23 йил аввал — 1996 йилда Ҳазрат Мир Алишер Навоийнинг 555 йиллигига бағишланган ва 10 соатга яқин давом этган мазкур бадиий-мусиқий дастурни Ўзбекистон радиосида Ўзбекистон халқ шоири Хуршид Даврон сценарийси асосида тайёрланган эди. Дастурнинг пайдо бўлиши тарихини мана бу саҳифада ўқишингиз мумкин.
НАВОИЙНОМА.II. ТАВАЛЛУД
Хуршид Даврон сценарийси асосида
тайёрланган бадиий-мусиқий дастур
Алишер Навоийнинг ота томондан бобоси Амир Темурнинг Умар Шайх исмли ўғли билан кўкалдош (эмикдош) бўлиб, кейинчалик Умар Шайх ва Шоҳрухнинг хизматида бўлган. Отаси Ғиёсиддин Баҳодир эса Абулқосим Бобурнинг яқинларидан; мамлакатни идора этишда иштирок этган. Онаси (исми номаълум) Кобул амирзодаларидан Шайх Абусаид Чангнинг қизи.
Алишер Навоийнинг болалиги Шоҳрух ҳукмронлигининг сўнгги йилларига тўғри келган. У темурийзодалар, хусусан бўлажак подшоҳ Ҳусайн Бойқаро билан бирга тарбияланган. 4 ёшида мактабга бориб, тез савод чиқариб, туркий ва форсий тилдаги шеърларни ўқиб, йод ола бошлаган. Ўзбек тили билан бир қаторда форсий тилни ҳам мукаммал эгаллаган. 1447 йил 12 мартда мамлакат подшоҳи Шоҳрух вафот этгач, тахтга даъвогарлар орасида ўзаро кураш бошланади. Уруш-жанжаллар кўп кишиларни Хуросондан турли томонга кўчиб кетишга мажбур этди. Алишер Навоийлар оиласи ўз тинчлигини кўзлаб, Ироққа кўчишди (1449). Таф шаҳрида Алишер машҳур «Зафарнома» тарихий асари муаллифи, шоир Шарафиддин Али Яздий билан учрашади. Бу учрашув болада ёрқин таассурот қолдиради. Ғиёсиддин Баҳодир оиласи Ҳиротга, қарийб икки йил муддат ўтгач, қайтади. Абулқосим Бобур Ғиёсиддин Баҳодирни Сабзавор шаҳрига ҳоким қилиб тайинлади. Алишер Навоий Ҳиротда қолиб ўқишни давом эттирди.
ОЙБЕК
БОЛА АЛИШЕР
Кафтига қуёш қўндирилгандай чарақлаган, кенг чорхари меҳмонхонада янги явмуд гилам устида тиғиз давра қурган қўноқлар, яқин дўстлар самимий суханварлик ила суҳбат қилурлар. Катта кашмирий шол дастурхон узра писта-бодом, мағиз, асал, хилма-хил ҳолвалар тўкилган. Меҳмонлар ошаб ичиш ила турли қизиқ воқеалардан гаплашурлар; мажлисда хуш суҳбат бир дам узилмас эди. Ғиёсиддин Кичкина — камтар, мулойим феълли, кўзлари ақлли, калта соқоли ўзига ярашган, жуссаси кичик киши. Кўпчилик уни Ғиёсиддин Кичкина дер, аммо яқин дўстлари кўпинча Кичик баҳодир дер эдилар.
Хуросон ўлкасида молия ишларида муҳим мансабни эгаллаган, Сабзавор ҳокими ҳам бўлган Ғиёсиддин Кичкина юксак мавқели беклардан эди. Ўлканинг турли вилоятларида юра-юра, ниҳоят, осмони гўзал мовий нурга чўмган, ўзининг севимли шаҳри Ҳиротдаги ҳовлисида истиқомат қилур эди. Ҳовли ҳам Ҳиротнинг шимоли шарқида, сердарахт, хуш бир манзилга қурилган эди.
Шарақлаб қайнаб турган, қорнида қуёш жилваси ўйнаган катта мис қумғонни кўтариб кирган мулозим чойнакка хўшбўй чойни дамлагач, тавозе ила хўжасига узатди-да, енгил юриб чиқиб кетди. Ғиёсиддин Кичкина пиёз пўсти каби юпқа нафис Хитой пиёлаларига чой сузиб, дўстларига бир-бир узатар эди.
Мажлис аҳлидан бири, етмишлардан ошиб, саксонларга борган қария, барлослардан эди. Қош-қовоғи осилган бу киши даставвал одати бўйича бир йўталиб олгач, сўзларини қўрғошин салмоқлиги ила доналаб гапира бошлади. Ёшлигида Темурнинг жасур жангчиларидан, севимли мард йигитларидан бўлган қари барлоснинг юзидаги қайғу кўлкасини шу тобда дўстлари очиқ кўрар, чуқур ҳис қилар эдилар.
— Туркистоннинг, Хуросон мамлакатининг аҳволига бир назар ташлангиз… Билмадим, оқибати не бўлур?! Ҳазрат Темур яратган давлат чил-чил бузилди. Темурдан сўнг хийла вақт шаҳзодаларнинғ боши жангдан чиқмади, ҳар бири ҳамиша муттасил, ўз нафсини ўйлайди, Сулаймон тахтини ёлғиз ўзига раво кўради. Ҳа, шундай шаҳзодаларнинг она сути ҳануз оғзида бўлган энг кичиги ҳам, отнинг олдинги оёғи ўзим бўламан, дейди. Муддаолари шу барчасининг. Ҳеч бир ақли комил соҳибнинг иши эмас бу. Давлатнинг илдизи бир бўлмаса, халқ жабр денгизига ботиб кетгуси муҳаққақ. Қаршимиздаги фоже аҳвол шулдир. Бу янглиғ андишалар каминанинг кўнглига кундан-кун андуҳ тўлдириб борур. Бутун жаҳонни титратган хоқон Темурнинг тантанасини кўрган биз каби қарияларнинг бундай фалокатга зарра қадар бардош бермоғи мутлақо қийиндир. Бунингдек даҳшатли фалокатни даф этмоқ тадбирини ахтариш — барчамизнинг бурчимиз.
Қуюқ туман каби ўртага чўккан сукунат бир неча дақиқа давом этди. Кекса барлоснинг айтганларидан таъсирланиб чуқур хаёлда ўтирган маъмурлардан бири совиб қолаёзган чойни тез-тез ҳўплади-да, пиёлани дастурхонга қўйди. Белида ханжар, бошида сувсар телпак, гавдаси миқти маъмур сийрак соқолини бир силаб олгач, қуюқ қошларини кўтариб, теран жойлашган кичик кўзларини кекса барлосга тикди:
— Айттанларингиз маъқул, тақсир, улуғ хоқонимиз Темур офтоб каби оламда ёлғиз эдилар, жаҳонни кўп қамраган эдилар. Ҳазрат Шоҳруҳ Хуросонда жанг бўрони, қон дарёси оқизиб ҳам бир нав тартиб жорий этолмадилар. Темур давлатининг этак-этаклари кесилди-да, қўлда қолгани қолди. Энди ҳазрат Шоҳруҳ кексайдилар. Шаҳзодалараро тағин низолар, жанг-қирғинлар алангаланиб кетмагай, деб гумон қилурмиз. Лекин амин бўлсинларки, Самарқанд тахтида ўлтирмиш Улуғбек ҳазрат бобосига муносиб илм-маърифат машъалини баланд кўтармиш олим хоқондир. Ортиқча иштибоҳлар ила беҳуда изтироб чекмагайсизлар.
Гап Улуғбек устига кўчганидан севиниб кегган Мирсаид сабрсизлик билан сўз кутарди. Маъмур гапига нуқта қўйиши билан Мирсаид дарҳол сўзини илиб олди. Ажойиб рангдор услуб эгаси, туркий шеърлар ила машҳур Қобулий тахаллусли, эллик ёшлардаги бу шоир Алишернинг тоғаси эди. Оппоқ чақнаган такясини бошида бир айлантириб олгач, кулимсираб, деди:
— Жаноблар, Улуғбек ҳазратлари жаҳонда илмнинг энг улкан кони дея минг дафъа фахрлансак ҳамки оздир. Расадхонаси бу оламда якка, мисли йўқ. Мен Самарқанд сафаримда расадхонани кўргач, ақл-ҳушимни йўқотдим.
«Бола Алишер» қиссасининг давомини саҳифа пастида мутолаа қилинг.
23 yil avval — 1996 yilda Hazrat Mir Alisher Navoiyning 555 yilligiga bagʻishlangan va 10 soatga yaqin davom etgan mazkur badiiy-musiqiy dasturni Oʻzbekiston radiosida Oʻzbekiston xalq shoiri Xurshid Davron ssenariysi asosida tayyorlangan edi.
NAVOIYNOMA.II. TAVALLUD
Xurshid Davron ssenariysi asosida
tayyorlangan badiiy-musiqiy dastur
Alisher Navoiyning ota tomondan bobosi Amir Temurning Umar Shayx ismli o‘g‘li bilan ko‘kaldosh (emikdosh) bo‘lib, keyinchalik Umar Shayx va Shohruxning xizmatida bo‘lgan. Otasi G‘iyosiddin Bahodir esa Abulqosim Boburning yaqinlaridan; mamlakatni idora etishda ishtirok etgan. Onasi (ismi noma’lum) Kobul amirzodalaridan Shayx Abusaid Changning qizi.
Alisher Navoiyning bolaligi Shohrux hukmronligining so‘nggi yillariga to‘g‘ri kelgan. U temuriyzodalar, xususan bo‘lajak podshoh Husayn Boyqaro bilan birga tarbiyalangan. 4 yoshida maktabga borib, tez savod chiqarib, turkiy va forsiy tildagi she’rlarni o‘qib, yod ola boshlagan. O‘zbek tili bilan bir qatorda forsiy tilni ham mukammal egallagan. 1447 yil 12 martda mamlakat podshohi Shohrux vafot etgach, taxtga da’vogarlar orasida o‘zaro kurash boshlanadi. Urush-janjallar ko‘p kishilarni Xurosondan turli tomonga ko‘chib ketishga majbur etdi. Alisher Navoiylar oilasi o‘z tinchligini ko‘zlab, Iroqqa ko‘chishdi (1449). Taf shahrida Alisher mashhur «Zafarnoma» tarixiy asari muallifi, shoir Sharafiddin Ali Yazdiy bilan uchrashadi. Bu uchrashuv bolada yorqin taassurot qoldiradi. G‘iyosiddin Bahodir oilasi Hirotga, qariyb ikki yil muddat o‘tgach, qaytadi. Abulqosim Bobur G‘iyosiddin Bahodirni Sabzavor shahriga hokim qilib tayinladi. Alisher Navoiy Hirotda qolib o‘qishni davom ettirdi.
OYBЕK
BOLA ALISHЕR
Kaftiga quyosh qo‘ndirilganday charaqlagan, keng chorxari mehmonxonada yangi yavmud gilam ustida tig‘iz davra qurgan qo‘noqlar, yaqin do‘stlar samimiy suxanvarlik ila suhbat qilurlar. Katta kashmiriy shol dasturxon uzra pista-bodom, mag‘iz, asal, xilma-xil holvalar to‘kilgan. Mehmonlar oshab ichish ila turli qiziq voqealardan gaplashurlar; majlisda xush suhbat bir dam uzilmas edi. G‘iyosiddin Kichkina — kamtar, muloyim fe’lli, ko‘zlari aqlli, kalta soqoli o‘ziga yarashgan, jussasi kichik kishi. Ko‘pchilik uni G‘iyosiddin Kichkina der, ammo yaqin do‘stlari ko‘pincha Kichik bahodir der edilar.
Xuroson o‘lkasida moliya ishlarida muhim mansabni egallagan, Sabzavor hokimi ham bo‘lgan G‘iyosiddin Kichkina yuksak mavqeli beklardan edi. O‘lkaning turli viloyatlarida yura-yura, nihoyat, osmoni go‘zal moviy nurga cho‘mgan, o‘zining sevimli shahri Hirotdagi hovlisida istiqomat qilur edi. Hovli ham Hirotning shimoli sharqida, serdaraxt, xush bir manzilga qurilgan edi.
Sharaqlab qaynab turgan, qornida quyosh jilvasi o‘ynagan katta mis qumg‘onni ko‘tarib kirgan mulozim choynakka xo‘shbo‘y choyni damlagach, tavoze ila xo‘jasiga uzatdi-da, yengil yurib chiqib ketdi. G‘iyosiddin Kichkina piyoz po‘sti kabi yupqa nafis Xitoy piyolalariga choy suzib, do‘stlariga bir-bir uzatar edi.
Majlis ahlidan biri, yetmishlardan oshib, saksonlarga borgan qariya, barloslardan edi. Qosh-qovog‘i osilgan bu kishi dastavval odati bo‘yicha bir yo‘talib olgach, so‘zlarini qo‘rg‘oshin salmoqligi ila donalab gapira boshladi. Yoshligida Temurning jasur jangchilaridan, sevimli mard yigitlaridan bo‘lgan qari barlosning yuzidagi qayg‘u ko‘lkasini shu tobda do‘stlari ochiq ko‘rar, chuqur his qilar edilar.
— Turkistonning, Xuroson mamlakatining ahvoliga bir nazar tashlangiz… Bilmadim, oqibati ne bo‘lur?! Hazrat Temur yaratgan davlat chil-chil buzildi. Temurdan so‘ng xiyla vaqt shahzodalarning‘ boshi jangdan chiqmadi, har biri hamisha muttasil, o‘z nafsini o‘ylaydi, Sulaymon taxtini yolg‘iz o‘ziga ravo ko‘radi. Ha, shunday shahzodalarning ona suti hanuz og‘zida bo‘lgan eng kichigi ham, otning oldingi oyog‘i o‘zim bo‘laman, deydi. Muddaolari shu barchasining. Hech bir aqli komil sohibning ishi emas bu. Davlatning ildizi bir bo‘lmasa, xalq jabr dengiziga botib ketgusi muhaqqaq. Qarshimizdagi foje ahvol shuldir. Bu yanglig‘ andishalar kaminaning ko‘ngliga kundan-kun anduh to‘ldirib borur. Butun jahonni titratgan xoqon Temurning tantanasini ko‘rgan biz kabi qariyalarning bunday falokatga zarra qadar bardosh bermog‘i mutlaqo qiyindir. Buningdek dahshatli falokatni daf etmoq tadbirini axtarish — barchamizning burchimiz.
Quyuq tuman kabi o‘rtaga cho‘kkan sukunat bir necha daqiqa davom etdi. Keksa barlosning aytganlaridan ta’sirlanib chuqur xayolda o‘tirgan ma’murlardan biri sovib qolayozgan choyni tez-tez ho‘pladi-da, piyolani dasturxonga qo‘ydi. Belida xanjar, boshida suvsar telpak, gavdasi miqti ma’mur siyrak soqolini bir silab olgach, quyuq qoshlarini ko‘tarib, teran joylashgan kichik ko‘zlarini keksa barlosga tikdi:
— Ayttanlaringiz ma’qul, taqsir, ulug‘ xoqonimiz Temur oftob kabi olamda yolg‘iz edilar, jahonni ko‘p qamragan edilar. Hazrat Shohruh Xurosonda jang bo‘roni, qon daryosi oqizib ham bir nav tartib joriy etolmadilar.
Temur davlatining etak-etaklari kesildi-da, qo‘lda qolgani qoldi. Endi hazrat Shohruh keksaydilar. Shahzodalararo tag‘in nizolar, jang-qirg‘inlar alangalanib ketmagay, deb gumon qilurmiz. Lekin amin bo‘lsinlarki, Samarqand taxtida o‘ltirmish Ulug‘bek hazrat bobosiga munosib ilm-ma’rifat mash’alini baland ko‘tarmish olim xoqondir. Ortiqcha ishtibohlar ila behuda iztirob chekmagaysizlar.
Gap Ulug‘bek ustiga ko‘chganidan sevinib keggan Mirsaid sabrsizlik bilan so‘z kutardi. Ma’mur gapiga nuqta qo‘yishi bilan Mirsaid darhol so‘zini ilib oldi. Ajoyib rangdor uslub egasi, turkiy she’rlar ila mashhur Qobuliy taxallusli, ellik yoshlardagi bu shoir Alisherning tog‘asi edi. Oppoq chaqnagan takyasini boshida bir aylantirib olgach, kulimsirab, dedi:
— Janoblar, Ulug‘bek hazratlari jahonda ilmning eng ulkan koni deya ming daf’a faxrlansak hamki ozdir. Rasadxonasi bu olamda yakka, misli yo‘q. Men Samarqand safarimda rasadxonani ko‘rgach, aql-hushimni yo‘qotdim.
“Bola Alisher” qissasining davomini mutolaa qiling.
