«БИШНАВ АЗ НАЙ…»
(Мавлоно Румий ҳазратларининг «Маснавийи маънавий» асари юзасидан)
Мақола 2012 йили саҳифамизга тақдим этилган эди

Бишнав аз най чун ҳикоят мекунад,
Аз жудойиҳо шикоят мекунад.

I

“Бишнав” – “тингла” демакдир. Мавлоно, “тингла!” дейиш билан, бизга ҳам ўгит бермоқда, ҳам инсон қалбини гапиртирмоқда. Тингламоқ – илм олишнинг дастлабки босқичидир. Вақтики, талаба тингламадими, у мударрис сабоқларидан бебаҳра қолади. Нафақат тинглаш, балки башариятга неъмат қилиб берилган “кўриш”, “ҳис қилиш” каби сезгилар ҳаётдан ибрат олиш, хулоса чиқариш ва умр давомида ҳақ ила ботилни фарқлаши учундир. Дастлабки маънога кўра, “бишнав” сўзи – орифнинг маъруфга хитоби.
Яратган маърифатнинг, маънавиятнинг эгаси, буюк тарбиячидир. Борлиқ Уники ва ҳеч бир жон Ундан пинҳон эмас. Онгимиздан тортиб моддий ҳаётимизга қадар содир бўлаётган барча ўзгаришлар, ҳаётдан олган ибрат ва англаган ҳақиқатларимиз ёрдамида юзага келади. Ишоратлар Тангри таоло томонидан берилган таълим бўлса, уларни қабул қилиш – кўриш, эшитиш, ҳис қила олиш сингари неъматлар билан ҳосил бўлади.

Тинглаш – нафақат эшитиш, дунёни идрок этиш, ишоратларни фаҳмлаш, илоҳий таълимни қабул қилиш билан ўлчанади. Бизнинг сезги аъзоларимиз, маърифатни, ташқи олам ҳодисотларини қалбга йўллагувчи восита ёхуд унга ўрнатилган даричадир. Улардан бири беркилса, кўнгилга келиб қуюлувчи ҳикмат нурлари-да, биттага камаяди. “Жинлар ва инсонларнинг кўпчилигини жаҳаннам учун яратганмиз. Уларда қалблар бор, (лекин) улар билан “англамайдилар”. Уларда кўзлар бор, (лекин) улар билан “кўрмайдилар”. Уларда қулоқлар бор, (лекин) улар билан “эшитмайдилар”. Улар ҳайвонлар кабидирлар. Балки, улар (янада) адашганроқдирлар. Ана ўшалар ғофиллардир” (Аъроф, 179)2.

Оятда келтирилган “қалб”, “кўз”, “қулоқ” ўз вазифасини бажармаса, улар қийматсиз жисмга айланади. Қуръони каримнинг “тинглаш” билан боғлиқ жуда кўплаб оятлари бор: “… Ва эшитдик ва итоат этдик (эй Роббимиз), мағфиратингни сўраймиз ва қайтиб бориш Сенгадир, дедилар” (Бақара, 285)3. Илоҳий каломни тинглаш орқали инсон ҳидоят топади. Демак, ушбу маънода тинглаш – ожизликни тан олиш, Яратувчи олдида таслим бўлиш ва Унга итоат қилиш ҳам экан.

“Тинглаш” кимларга хос? Дастлаб, толибларга хослигини айтдик. Сабоқ – муаллимдан, уни ўзлаштириш эса – талабалардан. Сўзламоқ – бермоқ бўлса, тингламоқ – олмоқдир. Бермоқ, олмоқдан ҳамиша устун туради. Тинглаш жараёни, тингловчининг даврадаги ўрни, мавқеини ҳам кўрсатмоқда. Ҳақ таоло неъмат ато этувчи, берувчи; инсоният уларни қабул қилиб олувчи, яъни тинглагувчидирлар. Тинглаш сифати, бандасининг Яратган олдида ожизлигига ҳам ишора қилади. “У инсонни нутфадан яратди”(Наҳл, 4).4

“Тингламоқ” – улуғ зот ҳисобланган пайғамбарлар, валийлар, пири комилларга ҳам хосдир. Лекин уларнинг тинглаши билан оддий кишилар тинглашида катта фарқ бор. Бу улуғ зотлар, одатда нималарни тинглайдилар? Толиб сифатида Ҳақ амрини, башариятга юборилган табиб сифатида дард аҳлининг дардини, шикоятларини тинглайдилар. Шу боис, шикаста қалбларга малҳам қўювчи табибларга ўхшайдилар. Бир қўллари самога бўй чўзган бўлса, бири заминга туташгандир. Ҳақдан олиб халққа етказувчи, халқникини Ҳақ сари олиб чиқа олувчи қилиб яратилган. Илло, ҳар бир иш азалдан Унга маълум. Аммо, улар (валийлар) Аллоҳ ва Унинг бандалари ўртасидаги кўприк ёхуд бир ришта, воситадирлар.

“Бишнав аз най…” , “тингла найдин…” – яъни орифдан, сенга Ҳақ каломидан сўзлагувчи пири комилдан бир ибратли ҳикоят тинглагин. У сенга ҳикоят қилар экан, жудоликлардан шикоят қилади. Най нима? Пишган қамишдан кесиб ясалган чолғу асбоби; қайсики хом қамиш бунга ярамайди. Бу дунёда инсонларнинг ҳам баъзиси хом, баъзиси пишган. Улар орасида най каби майин ва ёқимли, мунгли ёки шўх садолар таратувчилари мавжуд. Гўё қамишлар орасидан най ясамоққа саралаб олинганлари бўлганидек, инсонлар орасида Аллоҳ томонидан пайғамбарликка, валийликка, муршидликка сайланганлари бор. Бундай зотлар фақат Ҳақ амри билангина ўзларидан ёқимли куй чиқаради башариятни илоҳий наво воситасида қиёматга қадар тарбия қилади. Ягона вазифаси – инсонларни Ҳақ йўлида иршод қилиш, ҳидоятга чақириш. Ҳазрат Жалолиддин Румий “Найнома”да:

“Дар наёбад ҳоли пухта ҳеч хом,
Пас сухан кўтоҳ бояд, вассалом”, –

“хом киши пухта (етилган, камолга эришаётган) ҳолидан ҳеч нарса топмаса, ундан ибрат ола билмас экан, сўзни калта қилгин, вассалом”, – дейди. Табиатан инсонларнинг феъл-атвори, дунёқарашлари турлича бўлганидан, уларнинг даражалари, жамият ўрнида тутган ўрни ҳам бир-биридан фарқланади. Шу боис, одамларнинг даражасига, дунёқарашига кўра муомалада бўлиш керак.

II

“Тангла найдин”. Оллоҳ таъоло пайғамбарларнинг барчасига ўз ҳукмларини эшиттирмоқдан ўзга йўл билан нозил этмади. Яъни ҳар бир пайғамбарнинг ер юзидаги баъсоти (яратилиши) айни “самъ” воситасида юз кўрсатди.

Абдулбоқий Гулпинарли шарҳида: “Маснавий” шориҳлари айтдиларки: Қуръони Азимуш-шаън қандай “Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм” билан бошланса, яъни “би” билан бошланган бўлса, Ҳазрати Мавлоно афандимиз ҳам “Маснавийи маънавий”ларини “би” ила бошлаганлар. Бу ердаги “би” “Бисмиллаҳир роҳманир роҳийм” кабидир”, – дейилади.

Аллоҳ таъолонинг 99 гўзал исмларидан бири “Самийъ” (У ҳамма нарсани эшитувчи), яна бири эса “Басийр” (У ҳамма нарсани кўрувчи. Унга ҳамма иш аён)дир. Қуръон оятларида ҳам, Асмои ҳуснада ҳам “Самийъ” сўзи “Басийр”дан ҳамиша олдин келган.
“Яратган Роббинг номи билан ўқи”(Алақ, 1).Ойша (р.а.) айтадилар: “Расулуллоҳ (с.а.в.)га ваҳийнинг келиши энг аввал ўнгидан келувчи тушлар орқали бўлган. Кўрган тушлари худди тонг ёришишидек бўлиб кўринарди. Сўнг у кишига ёлғизлик чиройли кўрсатилди. У киши Ҳиро ғорига борар ва бир неча кун ибодат қилардилар. Озуқаларини ҳам олардилар. Озиқлари тугаса Хадичанинг олдига келиб яна олиб кетардилар. Охири шу ерда у кишига ҳақ келди. Бир фаришта келиб “Ўқи” деди. “Расулуллоҳ (с.а.в.)айтадилар: “Мен ўқишни билмайман”. Кейин фаришта мени ушлаб қисди, ҳаттоки қийналдим, сўнг мени қўйиб юбориб “Ўқи”, деди. Мен яна “Мен ўқишни билмайман” дедим. У яна мени иккинчи марта қаттиқ сиқди, ҳаттоки қийналиб кетдим, сўнг қўйиб юбориб “Ўқи”, деди. Мен яна “Мен ўқишни билмайман” дедим. У мени ушлаб учинчи марта сиқди, ҳаттоки қийналиб кетдим, сўнг қўйиб юборди ва: “Яратган Роббинг номи билан ўқи. У инсонни лахта қондан яратган, ўқи сенинг Роббинг карамлидир, У қалам билан таълим бергандир”. (Алақ 1-5) оятларини ўқиди. Расулуллоҳ (с.а.в.) қалбларида қўрқув билан Хадичанинг олдига қайтиб келиб: “Мени ўраб қўйинглар”, дедилар. У кишини ўраб қўйди. Пайғамбаримиздан қўрқув кетди. Сўнг Хадичага: “Менга нима бўлди?”, деб бўлган воқеани айтиб бердилар. Расулуллоҳ (с.а.в.): “Менга бирор нарса бўлишидан қўрқяпман”, дедилар. Шунда Хадича у кишига: “Йўқ сиз хурсанд бўлинг, Аллоҳга қасамки, У сизни ҳеч қачон хор қилиб қўймайди. Сиз қариндошлик ришталарини боғлайсиз, ростгўйсиз, ёрдам берасиз, меҳмонни ҳурмат қиласиз ва етимларнинг бошини силайсиз”, дедилар”. Имом Бухорий ва Муслим ривоятлари.

Яна Ойша (р.а.) айтадилар: “Қуръондан нозил бўлган энг аввалги оят “Яратган Роббинг номи билан ўқи ” оятидир”. Ҳоким ўз саҳиҳларида келтирган, Икрима ва Ҳусан (р.а.) лар айтади: “Қуръондан энг аввал нозил бўлган нарса “Бисмиллаҳир роҳманир роҳимдир”, у Маккада нозил бўлган биринчи оятдир”.

Муҳаммад ибн Ибод ибн Жаъфар ал Маҳзумий (р.а.) баъзи уломалардан ривоят қиладиларки: “Аллоҳ Расулуллоҳ (с.а.в.) га нозил қилган аввалги оят “Алақ” сурасининг 1-5 оятлари бўлиб, Ҳиро ғорида нозил қилинган. Суранинг қолган қисми эса Аллоҳ хоҳлаганча муддатдан кейин нозил бўлган”.

Ҳадислардан маълумки, дастлаб Ҳақ таъоло пайғамбарларга ваҳийлар юборган. Жумладан ҳазрат Расули акрам (с.а.в.) га ҳам турли шаклларда ваҳий нозил бўлади ва кейинчалик “иқро” дея ўқишга ваҳийни такрорлашга буюрилади.

Пайғамбаримиз (с.а.в.) ўқимоқдан илгари Жаброил (а.с.)нинг Аллоҳ томонидан етказиб бераётган (Ҳақ) каломини тингладилар.
“У қалам билан илм ўргатгандир”(Алақ, 4). Ваҳийни қабул қилдилар, таълим олдилар ва шундан сўнг нозил этилаётган оятларни ўқидилар. Таълим олишнинг аввали, тингламоқ эканлигини шу ердан ҳам фаҳмласа бўлади.

Мавлоно ҳазратларининг “Маснавийи маънавий” асари ҳам “бишнав” дея бошланиши бежиз эмас. “Бишнав” сўзи жамъи инсониятни илоҳий калом, Ҳақ томонидан берилган Қуръони карим оятларини тинглашга ундамоқда. Чунки, “Маснавий” Калом ва ҳадиси шарифлар таъсирида юзага келган бўлиб, оятларни тафсир этувчи бир китобдир. Шу боис унга “Паҳлавий тилидаги Қуръон” сифати берилган. Мавлоно “Маснавий”си Қуръон эмас, аммо Каломдан сўзлагувчидир. Бу худди “Авлиё Худо эмас, Худодан жудо эмас” ҳикматига ўхшаб кетади.

“Бишнав аз най” –“Тингла найдин”. Шарҳловчилар “най”ни инсони комилга, Одам (а.с.)га, пайғамбаримиз Расулуллоҳ(с.а.в.)га, валий ва орифларга, баъзилар эса Мавлоно ҳазратларининг ўзларига ҳам нисбат беришган.

Абдулбоқий Гулпинарли шарҳида: “Тингла бу найни. Бу ердаги найдан мақсад оддий найдир. Чунки най ҳақиқатан қамишдир ва унга пуфлангани замон, чиққан садо ҳақиқатан ҳам бир нола, афғонга ўхшаб кетади. Аммо тингла бу найни, дея хитоб қилишлари, у найга эмас, бу най учундир. Яъни ўзларига хитоб қилаётирлар. Бу най нималардан шикоят қилади. Нега ўзларини най демоқдалар?…” дейилади.

Суави Камол шарҳида эса “най” ҳазрат пайғамбаримиз (с.а.в.)га қиёс этилганлиги шундай баён қилинади: “Карл Маркс у ҳар нарсага тепадан боққан тарзда сенга “англатилган ҳикоятдир” дер. Билинган бир “мен”дир чунки у Билинган “сен”га истеҳзо ила яқинлашишга хижолат чекмайди. Мавлоно эса “менлик”, “сенлик” даъвосини қилмоқдадир. Буни “бишнав” дея тушунтира бошлайди. Унинг даъвоси “мен”ини исботламоқ ва ҳамсуҳбатини ўз хоҳишига кўра янги шаклга солиш эмас. Балки Мавлоно мақсадини фақат най яхши ифодалай олиши учундирки, “Маснавий”сининг илк 18 байтида “най”нинг шикоятини беришни муносиб кўради; ўз китобининг кириш қисмини ҳам “най” тимсоли билан бошлайди. Мавлонодан кейин “Маснавий”ни тушуниш ва тушунтириш учун шарҳ қилишни истаганлар шу важҳдан “най”нинг нима эканлиги устида мулоҳаза юритганлар. Мисол учун, Анкарави Русуҳи Дадага кўра “най” калимаси абжад ҳисобида 60 га тенг келади. Бу сонда “син” ҳарфи ётган бўлиб, “син” – Пайғамбаримиз (с.а.в.) рамзларидир. Анқаравийга кўра, Мавлоно “Бишнав” у “Пайғамбаримиз (с.а.в.)ни тингла” деган фикрни айтмоқчи бўлгандир. Ичи бўш, тамомила дунёдан (мосуво) кечган “най” у томондан хабар бераркан, инсони комилнинг ҳам тимсоли бўлиб келади.”

Обидин Пошшо шарҳини табдил этган Асқар Маҳкамнинг “Маснавий” шарҳида “най” – ориф тимсолидир. “Мазкур байтда орифнинг, комил инсоннинг найга нисбатан ташбиҳ бўлинишида жуда кўп муносабатлар мавжуд. Улардан баъзиларини эслатиб қўйиш ўринлидир: биринчидан, най одатда қамишдан ясалади. Қамиш кесилмасидан бурун доимо нашъу намода ҳаёт кечиради. Кесилгандан сўнг қурийди. Комил инсоннинг руҳи ҳам арвоҳ оламида (руҳлар дунёсида) бениҳоят маънавий лаззатлар ичида яшайди. Ғаддор ва қуп-қуруқ бўлган дунёга келгач, айни зилол сувдек руҳлар оламидан жудо бўлади, гўё сувсизликдан қурий бошлайди. Иккинчидан, найдан ошиқона, лаззатбахш садолар таралади: ориф инсондан ҳам ошиқона ва орифона сўзлар зуҳур этади. Учинчидан най ноласи тингловчи ишқини зиёда айлайди. Орифнинг ҳам калимот, ҳикмат ва оёти тингловчи ишқини ошириб, қалбини адам ва изтиробдан озод этади. Тўртинчидан, найнинг овози ва садосидан кўп ҳолларда ажиб бир ҳикоя, бир буюк ишқ можароси ҳис қилинади. Ориф сўзидан ҳам аксар чоғларда ҳақиқий ошиқларнинг олий аҳволлари ва олами лоҳутнинг асрори улувияси (руҳоният оламининг илоҳий сирлари) тингланади. Бешинчидан, найнинг санъати зоҳирий жисмида эмас, балки унинг ичидадир. Орифнинг камолоти ҳам ботиндир. Олтинчидан, қомати тўғридир. Орифнинг ҳам ҳолати тўғри ва хулқи каримдир. Еттинчидан, най қамишликдан кесилгач, ўз оламидан жудо бўлди, яъни ғарибдир. Арвоҳ оламидан айрилган ориф ҳам дунёда ғарибдир. Саккизинчи, найнинг ичи ҳар нарсадан холи, бўм-бўш, ёлғиз найчининг ишқига тўлгандир. Ориф ҳам нечук ғиллу ғашликдан бегона, қалби эса Раббоний ишқ билан безангандир. Тўққизинчи, най кесилганидан сўнг, ўз-ўзича ошиқона садо чиқара олмайди; уста бир найчининг дамига (нафасига) эҳтиёжи бор. Ориф ҳам улуғвор бир силсилага ворис бўлгани сабабидан бир файзбахш зотга дамсоздир”.

III

Шумер тилидан форсчага ўзлашган “на” ёки “най”, “қамиш”, найза маъноларини англатувчи чолғу асбобининг энг қадимий номланишидир. Арабларда пуфлаб чалинадиган чолғуларнинг барча тури учун қўлланиладиган “мизмар” сўзи най учун ҳам қўлланилади. Туркчада эса ҳалигача “най” сифатида ёдга олинади. Европа ўлкаларида шунга ўхшаш номлар, жумладан “наийу” номи билан юритилади. Форсча “чалиш”, “ижро этиш” маъносини берувчи “задан” сўзидан бирлашиб таркиб топган “найзадан” ўзлашиб, най ижрочиси оламида ҳозирги кунимизда ҳам қўлланилаётган “найзон” сўзига бориб тақалади. Айни дамда арабча истилоҳидан ҳосил бўлган “найи” сўзи ҳам қўлланилади. Шумерларда м. авв. 5000 йиллардан бери қўлланиб келаётган бу чолғу асбобига оид қўлимиздаги энг қадимий топилма, м.авв 2800-3000 йиллардан қолган бугун Америка Филоделфия музейида сақланган найдир.

Ҳазрат Мавлонога кўра оҳанг Аллоҳнинг лисонидир. Қайси миллат, қайси тилда бўлишидан қатъи назар инсонлар мусиқа ёрдамида туйғуларини жунбушга келтира оладилар. Ҳеч бир санъат инсон руҳига мусиқачалик тўғридан тўғри йўл топа олмайди. Оҳангни юқори пардаси бир маънавий покланиш, фараҳланиш ва юксалишга олиб боради. Руҳни кир ва занглардан покланиши каби, унга ботган тиканлардан тозалаб, даволайди. Наво билан тозаланмаган руҳ юксалмайди, аксинча тубан эҳтирослар билан аралашиб кирланади ва ўтмаслашади. Тўғри оҳанг инсонга ҳайвоний ҳисларини эслатишни тўхтатиб, унга “сўнгсиз борлиқ” ни ҳис эттиради, сездиради. Бу сезги билан уни Унга яқинлаштиради. Бунда энг таъсирчан овоз найнинг садосидир.
Ҳазрат Мавлононинг фалсафасида най, “инсони комил”нинг рамзидир ва ишқ дардини англатиб туради. Юзи сарғайган, ичи бўшаган, бағри доғланиб, ўйиб олинган, фақат танҳо Яратувчининг пуфлаши билан ҳаёт бўлган (тирилган), айни инсон каби ўз юртини соғинган ва илма тешик бўлган сийнасидан чиққан фарёд ва нолалари билан инсонларга сирлар пичирлаган бир дўстдир.
Най икки томони очиқ, цилиндр кўринишидаги асбобдир. Пуфланадиган жойи – бош қисмидан ҳаво киргизилиб, овоз чиқарилади. Кирган ҳаво қамишнинг ичкарисидаги толаларни пайдо қилиши табиий каналчаларга таъсир қилиб, титрашни юзага келтиради. Овознинг сифатли чиқиши учун қамишнинг керагидан ортиқ қалин диаметрли ёки ингичка диаметрли бўлиши тўғри эмас. Баъзи тажрибасиз най пуфловчилари жуда қалин қамишларнинг яхши овоз чиқармаслигини ҳалигача тушунмайдилар.

Қамиш диаметри ортиши билан қамишнинг териси ҳам ортади. Агар кичик найларда жуда қалин диаметрли қамиш ишлатилса, ингичка товуш октавасидаги овозлар чиройли чиқмайди. Най ясашда энг яхши қамишлар Самандаги ўлкаларда етишган қамишлардир. Ўлкамиз ташқарисидаги Нил дарёси ва Суриянинг баъзи ерларида ҳам най қамиши ўсади. Най ясаладиган қамиш минглаб қамиш ичкарисидан машаққат ила танлаб олинмоқда. Қамишлар октябрь – сентябрь ойларида кесилади. Бу ойларда кесилган қамишлар етилган ва сувга қонган бўлади. Кесиладиган қамишларнинг тартибли бўлиши, қобиқларининг сарғайиши бўғим ораларининг 7-8 см.бўлмаган шаклда бир-бирларидан тенг узоқликда бўлишига ҳаракат қилиш, қамишни исроф қилмаслик жуда ингичка ва пишиши керак бўлган қамишларнинг кесилмаслиги учун, қамиш кесадиган кишининг ўлчови бўлиши ўта муҳимдир. Қамиш танланаркан, жуда қалин этлилари яхши эмас. Ташқи юзи жонли, порлоқ ва доғсиз қамишлар най ясашга энг маъқул қамишлардир. Най ясаладиган қамишларнинг 9 бўғим устида ўлчов олиш керак. Олтинчи бўғимда 2 та, еттинчи бўғимда 2 ва саккизинчи бўғимда 2 шаклида туйнуклар очилади. Қамишларда бўғим оралиқлар умуман илдиз томонидан бўғимлар зич ва тартиблидир. Бу қамишлар етарлича сифатли овоз чиқара олади.

Най билан танишиш учун, найнинг нималигини айтган Мавлоно “Маснавий”сининг кириш қисмидан ўрин олган 18 байтига назар солишимиз керак бўлади. Тингла, найдин, зеро у бир нарсаларни тушунтирмоқда. Мавлононинг чақириғини берилиб тингласак ўргана оламиз. “Айрилиқлардан шикоят қилади”. Найнинг дарди бизнинг дардимиздир. Чунки, биз инсонлар нега бу дунёда яратилдик, нега бу дунёга қозиқлардек ўрнашдик? Бу дунё фонийдир ва биз ҳам яратилиш эътибори билан билсак ҳам, билмасак ҳам боқий оламга бўлган соғинчни эшитмоқдамиз. Най дейдики: Мени қамишликдан айирганларидан бери ноламдан эркагу аёл бўлган барчани йиғлатди. Найнинг дарди жудоликнинг; асл ватанининг фарқига етишни англатади. Инсонларнинг баъзилари буни билади. Одатий тахминга кўра бу дунё асл ватандир. Худди шундай Платоннинг метафорик ўлчовида занжирли асирларнинг кўриб турган сояларни ҳақиқий деб билганлари каби, инсонларнинг ҳам катта бир қисми дунёни чин дея ҳисоблайдилар. Най эса фарёд қилиб инсонларга ҳақиқатни билдиришга, эшиттиришга ҳаракат қилади. Найни най қилган ҳақиқат ишқи билан, ҳақиқат ҳикоясидир. Найнинг ҳикояти қамишнинг қўпорилиши билан бошланади.

Албатта, най тимсоли инсони комилга ўхшаб кетади. Унинг ташқи ҳолатига эътибор берсак – адил. Камолот соҳибларининг ҳар бир қилган ишлари эгриликдан, ғирромликдан холи, қоматлари ҳам “алиф” сингаридир. Най – офтобда қизариб пишган қамишдан ясалган. Аллоҳнинг дўстлари ҳам ишқ оловида тобланибгина хослар мақомига етган бандалардандир. Қамиш, жуда мустаҳкам ўсимлик; уни эгиш қийин. Ҳақ йўлида юрган кишиларни ҳам зинҳор енгиб бўлмайди. Қанчалик маломат тошлари келиб тегмасин, Аллоҳ у зотлар қадрини баланд, қоматларини тик қилиб қўяди. Чунки ишлари ҳам, сўзлари ҳам, диллари ҳам пок бўлган кимсалардир. Ўзларини поклик ила зийнатлаган, Роббидан пинҳона қўрқадиган, дунёда тавозеъ билан юрадиган, ҳар қандай ҳолатида сабрли, шукрли бўла олувчи; азият етганида “саломатлик бўлсин” дейдиган кишилардир. Фурқон сурасининг 63-оятида гўзал бир таъриф келтирилган: “Роҳманнинг бандалари ер юзида тавозуъ ила юрадиган ва жоҳиллар хитоб қилганида, «салом», дейдиганлардир”.

Ер юзига зиё тарқатувчи бу инсонларнинг қисқача сифатларини санаб ўтиш мумкин.

Зоҳирий сифатилари:
Ҳамиша очиқ юзли, кишилар кўрганда қалблари юмшайди(Улар табиий равишда юзларида ҳамиша табассум ила хоксор турадилар);

Ширинсўз, ширинсуханли(Беҳуда ва бемаза гаплардан ўзларини тиядилар, ҳаё қиладилар. Улар ҳар қандай бемаза сўзларга нисбатан ҳам ширинсўзлилик билан жавоб қайтарувчи ёки сукут сақловчидирлар);

Оғир-вазмин табиатли(Яъни, енгил-елпи ҳаракатда бўлмайдилар. Мулоҳаза ила шошилмай, тафаккур ила фикр юритадилар, ҳаракат қиладилар. Суҳбатда ҳам, амалда ҳам ҳамиша меъёрни ушлайдилар);

Пок нигоҳли(Нигоҳларини ҳамиша пок тутадилар. Улар нигоҳларидан фақатгина қалбга зиё олиб кирувчи нарсаларга, кишиларга нисбатан фойдаланиб, турли ёмонликлардан асрайдилар);

Хоксор(Ҳамиша ожизликларини унутмаган ҳолда, мақтовлардан ҳаё қиладилар. Мақтовга лойиқ Зот – Яратганнинг Ўзи. Бандаси эса, Уни мақтагувчи. Бундай кишилар бировдан ўзлари ҳақида яхши бир гап эшитганда, бошлари ерга киргудек бўлиб, уялиб кетадилар. Аллоҳ таолодан ҳаё қиладилар. Ва ҳар доим “мен” деб эмас, хоксорлик ила “биз” деб сўзлайдилар);

Ботиний сифатлари:
Қалблари пок (Биров ҳақида ёмон гумонда бўлмайдилар. Қалбни дунё ҳавасларидан пок тутиб, уни Ҳақ йўлига боғлай олган кишилардир);

Кечиримли(Зинҳор гина сақламайдилар. Бировнинг айби ва хатосини (Ҳақ йўлида) дарҳол кечириб, унутиб юборадилар. Ўзлари эса қалб билан ҳисоблашадилар; инсон қалбини азиз санайдилар);

Ўзгаларга яхшилик тиловчи(Ҳамиша инсонларни, ҳатто уларга душманлик қилганларнинг ҳам ҳаққиларига инсоф тилаб, ғойибона дуойи хайр қиладилар);

Тақволи(Пинҳона Роббидан қўрқадилар. Ҳаром саналган ҳар қандай нарсадан парҳез қиладилар. Хоҳ у таом бўлсин, хоҳ у сўз, хоҳ у амал);

Шукрли ва чиройли сабр этувчи(Яхши ёки унинг учун ёмон бўлсин, ҳар бир неъматни меҳр-муҳаббат билан қабул қиладилар. Борида ҳам, йўғида ҳам шукр қиладилар ва синовларга чиройли сабр қилиб турадилар);

Парвона ўзини ўтга ургани каби, зиё истовчи қалблар ҳам, бундай улуғ кишилар суҳбатига интилади. Чунки улардан илм, зиё, файз етади халққа. Най сингари қалбда ишқ-муҳаббат оташини ёқадилар. Инсоният яратилгандан бери ишқ ичра яшайди. Моддий оламга бир назар солсак, аввалу охири ишқдан иборатдир. Бу борлиқ, ҳамма нарса – одамзод учун.

“У зот ўша(ер)нинг устида тоғларни қилди, уни баракотли қилди ва унинг (аҳли) ризқини тўрт кунда ўлчовли этиб тақдир қилди. Бу сўровчилар учундир», деб айт” (Фуссилат,10);

“Биз осмонлару ерни ва уларнинг орасидаги нарсаларни ўйин учун яратганимиз йўқ”(Анбиё,16).

“Маснавий”га безак бўлган ҳикоятлар, Қуръондаги ҳикоятлар, пайғамбарлар ҳақидаги ибратли қиссаларни эслатади. Бу табиий. Чунки, Мавлоно “Маснавий”си ва унинг олами Қуръони карим ва ҳадиси шарифлардан йироқ нарса эмас. Бизга най тилидан ҳикоят сўзлаётган Мавлоно, Каломуллоҳни тафсир қилаётганга ўхшайди. “Маснавий”нинг ҳар бир ҳикояти қайсидир сурага бориб тақалади ёки албатта бир оятни ёдга солади. Асарнинг пурҳикматлилиги ҳам шунда. Биз фақатгина Мавлоно ҳикматларининг моҳиятини илғашимиз ҳамда уларга амал қилиб боришимиз керак. Ўшанда “Маснавий”ни англаган бўламиз, бу асарни англаган инсон эса, шубҳасиз оятлар маъносини тушуниш калитига сазовор бўлган бўлади.

Бухорий тайёрлади.

Matn www.uzislam.com dan olindi

«BISHNAV AZ NAY…»
(Mavlono Rumiy hazratlarining «Masnaviyi ma’naviy» asari yuzasidan)
Maqola 2012 yili sahifamizga taqdim etilgan edi

---

Bishnav az nay chun hikoyat mekunad,
Az judoyiho shikoyat mekunad.

I

“Bishnav” – “tingla” demakdir. Mavlono, “tingla!” deyish bilan, bizga ham o‘git bermoqda, ham inson qalbini gapirtirmoqda. Tinglamoq – ilm olishning dastlabki bosqichidir. Vaqtiki, talaba tinglamadimi, u mudarris saboqlaridan bebahra qoladi. Nafaqat tinglash, balki bashariyatga ne’mat qilib berilgan “ko‘rish”, “his qilish” kabi sezgilar hayotdan ibrat olish, xulosa chiqarish va umr davomida haq ila botilni farqlashi uchundir. Dastlabki ma’noga ko‘ra, “bishnav” so‘zi – orifning ma’rufga xitobi.

Yaratgan ma’rifatning, ma’naviyatning egasi, buyuk tarbiyachidir. Borliq Uniki va hech bir jon Undan pinhon emas. Ongimizdan tortib moddiy hayotimizga qadar sodir bo‘layotgan barcha o‘zgarishlar, hayotdan olgan ibrat va anglagan haqiqatlarimiz yordamida yuzaga keladi. Ishoratlar Tangri taolo tomonidan berilgan ta’lim bo‘lsa, ularni qabul qilish – ko‘rish, eshitish, his qila olish singari ne’matlar bilan hosil bo‘ladi.

Tinglash – nafaqat eshitish, dunyoni idrok etish, ishoratlarni fahmlash, ilohiy ta’limni qabul qilish bilan o‘lchanadi. Bizning sezgi a’zolarimiz, ma’rifatni, tashqi olam hodisotlarini qalbga yo‘llaguvchi vosita yoxud unga o‘rnatilgan darichadir. Ulardan biri berkilsa, ko‘ngilga kelib quyuluvchi hikmat nurlari-da, bittaga kamayadi. “Jinlar va insonlarning ko‘pchiligini jahannam uchun yaratganmiz. Ularda qalblar bor, (lekin) ular bilan “anglamaydilar”. Ularda ko‘zlar bor, (lekin) ular bilan “ko‘rmaydilar”. Ularda quloqlar bor, (lekin) ular bilan “eshitmaydilar”. Ular hayvonlar kabidirlar. Balki, ular (yanada) adashganroqdirlar. Ana o‘shalar g‘ofillardir” (A’rof, 179)2.

Oyatda keltirilgan “qalb”, “ko‘z”, “quloq” o‘z vazifasini bajarmasa, ular qiymatsiz jismga aylanadi. Qur’oni karimning “tinglash” bilan bog‘liq juda ko‘plab oyatlari bor: “… Va eshitdik va itoat etdik (ey Robbimiz), mag‘firatingni so‘raymiz va qaytib borish Sengadir, dedilar” (Baqara, 285)3. Ilohiy kalomni tinglash orqali inson hidoyat topadi. Demak, ushbu ma’noda tinglash – ojizlikni tan olish, Yaratuvchi oldida taslim bo‘lish va Unga itoat qilish ham ekan.

“Tinglash” kimlarga xos? Dastlab, toliblarga xosligini aytdik. Saboq – muallimdan, uni o‘zlashtirish esa – talabalardan. So‘zlamoq – bermoq bo‘lsa, tinglamoq – olmoqdir. Bermoq, olmoqdan hamisha ustun turadi. Tinglash jarayoni, tinglovchining davradagi o‘rni, mavqeini ham ko‘rsatmoqda. Haq taolo ne’mat ato etuvchi, beruvchi; insoniyat ularni qabul qilib oluvchi, ya’ni tinglaguvchidirlar. Tinglash sifati, bandasining Yaratgan oldida ojizligiga ham ishora qiladi. “U insonni nutfadan yaratdi”(Nahl, 4).4

“Tinglamoq” – ulug‘ zot hisoblangan payg‘ambarlar, valiylar, piri komillarga ham xosdir. Lekin ularning tinglashi bilan oddiy kishilar tinglashida katta farq bor. Bu ulug‘ zotlar, odatda nimalarni tinglaydilar? Tolib sifatida Haq amrini, bashariyatga yuborilgan tabib sifatida dard ahlining dardini, shikoyatlarini tinglaydilar. Shu bois, shikasta qalblarga malham qo‘yuvchi tabiblarga o‘xshaydilar. Bir qo‘llari samoga bo‘y cho‘zgan bo‘lsa, biri zaminga tutashgandir. Haqdan olib xalqqa yetkazuvchi, xalqnikini Haq sari olib chiqa oluvchi qilib yaratilgan. Illo, har bir ish azaldan Unga ma’lum. Ammo, ular (valiylar) Alloh va Uning bandalari o‘rtasidagi ko‘prik yoxud bir rishta, vositadirlar.

“Bishnav az nay…” , “tingla naydin…” – ya’ni orifdan, senga Haq kalomidan so‘zlaguvchi piri komildan bir ibratli hikoyat tinglagin. U senga hikoyat qilar ekan, judoliklardan shikoyat qiladi. Nay nima? Pishgan qamishdan kesib yasalgan cholg‘u asbobi; qaysiki xom qamish bunga yaramaydi. Bu dunyoda insonlarning ham ba’zisi xom, ba’zisi pishgan. Ular orasida nay kabi mayin va yoqimli, mungli yoki sho‘x sadolar taratuvchilari mavjud. Go‘yo qamishlar orasidan nay yasamoqqa saralab olinganlari bo‘lganidek, insonlar orasida Alloh tomonidan payg‘ambarlikka, valiylikka, murshidlikka saylanganlari bor. Bunday zotlar faqat Haq amri bilangina o‘zlaridan yoqimli kuy chiqaradi bashariyatni ilohiy navo vositasida qiyomatga qadar tarbiya qiladi. Yagona vazifasi – insonlarni Haq yo‘lida irshod qilish, hidoyatga chaqirish. Hazrat Jaloliddin Rumiy “Naynoma”da:

“Dar nayobad holi puxta hech xom,
Pas suxan ko‘toh boyad, vassalom”, –

“xom kishi puxta (yetilgan, kamolga erishayotgan) holidan hech narsa topmasa, undan ibrat ola bilmas ekan, so‘zni kalta qilgin, vassalom”, – deydi. Tabiatan insonlarning fe’l-atvori, dunyoqarashlari turlicha bo‘lganidan, ularning darajalari, jamiyat o‘rnida tutgan o‘rni ham bir-biridan farqlanadi. Shu bois, odamlarning darajasiga, dunyoqarashiga ko‘ra muomalada bo‘lish kerak.

II

“Tangla naydin”. Olloh ta’olo payg‘ambarlarning barchasiga o‘z hukmlarini eshittirmoqdan o‘zga yo‘l bilan nozil etmadi. Ya’ni har bir payg‘ambarning yer yuzidagi ba’soti (yaratilishi) ayni “sam’” vositasida yuz ko‘rsatdi.

Abdulboqiy Gulpinarli sharhida: “Masnaviy” shorihlari aytdilarki: Qur’oni Azimush-sha’n qanday “Bismillahir rohmanir rohiym” bilan boshlansa, ya’ni “bi” bilan boshlangan bo‘lsa, Hazrati Mavlono afandimiz ham “Masnaviyi ma’naviy”larini “bi” ila boshlaganlar. Bu yerdagi “bi” “Bismillahir rohmanir rohiym” kabidir”, – deyiladi.

Alloh ta’oloning 99 go‘zal ismlaridan biri “Samiy’” (U hamma narsani eshituvchi), yana biri esa “Basiyr” (U hamma narsani ko‘ruvchi. Unga hamma ish ayon)dir. Qur’on oyatlarida ham, Asmoi husnada ham “Samiy’” so‘zi “Basiyr”dan hamisha oldin kelgan.

“Yaratgan Robbing nomi bilan o‘qi”(Alaq, 1).Oysha (r.a.) aytadilar: “Rasululloh (s.a.v.)ga vahiyning kelishi eng avval o‘ngidan keluvchi tushlar orqali bo‘lgan. Ko‘rgan tushlari xuddi tong yorishishidek bo‘lib ko‘rinardi. So‘ng u kishiga yolg‘izlik chiroyli ko‘rsatildi. U kishi Hiro g‘origa borar va bir necha kun ibodat qilardilar. Ozuqalarini ham olardilar. Oziqlari tugasa Xadichaning oldiga kelib yana olib ketardilar. Oxiri shu yerda u kishiga haq keldi. Bir farishta kelib “O‘qi” dedi. “Rasululloh (s.a.v.)aytadilar: “Men o‘qishni bilmayman”. Keyin farishta meni ushlab qisdi, hattoki qiynaldim, so‘ng meni qo‘yib yuborib “O‘qi”, dedi. Men yana “Men o‘qishni bilmayman” dedim. U yana meni ikkinchi marta qattiq siqdi, hattoki qiynalib ketdim, so‘ng qo‘yib yuborib “O‘qi”, dedi. Men yana “Men o‘qishni bilmayman” dedim. U meni ushlab uchinchi marta siqdi, hattoki qiynalib ketdim, so‘ng qo‘yib yubordi va: “Yaratgan Robbing nomi bilan o‘qi. U insonni laxta qondan yaratgan, o‘qi sening Robbing karamlidir, U qalam bilan ta’lim bergandir”. (Alaq 1-5) oyatlarini o‘qidi. Rasululloh (s.a.v.) qalblarida qo‘rquv bilan Xadichaning oldiga qaytib kelib: “Meni o‘rab qo‘yinglar”, dedilar. U kishini o‘rab qo‘ydi. Payg‘ambarimizdan qo‘rquv ketdi. So‘ng Xadichaga: “Menga nima bo‘ldi?”, deb bo‘lgan voqeani aytib berdilar. Rasululloh (s.a.v.): “Menga biror narsa bo‘lishidan qo‘rqyapman”, dedilar. Shunda Xadicha u kishiga: “Yo‘q siz xursand bo‘ling, Allohga qasamki, U sizni hech qachon xor qilib qo‘ymaydi. Siz qarindoshlik rishtalarini bog‘laysiz, rostgo‘ysiz, yordam berasiz, mehmonni hurmat qilasiz va yetimlarning boshini silaysiz”, dedilar”. Imom Buxoriy va Muslim rivoyatlari.

Yana Oysha (r.a.) aytadilar: “Qur’ondan nozil bo‘lgan eng avvalgi oyat “Yaratgan Robbing nomi bilan o‘qi ” oyatidir”. Hokim o‘z sahihlarida keltirgan, Ikrima va Husan (r.a.) lar aytadi: “Qur’ondan eng avval nozil bo‘lgan narsa “Bismillahir rohmanir rohimdir”, u Makkada nozil bo‘lgan birinchi oyatdir”.

Muhammad ibn Ibod ibn Ja’far al Mahzumiy (r.a.) ba’zi ulomalardan rivoyat qiladilarki: “Alloh Rasululloh (s.a.v.) ga nozil qilgan avvalgi oyat “Alaq” surasining 1-5 oyatlari bo‘lib, Hiro g‘orida nozil qilingan. Suraning qolgan qismi esa Alloh xohlagancha muddatdan keyin nozil bo‘lgan”.

Hadislardan ma’lumki, dastlab Haq ta’olo payg‘ambarlarga vahiylar yuborgan. Jumladan hazrat Rasuli akram (s.a.v.) ga ham turli shakllarda vahiy nozil bo‘ladi va keyinchalik “iqro” deya o‘qishga vahiyni takrorlashga buyuriladi.

Payg‘ambarimiz (s.a.v.) o‘qimoqdan ilgari Jabroil (a.s.)ning Alloh tomonidan yetkazib berayotgan (Haq) kalomini tingladilar.
“U qalam bilan ilm o‘rgatgandir”(Alaq, 4). Vahiyni qabul qildilar, ta’lim oldilar va shundan so‘ng nozil etilayotgan oyatlarni o‘qidilar. Ta’lim olishning avvali, tinglamoq ekanligini shu yerdan ham fahmlasa bo‘ladi.

Mavlono hazratlarining “Masnaviyi ma’naviy” asari ham “bishnav” deya boshlanishi bejiz emas. “Bishnav” so‘zi jam’i insoniyatni ilohiy kalom, Haq tomonidan berilgan Qur’oni karim oyatlarini tinglashga undamoqda. Chunki, “Masnaviy” Kalom va hadisi shariflar ta’sirida yuzaga kelgan bo‘lib, oyatlarni tafsir etuvchi bir kitobdir. Shu bois unga “Pahlaviy tilidagi Qur’on” sifati berilgan. Mavlono “Masnaviy”si Qur’on emas, ammo Kalomdan so‘zlaguvchidir. Bu xuddi “Avliyo Xudo emas, Xudodan judo emas” hikmatiga o‘xshab ketadi.
“Bishnav az nay” –“Tingla naydin”. Sharhlovchilar “nay”ni insoni komilga, Odam (a.s.)ga, payg‘ambarimiz Rasululloh(s.a.v.)ga, valiy va oriflarga, ba’zilar esa Mavlono hazratlarining o‘zlariga ham nisbat berishgan.

Abdulboqiy Gulpinarli sharhida: “Tingla bu nayni. Bu yerdagi naydan maqsad oddiy naydir. Chunki nay haqiqatan qamishdir va unga puflangani zamon, chiqqan sado haqiqatan ham bir nola, afg‘onga o‘xshab ketadi. Ammo tingla bu nayni, deya xitob qilishlari, u nayga emas, bu nay uchundir. Ya’ni o‘zlariga xitob qilayotirlar. Bu nay nimalardan shikoyat qiladi. Nega o‘zlarini nay demoqdalar?…” deyiladi.
Suavi Kamol sharhida esa “nay” hazrat payg‘ambarimiz (s.a.v.)ga qiyos etilganligi shunday bayon qilinadi: “Karl Marks u har narsaga tepadan boqqan tarzda senga “anglatilgan hikoyatdir” der. Bilingan bir “men”dir chunki u Bilingan “sen”ga istehzo ila yaqinlashishga xijolat chekmaydi. Mavlono esa “menlik”, “senlik” da’vosini qilmoqdadir. Buni “bishnav” deya tushuntira boshlaydi. Uning da’vosi “men”ini isbotlamoq va hamsuhbatini o‘z xohishiga ko‘ra yangi shaklga solish emas. Balki Mavlono maqsadini faqat nay yaxshi ifodalay olishi uchundirki, “Masnaviy”sining ilk 18 baytida “nay”ning shikoyatini berishni munosib ko‘radi; o‘z kitobining kirish qismini ham “nay” timsoli bilan boshlaydi. Mavlonodan keyin “Masnaviy”ni tushunish va tushuntirish uchun sharh qilishni istaganlar shu vajhdan “nay”ning nima ekanligi ustida mulohaza yuritganlar. Misol uchun, Ankaravi Rusuhi Dadaga ko‘ra “nay” kalimasi abjad hisobida 60 ga teng keladi. Bu sonda “sin” harfi yotgan bo‘lib, “sin” – Payg‘ambarimiz (s.a.v.) ramzlaridir. Anqaraviyga ko‘ra, Mavlono “Bishnav” u “Payg‘ambarimiz (s.a.v.)ni tingla” degan fikrni aytmoqchi bo‘lgandir. Ichi bo‘sh, tamomila dunyodan (mosuvo) kechgan “nay” u tomondan xabar berarkan, insoni komilning ham timsoli bo‘lib keladi.”

Obidin Poshsho sharhini tabdil etgan Asqar Mahkamning “Masnaviy” sharhida “nay” – orif timsolidir. “Mazkur baytda orifning, komil insonning nayga nisbatan tashbih bo‘linishida juda ko‘p munosabatlar mavjud. Ulardan ba’zilarini eslatib qo‘yish o‘rinlidir: birinchidan, nay odatda qamishdan yasaladi. Qamish kesilmasidan burun doimo nash’u namoda hayot kechiradi. Kesilgandan so‘ng quriydi. Komil insonning ruhi ham arvoh olamida (ruhlar dunyosida) benihoyat ma’naviy lazzatlar ichida yashaydi. G‘addor va qup-quruq bo‘lgan dunyoga kelgach, ayni zilol suvdek ruhlar olamidan judo bo‘ladi, go‘yo suvsizlikdan quriy boshlaydi. Ikkinchidan, naydan oshiqona, lazzatbaxsh sadolar taraladi: orif insondan ham oshiqona va orifona so‘zlar zuhur etadi. Uchinchidan nay nolasi tinglovchi ishqini ziyoda aylaydi. Orifning ham kalimot, hikmat va oyoti tinglovchi ishqini oshirib, qalbini adam va iztirobdan ozod etadi. To‘rtinchidan, nayning ovozi va sadosidan ko‘p hollarda ajib bir hikoya, bir buyuk ishq mojarosi his qilinadi. Orif so‘zidan ham aksar chog‘larda haqiqiy oshiqlarning oliy ahvollari va olami lohutning asrori uluviyasi (ruhoniyat olamining ilohiy sirlari) tinglanadi. Beshinchidan, nayning san’ati zohiriy jismida emas, balki uning ichidadir. Orifning kamoloti ham botindir. Oltinchidan, qomati to‘g‘ridir. Orifning ham holati to‘g‘ri va xulqi karimdir. Yettinchidan, nay qamishlikdan kesilgach, o‘z olamidan judo bo‘ldi, ya’ni g‘aribdir. Arvoh olamidan ayrilgan orif ham dunyoda g‘aribdir. Sakkizinchi, nayning ichi har narsadan xoli, bo‘m-bo‘sh, yolg‘iz naychining ishqiga to‘lgandir. Orif ham nechuk g‘illu g‘ashlikdan begona, qalbi esa Rabboniy ishq bilan bezangandir. To‘qqizinchi, nay kesilganidan so‘ng, o‘z-o‘zicha oshiqona sado chiqara olmaydi; usta bir naychining damiga (nafasiga) ehtiyoji bor. Orif ham ulug‘vor bir silsilaga voris bo‘lgani sababidan bir fayzbaxsh zotga damsozdir”.

III

Shumer tilidan forschaga o‘zlashgan “na” yoki “nay”, “qamish”, nayza ma’nolarini anglatuvchi cholg‘u asbobining eng qadimiy nomlanishidir. Arablarda puflab chalinadigan cholg‘ularning barcha turi uchun qo‘llaniladigan “mizmar” so‘zi nay uchun ham qo‘llaniladi. Turkchada esa haligacha “nay” sifatida yodga olinadi. Yevropa o‘lkalarida shunga o‘xshash nomlar, jumladan “naiyu” nomi bilan yuritiladi. Forscha “chalish”, “ijro etish” ma’nosini beruvchi “zadan” so‘zidan birlashib tarkib topgan “nayzadan” o‘zlashib, nay ijrochisi olamida hozirgi kunimizda ham qo‘llanilayotgan “nayzon” so‘ziga borib taqaladi. Ayni damda arabcha istilohidan hosil bo‘lgan “nayi” so‘zi ham qo‘llaniladi. Shumerlarda m. avv. 5000 yillardan beri qo‘llanib kelayotgan bu cholg‘u asbobiga oid qo‘limizdagi eng qadimiy topilma, m.avv 2800-3000 yillardan qolgan bugun Amerika Filodelfiya muzeyida saqlangan naydir.

Hazrat Mavlonoga ko‘ra ohang Allohning lisonidir. Qaysi millat, qaysi tilda bo‘lishidan qat’i nazar insonlar musiqa yordamida tuyg‘ularini junbushga keltira oladilar. Hech bir san’at inson ruhiga musiqachalik to‘g‘ridan to‘g‘ri yo‘l topa olmaydi. Ohangni yuqori pardasi bir ma’naviy poklanish, farahlanish va yuksalishga olib boradi. Ruhni kir va zanglardan poklanishi kabi, unga botgan tikanlardan tozalab, davolaydi. Navo bilan tozalanmagan ruh yuksalmaydi, aksincha tuban ehtiroslar bilan aralashib kirlanadi va o‘tmaslashadi. To‘g‘ri ohang insonga hayvoniy hislarini eslatishni to‘xtatib, unga “so‘ngsiz borliq” ni his ettiradi, sezdiradi. Bu sezgi bilan uni Unga yaqinlashtiradi. Bunda eng ta’sirchan ovoz nayning sadosidir.

Hazrat Mavlononing falsafasida nay, “insoni komil”ning ramzidir va ishq dardini anglatib turadi. Yuzi sarg‘aygan, ichi bo‘shagan, bag‘ri dog‘lanib, o‘yib olingan, faqat tanho Yaratuvchining puflashi bilan hayot bo‘lgan (tirilgan), ayni inson kabi o‘z yurtini sog‘ingan va ilma teshik bo‘lgan siynasidan chiqqan faryod va nolalari bilan insonlarga sirlar pichirlagan bir do‘stdir.

Nay ikki tomoni ochiq, silindr ko‘rinishidagi asbobdir. Puflanadigan joyi – bosh qismidan havo kirgizilib, ovoz chiqariladi. Kirgan havo qamishning ichkarisidagi tolalarni paydo qilishi tabiiy kanalchalarga ta’sir qilib, titrashni yuzaga keltiradi. Ovozning sifatli chiqishi uchun qamishning keragidan ortiq qalin diametrli yoki ingichka diametrli bo‘lishi to‘g‘ri emas. Ba’zi tajribasiz nay puflovchilari juda qalin qamishlarning yaxshi ovoz chiqarmasligini haligacha tushunmaydilar.

Qamish diametri ortishi bilan qamishning terisi ham ortadi. Agar kichik naylarda juda qalin diametrli qamish ishlatilsa, ingichka tovush oktavasidagi ovozlar chiroyli chiqmaydi. Nay yasashda eng yaxshi qamishlar Samandagi o‘lkalarda yetishgan qamishlardir. O‘lkamiz tashqarisidagi Nil daryosi va Suriyaning ba’zi yerlarida ham nay qamishi o‘sadi. Nay yasaladigan qamish minglab qamish ichkarisidan mashaqqat ila tanlab olinmoqda. Qamishlar oktyabr – sentyabr oylarida kesiladi. Bu oylarda kesilgan qamishlar yetilgan va suvga qongan bo‘ladi. Kesiladigan qamishlarning tartibli bo‘lishi, qobiqlarining sarg‘ayishi bo‘g‘im oralarining 7-8 sm.bo‘lmagan shaklda bir-birlaridan teng uzoqlikda bo‘lishiga harakat qilish, qamishni isrof qilmaslik juda ingichka va pishishi kerak bo‘lgan qamishlarning kesilmasligi uchun, qamish kesadigan kishining o‘lchovi bo‘lishi o‘ta muhimdir. Qamish tanlanarkan, juda qalin etlilari yaxshi emas. Tashqi yuzi jonli, porloq va dog‘siz qamishlar nay yasashga eng ma’qul qamishlardir. Nay yasaladigan qamishlarning 9 bo‘g‘im ustida o‘lchov olish kerak. Oltinchi bo‘g‘imda 2 ta, yettinchi bo‘g‘imda 2 va sakkizinchi bo‘g‘imda 2 shaklida tuynuklar ochiladi. Qamishlarda bo‘g‘im oraliqlar umuman ildiz tomonidan bo‘g‘imlar zich va tartiblidir. Bu qamishlar yetarlicha sifatli ovoz chiqara oladi.

Nay bilan tanishish uchun, nayning nimaligini aytgan Mavlono “Masnaviy”sining kirish qismidan o‘rin olgan 18 baytiga nazar solishimiz kerak bo‘ladi. Tingla, naydin, zero u bir narsalarni tushuntirmoqda. Mavlononing chaqirig‘ini berilib tinglasak o‘rgana olamiz. “Ayriliqlardan shikoyat qiladi”. Nayning dardi bizning dardimizdir. Chunki, biz insonlar nega bu dunyoda yaratildik, nega bu dunyoga qoziqlardek o‘rnashdik? Bu dunyo foniydir va biz ham yaratilish e’tibori bilan bilsak ham, bilmasak ham boqiy olamga bo‘lgan sog‘inchni eshitmoqdamiz. Nay deydiki: Meni qamishlikdan ayirganlaridan beri nolamdan erkagu ayol bo‘lgan barchani yig‘latdi. Nayning dardi judolikning; asl vatanining farqiga yetishni anglatadi. Insonlarning ba’zilari buni biladi. Odatiy taxminga ko‘ra bu dunyo asl vatandir. Xuddi shunday Platonning metaforik o‘lchovida zanjirli asirlarning ko‘rib turgan soyalarni haqiqiy deb bilganlari kabi, insonlarning ham katta bir qismi dunyoni chin deya hisoblaydilar. Nay esa faryod qilib insonlarga haqiqatni bildirishga, eshittirishga harakat qiladi. Nayni nay qilgan haqiqat ishqi bilan, haqiqat hikoyasidir. Nayning hikoyati qamishning qo‘porilishi bilan boshlanadi.

Albatta, nay timsoli insoni komilga o‘xshab ketadi. Uning tashqi holatiga e’tibor bersak – adil. Kamolot sohiblarining har bir qilgan ishlari egrilikdan, g‘irromlikdan xoli, qomatlari ham “alif” singaridir. Nay – oftobda qizarib pishgan qamishdan yasalgan. Allohning do‘stlari ham ishq olovida toblanibgina xoslar maqomiga yetgan bandalardandir. Qamish, juda mustahkam o‘simlik; uni egish qiyin. Haq yo‘lida yurgan kishilarni ham zinhor yengib bo‘lmaydi. Qanchalik malomat toshlari kelib tegmasin, Alloh u zotlar qadrini baland, qomatlarini tik qilib qo‘yadi. Chunki ishlari ham, so‘zlari ham, dillari ham pok bo‘lgan kimsalardir. O‘zlarini poklik ila ziynatlagan, Robbidan pinhona qo‘rqadigan, dunyoda tavoze’ bilan yuradigan, har qanday holatida sabrli, shukrli bo‘la oluvchi; aziyat yetganida “salomatlik bo‘lsin” deydigan kishilardir. Furqon surasining 63-oyatida go‘zal bir ta’rif keltirilgan: “Rohmanning bandalari yer yuzida tavozu’ ila yuradigan va johillar xitob qilganida, «salom», deydiganlardir”.

Yer yuziga ziyo tarqatuvchi bu insonlarning qisqacha sifatlarini sanab o‘tish mumkin.

Zohiriy sifatilari:
Hamisha ochiq yuzli, kishilar ko‘rganda qalblari yumshaydi(Ular tabiiy ravishda yuzlarida hamisha tabassum ila xoksor turadilar);
Shirinso‘z, shirinsuxanli(Behuda va bemaza gaplardan o‘zlarini tiyadilar, hayo qiladilar. Ular har qanday bemaza so‘zlarga nisbatan ham shirinso‘zlilik bilan javob qaytaruvchi yoki sukut saqlovchidirlar);
Og‘ir-vazmin tabiatli(Ya’ni, yengil-yelpi harakatda bo‘lmaydilar. Mulohaza ila shoshilmay, tafakkur ila fikr yuritadilar, harakat qiladilar. Suhbatda ham, amalda ham hamisha me’yorni ushlaydilar);
Pok nigohli(Nigohlarini hamisha pok tutadilar. Ular nigohlaridan faqatgina qalbga ziyo olib kiruvchi narsalarga, kishilarga nisbatan foydalanib, turli yomonliklardan asraydilar);
Xoksor(Hamisha ojizliklarini unutmagan holda, maqtovlardan hayo qiladilar. Maqtovga loyiq Zot – Yaratganning O‘zi. Bandasi esa, Uni maqtaguvchi. Bunday kishilar birovdan o‘zlari haqida yaxshi bir gap eshitganda, boshlari yerga kirgudek bo‘lib, uyalib ketadilar. Alloh taolodan hayo qiladilar. Va har doim “men” deb emas, xoksorlik ila “biz” deb so‘zlaydilar);

Botiniy sifatlari:
Qalblari pok (Birov haqida yomon gumonda bo‘lmaydilar. Qalbni dunyo havaslaridan pok tutib, uni Haq yo‘liga bog‘lay olgan kishilardir);
Kechirimli(Zinhor gina saqlamaydilar. Birovning aybi va xatosini (Haq yo‘lida) darhol kechirib, unutib yuboradilar. O‘zlari esa qalb bilan hisoblashadilar; inson qalbini aziz sanaydilar);

O‘zgalarga yaxshilik tilovchi(Hamisha insonlarni, hatto ularga dushmanlik qilganlarning ham haqqilariga insof tilab, g‘oyibona duoyi xayr qiladilar);

Taqvoli(Pinhona Robbidan qo‘rqadilar. Harom sanalgan har qanday narsadan parhez qiladilar. Xoh u taom bo‘lsin, xoh u so‘z, xoh u amal);
Shukrli va chiroyli sabr etuvchi(Yaxshi yoki uning uchun yomon bo‘lsin, har bir ne’matni mehr-muhabbat bilan qabul qiladilar. Borida ham, yo‘g‘ida ham shukr qiladilar va sinovlarga chiroyli sabr qilib turadilar);

Parvona o‘zini o‘tga urgani kabi, ziyo istovchi qalblar ham, bunday ulug‘ kishilar suhbatiga intiladi. Chunki ulardan ilm, ziyo, fayz yetadi xalqqa. Nay singari qalbda ishq-muhabbat otashini yoqadilar. Insoniyat yaratilgandan beri ishq ichra yashaydi. Moddiy olamga bir nazar solsak, avvalu oxiri ishqdan iboratdir. Bu borliq, hamma narsa – odamzod uchun.

“U zot o‘sha(yer)ning ustida tog‘larni qildi, uni barakotli qildi va uning (ahli) rizqini to‘rt kunda o‘lchovli etib taqdir qildi. Bu so‘rovchilar uchundir», deb ayt” (Fussilat,10);

“Biz osmonlaru yerni va ularning orasidagi narsalarni o‘yin uchun yaratganimiz yo‘q”(Anbiyo,16).

“Masnaviy”ga bezak bo‘lgan hikoyatlar, Qur’ondagi hikoyatlar, payg‘ambarlar haqidagi ibratli qissalarni eslatadi. Bu tabiiy. Chunki, Mavlono “Masnaviy”si va uning olami Qur’oni karim va hadisi shariflardan yiroq narsa emas. Bizga nay tilidan hikoyat so‘zlayotgan Mavlono, Kalomullohni tafsir qilayotganga o‘xshaydi. “Masnaviy”ning har bir hikoyati qaysidir suraga borib taqaladi yoki albatta bir oyatni yodga soladi. Asarning purhikmatliligi ham shunda. Biz faqatgina Mavlono hikmatlarining mohiyatini ilg‘ashimiz hamda ularga amal qilib borishimiz kerak. O‘shanda “Masnaviy”ni anglagan bo‘lamiz, bu asarni anglagan inson esa, shubhasiz oyatlar ma’nosini tushunish kalitiga sazovor bo‘lgan bo‘ladi.

Buxoriy tayyorladi.

Matn www.uzislam.com dan olindi