми ёшлар?!
(Ҳолбуки, атрофда шуҳрат талашиб,
Қирпичоқ бўлганча шоирлар яшар.
Эътиқоду имон уларга бир пул,
Муқаддас ҳеч нима қолмаган гўё.
Кўнгилда тикану чаккаларда гул,
Шеър деб битганлари қип-қизил рўё.
Азамат ва гўзал, жавон шоирлар
Муҳаббат боғларлар на тил, на элга.
Кўпроқ нафсларининг ғамини ерлар;
Мевасиз дарахтдан учгандек ғиз-ғиз
Ўлик барглар ғужғон уриб сарсари,
Китоб битиклашар ялтироқ, семиз
Қимматбаҳо, қалин муқовалари…)
Туман ичра қолган тоғнинг энг юксак,
Энг дилбар чўққисин очилгани — шу.
Кўҳна ва қаровсиз боғ туйган ғусса —
Кимсасизлик дардин сочилгани — шу.
Навоий товшини эшитдим шу он
«Ҳар куни яна бир ишқ иладур афсона,
Ҳар тун яна бир шамъғадур парвона,
Иш анга жунун, манзил анга майхона,
Девон ясамоқни не билур девона?!..»
Иккинчи қўшиқ
…Кўнгли гумиради, таомга йўқ ҳуш,
Ҳафтаким бир ёмон ҳолсизлик сезар.
Жону жаҳонидан изтироб сизар,
Хаёлидан кетмас ўша машъум туш…
«Қон — ёруғлик!»— деяр ўзига-ўзи,
«Қон — ёруғлик!»— деяр инграб пайдар-пай.
Тушдай кўринади ҳаёт кўзига,
Туши туюлар гоҳ бехосиятдай.
Ўйлар
Даҳанаки жанглар учун ҳамма ер ўнғай,
Катта майдон керак аммо катта курашга.
Байту ғазал тўқимоққа ҳамма урингай,
Бироқ «Хамса» яратмак, ў!
Тамоман бошқа!…
Шоирликдан улуғроқ бир меҳнат бор, завқ бор:
Шеърнинг кенглигида, чексизлигида.
Инсон ўзин қайта бошдан билмоғи даркор:
Ҳаётнинг паст-баландида, тенгсизлигида.
Билмоқ тугал она халқни, она ўтмишни,
Юрагига қулоқ тутиб, томирин ушлаб.
Кўз ўнгингдан замонларнинг илдам ўтишин —
Шамолларга қиёс этмак, кўнгилни хушлаб.
Ё шоҳ бўлиб, қаландардек кезмак дарбадар.
Қалбга чуқур кириб бормоқ,
Дард сари етмоқ,
Ўздан, кўздан, сўз мулкидан кетмоқлик бадар
Ва бир мажоз гулшанида тополмай ўзни,
Ҳайрат ичра тошдай қотмоқ айни субҳидам.
Ўзингга ҳам ўзгаларга тиламак тўзим,
Мўъжизавий қудрат туйиб ногоҳ руҳингда.
Туман ичра қолган тоғнинг,
Ҳамманинг —
Қошида келиндай, юзини очмоқ,
Очмоқ — эшикларин улус учун кенг
Кўҳна ва қаровсиз боғнинг ўшандоқ.
«Фарҳод ва Ширин» ҳикматларидан
Фақат баркамоллар севмоқ-севилмоқ —
Хуқуқига эга ёруғ жаҳонда.
Фақат севги қодир — безовта, бедоғ —
Энг ёруғ дардларни жўштирар қонда.
Фақат севишганлар ҳамиша ёлғиз,
Минг йилда дунёга бир карра келур.
Севмаганлар ожиз, Ёсуман — ожиз,
Гарчанд на инсофни, на орни билур:
Осилишар ушшоқ оёқларига,
Қанотларин юлар майда-майдалаб
Сиртмоқ-дор солурлар томоқларига…
Ўлдирмак истарлар итдай хор айлаб!..
Севишганлар ўлмас, маҳкумдир улар,
Адолатга ташна кўнгиллар кўпдир,
Садоқатга ташна кўнгиллар кўпдир,
Ҳақиқатга ташна кўнгиллар кўпдир…
«Баҳр ун-нажот» ётар лаблари куйиб,
Тош деворлар тўсган «Наҳр ун-ҳаёт»ни.
Асрлар қудратин юракда туйиб,
Соясида ётиб бўлмас саботнинг.
Чидам кўлмагидан бўлмайди ичиб,
Тоқат мевалари ғўр ҳамда аччиқ.
Муҳаббатдан бўлса юракда кучинг,
Қаён жаҳд айласанг, сенга йўл очиқ.
«Лайли ва Мажнун» ҳикматларидан
Ҳукмдорлик ўзга, ошиқлик ўзга —
Бир осмон остида бўлса-да мавжуд.
Яшаш қонунлари кўринмас кўзга,
Кўринар юракда ёнаётган ўт.
Ўшанинг тафтида қоврилиб-куйиб,
Тоғ-тошларда кезар бир жуфт улуғ зот.
Улар бадном бўлган — бир-бирин суйиб,
Улар бадном этган жаҳонни, ҳайҳот!
Тил билган кишилар ҳеч не тушунмас,
Тил билмас ҳайвонлар, қушлар дўст-ёрон.
Сўйлашмоқ истарлар — тиқилар нафас,
Куйламоқ истарлар — оҳанг йўқ бирон.
Бироқ, қалбларида пайдо ҳар бир сўз
Янграр кечаётган кун ва тунларда.
Янграр даврларни қолдириб унсиз,
Огоҳ этиб — ўлмас, гўзал мунглардан.
«Сабъаи сайёр» ҳикматларидан
Бу ёруғ оламда етти ранг мавжуд,
Етти рангда порлаб кечади кунлар.
Ё кўзинг очади бу ранглар мавжи
Ва ё кўр қилади жўшиб сарбасар.
Бордир ҳар бирининг ўз ҳурлиқоси,
Қўлда май, лабида кулги — бир чечак.
Сени афсун этмак — чин муддаоси,
Ажиб сархушликда онларинг кечар.
Ровий кириб келар ҳар бирига жим,
Кўрган-билганидан сўйлайди қисса.
Сени ҳушёрликка чорлайди доим,
Тарк этмасин, дея кўнглингни ғусса.
Шу ғусса уйғотар сени ҳар сафар,
Шу ғусса етаклар дилоромингга.
Шу ғусса кўксингни илондай чақар,
Ёр аксин чекиб май тўла жомингга.
Томчи қўймай уни сипқорсанг, ёнсанг,
Мақсад-манзилингга етурсан бир кун.
Беқиёс мазмун касб этар етти ранг,
Етмиш рангда порлар дунё — сен учун.
Сипқормасанг, умринг ўтар беҳуда,
Бебош тўлқин сингиб битгандек қумга.
Хурилиқо сени ғафлатга ундар,
Хурилиқо шафқат қилмас ҳеч кимга.
Нақл
Ҳирот аҳли аро бир ножойиз сўз
Оралаб қолибди ногаҳон шундоқ:
Эмиш, Мир Алишер бешарму беюз,
Қамалиб олганча ҳужрасига, воҳ,
Ўз шаънин ўйламай, ўйламай Султон —
Абулғозий шаънин, гуноҳи азим —
Айш-ишрат-ла машғул яшармиш пинҳон.
Илло, кўчасидан ўтгувчи ҳар ким
Воқиф бўлар эмиш 6у сирдан алъон,
Ки гўзаллар сўзи, қичиқ кулгиси,
Созандалар куйи, сармаст хониши.
Эшитилар эмиш кеча-кундузи…
«Амир ал-калом»га не бўлди, ё раб!
Эътиқоду имон бир ёкда колиб,
Беш-тўрт кунлик айшни қолдими ўйлаб.
Бақодан фонийлик келдими ғолиб?..
Бошқалар у ёқда турсин, ҳаттоки,
Шоҳни-да инсофга чорлаб бу кўйда
Шеърлар битган эди бағрини ёқиб,
Ҳазрат бу кўчага кирди не ўйда?!..
Бекор қимирламас дарахтнинг учи,
Эл-улус билмасдан бирор сўз демас.
Шундай айёмда дўст керак дўст учун;
Лекин кўрмай-нетмай инсофдан эмас.
Бу гапга ишониб бўлмас ҳеч маҳал,
Дўст-ёридан, ахир, душмани кўпдир,
Султон Абулғозий — Бойкаронинг ҳам.
Сирли дунё учун аёндир бу сир. …
Ўзгартириб энгил-бошин, қаландар —
Сувратида йўлга тушган ким бўлди?
Жулдур кийимда ҳам султон султондир,
Кўриб, лол колмаган одам кам бўлди.
Ростдан-да, Навоий кейинги кунлар
Макон тутган ҳужра «гавжум» эди хўп.
Дилрабо оҳанглар, ёқимли унлар
Тишга чашма янглиғ оқарди сизиб.
Ясовул чорланди саройдан дарҳол
Бостириб кирилди ҳужрага шитоб.
Кўзлар ҳайрат ичра қотдилар, не ҳол?!
Шоир ўлтирарди бир ўзи шу тоб!
«Сабъаи сайёр»нинг тайёр байтларин
Ўқимоқда эди чиқариб овоз.
Ҳикматлар оҳангга чулғаниб сарин,
Оҳанглар жон билан бўлиб сарафроз,
Бир сеҳр тўлдирган экан ҳужрани.
Султон ўз хатосин англаб хотиржам,
Орқага кайтарди бирдан ҳаммани,
Буюк хаёл бехос бўлинмади ҳам.
«Садди Искандарий» ҳикматларидан
Кўринг Искандарни, ердан чиқса ҳам,
Қошида осмондан тушганлар мулзам.
Тож-тахтли, мол-мулкли подшо бўлса ҳам,
Яшар гадолардай эркин ва хуррам.
Дунё илмлари мағзини чақиб,
Жаҳд этар дунёвий аламлар ҳаққи.
Юрт кезиб, олислаб кетгани сари,
Кўринг, ўз элига, тупроққа яқин.
Қутланг адолат-ла олди жаҳонни,
Разолат корайтиб томирда конни,
Юракка басма-бас қуйганда заҳар,
Қутланг ўз давридан юксак бу жонни!
Таъзим қилинг унга, қаршисида тиз
Чўкинг, мустаҳкам ғов қурдирди жўшиб,
Ватанини яксон қилмоқчи бўлган
Яъжуж-маъжужларнинг йўлини тўсиб.
Учинчи қўшиқ
Кўҳна ҳарбий санъатни эшитганмисиз?
«Боргоҳ» деган жойдан бошқарилар жанг,
Олдда борар «манглай» аталган қўшин,
«Бурунғор»— ўнг ёкдан,
«Жувонғор»— чапдан,
«Илғор»— энг олдинда, сафдан узилиб
Борар билмоқ учун душман равишин.
Ҳарбга оид ҳеч гап йўқдек ижодда,
Лекин қон тўкилмас, тўкилар илҳом,
Машаққат тўкилар, тўкилар ҳайрат
Ва майдонга тушар она халқ сўзи.
«Бурунғор», «жувонғор»— сайланди шеърлар,
«Манглай»—«Хамса» бошлаб борди сафларни.
«Илғорми?!»..
«Илғор, бу — «Девони Фоний»,
Борди энг олдинда сафдан узилиб.
* * *
Бировнинг тилида сўз айтмок қийин,
Осонмидир шеър айтмоқ?
Бировнинг тилида дард изҳор этмоқ
Ва шарҳламоқ давр муаммоларин —
Биров тутган чироқ ёруғлигида
Ўз кўчангга кириб бормоқ билан тенг.
Биров кўчасидан ўз уйинг топмоқ
Ва яна ҳам чуқурлаштирсак,
Кириб бориб биров уйига,
Ўз оиланг ахтармоқдай гап —
Ўзганинг тилида дард изҳор этмоқ.
Бироқ шундай мушкул бир ишни
Уддаламоғи лозим эди шоирга —
Алишер Навоийга.
Негаким шу тилда эди илм-фан,
Китобат ва санъат эди шу тилда,
Форсий алфоз ила сўйлашар эди
Ён-атрофда навқирон авлод.
Аҳли маъни аро муқтадир даҳо
Ва саройда амир
Қололмасди четда — ҳаётдан.
«Муҳокаматул-луғатайн» чизгиларидан
Керак эрдиким бу халк орасидин пайдо бўлғон табъ аҳли, салоҳият ва табъларин ўз тиллари турғоч, ўзга тил била зоҳир килмаса эрди ва ишга буюрмасалар эрди. Ва иккаласи тил била айтур кобилиятлари бўлса, ўз тиллари била кўпроқ айтсалар эрди ва яна бир тил била озроқ айтсалар эрди. Ва агар муболаға қилсалар, иккаласи тил била тенг айтсалар эрди. Бу эҳтимолға худ (албатта) йўл берса бўлмаским, турк улусининг хуштабълари мажмуи (гуруҳи) сорт (форсий) тили била назм айткайлар ви билкулл (мутлақо) турк тили била айтмағайлар, балки кўпи айта олмағайлар ва айтсалар ҳам, сорт турк тили била назм айтқондай фасиҳ (чиройли) турклар қошида ўқий ва ўткара олмағайлар ва ўқисалар ҳар лафзлариға юз айб топилғай ва ҳар таркиба (жумла)ларига юз эътироз ворид бўлур.
…Ва замон ва расм аҳли тариқиндин чиқмоғни муносиб кўрмас ва бу навъ била қолур.
Ўйлар
Ҳар сўз бамисоли ловуллаган чўғ,
Ҳар кўнгил — дардлардан қовжираган хас.
Кифоя уларга бир учқун гоҳо,
Ўт олади юрак ҳар нафас.
Чўғ қанча равшандир — кўнгиллар равшан,
Лекин «Қуръон»даги сўзни ишлатмоқ
Мусулмон қавмига охират савоб.
Сўзни халқ яратур, шоирлар эмас,
Мақсад — шу эл учун қоврилиш, ёниш,
Майда ниятлардан бутунлай тониш.
Дунёда бирон-бир маъно қолурми
Ё туйғу қолурми бебаён, мубҳам,
Ҳар икки тил келса агар бақамти?!
Лекин она тилда шеър айтмоқ — байрам,
Икки жаҳон тахти бахтидан афзал.
Она тарих сени қўллайди мудом,
Қелажак қўллайди, қўллайди тугал.
Демакчи сўзларинг англар, ҳис қилар
Кўчаларда ётган кесак ҳам, тош ҳам.
Ғуссадан гапирсанг мунғаяр улар,
Шодликдан гапирсанг қувонар хуррам.
Тўртинчи қўшиқ
Туман ичра колган тоғ,
Гумон ичра колган тоғ,
Эридими ниҳоят
Кўксингдаги асрий доғ?!.
Кўҳна ва қаровсиз боғ,
Худо юз ўгирган боғ,
Оёғини уздими
Қучоғингдан қузғун-зоғ?!.
***
Мир Алишер чеккан ранжу саъй боис,
Туркий шеър қаддини кўрсатди охир
Ва юзага чиқди бу тилда бир сўз —
Қолдирган қанчалаб нуктадон шоир.
Агарчи номлари қолмади, қолди—
Қаламига мансуб ягона байт ҳам.
Юраклар тўридан мангу жой олди
Тақдирига шукрона айта.
Нақл
Нон ушоғи — нон, дерлар,
Тилнинг бир сўзи ҳам — тил.
Не босқин, не тўсқиндан
Сақлаб келган уни эл.
Ким этур сўзни увол,
Хор бўлур, абгор бўлур.
Қолур юрт назаридан,
Бадномларга ёд бўлур.
Шоир эса гарчи ул,
Оғир — бундан гуноҳи:
Уни сира тинч кўймас
Аждодларнинг арвоҳи.
Бироқ Мирзо Алибек
Таъб ва фаҳми тобида,
Ягона йигит эрди
Сухандонлик бобида.
Зиҳни диққат маони —
Нуқудидан бир ғани (Н. — бойлик)
Ва таъби бу янглиғ кўп
Таърифлардан мустағни. (М. — эҳтиёжсиз)
Саромади замона (С. — илғор)
Қалам тебратиб, туркий —
Тил била шеър битарди,
Бу матъла анингдурким:
«Кўзинг не бало каро бўлубтур,
Ким жонга қаро бало бўлубтур».
Зулқофиятайндур,
Қофиялар тарди акс,
Жавоб айтмак бу фақир.
Қошида беҳуда баҳс.
Бу навъ абёт ҳар кимнинг
Тилидан ўтмас эди,
Лекин у парво қилиб,
Бир ерга битмас эди.
Шаробни хуш кўрарди,
Устига-устак ортиқ-
Ортиқ айш-ишрат ила
Хазон бўлди ҳаёти.
«Кўзинг не бало..» ёлғиз
Етимдай бўзлаб қолди.
«Оға-инисин» — уйғун
Байтларин излаб колди.
Уни иссиқ бағрига
Олди Навоий суйиб,
«Кўзинг не бало..» ажиб
Ғазал бўлди шу кўйи:
«Кўзинг не бало каро бўлубтур,
Ким жонга каро бало бўлубтур.
Мажмуи давони дард қилди,
Дардингким манга даво бўлубтур.
Ишқ ичра анинг фидоси юз жон,
Ҳар жонки санга фидо бўлубтур.
Бегона бўлубтур ошнодин,
Бегонаға ошно бўлубтур.
Боқий топар улки, бўлди фоний,
Раҳравга бақо фано бўлубтур.
То тузди Навоий ояти ишқ,
Ишқ аҳли наво бўлубтур.»
* * *
Бир жумла яралса кўнгилга доир,
Ё ақлга мансуб — улусга маъқул,
Бу сўз уммонида пайдо жавоҳир
То абад одамдан сўрайди ҳаққин.
Бир зеҳн етмайди, етмас минг зеҳн,
Етмас бутун бир тил соҳиби — элат,
Жаҳоннинг минг тиллик турфа улусин
Завқиёб этмоғи шартдир у, албат.
Фикр-ўй гулзордир, алфоз эса, боқ,
Боларилар янглиғ бу гулзор аро —
Бир хуш бўй ахтариб, чарх урар шундоқ,
Бу ажиб юмушқа монеъ йўқ сира!
Қани, ким фарқ этар — гулзорлар аро
Учган боларилар қайси бир индан?!
Ким фарқлар асалин тотиб, болари
Қайси гулзор аро кезганин зимдан?!.
Ким қанча битиклар бамисоли бол
Турарди нафъидан орийдир атрок.
Сўзлар — садоқатли хизматкор мисол,
Юмушқа киришсанг, қўллагай идрок!
Навоий товшини эшитдим шу он
«…Хотирға кечмишким,
Агар саъй қилсам,
Бу китобни туркийга таржима қила олғаймумен деб,
мутааммил (фикрлашда) эрдим…
Тенгри таоло тавфиқи (мадади) бирла
Бу улуғ ишға илик урдум
Ва бу азим амрға қалам сурдим.»
Ўйлар
Биттагина сўзни айтмоқ учун наҳот,
Умр бўйи чоғланар шоир?!..
«Чор девон» — чоғланиш,
«Хамса» — чоғланиш,
«Лисонут-тайр»у «Маҳбубул-қулуб»?!.
Барчасидан мақсад —
Куч олмоқ — ўша сўзни айтмоққа тугал?!..
Йўқ, йўқ
Шоир ичда айтар бу сўзни,
Инсон ичда айтар бу сўзни —
Сўнгра тишда айтмоқлик учун
Умр бўйи яратур имкон!..
«Муҳокаматул-луғатайн»
Мир Алишернинг
Ана шундай зўр сўзи эди,
Айтипмади бирок у ҳали!
Тасаввуф (3) ҳайратлари
Бир йўл беринг, бир имкон беринг.
Тамаъдин ва ўзликдан кечай!
Мени чорламасдин давралар қуринг,
Фано майин лаболаб ичай!
Соғинтирди «вужуди мутлақ»,
«Шариату» «тарийқат»—маним!
Олдинда «Маърифат водийси», бу — накд.
Бир кун маним бўлур «ориф» деган ном!
Тенгри сари сафар ихтиёр қилдим,
Юрагимга фано бахш этур қувват.
Нафсим жунбишларин ўлдириб ўлдим,
Тирилдим покланиб,
Покландим абад!
Улуғ ҳикматларнинг чўкиб баҳрига,
Тердим жавоҳирот,
Завқландим узоқ!
Шошилмадим қаро ернинг бағрига,
Гарчанд бир дўст топмай йиғладим у чоқ!
«Лисонут-тайр» ҳикматларидан
Бу ўттиз қуш учиб қаён борадур?
Она юртдан кўчиб қаён борадур?
Кўкси қон, ёқачоқ, гирён борадур,
Йўл олис, ранг-рўйи сомон борадур!
Бу ўттиз қуш истар эрк ҳамда ҳуқуқ,
Бу қушлар юртида бир адолат йўқ!
Қузғун саъважондан эъзозли бунда,
Қарға-зоғ булбулдан борар олдинда.
Ғоз бургутдан баланд шохда ўлтирар.
Товус ерда хору ҳайрон ўй сурар.
Бу ўттиз қуш дардин билади худхуд,
Билиб-билмаганга олади худхуд,
Лекин қойиллатар ажиб юмушни,
Эргаштириб борар ўттизта қушни.
«Талаб»у «Ишқ», «Маърифат», «Тавҳид»,
Ҳайрат водийлари қолур орқада,
Қолар мушкилоту ҳар кандай таҳдид.
Етгунча улар то матлаб маснади (4) —
«Фақр» ҳамда «Фано» водийларига.
Учиб борар улар уфқни кўзлаб,
Учиб борар турфа ҳикоят сўзлаб.
«Фақр» ҳамда «Фано» водийларига
Борар адолатли бир шоҳ ахтариб.
«Фақр» ҳамда «Фано» водийларида
Ҳеч кимни тополмас бу қушлар бориб.
Йўқ, ўзларин топар бу ўттизта қуш.
Ўз сўзларин топар бу ўттизта қуш.
Навоий товшини эшитдим шу он
«Гардун манга гаҳ жафоу дунлиқ қилди,
Бахтим киби ҳар ишда забунлиқ қилди.
Гаҳ ком сари роҳнамунлиқ қилди,
Алқисса, басе, буқаламунлиқ қилди».
Ўйлар
Шоҳ борки, ёнида маддоҳлари бор,
Хоҳ одил бўлсин ул, хоҳ бўлсин хунхор.
Буздирсаю доим, қурдирмай асло,
Кестирса-да доим, ўстирмай асло.
Шоҳ борки, ёнида маддоҳлари бор.
Тўсса-да маърифат йўлини буткул,
Жаҳлу нодонликка эрк берса-да ул,
Шоҳ борки, ёнида маддоҳлари бор.
Хўш, соҳибқирон-чи, у қандайин шоҳ?
Бойқаро қошида озмиди маддоҳ?
Нечун лозим бўлди Навоийга, хўш,
Ул ҳақда яхши сўз айтмоқ пешма-пеш?
Баъзилар наздида ўзидан кетди,
«Қасидаи Ҳилолия»ни битди.
Бунгача темурий шоҳлар номига
Улар орасидан бирон-бир кимга —
Улуғбекдан бўлак, кимга не деди?
Наҳотки, Бойқаро шунга тенг эди?!..
Тенгмиди илм-фан юлдузига у,
Элнинг кўкка боққан ҳур кўзига у?
… Тийран кўз-ла боқди бор ҳаётга у,
Содиқ қолди юксак эътиқодга у —
Боболар забонин қўллаган кўйи,
Навоий журъатин англади, куйди.
Тоқати сустларга бўлсин, деб ибрат,
Туркий девон битди кўргузиб санъат.
«Минг йилда бир келар бундай зот» — дея
Шоир китобларин мисли тўтиё —
Кўзларига суртди. Оқлади ҳар дам.
Минг йилда бир келар шоҳ Бойқаро ҳам.
Нақл
Бу бўз отнинг туёқлари тиллодан,
Бу бўз отнинг ёлларида ел ухлар.
Яғринлари аъло эрур аълодан,
Кундуз қуёш йўқлар уни,
Тун-кечалар ой йўқлар.
Бу бўз отни чорлар «Боғи Ҳусайний»,
«Боғи Ҳусайний»да аҳли маъни жам.
Нега бунча сапчийди, жим турмайди,
Нега бундоқ? Нега бўз от кўзларида нам?
Шодлигидан тинмайди у,
Шодлигидан йиғлайди,
Унга бу кун шоир минди, эр минди,
Йўқ эр эмас, шер минди.
Аҳли маъни ҳайрон боқар, эл ҳайрон,
Жиловдор — шоҳ, султони соҳибқирон.
Тилга ҳурмат — шоҳни гадо айлаган,
Шоирни шоҳ айлаган,
Қадни расо айлаган.
Бу бўз отнинг борар йўли кўп йироқ,
Бу бўз отнинг ёлларида ел ухлар.
Бу бўз отга аср-асрлар муштоқ,
Кундуз қуёш йўқлар уни,
Тун-кечалар ой йўқлар.
* * *
У ногоҳ англади бор ҳақиқатни —
Давлат ичра давлат тузганин аён.
Чеку чегарасиз бу салтанатнинг
Ўз йўли, йўриғи бор эди шоён.
Гарчи тўкилмади бирор томчи қон,
Тўкилди изтироб, тўкилди армон.
Бу давлат лашкари кирди жангларга,
Юрдилар ошуфта кўнгиллар сари.
Бошқарди барчасин эътиқод-дарға.
Форсий алфоз била туриб бетма-бет,
Ҳаёт ҳақиқатин айлади баён.
Она халк ғурурин этди у собит —
Ҳукм: «Муҳокаматул-луғатайн».
Ёзмок кераклигин ҳис этди шуни,
Умр ҳам оёқлаб қолганди шу чоқ.
Бойқаро тож-тахти таназзулини
Кўраркан, ҳис этди буни қаттиқроқ.
Ўйлар
Бари бир бўлмади, азиз ўқувчим,
Бир савол бағримни ўртади ёмон.
Бир жумбоқ жонимга бермади омон,
Гўё тураверсам одоб сақлаб, жим,
Умрбод бехабар қоладигандай —
Буюк бир асрордан,
Ўйланар эдим.
Бу достон йўлида кезиб пайдар-пай,
Бир жавоб тополмай қийналар эдим.
Кимлар эди туркий тил йўлларига,
Навоий йўлига тўғаноқ бўлган?
Нега бу хусусда ҳеч ким, ҳеч ерга,
Ҳеч нарса ёзмаган?
Лоқайдлик қилган!
Балки мен кўрмадим бу гапни излаб,
Балки кўзларимни кўр қилди ҳислар!
Улар йўқми эди? Йўқ бўлса, нечун —
«Маҳзанининг йилони хунхўр,
Гулшанининг тикони беҳад ва шумор», —
Дея ёзган Навоий бобо,
Туркий тил ҳақида гапирар экан?…
Шу ҳақда сўрадим шоирдан ногоҳ,
Хаёлан кўкларга боқиб чекиб оҳ:
«Болам, юрагимга санчдинг-ку, тикан,
Эски яраларим тирнадинг-ку, боқ!
«Йилонлар» бор эди, кўп эди улар,
Битганимдек, «нешу ништаларларидин
Баҳра топмай ўтмиш ким қанча диллар» —
Бу тил маҳзанидин… ва мумкин эди
Мени ҳам эртароқ этсалар ҳалок.
Султонми қўллади ва ёки худо
Ё сенинг хаёлинг қўллади ногоҳ
Ҳар тугул, манзилга етди бу қадам.
Йилонлар ҳақида ёзмоқ шарт эмас,
Ҳайф — ҳарф, ҳайф — сиёҳ, чекилган алам,
Изиллаб ахтарма, куйма сен ҳам, бас!
Улар ҳамма замон, маконда бордир,
Сенинг даврингда ҳам топилур талай.
Ватанни, имонни сотмоққа қодир!..
Сени ҳам қон қилган чиқар ҳар қалай,
Ушбу ёзаётган достонингни ҳам
Шубҳасиз, қанчаси кутиб ётгандир.
Менга орқа килиб турибсан, болам,
Ичидан қиринди ўтиб ётгандир.
Йўқолишга маҳкум одамлар бари,
Йилонлар, тиконлар — гулзор ичинда,
Йўқолишга маҳкум одамлар — нари,
Китобат ичинда, ашъор ичинда.
Тилга қарши турган каслар отини,
Ёзмадим тил била бузиб хатимни.
Хотима
Достоним тугади. Бу пайтга келиб,
Ёруғ олам аро тонг отган эди.
Ғир-ғир эсиб гўзал субҳидам ели
Боғча гулларини тебратган эди.
Йигирманчи аср шовқини аро
Гувиллаб яшарди осмондай шаҳар.
Порлар эди кўкда куёш — лола ранг,
Одамлар бошидан тўкиб шуъла-зар.
Қайдадир янграрди буюк бир қўшиқ:
«Қора кўзум, келу мардумлиғ эмди…»
Йўқолди гўё беш асрлик тўсиқ,
Куйлаётган ҳазрат Навоий эди.
Мен уни тингладим нафас ютиб жим,
Қонимда дарёдай жўшди она тил.
Мен унинг бағрида тўлқиндай оқдим,
Юрагимдан оқиб бордим муттасил.
1985-90 йиллар
Изоҳлар
1. Ҳазрати Махдум — Абдураҳмон Жомий.
2. Бу ерда навқирон Навоий кечинмалари берилмоқда.
3. Тасаввуф — руҳий камолатга эришиш йўллари белгилаб берилган таълимот. Бу ўринда Алишер Навоийнинг ана шу таълимотга муносабати ҳақида сўз юритилади.
4. Матлаб маснади — кўнгил тилаган манзил, тахт, даргоҳ.
Shukur Qurbon
SO’Z YO’LI
Tarixiy doston
Alisher Navoiy hayotini o’rganishga, qalamiga mansub asarlar mag’zini chaqishga urinish o’zini o’zbekman, deb bilgan har bir kishining muqaddas burchidir.
Shoir ko’zlagan va yetib borgan manzil shunchalar yuksakki, hayrat nigohimiz u bosgan har bir izda asrlab mixlanib qoladi. Lekin xayol hamisha ildam — Navoiy o’tgan yo’llarga havas qilamiz. Shu bilan birga ulug’ allomaning ham shoir, ham mutafakkir, ham arbob sifatida birvarakay sonsiz-sanoqsiz yo’llardan yurganligini ko’ramiz. Bobosi ortidai ergashgan nabiradek, beixtiyor unga sari intilamiz. Qaysi biridan bormaylik, u, bizni oldinda xushnud qarshilaydi.
Meni yillar davomida hazratning ona tilimiz mavqei hamda ravnaqi uchun olib borgan kurashlari hayajonlantirdi. Shoirning so’z yo’lidan ta’sirlanib yashadim. Uning vafotidan ikki oycha burun — jumodil avval oyi, chorshanba kuni, 905 hijriy yilda — yozib bitirgan «Muqokamatul- lug’atayn», ya’ni, «Ikki til muhokamasi» risolasi nafaqat o’zbek xalqining, balki barcha turkiy xalqlarning ma’naviyat olami sari tashlangan ulkan qadam bo’ldi. Turkiy tilli she’r aqlini o’z tillarida qalam tebratishga da’vat etdi .
Butun bir xalq adabiy tiliga asos solishdek buyuk yumushni — jahonning sanoqli daholarigina amalga oshirganligi ham alohida e’tiborni talab qiladi. Xususan, hazrat Navoiy hayotidagi bu nuqta italiyalik buyuk shoir Dante Alig`eri taqdirida ham muqim ahamiyat kasb etgan: u ham hayoti oxirlaganda, butun umr o’ylab yurgani — ital`yan tili mavqei himoya qilingan va sharaflangai «Bazm» hamda «Xalq so’zlashuv tili haqida» risolalarini [1304—1321) yozdi. (Ular shoirning xastaligi tufayli tugallanmadi).
Savol tug’iladi: nega daholar shunday yo’ldan bordilar! Ona til to’g’risidagi gaplarini ertaroq yozishsalar bo’lmasmidi! Har ikki ulug’ni qiynagan narsa nima edi! Nega ular har ikki tilda yozgan asarlari mohiyatini «bazm»ga tenglashtirdilar!
Bizningcha, bu daholarni hayajonga solgan narsa — yuqori doiraning bir tilga ko’proq e’tibor berib, ikkinchi bir tilga past nazar bilan qarashi edi. Shuningdek, Dante asos — o’zagi bir bo’lgan lotin tillaridan ajralib chiqib, xalq iste’moliga kirib kelgan, qulay ital`yan tili uchun qayg’urgan bo’lsa, Navoiy ardoqlagan til, o’zining ta’biri bo’yicha, Nuh payg’ambarning uch o’g’lidan biri — Yofas o’g’lonnikidir. Bu til, og’a-inilari — Som va Homlarning fors va hind tillariga qarindoshdirlar. Demak, mavqe jihatidan ham barobardirlar.
Ana shu gaplar ushbu dostonning yozilishiga turtki bo’ldi.
Turk ulusi fasiqlarig’a haq sobit qildimki, o’z alfoz va iboratlari haqiqati va o’z til va lug’atlari kayfiyatidin voqif bo’ldilar… Umid ulkim, bu faqirni xayr duosi bila yod qilg’aylar va ruhimni aning bila shod qilg’aylar.
Alisher Navoiy
MUQADDIMA
Men yarim kechada uyg’onib ketdim,
Yulduzli samoga boqdim nogahon.
Bir gap bo’lishini tasavvur etdim,
Quchdi borlig’imni hayrat-hayajon.
Zamon olimlari qilgan talqinlar
Ajib shiddat bilan yodimga tushdi,
Ki falak sahnida kezgan to’lqinlar
Yozarmish ko’ksiga so’z va tovushni.
Ajdodlar ovozin eshitmak baxti
Har qanday avlodga nasiba bo’lmas.
Shunda samo qattiq qasirlab ketdi,
Chaqmoq chaqdi, birdan yorishdi osmon.
Hatto tirnoqqacha hayajon yetdi,
Navoiy tovshini eshitdim shu on…
Birinchi qo’shiq
…Bir yonda Sheroziy, Dehlaviy — bir yon,
Nizomiy, Jomiylar cho’kkanmish qator.
Forsiy baytlar yangrab ustma-ust shoyon,
Navoiyni afsun etganmish takror.
Xayol bosib, takror, o’ltirganmish jim,
Ko’zlarini yumib, tebranib xiyol.
Yuragida kechgan hayajon mavjli —
Oqimda yulqingan suv o’ti misol.
She’r o’qilgach, unga eshitguvchidan
Munosib bir baho, bir kalom farzdir,
Ki darak bersin u mehr kuchidan,
Lutf gulshanidan bo’lsin bir nazr.
Navoiy-chi? Bir so’z ayta olmasdan,
Xijolat tortarmish ustodlar aro.
Sezarmish va lekin… hech bosilmasdan
Og’zidan qon oqar emish qop-qaro.
G’o’ldirarmish xolos, so’z aytay desa,
Bo’g’ziga tiqilgan emish achchiq «oh».
To’rt yonga boqarmish beholu besar,
Tili kesilganin anglarmish nogoh.
«Faryod!» — deb tashqari chiqarmish shu on,
Ulug’lar davrasin tark etib butkul.
Yo’liqqanmish unga bir to’p olomon,
Bir to’p tili kesik, duduq va ma’lul.
Bir-biriga imo-ishora birla
Anglatar emishlar gap-so’zlarini.
Imo-ishora-la aytilmish she’rlar,
Ma’qullarmish shundoq biri-birini.
Lekin bilmasmishlar og’izlaridan
Sizayotgan qonni, bilishsalar ham,
Parvo qilmasmishlar, yuz-ko’zlarida —
Devonalik aksin topganmish tamom.
Atrofni o’ragan el-ulus hayron,
Tushuna olmasdan ular ahvolin…
Qafasdagi qushdek qiynalarmish jon,
Hech kim his qilmasmish ko’ngil malolin.
* * *
Zaboni forsiy bir gulshanu dildor,
Ko’hna va qarovsiz bog’mi — turkiy til?!
U bir vodiymidir — keng va bahravor,
Tuman ichra qolgan tog’mi — turkiy til?!
Parvarish aylamak, yashnatmak — savob —
Qo’hna va qarovsiz bog’ bo’lsa agar.
Tog’ boshini ochmoq — ezgulik hisob,
Tuman ichra qolgan tog’ bo’lsa agar.
Anglar buni — kimki ilkida qalam;
So’zni eksa bo’lur bamisoli gul.
So’z alanga olsa — yorishar olam,
So’z qadam tashlasa — ochiladi yo’l..
* * *
Qon tomirlar qatori emas,
Shoir yuragini qoplagan naqsh —
«Muhokamatul-lug’atayn»ning
Munavvar chizgilari.
Unda forsiy, turkiy zabonlar
Aylaydilar o’zaro murosasiz bahs.
Ma’no, shakl, ohang, degan unsurlar
O’rtaga tashlashar o’z fikrlarin —
El-ulus haqida, hayot haqida.
Qon tomirlar gupirar, jo’shar,
Tuproq ostidagi ildizga o’xshar…
Tashqarida forsiy nazm surardi hukm…
Keyinga qoldirildi «Muhokamatul-
lug’atayn» asarin yozmoq.
«Muhokamatul-lug’atayn» chizgilaridan
…Turkning ulug’din kichigiga degincha va navkardin begiga degincha sort (forsiy) tilidan bahramanddirlar. Andoqqim, o’z xurd (ahvol)iga ko’ra ayta olurlar, balki ba’zi fasohat va balog’at bila ham takallum qilurlar. Hatto turk shuarosikim, forsiy til bila rangin ash’or va shirin guftor zohir kilurlar. Ammo sort ulusining arzoli (pastkashi) dan ashrofi (sharafli kishilari)gacha va omiysi (nodoni)dan donishmandigacha hech qaysi(si) turk (eski o’zbek) tili bila takallum qila olmaslar va takallum kilg’onning ma’nisini ham bilmaslar. Agar yuzdin, balki mingdin biri bu tilni o’rganib so’z aytsa ham, har kishi eshitsa bilur va aning sort ekanin fahm qilur va ul mutakallum (so’zlovchi) o’z tili bila o’z rasvolig’iga o’zi ikror kilg’ondekdur.
O’ylar
Tuman ichra kolgan tog’dan yangradi
Vahiydek dilrabo «Orazin yopqach…»
Cheksizliklar tomon hayron karadi
Ahli ma’ni — ko’pdan yangi zavqqa och.
Holbuki, kesakdan chikmagandi o’t,
Holbuki, bu tilda so’ylardi hamma.
Ming yillik ohanglar baytlarida but
Lutfiy g’azallari yangrardi hamon.
Turkiy til ostida gavharday laziz
«Ochmag’ay erding…» ham yaraldi shunday.
Ajam shuarosi etgach buni his,
Taloto’m boshlandi nazmiy ochunda.
Shu lahza lutf etdi hazrati Mahdum (1),
Lutfkim, bog’ladi unga tatabbu’.
Tuman ichra kolgan tog’ qaldiradi,
Sadosiga zo’r aks-sado edi bu.
* * *
Shoir bo’lib qo’lga qalam oldingmi (2),
Bo’lsin muxlislaring, xayrixohlaring.
Ko’ngil kog’oziga bitib otingni,
Yod etsin she’rlaring, chekkan «oh»laring.
Ammo oson emas erishmak bunga,
Hazrati ona til — hakamdir oliy.
Lozim — hisob bermak har lahza unga —
Yashamog’ing lozim — gunohdan xoli.
Yozgan-chizganlaring hali g’o’r anglab,
O’rtangan chog’ingda, ko’ksingda g’ussa,
Asarlaring do’st-yor bir joyga jamlab,
Netarsan, ulardan bir devon tuzsa
Va keltirib senga etishsa in’om —
Tiriklik dardlari boshingdan oshib,
Joning halqumingga kelgan bir ayyom.
Sevinchlardan ko’kka yetmasmi boshing,
Ko’zlaringdan nogoh oqmasmi yoshlar?!
(Holbuki, atrofda shuhrat talashib,
Qirpichoq bo’lgancha shoirlar yashar.
E’tiqodu imon ularga bir pul,
Muqaddas hech nima qolmagan go’yo.
Ko’ngilda tikanu chakkalarda gul,
She’r deb bitganlari qip-qizil ro’yo.
Azamat va go’zal, javon shoirlar
Muhabbat bog’larlar na til, na elga.
Ko’proq nafslarining g’amini yerlar;
Mevasiz daraxtdan uchgandek g’iz-g’iz
O’lik barglar g’ujg’on urib sarsari,
Kitob bitiklashar yaltiroq, semiz
Qimmatbaho, qalin muqovalari…)
Tuman ichra qolgan tog’ning eng yuksak,
Eng dilbar cho’qqisin ochilgani — shu.
Ko’hna va qarovsiz bog’ tuygan g’ussa —
Kimsasizlik dardin sochilgani — shu.
Navoiy tovshini eshitdim shu on
«Har kuni yana bir ishq iladur afsona,
Har tun yana bir sham’g’adur parvona,
Ish anga junun, manzil anga mayxona,
Devon yasamoqni ne bilur devona?!..»
Ikkinchi qo’shiq
…Ko’ngli gumiradi, taomga yo’q hush,
Haftakim bir yomon holsizlik sezar.
Jonu jahonidan iztirob sizar,
Xayolidan ketmas o’sha mash’um tush…
«Qon — yorug’lik!»— deyar o’ziga-o’zi,
«Qon — yorug’lik!»— deyar ingrab paydar-pay.
Tushday ko’rinadi hayot ko’ziga,
Tushi tuyular goh bexosiyatday.
O’ylar
Dahanaki janglar uchun hamma yer o’ng’ay,
Katta maydon kerak ammo katta kurashga.
Baytu g’azal to’qimoqqa hamma uringay,
Biroq «Xamsa» yaratmak, o’!
Tamoman boshqa!…
Shoirlikdan ulug’roq bir mehnat bor, zavq bor:
She’rning kengligida, cheksizligida.
Inson o’zin qayta boshdan bilmog’i darkor:
Hayotning past-balandida, tengsizligida.
Bilmoq tugal ona xalqni, ona o’tmishni,
Yuragiga quloq tutib, tomirin ushlab.
Ko’z o’ngingdan zamonlarning ildam o’tishin —
Shamollarga qiyos etmak, ko’ngilni xushlab.
YO shoh bo’lib, qalandardek kezmak darbadar.
Qalbga chuqur kirib bormoq,
Dard sari yetmoq,
O’zdan, ko’zdan, so’z mulkidan ketmoqlik badar
Va bir majoz gulshanida topolmay o’zni,
Hayrat ichra toshday qotmoq ayni subhidam.
O’zingga ham o’zgalarga tilamak to’zim,
Mo»jizaviy qudrat tuyib nogoh ruhingda.
Tuman ichra qolgan tog’ning,
Hammaning —
Qoshida kelinday, yuzini ochmoq,
Ochmoq — eshiklarin ulus uchun keng
Ko’hna va qarovsiz bog’ning o’shandoq.
«Farhod va Shirin» hikmatlaridan
Faqat barkamollar sevmoq-sevilmoq —
Xuquqiga ega yorug’ jahonda.
Faqat sevgi qodir — bezovta, bedog’ —
Eng yorug’ dardlarni jo’shtirar qonda.
Faqat sevishganlar hamisha yolg’iz,
Ming yilda dunyoga bir karra kelur.
Sevmaganlar ojiz, Yosuman — ojiz,
Garchand na insofni, na orni bilur:
Osilishar ushshoq oyoqlariga,
Qanotlarin yular mayda-maydalab
Sirtmoq-dor solurlar tomoqlariga…
O’ldirmak istarlar itday xor aylab!..
Sevishganlar o’lmas, mahkumdir ular,
Adolatga tashna ko’ngillar ko’pdir,
Sadoqatga tashna ko’ngillar ko’pdir,
Haqiqatga tashna ko’ngillar ko’pdir…
«Bahr un-najot» yotar lablari kuyib,
Tosh devorlar to’sgan «Nahr un-hayot»ni.
Asrlar qudratin yurakda tuyib,
Soyasida yotib bo’lmas sabotning.
Chidam ko’lmagidan bo’lmaydi ichib,
Toqat mevalari g’o’r hamda achchiq.
Muhabbatdan bo’lsa yurakda kuching,
Qayon jahd aylasang, senga yo’l ochiq.
«Layli va Majnun» hikmatlaridan
Hukmdorlik o’zga, oshiqlik o’zga —
Bir osmon ostida bo’lsa-da mavjud.
Yashash qonunlari ko’rinmas ko’zga,
Ko’rinar yurakda yonayotgan o’t.
O’shaning taftida qovrilib-kuyib,
Tog’-toshlarda kezar bir juft ulug’ zot.
Ular badnom bo’lgan — bir-birin suyib,
Ular badnom etgan jahonni, hayhot!
Til bilgan kishilar hech ne tushunmas,
Til bilmas hayvonlar, qushlar do’st-yoron.
So’ylashmoq istarlar — tiqilar nafas,
Kuylamoq istarlar — ohang yo’q biron.
Biroq, qalblarida paydo har bir so’z
Yangrar kechayotgan kun va tunlarda.
Yangrar davrlarni qoldirib unsiz,
Ogoh etib — o’lmas, go’zal munglardan.
«Sab’ai sayyor» hikmatlaridan
Bu yorug’ olamda yetti rang mavjud,
Yetti rangda porlab kechadi kunlar.
YO ko’zing ochadi bu ranglar mavji
Va yo ko’r qiladi jo’shib sarbasar.
Bordir har birining o’z hurliqosi,
Qo’lda may, labida kulgi — bir chechak.
Seni afsun etmak — chin muddaosi,
Ajib sarxushlikda onlaring kechar.
Roviy kirib kelar har biriga jim,
Ko’rgan-bilganidan so’ylaydi qissa.
Seni hushyorlikka chorlaydi doim,
Tark etmasin, deya ko’nglingni g’ussa.
Shu g’ussa uyg’otar seni har safar,
Shu g’ussa yetaklar diloromingga.
Shu g’ussa ko’ksingni ilonday chaqar,
Yor aksin chekib may to’la jomingga.
Tomchi qo’ymay uni sipqorsang, yonsang,
Maqsad-manzilingga yetursan bir kun.
Beqiyos mazmun kasb etar yetti rang,
Yetmish rangda porlar dunyo — sen uchun.
Sipqormasang, umring o’tar behuda,
Bebosh to’lqin singib bitgandek qumga.
Xuriliqo seni g’aflatga undar,
Xuriliqo shafqat qilmas hech kimga.
Naql
Hirot ahli aro bir nojoyiz so’z
Oralab qolibdi nogahon shundoq:
Emish, Mir Alisher besharmu beyuz,
Qamalib olgancha hujrasiga, voh,
O’z sha’nin o’ylamay, o’ylamay Sulton —
Abulg’oziy sha’nin, gunohi azim —
Aysh-ishrat-la mashg’ul yasharmish pinhon.
Illo, ko’chasidan o’tguvchi har kim
Voqif bo’lar emish 6u sirdan al’on,
Ki go’zallar so’zi, qichiq kulgisi,
Sozandalar kuyi, sarmast xonishi.
Eshitilar emish kecha-kunduzi…
«Amir al-kalom»ga ne bo’ldi, yo rab!
E’tiqodu imon bir yokda kolib,
Besh-to’rt kunlik ayshni qoldimi o’ylab.
Baqodan foniylik keldimi g’olib?..
Boshqalar u yoqda tursin, hattoki,
Shohni-da insofga chorlab bu ko’yda
She’rlar bitgan edi bag’rini yoqib,
Hazrat bu ko’chaga kirdi ne o’yda?!..
Bekor qimirlamas daraxtning uchi,
El-ulus bilmasdan biror so’z demas.
Shunday ayyomda do’st kerak do’st uchun;
Lekin ko’rmay-netmay insofdan emas.
Bu gapga ishonib bo’lmas hech mahal,
Do’st-yoridan, axir, dushmani ko’pdir,
Sulton Abulg’oziy — Boykaroning ham.
Sirli dunyo uchun ayondir bu sir. …
O’zgartirib engil-boshin, qalandar —
Suvratida yo’lga tushgan kim bo’ldi?
Juldur kiyimda ham sulton sultondir,
Ko’rib, lol kolmagan odam kam bo’ldi.
Rostdan-da, Navoiy keyingi kunlar
Makon tutgan hujra «gavjum» edi xo’p.
Dilrabo ohanglar, yoqimli unlar
Tishga chashma yanglig’ oqardi sizib.
Yasovul chorlandi saroydan darhol
Bostirib kirildi hujraga shitob.
Ko’zlar hayrat ichra qotdilar, ne hol?!
Shoir o’ltirardi bir o’zi shu tob!
«Sab’ai sayyor»ning tayyor baytlarin
O’qimoqda edi chiqarib ovoz.
Hikmatlar ohangga chulg’anib sarin,
Ohanglar jon bilan bo’lib sarafroz,
Bir sehr to’ldirgan ekan hujrani.
Sulton o’z xatosin anglab xotirjam,
Orqaga kaytardi birdan hammani,
Buyuk xayol bexos bo’linmadi ham.
«Saddi Iskandariy» hikmatlaridan
Ko’ring Iskandarni, yerdan chiqsa ham,
Qoshida osmondan tushganlar mulzam.
Toj-taxtli, mol-mulkli podsho bo’lsa ham,
Yashar gadolarday erkin va xurram.
Dunyo ilmlari mag’zini chaqib,
Jahd etar dunyoviy alamlar haqqi.
Yurt kezib, olislab ketgani sari,
Ko’ring, o’z eliga, tuproqqa yaqin.
Qutlang adolat-la oldi jahonni,
Razolat koraytib tomirda konni,
Yurakka basma-bas quyganda zahar,
Qutlang o’z davridan yuksak bu jonni!
Ta’zim qiling unga, qarshisida tiz
Cho’king, mustahkam g’ov qurdirdi jo’shib,
Vatanini yakson qilmoqchi bo’lgan
Ya’juj-ma’jujlarning yo’lini to’sib.
Uchinchi qo’shiq
Ko’hna harbiy san’atni eshitganmisiz?
«Borgoh» degan joydan boshqarilar jang,
Oldda borar «manglay» atalgan qo’shin,
«Burung’or»— o’ng yokdan,
«Juvong’or»— chapdan,
«Ilg’or»— eng oldinda, safdan uzilib
Borar bilmoq uchun dushman ravishin.
Harbga oid hech gap yo’qdek ijodda,
Lekin qon to’kilmas, to’kilar ilhom,
Mashaqqat to’kilar, to’kilar hayrat
Va maydonga tushar ona xalq so’zi.
«Burung’or», «juvong’or»— saylandi she’rlar,
«Manglay»—«Xamsa» boshlab bordi saflarni.
«Ilg’ormi?!»..
«Ilg’or, bu — «Devoni Foniy»,
Bordi eng oldinda safdan uzilib.
* * *
Birovning tilida so’z aytmok qiyin,
Osonmidir she’r aytmoq?
Birovning tilida dard izhor etmoq
Va sharhlamoq davr muammolarin —
Birov tutgan chiroq yorug’ligida
O’z ko’changga kirib bormoq bilan teng.
Birov ko’chasidan o’z uying topmoq
Va yana ham chuqurlashtirsak,
Kirib borib birov uyiga,
O’z oilang axtarmoqday gap —
O’zganing tilida dard izhor etmoq.
Biroq shunday mushkul bir ishni
Uddalamog’i lozim edi shoirga —
Alisher Navoiyga.
Negakim shu tilda edi ilm-fan,
Kitobat va san’at edi shu tilda,
Forsiy alfoz ila so’ylashar edi
Yon-atrofda navqiron avlod.
Ahli ma’ni aro muqtadir daho
Va saroyda amir
Qololmasdi chetda — hayotdan.
«Muhokamatul-lug’atayn» chizgilaridan
Kerak erdikim bu xalk orasidin paydo bo’lg’on tab’ ahli, salohiyat va tab’larin o’z tillari turg’och, o’zga til bila zohir kilmasa erdi va ishga buyurmasalar erdi. Va ikkalasi til bila aytur kobiliyatlari bo’lsa, o’z tillari bila ko’proq aytsalar erdi va yana bir til bila ozroq aytsalar erdi. Va agar mubolag’a qilsalar, ikkalasi til bila teng aytsalar erdi. Bu ehtimolg’a xud (albatta) yo’l bersa bo’lmaskim, turk ulusining xushtab’lari majmui (guruhi) sort (forsiy) tili bila nazm aytkaylar vi bilkull (mutlaqo) turk tili bila aytmag’aylar, balki ko’pi ayta olmag’aylar va aytsalar ham, sort turk tili bila nazm aytqonday fasih (chiroyli) turklar qoshida o’qiy va o’tkara olmag’aylar va o’qisalar har lafzlarig’a yuz ayb topilg’ay va har tarkiba (jumla)lariga yuz e’tiroz vorid bo’lur.
…Va zamon va rasm ahli tariqindin chiqmog’ni munosib ko’rmas va bu nav’ bila qolur.
O’ylar
Har so’z bamisoli lovullagan cho’g’,
Har ko’ngil — dardlardan qovjiragan xas.
Kifoya ularga bir uchqun goho,
O’t oladi yurak har nafas.
Cho’g’ qancha ravshandir — ko’ngillar ravshan,
Lekin «Qur’on»dagi so’zni ishlatmoq
Musulmon qavmiga oxirat savob.
So’zni xalq yaratur, shoirlar emas,
Maqsad — shu el uchun qovrilish, yonish,
Mayda niyatlardan butunlay tonish.
Dunyoda biron-bir ma’no qolurmi
YO tuyg’u qolurmi bebayon, mubham,
Har ikki til kelsa agar baqamti?!
Lekin ona tilda she’r aytmoq — bayram,
Ikki jahon taxti baxtidan afzal.
Ona tarix seni qo’llaydi mudom,
Qelajak qo’llaydi, qo’llaydi tugal.
Demakchi so’zlaring anglar, his qilar
Ko’chalarda yotgan kesak ham, tosh ham.
G’ussadan gapirsang mung’ayar ular,
Shodlikdan gapirsang quvonar xurram.
To’rtinchi qo’shiq
Tuman ichra kolgan tog’,
Gumon ichra kolgan tog’,
Eridimi nihoyat
Ko’ksingdagi asriy dog’?!.
Ko’hna va qarovsiz bog’,
Xudo yuz o’girgan bog’,
Oyog’ini uzdimi
Quchog’ingdan quzg’un-zog’?!.
***
Mir Alisher chekkan ranju sa’y bois,
Turkiy she’r qaddini ko’rsatdi oxir
Va yuzaga chiqdi bu tilda bir so’z —
Qoldirgan qanchalab nuktadon shoir.
Agarchi nomlari qolmadi, qoldi—
Qalamiga mansub yagona bayt ham.
Yuraklar to’ridan mangu joy oldi
Taqdiriga shukrona ayta.
Naql
Non ushog’i — non, derlar,
Tilning bir so’zi ham — til.
Ne bosqin, ne to’sqindan
Saqlab kelgan uni el.
Kim etur so’zni uvol,
Xor bo’lur, abgor bo’lur.
Qolur yurt nazaridan,
Badnomlarga yod bo’lur.
Shoir esa garchi ul,
Og’ir — bundan gunohi:
Uni sira tinch ko’ymas
Ajdodlarning arvohi.
Biroq Mirzo Alibek
Ta’b va fahmi tobida,
Yagona yigit erdi
Suxandonlik bobida.
Zihni diqqat maoni —
Nuqudidan bir g’ani (N. — boylik)
Va ta’bi bu yanglig’ ko’p
Ta’riflardan mustag’ni. (M. — ehtiyojsiz)
Saromadi zamona (S. — ilg’or)
Qalam tebratib, turkiy —
Til bila she’r bitardi,
Bu mat’la aningdurkim:
«Ko’zing ne balo karo bo’lubtur,
Kim jonga qaro balo bo’lubtur».
Zulqofiyatayndur,
Qofiyalar tardi aks,
Javob aytmak bu faqir.
Qoshida behuda bahs.
Bu nav’ abyot har kimning
Tilidan o’tmas edi,
Lekin u parvo qilib,
Bir yerga bitmas edi.
Sharobni xush ko’rardi,
Ustiga-ustak ortiq-
Ortiq aysh-ishrat ila
Xazon bo’ldi hayoti.
«Ko’zing ne balo..» yolg’iz
Yetimday bo’zlab qoldi.
«Og’a-inisin» — uyg’un
Baytlarin izlab koldi.
Uni issiq bag’riga
Oldi Navoiy suyib,
«Ko’zing ne balo..» ajib
G’azal bo’ldi shu ko’yi:
«Ko’zing ne balo karo bo’lubtur,
Kim jonga karo balo bo’lubtur.
Majmui davoni dard qildi,
Dardingkim manga davo bo’lubtur.
Ishq ichra aning fidosi yuz jon,
Har jonki sanga fido bo’lubtur.
Begona bo’lubtur oshnodin,
Begonag’a oshno bo’lubtur.
Boqiy topar ulki, bo’ldi foniy,
Rahravga baqo fano bo’lubtur.
To tuzdi Navoiy oyati ishq,
Ishq ahli navo bo’lubtur.»
* * *
Bir jumla yaralsa ko’ngilga doir,
YO aqlga mansub — ulusga ma’qul,
Bu so’z ummonida paydo javohir
To abad odamdan so’raydi haqqin.
Bir zehn yetmaydi, yetmas ming zehn,
Yetmas butun bir til sohibi — elat,
Jahonning ming tillik turfa ulusin
Zavqiyob etmog’i shartdir u, albat.
Fikr-o’y gulzordir, alfoz esa, boq,
Bolarilar yanglig’ bu gulzor aro —
Bir xush bo’y axtarib, charx urar shundoq,
Bu ajib yumushqa mone’ yo’q sira!
Qani, kim farq etar — gulzorlar aro
Uchgan bolarilar qaysi bir indan?!
Kim farqlar asalin totib, bolari
Qaysi gulzor aro kezganin zimdan?!.
Kim qancha bitiklar bamisoli bol
Turardi naf’idan oriydir atrok.
So’zlar — sadoqatli xizmatkor misol,
Yumushqa kirishsang, qo’llagay idrok!
Navoiy tovshini eshitdim shu on
«…Xotirg’a kechmishkim,
Agar sa’y qilsam,
Bu kitobni turkiyga tarjima qila olg’aymumen deb,
mutaammil (fikrlashda) erdim…
Tengri taolo tavfiqi (madadi) birla
Bu ulug’ ishg’a ilik urdum
Va bu azim amrg’a qalam surdim.»
O’ylar
Bittagina so’zni aytmoq uchun nahot,
Umr bo’yi chog’lanar shoir?!..
«Chor devon» — chog’lanish,
«Xamsa» — chog’lanish,
«Lisonut-tayr»u «Mahbubul-qulub»?!.
Barchasidan maqsad —
Kuch olmoq — o’sha so’zni aytmoqqa tugal?!..
Yo’q, yo’q
Shoir ichda aytar bu so’zni,
Inson ichda aytar bu so’zni —
So’ngra tishda aytmoqlik uchun
Umr bo’yi yaratur imkon!..
«Muhokamatul-lug’atayn»
Mir Alisherning
Ana shunday zo’r so’zi edi,
Aytipmadi birok u hali!
Tasavvuf (3) hayratlari
Bir yo’l bering, bir imkon bering.
Tama’din va o’zlikdan kechay!
Meni chorlamasdin davralar quring,
Fano mayin labolab ichay!
Sog’intirdi «vujudi mutlaq»,
«Shariatu» «tariyqat»—manim!
Oldinda «Ma’rifat vodiysi», bu — nakd.
Bir kun manim bo’lur «orif» degan nom!
Tengri sari safar ixtiyor qildim,
Yuragimga fano baxsh etur quvvat.
Nafsim junbishlarin o’ldirib o’ldim,
Tirildim poklanib,
Poklandim abad!
Ulug’ hikmatlarning cho’kib bahriga,
Terdim javohirot,
Zavqlandim uzoq!
Shoshilmadim qaro yerning bag’riga,
Garchand bir do’st topmay yig’ladim u choq!
«Lisonut-tayr» hikmatlaridan
Bu o’ttiz qush uchib qayon boradur?
Ona yurtdan ko’chib qayon boradur?
Ko’ksi qon, yoqachoq, giryon boradur,
Yo’l olis, rang-ro’yi somon boradur!
Bu o’ttiz qush istar erk hamda huquq,
Bu qushlar yurtida bir adolat yo’q!
Quzg’un sa’vajondan e’zozli bunda,
Qarg’a-zog’ bulbuldan borar oldinda.
G’oz burgutdan baland shoxda o’ltirar.
Tovus yerda xoru hayron o’y surar.
Bu o’ttiz qush dardin biladi xudxud,
Bilib-bilmaganga oladi xudxud,
Lekin qoyillatar ajib yumushni,
Ergashtirib borar o’ttizta qushni.
«Talab»u «Ishq», «Ma’rifat», «Tavhid»,
Hayrat vodiylari qolur orqada,
Qolar mushkilotu har kanday tahdid.
Yetguncha ular to matlab masnadi (4) —
«Faqr» hamda «Fano» vodiylariga.
Uchib borar ular ufqni ko’zlab,
Uchib borar turfa hikoyat so’zlab.
«Faqr» hamda «Fano» vodiylariga
Borar adolatli bir shoh axtarib.
«Faqr» hamda «Fano» vodiylarida
Hech kimni topolmas bu qushlar borib.
Yo’q, o’zlarin topar bu o’ttizta qush.
O’z so’zlarin topar bu o’ttizta qush.
Navoiy tovshini eshitdim shu on
«Gardun manga gah jafou dunliq qildi,
Baxtim kibi har ishda zabunliq qildi.
Gah kom sari rohnamunliq qildi,
Alqissa, base, buqalamunliq qildi».
O’ylar
Shoh borki, yonida maddohlari bor,
Xoh odil bo’lsin ul, xoh bo’lsin xunxor.
Buzdirsayu doim, qurdirmay aslo,
Kestirsa-da doim, o’stirmay aslo.
Shoh borki, yonida maddohlari bor.
To’ssa-da ma’rifat yo’lini butkul,
Jahlu nodonlikka erk bersa-da ul,
Shoh borki, yonida maddohlari bor.
Xo’sh, sohibqiron-chi, u qandayin shoh?
Boyqaro qoshida ozmidi maddoh?
Nechun lozim bo’ldi Navoiyga, xo’sh,
Ul haqda yaxshi so’z aytmoq peshma-pesh?
Ba’zilar nazdida o’zidan ketdi,
«Qasidai Hiloliya»ni bitdi.
Bungacha temuriy shohlar nomiga
Ular orasidan biron-bir kimga —
Ulug’bekdan bo’lak, kimga ne dedi?
Nahotki, Boyqaro shunga teng edi?!..
Tengmidi ilm-fan yulduziga u,
Elning ko’kka boqqan hur ko’ziga u?
… Tiyran ko’z-la boqdi bor hayotga u,
Sodiq qoldi yuksak e’tiqodga u —
Bobolar zabonin qo’llagan ko’yi,
Navoiy jur’atin angladi, kuydi.
Toqati sustlarga bo’lsin, deb ibrat,
Turkiy devon bitdi ko’rguzib san’at.
«Ming yilda bir kelar bunday zot» — deya
Shoir kitoblarin misli to’tiyo —
Ko’zlariga surtdi. Oqladi har dam.
Ming yilda bir kelar shoh Boyqaro ham.
Naql
Bu bo’z otning tuyoqlari tillodan,
Bu bo’z otning yollarida yel uxlar.
Yag’rinlari a’lo erur a’lodan,
Kunduz quyosh yo’qlar uni,
Tun-kechalar oy yo’qlar.
Bu bo’z otni chorlar «Bog’i Husayniy»,
«Bog’i Husayniy»da ahli ma’ni jam.
Nega buncha sapchiydi, jim turmaydi,
Nega bundoq? Nega bo’z ot ko’zlarida nam?
Shodligidan tinmaydi u,
Shodligidan yig’laydi,
Unga bu kun shoir mindi, er mindi,
Yo’q er emas, sher mindi.
Ahli ma’ni hayron boqar, el hayron,
Jilovdor — shoh, sultoni sohibqiron.
Tilga hurmat — shohni gado aylagan,
Shoirni shoh aylagan,
Qadni raso aylagan.
Bu bo’z otning borar yo’li ko’p yiroq,
Bu bo’z otning yollarida yel uxlar.
Bu bo’z otga asr-asrlar mushtoq,
Kunduz quyosh yo’qlar uni,
Tun-kechalar oy yo’qlar.
* * *
U nogoh angladi bor haqiqatni —
Davlat ichra davlat tuzganin ayon.
Cheku chegarasiz bu saltanatning
O’z yo’li, yo’rig’i bor edi shoyon.
Garchi to’kilmadi biror tomchi qon,
To’kildi iztirob, to’kildi armon.
Bu davlat lashkari kirdi janglarga,
Yurdilar oshufta ko’ngillar sari.
Boshqardi barchasin e’tiqod-darg’a.
Forsiy alfoz bila turib betma-bet,
Hayot haqiqatin ayladi bayon.
Ona xalk g’ururin etdi u sobit —
Hukm: «Muhokamatul-lug’atayn».
Yozmok kerakligin his etdi shuni,
Umr ham oyoqlab qolgandi shu choq.
Boyqaro toj-taxti tanazzulini
Ko’rarkan, his etdi buni qattiqroq.
O’ylar
Bari bir bo’lmadi, aziz o’quvchim,
Bir savol bag’rimni o’rtadi yomon.
Bir jumboq jonimga bermadi omon,
Go’yo turaversam odob saqlab, jim,
Umrbod bexabar qoladiganday —
Buyuk bir asrordan,
O’ylanar edim.
Bu doston yo’lida kezib paydar-pay,
Bir javob topolmay qiynalar edim.
Kimlar edi turkiy til yo’llariga,
Navoiy yo’liga to’g’anoq bo’lgan?
Nega bu xususda hech kim, hech yerga,
Hech narsa yozmagan?
Loqaydlik qilgan!
Balki men ko’rmadim bu gapni izlab,
Balki ko’zlarimni ko’r qildi hislar!
Ular yo’qmi edi? Yo’q bo’lsa, nechun —
«Mahzanining yiloni xunxo’r,
Gulshanining tikoni behad va shumor», —
Deya yozgan Navoiy bobo,
Turkiy til haqida gapirar ekan?…
Shu haqda so’radim shoirdan nogoh,
Xayolan ko’klarga boqib chekib oh:
«Bolam, yuragimga sanchding-ku, tikan,
Eski yaralarim tirnading-ku, boq!
«Yilonlar» bor edi, ko’p edi ular,
Bitganimdek, «neshu nishtalarlaridin
Bahra topmay o’tmish kim qancha dillar» —
Bu til mahzanidin… va mumkin edi
Meni ham ertaroq etsalar halok.
Sultonmi qo’lladi va yoki xudo
YO sening xayoling qo’lladi nogoh
Har tugul, manzilga yetdi bu qadam.
Yilonlar haqida yozmoq shart emas,
Hayf — harf, hayf — siyoh, chekilgan alam,
Izillab axtarma, kuyma sen ham, bas!
Ular hamma zamon, makonda bordir,
Sening davringda ham topilur talay.
Vatanni, imonni sotmoqqa qodir!..
Seni ham qon qilgan chiqar har qalay,
Ushbu yozayotgan dostoningni ham
Shubhasiz, qanchasi kutib yotgandir.
Menga orqa kilib turibsan, bolam,
Ichidan qirindi o’tib yotgandir.
Yo’qolishga mahkum odamlar bari,
Yilonlar, tikonlar — gulzor ichinda,
Yo’qolishga mahkum odamlar — nari,
Kitobat ichinda, ash’or ichinda.
Tilga qarshi turgan kaslar otini,
Yozmadim til bila buzib xatimni.
Xotima
Dostonim tugadi. Bu paytga kelib,
Yorug’ olam aro tong otgan edi.
G’ir-g’ir esib go’zal subhidam yeli
Bog’cha gullarini tebratgan edi.
Yigirmanchi asr shovqini aro
Guvillab yashardi osmonday shahar.
Porlar edi ko’kda kuyosh — lola rang,
Odamlar boshidan to’kib shu’la-zar.
Qaydadir yangrardi buyuk bir qo’shiq:
«Qora ko’zum, kelu mardumlig’ emdi…»
Yo’qoldi go’yo besh asrlik to’siq,
Kuylayotgan hazrat Navoiy edi.
Men uni tingladim nafas yutib jim,
Qonimda daryoday jo’shdi ona til.
Men uning bag’rida to’lqinday oqdim,
Yuragimdan oqib bordim muttasil.
1985-90 yillar
Izohlar
1. Hazrati Maxdum — Abdurahmon Jomiy.
2. Bu yerda navqiron Navoiy kechinmalari berilmoqda.
3. Tasavvuf — ruhiy kamolatga erishish yo’llari belgilab berilgan ta’limot. Bu o’rinda Alisher Navoiyning ana shu ta’limotga munosabati haqida so’z yuritiladi.
4. Matlab masnadi — ko’ngil tilagan manzil, taxt, dargoh.
