Тасаввуф шеъриятини ўрганиш жараёнида, сўфий шоирлар фойдаланадиган тимсоллар (образлар) унча кўп бўлмаганини билиб олиш қийин эмас. Бу тимсоллар қисқа иборалар (формулалар)дан ташкил топган бўлиб, бир неча турлардан иборатдир.

Е. Э. БЕРТЕЛЬС
ЗУЛФ ВА ЮЗ

Тасаввуф шеъриятини ўрганиш жараёнида, сўфий шоирлар фойдаланадиган тимсоллар (образлар) унча кўп бўлмаганини билиб олиш қийин эмас. Бу тимсоллар қисқа иборалар (формулалар)дан ташкил топган бўлиб, бир неча турлардан иборатдир. Улар шеърнинг яратилишида бир бошланғич нуқта вазифасини ўтар экан, деярли ўзгаришлар, шунчаки, ўзаро ўрин алмашган ҳолда, шоирнинг фикрини маълум бир йўлга солиб боради.

Агар бу тимсоллар сўзнинг ўз маъносида тушуниладиган бўлса, бундай тушунча шоир фикрининг ночорлигини ва унинг ўз ижоди доирасига янги мазмун киритишга хуши йўқлигини ифодалаган бўларди. Аммо сўфийлар шеъриятида аҳвол бутунлай бошқача. Унда тимсолнинг ўзи мустақил қимматга мутлақо эга эмас; унинг вазифаси – ҳақиқий фалсафий маънонинг юзасига парда бўлиб турувчи иероглиф сўз – белги бўлиб хизмат қилишдир. Тасаввуф шеъриятининг асосий мавзуси аввалдан белгилаб қўйилгани ва унда тавҳид ҳамда ва ваҳдати вужуддан бошқа ҳеч нарсани мадҳ этиш мумкин бўлмагани учун, тимсолнинг ранг-баранг бўлишига эҳтиёж қолмайди. Шундай экан, фалсафий таълимотни ўрганишга киришаётган сўфий шоирга аввалдан маълум унсурлар бирикмасининг мақсадга мувофиқ таркибини кашф этиш асосий ўринга ўтади. Энди диққат маркази ўзгаради, яъни янги воситалардан фойдаланиб, янги бадиий тимсоллар яратиш эмас, мавжуд воситалардан сўфийлик фалсафаси муаммоларига аниқлик киритиш учун иложи борича яхшироқ фойдаланиш асосий вазифа бўлиб қолади.

Рефлексияни (ўз руҳий ҳолатини таҳлил қилишга мойилликни) сўфий шеъриятдаги зарурий интеграцияловчи (бирлаштирувчи) куч деб тан олганимиздагина сўфийлар шеъриятини шундай тушунишимиз мумкин бўлади. Шарқ манбаларида келтирилган маълумотлар кўпроқ бу жиҳатни инкор этишга олиб келиши мумкин: кўпинча бизга, фалон шоир ўз асарларини кучли эҳтирос жўшган пайтда ёзган, у ўз фикрларини баён этмай, балки ақли куллнинг зоҳир бўлишига воситачи бўлиб хизмат қилган, холос, дейишади. Баъзи ҳолларда шарқ адабиётшунослари албатта ҳақдирлар – Жалолиддин Румийга ўхшаган шоирларнинг лирик асарлари кучли эҳтирос натижаси, – деб тан олса арзийдиган асарлардир. Бир-бирига боғлиқ бўлмаган сўзларни ишлатиш, битта сўзни такрорлашга мойиллик, кўпинча, ҳатто маъноси бўлмаган хитоблар – буларнинг ҳаммаси гўёки шундай нуқтаи назарни тасдиқлайдиганга ўхшайди. Аммо, бу ўринда шуни таъкидлаш керакки, агар шу хилдаги ижод ҳақиқатга тўғри келса, у ҳолда унга мослаб жўшқин эҳтиросли ҳолатни яратишнинг ҳам имкони бўлиши мумкин. Ғарб адабиётида “шоирона тартибсизлик” деган техник усул ҳам бор-ку! Тадқиқотчи, муаллифнинг энг нозик туйғуларини оча билиши, ижодхонасининг энг яширин ерларигача кўра билиши зарур. У шундай қилиши керак, аммо ҳозирча бундай иш унинг қўлидан келиши амри маҳол. Бу йўлда бирор ишончли мезонга эга бўлиш учун форс тасаввуф шеърияти ҳақидаги билимимиз ниҳоятда камлик қилади, шунинг учун бунга ўхшаш масалаларга туйғу билан эмас, балки мутлақо онгли ёндашувимизга ҳали анча бор. Бунинг учун аввало, ушбу асарларга сўфийлар қандай назар билан қараган бўлса, биз ҳам худди шундай назар билан қарашимиз зарур, яъни бу асарлардаги фикрлар у ёки бу даражада ёрқин анъанавий тимсолларнинг оддий алмашуви эмас, балки, тасаввуф фалсафаси талабларига асосланган фикрларнинг мантиқий силсиласи бўлиб қолиши керак. Тимсол образлар фақат тимсолларгина бўлиб қолмай, балки, маълум бир фалсафий тушунчаларга айланишлари керак, яъни маъноларни беркитиб турган (иероглифик) парда олиб ташланиши зарур.

Тимсоллар пардасини очиш билан, биз унинг ортидан тушунчаларнинг янги силсиласини – тасаввуф фалсафасининг шартли техник атамалари – истилоҳотни топамиз. Уларни идрок этиш эса янада чуқур қатламларга кириб боришимизга, тасаввуфнинг негизини топиш учун унинг фалсафий заминини излашимизга имконият беради ёки кейинги ишларда фойдаланмоқ учун, олинган натижалар билан қониқишимиз керак бўлади.

Бу тимсоллар маъносини очиш, уларни таълимот тилига айлантириш зарурлигини сўфийларнинг ўзлари ҳам сезганлар. Шеърий асарларга ёзилган беҳисоб шарҳлар шуни кўрсатади. Аслини олганда, тимсолларнинг унчалик кўп эмаслиги, уларни тартибга солиб, бир неча асосий турларга бўлиб тўплаш мумкинлиги ҳам сезилиб турар эди. Ўзига хос бир код (ихчам шартли белги) яратиш, яъни бундай истилоҳот уш-шуаро тузишга бўлган уринишлар ҳам шундан далолат беради. Афсуски, менга маълум бўлган бундай ишларнинг аксарияти сифат нуқтаи назаридан унча юқори даражада эмаслиги тан олиниши керак.

Осиё музейида қўлёзма ҳолида сақланувчи шундай луғатлардан менга маълум бўлган учтаси ҳам бир хилда тўла эмас, сўзларни тушунтириш ниҳоятда қисқа ва ҳамма вақт ҳам аниқ эмас. Уларнинг иккитасида ёзилган йиллари келтирилган, уччаласида ҳам муаллифларнинг исмлари кўрсатилмаган, шунинг учун уларнинг қиммати анчагина паст. Маҳмуд Шабистарий (вафоти 720/1320-21) ўзининг “Гулшани роз” асарида келтирган, шарҳ қилинган тимсолларнинг нисбатан унча катта бўлмаган рўйхатини энг қадимий нусхалардан бири деса бўлади.

Мир Ҳусайн Саодатнинг саволларига жавоб бериб, у қуйидаги атамаларни тушунтиради:
кўз (чашм), 2. лаб, 3. зулф, 4. хат, 5. хол, 6. шароб, 7. шамъ, 8. гўзал (шоҳид), 9. харобот, 10. бут, 11. зуннор, 12. тарсо.

Рўйхат унча катта эмас, лекин барча зарурий жиҳатларни қамраб олган. Фақат тасаввуф шеъриятини мутолаа қилишда учраган барча мураккаб масалаларга жавоб топиш учун бу рўйхатга яна бироз қўшилса етарли бўлади.

Аммо бошқа бир жиддий мушкулот мавжуд. Қўлёзма XIV асрнинг бошларида ёзилган, яъни у тасаввуф назариясининг энг ривожланган даврига мансуб. Бундан аввалги давр шеъриятини таҳлил қилишда ундан фойдаланишга ҳақлимизми, йўқми?

Тимсолни таҳлил этишда асосий эътибор, аввало, бутун таркибни яхлит ҳолда кўтариб турувчи асос tertium comparationis, яъни нисбий оралиқ бўғинини топишга қаратилиши керак бўлади. Tertium comparationis мантиққа асосланиши шарт. Акс ҳолда тимсол унмайди, шеър луғатлари таомилига кириб боролмайди, ривожланмайди ва бошқа ўсмайди. Бу шарт сўфийларга ҳам таниш. Лоҳижий “Гулшани роз”га ёзган шарҳида, кўпинча у ёки бу мавзуни киритиш учун қонуний асос сифатида важҳ-и шибҳ (нисбий оралиқ бўғин)ни далил қилиб келтиради. Сўнгра, тимсолларни таҳлил қилишда, уларнинг ишлатилиши одатда ўзига хос дихотомия (бир бутун нарсани аввал иккига, сўнг уларнинг ҳар бирини яна иккига ва ҳоказо… бўлишга айтилади) шаклида юз беришини доимо эсда тутиш керак. Ижобий тимсол одатда инкори ҳисобланган тазоди билан биргаликда келади. Агар тавҳиднинг асосий маъноси бир-бирига зид бўлган иккита қийматнинг у ёки бу тарзда бирикувидан иборатлиги назарда тутилса, бундай дуализм (икки хиллилик, иккига бўлиниш. Бу ерда шу иккита зид жиҳатни баробар тан олиш демакдир – тарж.) ғалати туюлмайди. Бош зиддият, яъни вожиб-мумкин (зарурат-имконият)дан келиб чиқиб, бу иккига бўлинишни барча сўфиёна таълимотларда, руҳий оламларнинг қарама-қаршилигидан тортиб то воқиф шахснинг руҳий изтиробларигача ўтиб келишини кўрамиз ва қуйидаги жуфт ибораларни учратамиз:

ҳавф-рижо (умид)
баст (ёйилиш) – қабз (биқиқлик)
саҳв (ҳушёрлик) – сакрон (мастлик) ва ҳ.к.

Шеърият атамаларида қуйидаги жуфт сўзлар доимий қарама-қаршиликда бўлади:

габр (оташпараст) – мўмин
сарв – сунбул
дарё – қатра
зулф – ру (юз)
офтоб – моҳ (ой)
офтоб – абр (булут) ва ҳ.к.

Бу жуфт сўзларни осонгина бир тартибга келтириш ва маълум бир жадвалга солиш мумкин, бу жадвал эса айнан шу муаллифнинг ушбу асарида уларнинг ишлатилиши қанчалик қонуний эканлигини кўрсатади. Албатта, ҳеч нарсага бирикмаган, жуфти йўқ тимсоллар ҳам бўлиши керак. Бу, заруратга қараб, тавҳиддаги вазифанинг ўзидан келиб чиқади. Бунда мазкур тимсоллар хаёлот оламининг шартли бўлинишларидан юқори турувчи умумий қоидани ифода этиш учун хизмат қиладилар ва мана шу алоҳидаликни қайд этиш, ақл-идрокдан ташқари эканлигини таъкидлаш зарур бўлганда ҳамда муриднинг сўнгги мақсади – фано заминига ўтишини маълум қилиш керак бўлгандагина ишлатиладилар. Сўнгги мақсадга етишмоқлик тасаввуф шеъриятидан кўриниб турганидек, ҳаётда камдан-кам амалга ошувчи, кўпроқ интилиш, изланиш, йўқотилган нарсага дард чекиш руҳидаги ва айрим ҳоллардагина исталганни топиб шодланиш, завқланиш туйғулари руҳидаги ҳолат бўлган.

Шунинг учун, тимсолни ўрганишга киришишдан олдин уни атрофлича кўриб чиқиш, унинг кўпроқ ишлатилиши сабабларини аниқлаш, агар унга жуфт тимсол борлиги маълум бўлса, уларни бир-биридан ажратмай, биргаликда тадқиқ этиш зарур, чунки мусбат қутубнинг тузилиши манфий қутуб тузилишини тушунишга ёрдам беради, муаммони ойдинлаштиради.

Мен шундай тимсолларни таҳлил этишга бағишланган, шундай тимсолларни мантиқан асослаб, уларни онгли равишда қўллашга имконият берувчи мақолалар ёзишни мақсад қилиб қўйдим. Тадқиқот зарурат юзасидан, тарих оқимига тескари йўналишда олиб борилиши керак бўлади. Аввал, луғат тузган ва шарҳ ёзганларнинг фикрларини назарда тутиб, улар таклиф этган тимсолларнинг тузилиши ҳақидаги тушунчаларни ўрганиб, сўнгра олинган натижалардан фойдаланган ҳолда қадимий, асарларига шарҳ ёзилмаган муаллифларни тадқиқ этиш зарур. Тимсолнинг ички моҳиятини чуқур ўрганиш, шарҳ натижасида идрок этилган тушунчани янада қадимийроқ муаллифларнинг асарларига тадбиқ қилиш қонуний эканлигини аниқлашга ва шу йўл билан бизга, насрда ёзилган фалсафий асарлар етиб келмаган сўфизм даври фалсафий асосини топишга имконият беради.

Тимсолнинг генезиси (келиб чиқиши ва тараққиёти – тарж.)ни таҳлил қилишдан мен онгли равишда воз кечаман, чунки, биринчидан, қадимий замонлардан қолган мавжуд маълумотлар етарли эмаслиги ва ниҳоятда озлигидан бу ишни амалга ошириш мушкул, иккинчидан эса (бундай ёндашиш – тарж.) тарихий-адабий масалаларга эмас, балки, жуда нозик тарихий-руҳий (психологик) масалаларга олиб келган бўлар эди, бунга эса менинг куч-қувватим, имкониятим етарли даражада эмас.

Шунда тимсоллардан мен ўзим тузган узун рўйхатдан тасодифан олинган бир жуфти, яъни зулф ва унинг тазоди (зидди) бўлган юз ушбу мақолага мавзу бўлади.

* * *

Гапни Осиё музейида кўргазма шаклида сақланаётган учта тасаввуф шеъриятида атамалари луғатида берилган таърифлардан бошлайлик. Бизни қизиқтираётган атамалар уларда қуйидагича изоҳланган.

А – Nov. 29 (В 1810), в. 246б – 251а мажмуасидаги муаллифи номаълум луғат:

Зулф ғайбати ҳувиййатро гўянд ки касро бадон роҳ нист.

Мазмуни: Зулф деб асл моҳиятни яширувчини айтадилар ва у томонга ҳеч ким учун йўл йўқ.

Рух тажаллиёти маҳз ро гуянд.

Мазмуни: Юз деб холис (ҳеч нарсага аралашмаган) соф тажаллиётга (жилваланишига – тарж.) айтилади.

Б – Атторнинг ғазалига ёзилган шарҳдаги кичкинагина луғатча (ўша қўлёзманинг ўзи):

Ва чун рухсор зикр кунанд, мурод аволами мавжудот бошад.

Мазмуни: Юз деганда эса ҳақиқий мавжуд бўлган оламлар кўзда тутилади.

Ва чун зулф зикр кунанд, мурод аволами маъдумот бошад.

Мазмуни: Зулф деганда эса, ҳақиқатда мавжуд бўлмаган оламлар кўзда тутилади.

В – “Мирот ул ушшоқ” атамалар луғати:

Зулф сифоти жалоли ва тажаллиёти жамолиро гўянд, ки мужиби иститори ваҳдати жамоли мутлақ шавад.

Мазмуни: Зулф деб жамоли мутлақ (баркамол гўзаллик)нинг яхлитлигига парда бўлиб турувчи сифоти жалолий (гўзалликнинг жилваси)га айтилади.

Рух ва рухсор мазҳари ҳусни зоти ва тажаллиёти жамолиро гўянд.

Мазмуни: Юз ва рухсор деб ҳусни зотий ва тажаллиёти жамолийнинг зуҳур бўлиш жойига айтилади.

Ушбу учта манбадаги таърифлар аниқ-равшан берилган, деб бўлмаса ҳам, аммо бу уч хил таърифлардан бир хулоса чиқарса бўлади. Дарҳақиқат, “юз” уларнинг уччаласида ҳам чин ҳақиқатга, яъни, таркибий бўлмаган, яхлит, мутлақ, руҳга, “зулф” – бўлса – ҳақиқий қимматга эга бўлмаган, хаёлот аралаш тажаллиёт (жилваланишлар)га тўғри келади. Фақат, ушбу истилоҳга А манбанинг муносабати унча тушунарли эмас. Б ҳам В ҳам рухсорга ҳақиқийлик, зулфга эса мавҳумлик маъносини берадилар. А зулфни “ғийбати ҳувиййат” (“асл моҳиятни яширувчи”) деб таърифлайди, ушбу истилоҳ “олами аҳадиййат”ни, яъни иложи борича реал воқелик par exellence ни англатади.

Ушбу англашилмовчиликни аниқлаш учун Лоҳижий шарҳлаган Шабстарий матнига марожаат қиламиз.

Зулф истилоҳини тушунтириб, Шабистарий бундай дейди:

Мапўрс аз ман ҳадиси зулфи пурчин,
Мажунбонид занжири мажонин.

(Мендан у жингалакларга тўла соч ҳақида ривоят сўрама, телбаларнинг занжирини тортиб силкитма).

Лоҳижийнинг тушунтиришича, зулф, – “тажалли жалолий” – “илоҳий қудратнинг жилваланиши”дир. Унинг натижасида мутлақ бирлик (“аҳадият”) пастлаб тушиб, нозил бўлиб, бизнинг атрофимиздаги табиий дунёнинг ҳақиқий бўлмаган, хаёлий бисёрлигини яратади. “Зулфнинг узунлиги” – бу борлиқнинг беҳад кўп шаклларда намоён бўлиши ва тайин нарсаларнинг беқиёс кўплигига ишорадир. Зулф ва тайин нарсалар (таъаййунот) ўртасидаги нисбий оралиқ бўғин tertium comparationis (важҳи шибҳ), – деб давом этади. Лоҳижий, – қуйидагича: зулф маҳбубанинг юзига тортилган парда бўлганидай, унинг ҳар бир тайин ҳолга кириши (тааййун) ва кўпликдан алоҳида ҳодиса шаклида индивидуаллашиши (ташаххус) ягона моҳият (яъни, ҳақиқат)ни яширади ва ниқоб остига олади.

Бундан юз, рухсор нимани билдириши равшанлашади, табиийки, у тажаллиёт (жилвалар) пардаси остидаги мутлақ ҳақиқатни англатади. Ушбу таърифни биз кейинроқ, юз ҳақидаги бобнинг бошланишида учратамиз. “Юз, рухсор – илоҳий зотга ишорадир” – дейди Лоҳижий.

Шундай қилиб, тимсолнинг асосий таркиби бизга бироз равшанлашди. Энди, моҳиятни чуқурроқ ўрганиб, моддий тимсолнинг ривожи фалсафий талабларга қанчалик мос келишини кўрайлик. Зулфнинг қандай хоссалари бор? Нозик жингалак сочлар гўзалнинг ҳар бир ҳаракатидан тўлғаниб, гоҳ унинг юзини беркитиб, гоҳида очиб турадилар.

Наёбад зулфи у як лаҳза ором
Гоҳи бом озарад, гоҳи кунад шом.

Мазмуни: Унинг зулфи бир лаҳза ҳам тиним билмайди,
Гоҳ тонг олиб келади, гоҳида шом қилади.

Мутлақлик (абсолют) – ўзгариш унинг учун ёт бўлган олам, барқарорлик олами, у ерда фақат турғунлик, ҳаракатсизлик бор. Тажаллиётнинг (жилваланишнинг) мавҳум олами бўлса, аксинча, доимо ўзгариб турувчи, беқарорлик олами, у бирор сония ҳам бир ҳолатда бўлмайди, ҳар дақиқада пайдо бўлиб яна йўқолиб туради. Демак, моддий тимсол ва фалсафа талабларида мутаносиблик, параллел (мутавозий) ҳолат, ўхшатиш мавжуд.

Яна зулфга келсак, у жингалак, эгри-бугри, эгрилик-тўғриликнинг зидди, инкори, демак, зулф моҳияти бўйича икки хил тушунчани – тўғрилик ва уни инкори – эгриликни ўзида мужассам қилган. Олами воҳидиййатда қарама-қаршилик бўлиши мумкин эмас, у ерда ҳамма нарса бир бўлиб қўшилган, у ерда “ниҳоя” “аввалига” тенг, “зоҳирий” “ботиний”га тенг. Тушунчаларнинг намоён бўлиши учун эса, аксинча, сифат (атрибут)ларнинг қарама-қарши қисмларга бўлиниши зарурати бор. Бинобарин, бу сифатларнинг гўё бир ишораси тарзида Оллоҳнинг ташқи белгиси ҳисобланган номлари пайдо бўлади. Натижада бир-бирига бутунлай қарама-қарши тасаввурлар пайдо бўлади, жумладан, музилл (йўлдан оздирувчи) ва ҳодий (тўғри йўл кўрсатувчи), зоҳир (очиқ равшан), ботин (сирли, яширин) каби. Бундай ёндашув зулфнинг эгри-бугрилигини эслатиш орқали ифодаланади. “Зулф эгрилиги – номий ва сифатий қарама-қаршиликларнинг намоён бўлишидир”, – дейди Лоҳижий.

Ҳалқа шаклидаги гажакнинг эгрилиги, ошиқона шеъриятга тааллуқли бўлган дом тимсолини эсга олади, унга маҳбубасига интилаётган ошиқнинг қалби илиниб қолади.

Чу дом фитна мишуд чанбари ў,
Ба шўхи боз кард аз тан сари ў.

Унинг (яъни зулфнинг – Е.Б.) ҳалқаси фитна доми бўлгач, шўхлик қилиб унинг бошини танидан жудо қилади, – дейди Шабистарий.

Аммо сўфийлар тажаллиёт оламини охирги якунловчи бўғини одамда туташувчи ҳалқа сифатида тасаввуф қиладилар. Шундай қилиб, айтиш мумкинки, худога талпинаётган сўфий тубан оламлар ҳалқасига тушиб қолган ва ундан қутулишга интилиши зарур. Бу ҳолат юқорида келтирилган тимсолга тўлалигича тўғри келади. Оламнинг кўринишлари – бисёр, уларнинг ҳар бири инсонни ром этиши, тўғри йўлдан оздириши ва асосий мақсаддан чалғитиши мумкин, залф эса шунчалар серҳалқаки, уларнинг ҳар бири тажрибасиз, содда қалб учун қўйилган тузоқлардир.

Муаллақ сад ҳазорон дил зи ҳар сў,
Нашуд як дил бўрун аз ҳалқаи ў…
(Шабистарий)

Мазмуни: Юз минглаб дил ҳар ерда муаллақдир,
Улардан биронтаси ҳам бу ҳалқадан чиқиб кетолмадилар.

Яъни, ушбу фантасмагорик (хаёлий) оламда ҳар бир қалб ўзга бирон нарсага шайдо бўлиб қолган, у билан занжирбанд этилган. Бу шайдолик эса унинг учун маҳбубнинг юзини беркитиб турувчи пардага айланган.

Лоҳижий номаълум бир шоирдан шундай иқтибос келтиради:

Сухани зулфи мушавваш бигзор.
Дил аз ин шифтатар нотавон кард.

Ибтило нист дар ин кор маро
Ки аз ин ҳеч хабар нотавон кард.

(Чигал сочлар ҳақидаги сўзларни қўй,
Дилни бундан ортиқ ошуфта этиб бўлмайди.
Мен бу ҳолга мубтало эмасман,
Чунки бу ҳақда гапириб бўлмайди).

Юқорида айтиб ўтилганлар инобатга олинса, бу сўзлар мутлақо тушунарли. Олам – мавҳумот, ҳақиқий эмас, у бир фантасмагория (шарпа), чигил, уни охиригача ўрганиб бўлмайди, ўрганмоқ – дилни ошуфта этмоқ, мен бу оламни билмайман, билишим ҳам керак эмас, чунки мен фақатгина яхлит ҳақиқатга интилмоқдаман.

Мутлақ оламда қарама-қаршиликлар йўқ, иймон – бизнинг номукаммал коинотимиз учун яратилган, тааййунот (ғоялар) пардасини олиб ташласанг, иймон куфрга тенг бўлиб қолади. Сўфийлар кўп қайтарадиган қуйидаги оддийгина сўзлар энди анча тушунарли бўлади:

Иймон ва куфри ман ҳама рухсору зулфи туст,
Дар банди куфр мондау иймонам орзуст.

Мазмуни: Менинг иймоним ва куфрим ҳаммаси сен (яъни, худо – Е.Б.)инг рухсор ва зулфингдан (иборатдир), мен куфрга банди бўлиб қолганман-у, аммо иймонни орзу қиламан.

Яъни, мен ҳақиқий моҳият, мазмун кўринмайдиган ушбу оламдаман, аммо ваҳдат оламига киришни орзу қиламан. Ёки мана бу мисол:

Аз руйи уст ин ҳама мўмин аён шуда,
Ва-з зулфи уст ин ҳама куффор омада.

Он як зи руйи уст ба тасбеҳ муштағил
В-ин як зи муйи уст ба зуннор омада.

Мазмуни:
Унинг юзи туфайли ҳамма мўминлар аён бўлдилар,
Унинг зулфи туфайли ҳамма кофирлар юзага келдилар.
Бири унинг юзи ёдида тасбеҳ билан машғул,
Бошқаси эса унинг зулфи ёдида зуннор боғлади.

Шўх гўзал баъзан ўзининг қоп-қора зулфини кесиб ташлашни ихтиёр қилиб қолади, яъни, ҳақиқий бўлмаган олам боқий эмас, мутлақлик (абсолют) уни йўқотиб юбориши ва ҳақиқий ваҳдат (бирлик) нурига ғарқ этиб юбориши мумкин. Гўзалнинг жингалак сочлари ҳамиша тун каби қора, юзи қуёшдек нурафшон; бисёрлик (ҳаддан ташқари кўплик) зулматини ёритувчи ваҳдат тажаллиётини (файзи, жилвасини) қуёшга ўхшатилиши тасаввуф шоирларининг девонларини бир марта бўлса ҳам варақлаб кўрганлар учун яхши таниш.

Бундай таққосларни давом эттириш мумкин, тимсоллар мазмуни ҳаддан ташқари теран, тасаввурлар ниҳоятда муваффақиятли топилган ва уларга фалсафий моҳият назокат билан сингдирилган. Бу масалани янада чуқурроқ таҳлил этишнинг ҳожати бўлмаса керак, чунки Лоҳижий фикрларини қувватлаш учун қилган уринишларимиз муваффақият билан якунланди. Шунинг учун зулфдан энди иккинчи мавзу – унинг моҳиятан қарама-қаршиси (антитеза) юз тўғрисида фикр юритайлик. Агар қарама-қаршиликлар бисёрлик, кўплик олами ҳақида анчагина мулоҳаза юритиш, унга турли жиҳатлардан назар ташлаш мумкин бўлса, мутлақот (абсолют)ни таърифлаб бўлмайди. Унда йўқ нарсанинг ўзи йўқ, лекин шу билан бирга, ҳеч нарса ҳам йўқ. Мен унинг ҳақида қандай сўзлар айтмайин, агар ўз фикримнинг аксини ҳам айтмасам, у ҳолда гапларим ёлғон бўлиб чиқади. Шу сабабдан юз (рухсор) тасвир тимсолининг тузилмаси оддийроқ ва бир неча асосий нуқталардангина иборатдир.

Биринчидан умумийлик:

Рух инжо мазҳари ҳусни худоист.

(Юз бу ерда – илоҳий ҳусннинг зуҳур бўлиш ўрнидир), – дейди Шабистарий. Лоҳижий келтирган бошқа бир шоир бундай хитоб қилади:

Эй, жумлаи жаҳон дар рухи жонбахши ту пайдо,
В-эй, рўи ту дар ойинаи кавн ҳувайдо.

(Эй, жумлаи жаҳон сенинг жонбаш рухсорингда намоён бўлган зот, юзинг эса мавжудлик, борлиқ кўзгусида ҳувайдо (аён) бўлган зот).

Яъни, ҳамма нарса мутлақликда мужассам, аммо, мавҳум, ҳақиқий бўлмаган олам мутлақликнинг инъикоси бўлиб, у фақатгина ҳақиқий оламнинг бир соясидир, холос.

Иккинчидан, дўст жингалак сочлар – ниқобини олиб ўзининг ҳуснини ошиққа намоён қилади:

Чун ниқоби зулфи мушкин аз жамоли худ гўшуд
Субҳи содиқ дар шаби дайжур ногаҳ рў намуд.

Ҳам бачашми дўст дидам чун жамолаш жилва кард,
К-офтоб аз машриқи ҳар зарра тобон гашта буд.

(У ўзининг мушкин зулфи ниқобини жамолидан олиб ташлагач, қоронғи тунда субҳи содиқ юз кўрсатди. Дўст кўзи билан мен унинг жамоли жилвасини кўрдим ва ҳар бир зарранинг шарқидан офтоб чарақлаб чиқди.)

Борлиқнинг ҳар бир шакли мутлақликнинг инъикоси бўлганидан кейин, ваҳдати мавжудни ҳар бир заррада, гардда топса бўлади.
Ўша асрдан бошқа бир мисол:

Сад қиёмат гашт ҳар дам ошкор.
То жамолаш парда аз рух баргушод.

Чун ниқоби зулф аз рух баргирифт,
Жони ошиқ гашт восил бар мурод.

То ба зулфаш сарфарози микунам,
Сояи ў аз сари мо кам мабод.

(Ҳар дамда юзлаб қиёмат намоён бўлиб турди, то унинг жамоли пардани рухсоридан олгунча. У зулфининг ниқобини юзидан олганида (эса) ошиқнинг жони васл муродига етишди. Мен зулфидан то сарфароз бўлар эканман, унинг сояси менинг бошимда кам бўлмасин.)

Барча тимсоллар равшан ва тушунарли. Шеърда қуйидаги маъно бор: мен бу омонат дунёга ортиқча шайдо бўлмаслигим керак, агар мен шайдо бўлсам, бу дунё ботқоғига бутунлай ботиб, мутлақлик нури (нури илоҳий)дан баҳраманд бўлмай ўтай.

Яна бошқа мисол:

Агар якбор зулфи ёр аз рухсор бархизад,
Ҳазорон оҳи муштоқон зи ҳар су зор бархизад.
Агар ғамзаш камин созад дил аз жон даст бафишонад,
Ва гар зулфаш бар ошубад зи жон зинҳор бархизад.

(Агар ёр зулфи бир зум юзидан кўтарилса (юзини тўсмаса), муштоқларнинг ҳар тарафдан қилган оҳлари эшитилади. Агар унинг ғамзаси тузоқ қўйса, дил жондан (умид узиб) қўлини ювади ва агар зулфи тўлғанса, жон ҳам шафқат сўрайди).

Яна бошқа мисол:

Ҳар дам баёди рўяш жамъ оварам дилу жон,
Бозам кунад паришон савдои зулфи дилбар.
Аз рух ниқоби зулфат бардор то номонад,
Ному нишони олам аз мўмин в-аз кофир.

(Ҳар дам юзининг ёдида дил билан жонни бир жойга қўяман, аммо дилбарнинг зулфи савдоси яна менинг ҳолимни паришон этади. Юзингдан сочинг ниқобини олиб ташла, токи бу оламда на мўмин ва на кофирдан ному нишон қолмасин.)

Бу шеърда ҳам мутлақликка интилаётган, аммо атроф-муҳит чангалидан чиқа олмаётган сўфийнинг изтироби мантиқан пишиқ ва ёрқин ифодаланган.

Худди шундай тасвир мана бу мисолда ҳам намоёндир:

Ошиқи девона чун хоҳад ки бинад рўйи ёр,
Зулфи ў ошуфта гардад, печу тоби микунад.
То жамоли ў аён бинанд муштоқон, агар –
Парда бардорад зи рух, фикри савоби микунад.

(Телба ошиқ ёр юзини кўришни хоҳлаганда, унинг (ёрнинг Е.Б.) зулфи тўлғаниб-чулғанади. Муштоқлар унинг жамолини яққол кўришлари учун, у юзидаги пардани олмоқчи бўлса, савоб фикр қилинган бўлади.)

Бу ерда муштоқликнинг бошқа бир кўриниши акс эттирилган. Одатда, ҳамма сўфийлар, ташқи олам, киши ундан қўл силташга интилганида у яна-да жилваланиб намоён бўлиши ва шайдо этишидан нолийдилар. Масиҳий авлиёларнинг ҳаммага маълум бўлган васвасалари тасвири ҳам шундай изтироблар ифодасидир.

Тимсолнинг кўринишини кўриб чиқди, энди тадқиқотимиз бошида айтиб ўтганимиз таърифга анчагина ишонч билан қайтиб, уни қанчалик тўғрилигини аниқлаб олсак бўлади. Шу нарса равшанлашадики, Б ва В ўз фикрларини унча аниқ ифодаламасалар ҳам, ҳозиргина биз шарҳлагандаги каби талқин этмоқчи бўлганлари шубҳасиз. Аксинча, А янглиш таъриф беради, бу хато, ушбу ҳолда қиёслаш мумкин бўлган ягона tertium comparationis (нисбий оралиқ бўғин) – сочнинг қора ранги тасаввуридан келиб чиққан хатоликдир. Қиёслашни давом эттираверишнинг иложи йўқ, бу ўринда параллелизм ҳам имкон бермайди. Бу хатони шундан ҳам билса бўладики, А.да берилган таъриф бошқа луғатларда ҳам бор бўлиб, фақат улар бу таърифни зулфга эмас, холга нисбатан келтирадилар ва бу таъриф тимсолни тўғри ифодалайди, ўз ўрнида тўғри ишлатилади. Буни мен вақти келганда иншо этарман.

* * *

Ўқувчиларни чарчатиб қўймаслик учун мен бу тимсолларни янада чуқурроқ шарҳлашдан ўзимни тияман. Уларнинг тузилиши тўлалигича ойдинлашди ва мантиқийлиги асосланди. Энди янада батафсилроқ таҳлил қилиш мумкин ва бу таҳлил тимсолларнинг қатлам-қатлам очиб боришдан иборат бўлади, холос. Форсигўй шоирларнинг гўзал юзини (атр) гулга, зулфини сунбулга ўхшатишлари ҳаммага маълум. Сўфийлар тимсолнинг кўп қатлам бўлишидан мантиқан тўғри фойдаланадилар ва уни янада мураккаблаштирадилар, мавҳумлаштирадилар. Юзнинг мунавварлиги ва зулфнинг қоралиги тун ва кун тимсолини киритиш имконини беради, бундай ёндошликларни эса орттириб боравериш мумкин. Аммо уларни ҳам кўриб чиқиш бизни асосий мавзудан чалғитган бўлар эди. Ҳозир бизнинг олдимизда муҳимроқ масала турибди. Биз, энг қадимий шоирларнинг ушбу тимсолларга муносабатларини аниқлаб олишимиз зарур. Юқорида эътибор берганимиздек, ушбу тимсоллардан фойдаланиш мукаммал ишлаб чиқилган метафизик таълимот асосини тақозо этади. Акс ҳолда улар ўзлари ифодалаётган тасаввурга мос тушмайдилар, тимсол бўлиш ҳуқуқидан маҳрум бўладилар.

Аммо, бошқа нуқтаи назарлар ҳам мавжуд, масалан, тасаввуфнинг Ғарбдаги тадқиқотчилари (мен асосан, Р.А.Никольсон ва Э.Броунни назарда тутмоқдаман) форс тасаввуфининг биринчи даврида фақат “тариқат”нинг барқарорлашган таркибинигина кўришга, метафизик асос бўлмаган руҳий изтироблар, ҳаяжонларнинг ифодаси деб тушунишга мойилдирлар.

Дастлабки давр сўфийлари баъзан, бу фикрни қуйидаги ҳадисга асосланиб, ҳатто таъкидлаб ҳам ўтадилар:

Ла тафаккиру фи зоти Аллоҳи ва тафаккиру фил аъихи.

(Аллоҳнинг зотини (моҳиятини) ўйламанг, унинг меҳрини, марҳаматини ўйланг).

Учта илк сўфий шоирлар девонини кўриб чиқиш Ғарб олимларининг фикри тўғрими ва ҳақиқатан ҳам қадимги форс сўфийлари метафизик мулоҳазалардан ўзларини тийганларми, йўқми, эканини аниқлашга имкон беради. Агар метафизика уларга бегона бўлса, у ҳолда уларнинг шеърий асарларига нисбатан мулоҳазаларимиз ноўрин бўлиб чиқади. Лекин, биз таъкидлаб ўтган асосий ҳолатлар уларда ҳам мавжуд бўлса, бу билан уларда ўхшаш метафизик таркибот борлиги исбот қилинади.

Бизгача тўла ҳолда етиб келган энг қадимий учта девонни тадқиқот учун энг маъқул манба сифатида танладим, булар: Бобо Кўҳий Шерозий, Саноий ва Аҳмади Жомларнинг девонларидир. Ўз-ўзидан маълумки, бу девонлардан ўша атамалар учрайдиган барча парчаларни келтиришга имконият йўқ, чунки бу парчаларнинг форсий матнининг ўзи, ҳеч қандай қўшимча ва изоҳларсиз салмоқли бир жуфт бўлур эди. Мен фақат бир неча, энг ёрқин мисоллар билан кифояланаман, шуларнинг ўзи олдимга қўйган мақсад учун етарли бўлади.

Аввало ушбу уч муаллифдан энг қадимийси сифатида Бобо Кўҳий девонини оламан. Унда биз зулф эслатилган қуйидаги байтни ўқиймиз:

Дар хами зулфи саёҳкори ту чун дарбандам,
Зор чун мурғи шаби тор бинолам чи ажаб.

(Қора ишлар қилувчи зулфингнинг чигалига банд бўлганимдан,
агар мен қуш каби қоронғу тунда нолалар қилсам не ажаб?)

Тимсол, биз юқорида кўрганимиз, Лоҳижий келтирган мисолга мутлақо мос келади. Ҳақиқий бўлмаган оламдаги муштоқлик, изтироб қуйидаги мисолда ҳам ўз ифодасини топган:

Чун паришонаст зулфи ёри мо,
Жуз паришони набошад кори мо.

Мазмуни: Бизнинг ёрнинг зулфи паришон бўлганидан, бизнинг ишимиз ҳам фақат паришонликдир.

Зулфнинг паришонлиги (чигаллиги)ни биз юқорида кўриб, нисбий тушунчалар оламининг қарама-қаршиликлари сифатида тушунтирган эдик.

Яна бошқа мисол:

Дар шаби торик пеши зулфи ёр
Раҳнамои ошиқон омад сабо.

Мазмуни: Ёр зулфи олдида, қоронғи тунда сабо (баҳор шаббодаси) ошиқларга раҳнамо бўлди. Яъни илҳом – биз яшаётган оламнинг пардасини кўтарувчи шаббодадир.

Яна мисол:

Шаб рафтаим дар сирри зулфи ту чун сабо
Зулфат ба тоб гуфтки: дарвеш марҳабо.

(Тунда биз шаббодага ўхшаб зулфнинг орқасига кирдик, сочлар тўлғаниб “дарвеш кел, марҳабо”, – деди.)

Яъни парда, орқасига ўтишга, руҳ асрорини билишга жазм қилинганда, мавҳумот истовчини ушлаб қолишга, уни ўзига пайдо қилишга уринади.

Яна мисол:

Ба зулфи хўд баровар жонам аз тан –
Ки, Юсуф дар таки чоҳаст имшаб.

(Зулфинг илмоғида танамдан жонимни суғуриб ол, чунки Юсуф бу тунда чоҳ тубида ётибди.)

Яъни, тан жонни, руҳни банди қилиб турибди, сен унга озод бўлишга ёрдам бер, унга тажаллиёт оламининг сирларини билиб, ундан юксакларга кўтарилишига имкон бер. Бу тимсол “Юсуф” ва “чоҳ” истилоҳларини тушунтиришни талаб этади. Аммо мен вақтни тежаш учун улар ҳақида тўхталиб ўтирмайман. Фақат, айтиб ўтишим керакки, Кўҳий чоҳга (қудуққа) сочини тушириб, у ердан Юсуфни тортиб олаётган дўстнинг тимсолини хуш кўради ва бу мазмунда сочни ҳаблул-матин (мустаҳкам арқон) сифатида тушунтиради. Бу билан у Қуръоннинг машҳур оятига ишора қилади.

Накарда сажда агар ихтиёр зулфашро
Лаъйин дар дили Одам надид зоти худо.

Мазмуни: Агар унинг зулфига сажда қилишни ихтиёр этмаган бўлса, лаънати (яъни, шайтон-Е.Б.), одам дилида худонинг зотини кўрмаганидандир.

Шайтоннинг лаънатланиш сабаби тўғрисидаги машҳур ривоятга ишора қилинмоқда. У одамга сажда қилиши керак эди; бу ерда тенглик аломати қўйилган: инсон-зулф. Яъни одам тажаллиёт силсиласининг охирги нуқтаси ва сўнгги мақсади сифатида кўрилади.

Манам холи сиёҳи рўйи моҳаш
Миёни чини зулфайин мусаммо.

Мазмуни:

Икки зулфи деб аталмиш гажаклар орасида
Мен, ой юзининг қора холиман.

Бу ерда зулф, тасаввуф таълимотида, тажаллиёт йўли билан исмдан келиб чиққан нарсани англатувчи мусаммо ибораси билан аниқ тушунтирилади, асмоъ – худонинг номлари – яъни олам.

Муҳаммади ки ду зулфаш бувад шаби Меърож…

Мазмуни:

Икки зулфи Меърож туни бўлган Муҳаммад…

Бу, дастлабки тимсолнинг янада мураккаблаштирилишидир. Туннинг тимсолий мавзуси киритилиб, Муҳаммад – комил инсон – аҳадия-и жамъ (бисёрликдаги бирликлар) ўртасида тенглик аломати қўйилган.

Бу мисра Муҳаммад ҳақида демиург (бунёдкор куч) сифатида тасаввур ҳосил қилишни назарда тутади.

Энди рухсор ҳақидаги мулоҳазаларга ўтаман. Биз олдин тахмин қилганимиздек, рухсор анча кам эсга олинади.

Сўхтам парвонасон аз шамъи рухсори шумо.

Мазмуни: Мен парвона каби сизнинг рухсорингиз шамъидин куйдим.

Яъни, у ваҳдати мутлақда фанога эришган. Тимсол шамъ мотивини киритиш билан мураккаблаштирилган.

Дар зарра-зарра бин рухи ўро дар офтоб.

Мазмуни: Ҳар бир заррада унинг офтобдай ёрқин юзини кўр.

Яъни, бутун олам-ваҳдати мутлақнинг (абсолют бирликнинг), битта аҳадиййатнинг ифодасидир. Бу ерда офтоб тимсолий мавзуси киритилган.

Ба ҳавои гули рухсори ту, эй сарви баланд,
Ҳам чу булбул бачаман зор бинолам чи ажаб.

Мазмуни: Эй сарви баланд, гул рухсоринг ҳавасида агар мен чаманда булбулдай зору нола қилсам не ажаб?

Бу – гул ва булбул тимсолларини киритиш билан мураккаблаштирилган бизга таниш мавзу.

Келтирилган мисоллар, Бобо Кўҳийнинг ушбу истилоҳлардан биз юқорида келган хулосаларга тўла мос равишда фойдаланганига ҳамда унинг фалсафий қарашлари, умуман олганда, кейинги давр муаллифларининг нуқтаи назарлари билан бир хилда эканига ишонч ҳосил қилиш учун етарли бўлса керак.

Аҳмади Жом девонидан олинган мисоллар ҳам шу фикрни тасдиқлайди.

Агар аз зулфи ту як ҳалқа падидор ояд,
Эй басо пир ки аз хирқа базуннор ояд.

Мазмуни: Агар зулфингдан бир ҳалқаси намоён бўлса, Бир талай пирлар хирқасини ташлаб, зуннорга ўтадилар.

Бу юқорида айтилган фикрга бутунлай мос келади. Бу тимсолий мавзуга Аҳмади Жомнинг анчагина мойиллиги кўриниб турибди.

Ҳама хўбон ва шоҳони жаҳонро
Зи ҳолат донау зулфи ту дом аст.

Мазмуни: Жаҳоннинг барча яхшилари ва шоҳлари учун сенинг холинг дон, зулфинг – домдир.

Жуз каманди зулфи ёрам дар жаҳон
Ошиқонро пойбанду дом нист.

Мазмуни: Бу жаҳонда ёр зулфи сиртмоғидан бошқа, ошиқлар учун тузоқ ва дом йўқдир.

Зулфи ў доми балоу халқи олам сайди ў,
Ҳар яки жон мидиҳад то худ ки ёбад донаи.

Мазмуни: Унинг зулфи – бало доми, халқ эса унинг – ўлжаси,
Ҳар ким ҳам донни топиш учун жонини беради.

Яъни, одамлар бирликни (ваҳдатни) истаб бисёрлик (кўплик) домига илинадилар.

Кофири жуз дар миёни тоби зулфи ёр нист,
Габраги жуз дар бар он наргиси хунхор нист.

Мазмуни: Ёрнинг тўлғанган зулфидан бошқа ҳеч ерда кофирлик йўқ, ушбу қонхўр наргиснинг кўкрагидан бошқа ҳеч ерда мажусийлик йўқ.

Шундай изчиллик билан юз истилоҳи ҳам қўлланилади.

Баски жонам зи таманнои рухи ёр бисўхт
Дили ҳар сўхта бар зорие ман зор бисўхт.

Мазмуни: Ёр юзининг таманноси билан жоним шунчалар куядики, ҳар бир куйганнинг дили менинг зорланишимдан зорланиб куяди.

Бо вужуди дарди хўд дармон чикор ояд маро,
Бе жамоли рўйи ту бўстон чикор ояд маро.

Мазмуни: Менинг дардим бор экан, дармон менга не керак?! Юзингнинг жамолисиз бўстон манга не керак?!

Бу ерда бўстон сўзи жаннат сўзининг маънодоши сифатида келтирилган. Яъни жаннат – ҳар ҳолда бисёрлик, кўплик, шунинг учун мен ундан воз кечаман ва ваҳдатни (бирликни) истайман.

Айнан шунга ўхшашлик Саноий девонида ҳам бор. Ундан бир неча мисол келтираман:

Аз фитнаи зулфи мушкбораш
Гўйи ки ҳамиша дар хуморим.

Мазмуни: Мушкин зулфининг фитнасидан биз гўёки доим хумормиз.

Бу – тасаввуфда суқрон (хуморлик) деб аталадиган ҳолатга ишора.

Чи расмаст он ниҳодан зулф бар дўш
Намудан рўзро дар зери шаб пўш.

Мазмуни: Сочни елкага тушириш қандай расм бўлди, кунни тун чодираси остида кўрсатиш (қандай одат?!)

Фитнаро дар олами ошубу шўр
Бо сирри зулфайни ту асрорҳо.

Мазмуни: Фитнанинг, туғён ва ғалаёнли оламида сенинг икки зулфинг сирларига ўхшаш сири кўпдир.

Гарчи хўбаст багирди рухи ту зулфи дароз
Хат басе хўбтар аз зулфи дароз оварди.

Мазмуни: Юзинг атрофидаги узун сочларинг гўзал бўлса-да, аммо сен узун сочингдан ҳам гўзалроқ хатингни намоён қилдинг. Яъни, ваҳдати мутлақ (абсолют бирлик) бу гўзал дунёдан афзалроқ.

Андар хами зулфи бутпарастат,
Ҳожат наояд барўшнойи.

Мазмуни: Сенинг бутпараст зулфинг гажаги ичра ёруғликка ҳам ҳожат қолмайди.

Яна соч гажаги билан боғлиқ куфронийликка ишорат. Юзга мисол:

Мо ошиқи рўйи он нигорим
З-он хаставу зору дилафгорим.

Мазмуни: Биз ул нигорнинг юзига ошиқмиз, шунинг учун биз бемору зору дилафгормиз.

Шу девондаги диққатга сазовор яна бир байтни келтирмай иложим йўқ. Биз кўриб чиққан истилоҳлар, Маҳмуд Ғазнавий шарафига ёзилган қасидада Саноий томонидан тасаввуфий маънода қўлланмаган. Аммо тасаввуф ғоясига яқин бўлса ҳам, бу тимсоллар юқорида белгиланган усулимизга тўла мос тушмайди.

Қиблаи худ сохта аз пойи имону куфр
Зулфи нигуни туро, рўи стони туро.

Мазмуни: Имон ва куфр ўзи учун қуйи тушган сочинг ва юқори кўтарилган юзингни қибла қилиб олди.

Парда занон рўзу шаб ҳалқаи зулфи туро.
Ғошиякаш чархи пир бахти жавони туро.

Мазмуни: Тун ва кун, зулфинг ҳалқасига парда тортиб туради, (гўё) Кўҳна чарх хизматкори сенинг навқирон бахтинг ёпинчиғини кўтариб юргандек.

Эҳтимол, бу ўринда ушбу истилоҳлар ривожининг бошланишини, дунёвий, кўпроқ халқ ишқий лирикасидан тасаввуф шоирларга ўтган деб билиш лозим бўлар.

* * *

Бу тимсолларнинг мукаммал рўйхатини тузиш ва уларнинг тузилиши, таркибини диққат билан ўрганиш ўз-ўзидан зарур вазифа. Одатдагидек, ёндашилганда фақат ташқи жиҳатдангина қабул қилинадиган ва овруполик ўқувчиларга умуман тушунарсиз бўлган мисралар бундай ўрганилганда тушунарли бўлади, муаллифнинг асл нияти равшанлашади ва унинг ҳақида тўғри мулоҳаза юритишга имконият беради. Яна бир нарсани таъкидлаб ўтишим жоиз. Мен ҳеч ҳам, юқорида ўзим ишлаб чиққан услуб ҳамма тасаввуф шоирларига мажбурий ва улар ўз фикрларини билдиришнинг бошқа имкониятларига эга бўлмаганлар, демоқчи эмасман. Айрим сиймолар, мавжуд анъанавий шаклни бузиб янги йўллар излаган бўлишлари мумкин. Албатта, анъаналарга катта аҳамият берувчи Шарқ учун бу кам учрайдиган ҳолат, аммо у ерда (Шарқда-тарж.) ҳам бундай бўлиб туради. Бундай анъаналардан онгли равишда четга чиқиш ҳолатига яхшигина қизиқарли мисол келтиришим мумкин.

Турк шоири Шаҳидий Даданинг анча катта бўлмаган маснавийси бор. У, Мавлавий мазҳабига мансуб дарвеш, Ментеше номли вилоятнинг Муэлэ деган ерида туғилган. “Гулшани ваҳдат” деб аталувчи бу маснавий 927 / 1520-21 йилларда ёзиб тугатилган ва у, гўзал юзининг айрим қисмлари баҳси ҳақидаги тимсолий ҳикоятдан иборат бўлиб, мукаммал достон даражасидаги ўзига хос бир мунозарадир. Асарга ёзилган насрий сўз бошида муаллиф бу маснавийни Атторнинг машҳур “Мантиқут-тайр”и таъсирида ва унга назира сифатида ёзилганини таъкидлайди. “Мантиқут-тайр” мавзуси – турли даражадаги сўфийларнинг қиёси, уларнинг тавҳидга етишдаги йўл ва услубларининг ифодаси бўлиб келган. Шу билан бирга асарда айрим йўналишдаги сўфийлар турли қушлар сифатида мажозий тасвирланганлар. Шаҳидий ҳам ўз олдига худди шундай вазифани қўяди, фақат қушлар ўрнига гўзалнинг юзини турли қисмлари: зулф, хол ва шунга ўхшашларнинг баҳсини ёзади.

Агар анъанавий тимсоллардан одатий маъносида эмас, бошқа маънода фойдаланса, қандай мушкулотга дуч келишини Шаҳидий яхши тушунганини айтиб ўтиш даркор. Англашилмовчиликни четлаб ўтиш у ўз маснавийсига форс тилида батафсил сўз боши ёзди (маснавийнинг ўзи турк тилида ёзилган) ва унда ўз истилоҳларининг қандай маъноларда тушуниш зарурлигини айтиб ўтди. “Юз, – деб ёзади у, – сўфийларнинг мажлисини машъалдай мунаввар қилувчи маҳбубни англатади”. Зулф олдида ваҳдат асрорининг моҳияти намоён бўлган, тавҳидга интилувчи ошиқнинг тимсолидир. Бу ошиқ намоён бўлган сирни ўзида сақлаб тура олмайди ва беихтиёр худди Мансур (яъни, ал-Ҳаллож)дек “Анал-Ҳақ” (“Мен – ҳақиқатман”) – деб хитоб қилади.

Тан олиш керакки, ташбеҳ анчагина муваффақиятли танланган ва маълум бир даражагача тўғри келади. Аммо, фақат маълум даражагача, чунки биз бу ерда мукаммал мосликни топа олмаймиз ва худди шу ўринда муаллифимизнинг асрлар давомида камол топган тасаввуф анъаналари олдида ожизлиги намоён бўлади. Ҳозир мен ушбу асарни тўла таҳлил қилмайман, бундай таҳлил бизни асосий мақсадимиздан четга тортган бўлур эди.

Хулоса қилиб яна бир нарсани айтмоқчиман. Биз нисбатан озгина ишни бажардик, тасаввуф шеърияти бизнинг ихтиёримизга берган бой материалдан жуда кам қисминигина кўриб чиқдик. Шунга қарамай (бу иш) ўз мевасини берди. Биз дарҳол оёғимиз остида ишончли заминни сездик ва энди мулоҳазаларни комил ишонч билан айтишга қодирмиз. Бу ишларсиз ҳеч бир асосга эга бўлмай, ҳавода муаллақ қолиб кетган бўлардик. Бу эришилган муваффақият, бошланган ишни худди шу йўналишда давом эттиришнинг жуда зарур эканини айтиб турибди. Кейинги қўйилган ҳар бир қадам янги зафарларга олиб келади ва охир-оқибатда биз яхши ҳамда ишончли, тўғри йўл кўрсатувчи дастурга эга бўламиз. Бу дастур бизларни йўлдан адашишдан ва тасаввуф мажозлари зулматининг кўчки қумларида ҳалок бўлиб кетиш хавфидан сақлайди.

Русчадан Урфон Отажонов, Алимулла Ҳабибуллаев таржимаси.

ТАРЖИМОНЛАРДАН
Урфон Отажонов, Алимулла Ҳабибуллаев

Мумтоз шеъриятимизда шоирлар гўзалларнинг қошу кўзини, хатту хол ва зулфини, қадду рухсорини васф этиб, уларни бадиий акс эттиришда турли тимсоллардан фойдаланганлар. Бу тимсоллар баъзан ўзларининг асл маъноларидан ташқари, мажозий маъноларга ҳам эга бўлиб, маълум бир фалсафий нуқтаи назарни, руҳий ҳолатни яширинча изҳор этишга ҳам хизмат қилганлар. Бундай мажозий маънони ўзида мужассам этган тимсоллар, асосан, тасаввуф руҳидаги шеърларга мансуб бўлиб, улар орифона руҳдан ташқари, дунёвий туйғуларни ҳам ифодалаганлар. Гарчи бу тимсоллар асл маъносида тушунилганда ҳам, китобхон асардан завқланса-да, лекин унинг яширин маъносининг мағзини топганида ва ўша яширин маъно асосида асарни уққанида ўқувчи ундан беқиёс кўп завқ олади, шоирнинг маънавий дунёсини имкони даражасида кашф этади.

Сўфиёна рамз ва тимсоллар адабий меросимизга ўзининг чуқур изини босган бўлиб, доимо нафис адабиёт мухлислари ва тадқиқотчиларининг диққат марказида турган. Бунинг натижаси ўлароқ, сўфий истилоҳларининг бир қатор луғатлари ва шарҳлар ёзилган. Саййид Неъматуллонинг (вафоти 1431 й.) “Рисола дар истилоҳоти аҳли суфия” (“Тасаввуф аҳли қўллайдиган атамалар ҳақида рисола”), Абдураҳмон Аҳмад Сурнинг (XVII а.) “Кашф ул луғот ва ислоҳот” (“Сўзлар ва атамалар кашфи”), Шайх Рузбехон Бақлий Шерозийнинг (вафоти 1209 й.) “Аройис” ва “Китоб ул анвор фи кашфил асрор” (“Келинчаклар” ва “Сирларни очиш учун нурлар китоби”), Лоҳижийнинг “Шарҳи гулшани роз”, Абдураҳмон Жомийнинг “Лавомеъ” ва “Лавоеҳ” (“Ярқироқ нарсалар” ва “Равшанликлар”), булардан ташқари яна “Луғоти маслаки муттақин” (“Тақводорлар маслаги луғати”), “Миротул-ушшоқ” (“Ошиқлар кўзгуси”), “Истилоҳоти шуаро” (“Шоирлар қўллайдиган истилоҳлар”) каби луғатлар ва шарҳлар шулар жумласидандир.

Ўтмишдошларимиз маънавий муҳит жиҳатидан тасаввуф таълимотига бизга нисбатан яқинроқ турганларига қарамай, бу шеъриятни тушунишда қўшимча маълумотлар, ўзига хос “калитларга” шунчалик эҳтиёж сезганлари ҳолда, биз тасаввуф ғояларидан узоқлашиб кетган бўлсак-да, маълум муддат ушбу масала тадқиқотига жиддийроқ қарай олмадик. Фақат бир неча олимларгина бу хусусда изланишлар олиб бордилар, холос. Албатта, бунинг давр билан боғлиқ ўз сабаблари бор.

Ҳозирги кунларда бу соҳа қайта жонланган кузатувлар, аввало, юқорида зикр этилган луғат ва шарҳларга, тасаввуф фалсафаси ҳақидаги жуда кўп асарларга бориб уланиши керак бўлади ва уларни ўрганиш, таржима қилиш ҳозирги долзарб масалалардан биридир. Зиёли аждодларимиз форс тилидаги бундай асарларни жуда яхши тушунганлари учун таржимага эҳтиёж сезмаганлар. Аммо туркийда қалам сурган шоирлар ижодида ҳам тасаввуф билан боғлиқ рамз ва тимсоллар форс шеъриятидаги каби кенг қўлланилиб келган. Туркий тилда ижод қилган аксарият буюк шоирлар ўз фалсафий қарашларини, ана шу мажозий маъноларга эга бўлган тимсоллар ёрдамида бадиий ифода этганлар. Биз туб маъносини тушуниш қийин бўлган бу тимсолларни онгимиз тўғри қабул қилгандан кейингина улар воситасида мураккаб мантиқий мушоҳадалар силсиласини туза оламиз, бу хилдаги асарни давр ва муҳитни ҳисобга олган ҳолда иқтидоримиз етганича тушунамиз ва ундан завқланамиз.

Мақсадга кўчайлик. Тасаввуф атамаларига бағишланган тадқиқотларнинг салмоқлиларидан бири шарқшунос олим Е.Э.Бертельс томонидан форс-тожик адабиёти мисолида амалга оширилган илмий ишдир. Олим тасаввуф тимсолларига бағишланган бир қатор махсус мақолалар ёзишни ният қилган экан, афсуски, шу туркумдан фақатгина битта мақола ёзиб қолдиришга улгурган. Бу – зулф ва юз тимсолий сўзларига бағишланган мақола. Айтиб ўтишимиз керакки, ушбу мақола ниҳоятда мураккаб услубда ёзилган ва бу муаллифнинг ихтиёридан ташқари равишда шундай, чунки, тимсолларнинг ўзлари идрок этиш мушкул бўлган маъноларни мужассам этганлар.

Таржимани амалга оширишдан ниятимиз, ушбу мақолада шарҳланган тимсоллар туркий шеъриятдаги, жумладан, Навоий ижодидаги тасаввуф ғояларини тушунишга бироз ёрдам берар деган умиддир.

Манба: “Жаҳон адабиёти” журнали, 2005 йил, 2-сон

Tasavvuf she’riyatini o‘rganish jarayonida, so‘fiy shoirlar foydalanadigan timsollar (obrazlar) uncha ko‘p bo‘lmaganini bilib olish qiyin emas. Bu timsollar qisqa iboralar (formulalar)dan tashkil topgan bo‘lib, bir necha turlardan iboratdir.

Ye. E. BЕRTЕLS
ZULF VA YUZ

Tasavvuf she’riyatini o‘rganish jarayonida, so‘fiy shoirlar foydalanadigan timsollar (obrazlar) uncha ko‘p bo‘lmaganini bilib olish qiyin emas. Bu timsollar qisqa iboralar (formulalar)dan tashkil topgan bo‘lib, bir necha turlardan iboratdir. Ular she’rning yaratilishida bir boshlang‘ich nuqta vazifasini o‘tar ekan, deyarli o‘zgarishlar, shunchaki, o‘zaro o‘rin almashgan holda, shoirning fikrini ma’lum bir yo‘lga solib boradi.

Agar bu timsollar so‘zning o‘z ma’nosida tushuniladigan bo‘lsa, bunday tushuncha shoir fikrining nochorligini va uning o‘z ijodi doirasiga yangi mazmun kiritishga xushi yo‘qligini ifodalagan bo‘lardi. Ammo so‘fiylar she’riyatida ahvol butunlay boshqacha. Unda timsolning o‘zi mustaqil qimmatga mutlaqo ega emas; uning vazifasi – haqiqiy falsafiy ma’noning yuzasiga parda bo‘lib turuvchi iyeroglif so‘z – belgi bo‘lib xizmat qilishdir. Tasavvuf she’riyatining asosiy mavzusi avvaldan belgilab qo‘yilgani va unda tavhid hamda va vahdati vujuddan boshqa hech narsani madh etish mumkin bo‘lmagani uchun, timsolning rang-barang bo‘lishiga ehtiyoj qolmaydi. Shunday ekan, falsafiy ta’limotni o‘rganishga kirishayotgan so‘fiy shoirga avvaldan ma’lum unsurlar birikmasining maqsadga muvofiq tarkibini kashf etish asosiy o‘ringa o‘tadi. Endi diqqat markazi o‘zgaradi, ya’ni yangi vositalardan foydalanib, yangi badiiy timsollar yaratish emas, mavjud vositalardan so‘fiylik falsafasi muammolariga aniqlik kiritish uchun iloji boricha yaxshiroq foydalanish asosiy vazifa bo‘lib qoladi.

Refleksiyani (o‘z ruhiy holatini tahlil qilishga moyillikni) so‘fiy she’riyatdagi zaruriy integratsiyalovchi (birlashtiruvchi) kuch deb tan olganimizdagina so‘fiylar she’riyatini shunday tushunishimiz mumkin bo‘ladi. Sharq manbalarida keltirilgan ma’lumotlar ko‘proq bu jihatni inkor etishga olib kelishi mumkin: ko‘pincha bizga, falon shoir o‘z asarlarini kuchli ehtiros jo‘shgan paytda yozgan, u o‘z fikrlarini bayon etmay, balki aqli kullning zohir bo‘lishiga vositachi bo‘lib xizmat qilgan, xolos, deyishadi. Ba’zi hollarda sharq adabiyotshunoslari albatta haqdirlar – Jaloliddin Rumiyga o‘xshagan shoirlarning lirik asarlari kuchli ehtiros natijasi, – deb tan olsa arziydigan asarlardir. Bir-biriga bog‘liq bo‘lmagan so‘zlarni ishlatish, bitta so‘zni takrorlashga moyillik, ko‘pincha, hatto ma’nosi bo‘lmagan xitoblar – bularning hammasi go‘yoki shunday nuqtai nazarni tasdiqlaydiganga o‘xshaydi. Ammo, bu o‘rinda shuni ta’kidlash kerakki, agar shu xildagi ijod haqiqatga to‘g‘ri kelsa, u holda unga moslab jo‘shqin ehtirosli holatni yaratishning ham imkoni bo‘lishi mumkin. G‘arb adabiyotida “shoirona tartibsizlik” degan texnik usul ham bor-ku! Tadqiqotchi, muallifning eng nozik tuyg‘ularini ocha bilishi, ijodxonasining eng yashirin yerlarigacha ko‘ra bilishi zarur. U shunday qilishi kerak, ammo hozircha bunday ish uning qo‘lidan kelishi amri mahol. Bu yo‘lda biror ishonchli mezonga ega bo‘lish uchun fors tasavvuf she’riyati haqidagi bilimimiz nihoyatda kamlik qiladi, shuning uchun bunga o‘xshash masalalarga tuyg‘u bilan emas, balki mutlaqo ongli yondashuvimizga hali ancha bor. Buning uchun avvalo, ushbu asarlarga so‘fiylar qanday nazar bilan qaragan bo‘lsa, biz ham xuddi shunday nazar bilan qarashimiz zarur, ya’ni bu asarlardagi fikrlar u yoki bu darajada yorqin an’anaviy timsollarning oddiy almashuvi emas, balki, tasavvuf falsafasi talablariga asoslangan fikrlarning mantiqiy silsilasi bo‘lib qolishi kerak. Timsol obrazlar faqat timsollargina bo‘lib qolmay, balki, ma’lum bir falsafiy tushunchalarga aylanishlari kerak, ya’ni ma’nolarni berkitib turgan (iyeroglifik) parda olib tashlanishi zarur.

Timsollar pardasini ochish bilan, biz uning ortidan tushunchalarning yangi silsilasini – tasavvuf falsafasining shartli texnik atamalari – istilohotni topamiz. Ularni idrok etish esa yanada chuqur qatlamlarga kirib borishimizga, tasavvufning negizini topish uchun uning falsafiy zaminini izlashimizga imkoniyat beradi yoki keyingi ishlarda foydalanmoq uchun, olingan natijalar bilan qoniqishimiz kerak bo‘ladi.

Bu timsollar ma’nosini ochish, ularni ta’limot tiliga aylantirish zarurligini so‘fiylarning o‘zlari ham sezganlar. She’riy asarlarga yozilgan behisob sharhlar shuni ko‘rsatadi. Aslini olganda, timsollarning unchalik ko‘p emasligi, ularni tartibga solib, bir necha asosiy turlarga bo‘lib to‘plash mumkinligi ham sezilib turar edi. O‘ziga xos bir kod (ixcham shartli belgi) yaratish, ya’ni bunday istilohot ush-shuaro tuzishga bo‘lgan urinishlar ham shundan dalolat beradi. Afsuski, menga ma’lum bo‘lgan bunday ishlarning aksariyati sifat nuqtai nazaridan uncha yuqori darajada emasligi tan olinishi kerak.

Osiyo muzeyida qo‘lyozma holida saqlanuvchi shunday lug‘atlardan menga ma’lum bo‘lgan uchtasi ham bir xilda to‘la emas, so‘zlarni tushuntirish nihoyatda qisqa va hamma vaqt ham aniq emas. Ularning ikkitasida yozilgan yillari keltirilgan, uchchalasida ham mualliflarning ismlari ko‘rsatilmagan, shuning uchun ularning qimmati anchagina past. Mahmud Shabistariy (vafoti 720/1320-21) o‘zining “Gulshani roz” asarida keltirgan, sharh qilingan timsollarning nisbatan uncha katta bo‘lmagan ro‘yxatini eng qadimiy nusxalardan biri desa bo‘ladi.

Mir Husayn Saodatning savollariga javob berib, u quyidagi atamalarni tushuntiradi:
ko‘z (chashm), 2. lab, 3. zulf, 4. xat, 5. xol, 6. sharob, 7. sham’, 8. go‘zal (shohid), 9. xarobot, 10. but, 11. zunnor, 12. tarso.

Ro‘yxat uncha katta emas, lekin barcha zaruriy jihatlarni qamrab olgan. Faqat tasavvuf she’riyatini mutolaa qilishda uchragan barcha murakkab masalalarga javob topish uchun bu ro‘yxatga yana biroz qo‘shilsa yetarli bo‘ladi.

Ammo boshqa bir jiddiy mushkulot mavjud. Qo‘lyozma XIV asrning boshlarida yozilgan, ya’ni u tasavvuf nazariyasining eng rivojlangan davriga mansub. Bundan avvalgi davr she’riyatini tahlil qilishda undan foydalanishga haqlimizmi, yo‘qmi?

Timsolni tahlil etishda asosiy e’tibor, avvalo, butun tarkibni yaxlit holda ko‘tarib turuvchi asos tertium comparationis, ya’ni nisbiy oraliq bo‘g‘inini topishga qaratilishi kerak bo‘ladi. Tertium comparationis mantiqqa asoslanishi shart. Aks holda timsol unmaydi, she’r lug‘atlari taomiliga kirib borolmaydi, rivojlanmaydi va boshqa o‘smaydi. Bu shart so‘fiylarga ham tanish. Lohijiy “Gulshani roz”ga yozgan sharhida, ko‘pincha u yoki bu mavzuni kiritish uchun qonuniy asos sifatida vajh-i shibh (nisbiy oraliq bo‘g‘in)ni dalil qilib keltiradi. So‘ngra, timsollarni tahlil qilishda, ularning ishlatilishi odatda o‘ziga xos dixotomiya (bir butun narsani avval ikkiga, so‘ng ularning har birini yana ikkiga va hokazo… bo‘lishga aytiladi) shaklida yuz berishini doimo esda tutish kerak. Ijobiy timsol odatda inkori hisoblangan tazodi bilan birgalikda keladi. Agar tavhidning asosiy ma’nosi bir-biriga zid bo‘lgan ikkita qiymatning u yoki bu tarzda birikuvidan iboratligi nazarda tutilsa, bunday dualizm (ikki xillilik, ikkiga bo‘linish. Bu yerda shu ikkita zid jihatni barobar tan olish demakdir – tarj.) g‘alati tuyulmaydi. Bosh ziddiyat, ya’ni vojib-mumkin (zarurat-imkoniyat)dan kelib chiqib, bu ikkiga bo‘linishni barcha so‘fiyona ta’limotlarda, ruhiy olamlarning qarama-qarshiligidan tortib to voqif shaxsning ruhiy iztiroblarigacha o‘tib kelishini ko‘ramiz va quyidagi juft iboralarni uchratamiz:

havf-rijo (umid)
bast (yoyilish) – qabz (biqiqlik)
sahv (hushyorlik) – sakron (mastlik) va h.k.

She’riyat atamalarida quyidagi juft so‘zlar doimiy qarama-qarshilikda bo‘ladi:

gabr (otashparast) – mo‘min
sarv – sunbul
daryo – qatra
zulf – ru (yuz)
oftob – moh (oy)
oftob – abr (bulut) va h.k.

Bu juft so‘zlarni osongina bir tartibga keltirish va ma’lum bir jadvalga solish mumkin, bu jadval esa aynan shu muallifning ushbu asarida ularning ishlatilishi qanchalik qonuniy ekanligini ko‘rsatadi. Albatta, hech narsaga birikmagan, jufti yo‘q timsollar ham bo‘lishi kerak. Bu, zaruratga qarab, tavhiddagi vazifaning o‘zidan kelib chiqadi. Bunda mazkur timsollar xayolot olamining shartli bo‘linishlaridan yuqori turuvchi umumiy qoidani ifoda etish uchun xizmat qiladilar va mana shu alohidalikni qayd etish, aql-idrokdan tashqari ekanligini ta’kidlash zarur bo‘lganda hamda muridning so‘nggi maqsadi – fano zaminiga o‘tishini ma’lum qilish kerak bo‘lgandagina ishlatiladilar. So‘nggi maqsadga yetishmoqlik tasavvuf she’riyatidan ko‘rinib turganidek, hayotda kamdan-kam amalga oshuvchi, ko‘proq intilish, izlanish, yo‘qotilgan narsaga dard chekish ruhidagi va ayrim hollardagina istalganni topib shodlanish, zavqlanish tuyg‘ulari ruhidagi holat bo‘lgan.

Shuning uchun, timsolni o‘rganishga kirishishdan oldin uni atroflicha ko‘rib chiqish, uning ko‘proq ishlatilishi sabablarini aniqlash, agar unga juft timsol borligi ma’lum bo‘lsa, ularni bir-biridan ajratmay, birgalikda tadqiq etish zarur, chunki musbat qutubning tuzilishi manfiy qutub tuzilishini tushunishga yordam beradi, muammoni oydinlashtiradi.

Men shunday timsollarni tahlil etishga bag‘ishlangan, shunday timsollarni mantiqan asoslab, ularni ongli ravishda qo‘llashga imkoniyat beruvchi maqolalar yozishni maqsad qilib qo‘ydim. Tadqiqot zarurat yuzasidan, tarix oqimiga teskari yo‘nalishda olib borilishi kerak bo‘ladi. Avval, lug‘at tuzgan va sharh yozganlarning fikrlarini nazarda tutib, ular taklif etgan timsollarning tuzilishi haqidagi tushunchalarni o‘rganib, so‘ngra olingan natijalardan foydalangan holda qadimiy, asarlariga sharh yozilmagan mualliflarni tadqiq etish zarur. Timsolning ichki mohiyatini chuqur o‘rganish, sharh natijasida idrok etilgan tushunchani yanada qadimiyroq mualliflarning asarlariga tadbiq qilish qonuniy ekanligini aniqlashga va shu yo‘l bilan bizga, nasrda yozilgan falsafiy asarlar yetib kelmagan so‘fizm davri falsafiy asosini topishga imkoniyat beradi.

Timsolning genezisi (kelib chiqishi va taraqqiyoti – tarj.)ni tahlil qilishdan men ongli ravishda voz kechaman, chunki, birinchidan, qadimiy zamonlardan qolgan mavjud ma’lumotlar yetarli emasligi va nihoyatda ozligidan bu ishni amalga oshirish mushkul, ikkinchidan esa (bunday yondashish – tarj.) tarixiy-adabiy masalalarga emas, balki, juda nozik tarixiy-ruhiy (psixologik) masalalarga olib kelgan bo‘lar edi, bunga esa mening kuch-quvvatim, imkoniyatim yetarli darajada emas.

Shunda timsollardan men o‘zim tuzgan uzun ro‘yxatdan tasodifan olingan bir jufti, ya’ni zulf va uning tazodi (ziddi) bo‘lgan yuz ushbu maqolaga mavzu bo‘ladi.

* * *

Gapni Osiyo muzeyida ko‘rgazma shaklida saqlanayotgan uchta tasavvuf she’riyatida atamalari lug‘atida berilgan ta’riflardan boshlaylik. Bizni qiziqtirayotgan atamalar ularda quyidagicha izohlangan.

A – Nov. 29 (V 1810), v. 246b – 251a majmuasidagi muallifi noma’lum lug‘at:

Zulf g‘aybati huviyyatro go‘yand ki kasro badon roh nist.

Mazmuni: Zulf deb asl mohiyatni yashiruvchini aytadilar va u tomonga hech kim uchun yo‘l yo‘q.

Rux tajalliyoti mahz ro guyand.

Mazmuni: Yuz deb xolis (hech narsaga aralashmagan) sof tajalliyotga (jilvalanishiga – tarj.) aytiladi.

B – Attorning g‘azaliga yozilgan sharhdagi kichkinagina lug‘atcha (o‘sha qo‘lyozmaning o‘zi):

Va chun ruxsor zikr kunand, murod avolami mavjudot boshad.

Mazmuni: Yuz deganda esa haqiqiy mavjud bo‘lgan olamlar ko‘zda tutiladi.

Va chun zulf zikr kunand, murod avolami ma’dumot boshad.

Mazmuni: Zulf deganda esa, haqiqatda mavjud bo‘lmagan olamlar ko‘zda tutiladi.

V – “Mirot ul ushshoq” atamalar lug‘ati:

Zulf sifoti jaloli va tajalliyoti jamoliro go‘yand, ki mujibi istitori vahdati jamoli mutlaq shavad.

Mazmuni: Zulf deb jamoli mutlaq (barkamol go‘zallik)ning yaxlitligiga parda bo‘lib turuvchi sifoti jaloliy (go‘zallikning jilvasi)ga aytiladi.

Rux va ruxsor mazhari husni zoti va tajalliyoti jamoliro go‘yand.

Mazmuni: Yuz va ruxsor deb husni zotiy va tajalliyoti jamoliyning zuhur bo‘lish joyiga aytiladi.

Ushbu uchta manbadagi ta’riflar aniq-ravshan berilgan, deb bo‘lmasa ham, ammo bu uch xil ta’riflardan bir xulosa chiqarsa bo‘ladi. Darhaqiqat, “yuz” ularning uchchalasida ham chin haqiqatga, ya’ni, tarkibiy bo‘lmagan, yaxlit, mutlaq, ruhga, “zulf” – bo‘lsa – haqiqiy qimmatga ega bo‘lmagan, xayolot aralash tajalliyot (jilvalanishlar)ga to‘g‘ri keladi. Faqat, ushbu istilohga A manbaning munosabati uncha tushunarli emas. B ham V ham ruxsorga haqiqiylik, zulfga esa mavhumlik ma’nosini beradilar. A zulfni “g‘iybati huviyyat” (“asl mohiyatni yashiruvchi”) deb ta’riflaydi, ushbu istiloh “olami ahadiyyat”ni, ya’ni iloji boricha real voqelik par exellence ni anglatadi.

Ushbu anglashilmovchilikni aniqlash uchun Lohijiy sharhlagan Shabstariy matniga marojaat qilamiz.

Zulf istilohini tushuntirib, Shabistariy bunday deydi:

Mapo‘rs az man hadisi zulfi purchin,
Majunbonid zanjiri majonin.

(Mendan u jingalaklarga to‘la soch haqida rivoyat so‘rama, telbalarning zanjirini tortib silkitma).

Lohijiyning tushuntirishicha, zulf, – “tajalli jaloliy” – “ilohiy qudratning jilvalanishi”dir. Uning natijasida mutlaq birlik (“ahadiyat”) pastlab tushib, nozil bo‘lib, bizning atrofimizdagi tabiiy dunyoning haqiqiy bo‘lmagan, xayoliy bisyorligini yaratadi. “Zulfning uzunligi” – bu borliqning behad ko‘p shakllarda namoyon bo‘lishi va tayin narsalarning beqiyos ko‘pligiga ishoradir. Zulf va tayin narsalar (ta’ayyunot) o‘rtasidagi nisbiy oraliq bo‘g‘in tertium comparationis (vajhi shibh), – deb davom etadi. Lohijiy, – quyidagicha: zulf mahbubaning yuziga tortilgan parda bo‘lganiday, uning har bir tayin holga kirishi (taayyun) va ko‘plikdan alohida hodisa shaklida individuallashishi (tashaxxus) yagona mohiyat (ya’ni, haqiqat)ni yashiradi va niqob ostiga oladi.

Bundan yuz, ruxsor nimani bildirishi ravshanlashadi, tabiiyki, u tajalliyot (jilvalar) pardasi ostidagi mutlaq haqiqatni anglatadi. Ushbu ta’rifni biz keyinroq, yuz haqidagi bobning boshlanishida uchratamiz. “Yuz, ruxsor – ilohiy zotga ishoradir” – deydi Lohijiy.

Shunday qilib, timsolning asosiy tarkibi bizga biroz ravshanlashdi. Endi, mohiyatni chuqurroq o‘rganib, moddiy timsolning rivoji falsafiy talablarga qanchalik mos kelishini ko‘raylik. Zulfning qanday xossalari bor? Nozik jingalak sochlar go‘zalning har bir harakatidan to‘lg‘anib, goh uning yuzini berkitib, gohida ochib turadilar.

Nayobad zulfi u yak lahza orom
Gohi bom ozarad, gohi kunad shom.

Mazmuni: Uning zulfi bir lahza ham tinim bilmaydi,
Goh tong olib keladi, gohida shom qiladi.

Mutlaqlik (absolyut) – o‘zgarish uning uchun yot bo‘lgan olam, barqarorlik olami, u yerda faqat turg‘unlik, harakatsizlik bor. Tajalliyotning (jilvalanishning) mavhum olami bo‘lsa, aksincha, doimo o‘zgarib turuvchi, beqarorlik olami, u biror soniya ham bir holatda bo‘lmaydi, har daqiqada paydo bo‘lib yana yo‘qolib turadi. Demak, moddiy timsol va falsafa talablarida mutanosiblik, parallel (mutavoziy) holat, o‘xshatish mavjud.

Yana zulfga kelsak, u jingalak, egri-bugri, egrilik-to‘g‘rilikning ziddi, inkori, demak, zulf mohiyati bo‘yicha ikki xil tushunchani – to‘g‘rilik va uni inkori – egrilikni o‘zida mujassam qilgan. Olami vohidiyyatda qarama-qarshilik bo‘lishi mumkin emas, u yerda hamma narsa bir bo‘lib qo‘shilgan, u yerda “nihoya” “avvaliga” teng, “zohiriy” “botiniy”ga teng. Tushunchalarning namoyon bo‘lishi uchun esa, aksincha, sifat (atribut)larning qarama-qarshi qismlarga bo‘linishi zarurati bor. Binobarin, bu sifatlarning go‘yo bir ishorasi tarzida Ollohning tashqi belgisi hisoblangan nomlari paydo bo‘ladi. Natijada bir-biriga butunlay qarama-qarshi tasavvurlar paydo bo‘ladi, jumladan, muzill (yo‘ldan ozdiruvchi) va hodiy (to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatuvchi), zohir (ochiq ravshan), botin (sirli, yashirin) kabi. Bunday yondashuv zulfning egri-bugriligini eslatish orqali ifodalanadi. “Zulf egriligi – nomiy va sifatiy qarama-qarshiliklarning namoyon bo‘lishidir”, – deydi Lohijiy.

Halqa shaklidagi gajakning egriligi, oshiqona she’riyatga taalluqli bo‘lgan dom timsolini esga oladi, unga mahbubasiga intilayotgan oshiqning qalbi ilinib qoladi.

Chu dom fitna mishud chanbari o‘,
Ba sho‘xi boz kard az tan sari o‘.

Uning (ya’ni zulfning – Ye.B.) halqasi fitna domi bo‘lgach, sho‘xlik qilib uning boshini tanidan judo qiladi, – deydi Shabistariy.

Ammo so‘fiylar tajalliyot olamini oxirgi yakunlovchi bo‘g‘ini odamda tutashuvchi halqa sifatida tasavvuf qiladilar. Shunday qilib, aytish mumkinki, xudoga talpinayotgan so‘fiy tuban olamlar halqasiga tushib qolgan va undan qutulishga intilishi zarur. Bu holat yuqorida keltirilgan timsolga to‘laligicha to‘g‘ri keladi. Olamning ko‘rinishlari – bisyor, ularning har biri insonni rom etishi, to‘g‘ri yo‘ldan ozdirishi va asosiy maqsaddan chalg‘itishi mumkin, zalf esa shunchalar serhalqaki, ularning har biri tajribasiz, sodda qalb uchun qo‘yilgan tuzoqlardir.

Muallaq sad hazoron dil zi har so‘,
Nashud yak dil bo‘run az halqai o‘…
(Shabistariy)

Mazmuni: Yuz minglab dil har yerda muallaqdir,
Ulardan birontasi ham bu halqadan chiqib ketolmadilar.

Ya’ni, ushbu fantasmagorik (xayoliy) olamda har bir qalb o‘zga biron narsaga shaydo bo‘lib qolgan, u bilan zanjirband etilgan. Bu shaydolik esa uning uchun mahbubning yuzini berkitib turuvchi pardaga aylangan.

Lohijiy noma’lum bir shoirdan shunday iqtibos keltiradi:

Suxani zulfi mushavvash bigzor.
Dil az in shiftatar notavon kard.

Ibtilo nist dar in kor maro
Ki az in hech xabar notavon kard.

(Chigal sochlar haqidagi so‘zlarni qo‘y,
Dilni bundan ortiq oshufta etib bo‘lmaydi.
Men bu holga mubtalo emasman,
Chunki bu haqda gapirib bo‘lmaydi).

Yuqorida aytib o‘tilganlar inobatga olinsa, bu so‘zlar mutlaqo tushunarli. Olam – mavhumot, haqiqiy emas, u bir fantasmagoriya (sharpa), chigil, uni oxirigacha o‘rganib bo‘lmaydi, o‘rganmoq – dilni oshufta etmoq, men bu olamni bilmayman, bilishim ham kerak emas, chunki men faqatgina yaxlit haqiqatga intilmoqdaman.

Mutlaq olamda qarama-qarshiliklar yo‘q, iymon – bizning nomukammal koinotimiz uchun yaratilgan, taayyunot (g‘oyalar) pardasini olib tashlasang, iymon kufrga teng bo‘lib qoladi. So‘fiylar ko‘p qaytaradigan quyidagi oddiygina so‘zlar endi ancha tushunarli bo‘ladi:

Iymon va kufri man hama ruxsoru zulfi tust,
Dar bandi kufr mondau iymonam orzust.

Mazmuni: Mening iymonim va kufrim hammasi sen (ya’ni, xudo – Ye.B.)ing ruxsor va zulfingdan (iboratdir), men kufrga bandi bo‘lib qolganman-u, ammo iymonni orzu qilaman.

Ya’ni, men haqiqiy mohiyat, mazmun ko‘rinmaydigan ushbu olamdaman, ammo vahdat olamiga kirishni orzu qilaman. Yoki mana bu misol:

Az ruyi ust in hama mo‘min ayon shuda,
Va-z zulfi ust in hama kuffor omada.

On yak zi ruyi ust ba tasbeh mushtag‘il
V-in yak zi muyi ust ba zunnor omada.

Mazmuni:
Uning yuzi tufayli hamma mo‘minlar ayon bo‘ldilar,
Uning zulfi tufayli hamma kofirlar yuzaga keldilar.
Biri uning yuzi yodida tasbeh bilan mashg‘ul,
Boshqasi esa uning zulfi yodida zunnor bog‘ladi.

Sho‘x go‘zal ba’zan o‘zining qop-qora zulfini kesib tashlashni ixtiyor qilib qoladi, ya’ni, haqiqiy bo‘lmagan olam boqiy emas, mutlaqlik (absolyut) uni yo‘qotib yuborishi va haqiqiy vahdat (birlik) nuriga g‘arq etib yuborishi mumkin. Go‘zalning jingalak sochlari hamisha tun kabi qora, yuzi quyoshdek nurafshon; bisyorlik (haddan tashqari ko‘plik) zulmatini yorituvchi vahdat tajalliyotini (fayzi, jilvasini) quyoshga o‘xshatilishi tasavvuf shoirlarining devonlarini bir marta bo‘lsa ham varaqlab ko‘rganlar uchun yaxshi tanish.

Bunday taqqoslarni davom ettirish mumkin, timsollar mazmuni haddan tashqari teran, tasavvurlar nihoyatda muvaffaqiyatli topilgan va ularga falsafiy mohiyat nazokat bilan singdirilgan. Bu masalani yanada chuqurroq tahlil etishning hojati bo‘lmasa kerak, chunki Lohijiy fikrlarini quvvatlash uchun qilgan urinishlarimiz muvaffaqiyat bilan yakunlandi. Shuning uchun zulfdan endi ikkinchi mavzu – uning mohiyatan qarama-qarshisi (antiteza) yuz to‘g‘risida fikr yuritaylik. Agar qarama-qarshiliklar bisyorlik, ko‘plik olami haqida anchagina mulohaza yuritish, unga turli jihatlardan nazar tashlash mumkin bo‘lsa, mutlaqot (absolyut)ni ta’riflab bo‘lmaydi. Unda yo‘q narsaning o‘zi yo‘q, lekin shu bilan birga, hech narsa ham yo‘q. Men uning haqida qanday so‘zlar aytmayin, agar o‘z fikrimning aksini ham aytmasam, u holda gaplarim yolg‘on bo‘lib chiqadi. Shu sababdan yuz (ruxsor) tasvir timsolining tuzilmasi oddiyroq va bir necha asosiy nuqtalardangina iboratdir.

Birinchidan umumiylik:

Rux injo mazhari husni xudoist.

(Yuz bu yerda – ilohiy husnning zuhur bo‘lish o‘rnidir), – deydi Shabistariy. Lohijiy keltirgan boshqa bir shoir bunday xitob qiladi:

Ey, jumlai jahon dar ruxi jonbaxshi tu paydo,
V-ey, ro‘i tu dar oyinai kavn huvaydo.

(Ey, jumlai jahon sening jonbash ruxsoringda namoyon bo‘lgan zot, yuzing esa mavjudlik, borliq ko‘zgusida huvaydo (ayon) bo‘lgan zot).

Ya’ni, hamma narsa mutlaqlikda mujassam, ammo, mavhum, haqiqiy bo‘lmagan olam mutlaqlikning in’ikosi bo‘lib, u faqatgina haqiqiy olamning bir soyasidir, xolos.

Ikkinchidan, do‘st jingalak sochlar – niqobini olib o‘zining husnini oshiqqa namoyon qiladi:

Chun niqobi zulfi mushkin az jamoli xud go‘shud
Subhi sodiq dar shabi dayjur nogah ro‘ namud.

Ham bachashmi do‘st didam chun jamolash jilva kard,
K-oftob az mashriqi har zarra tobon gashta bud.

(U o‘zining mushkin zulfi niqobini jamolidan olib tashlagach, qorong‘i tunda subhi sodiq yuz ko‘rsatdi. Do‘st ko‘zi bilan men uning jamoli jilvasini ko‘rdim va har bir zarraning sharqidan oftob charaqlab chiqdi.)

Borliqning har bir shakli mutlaqlikning in’ikosi bo‘lganidan keyin, vahdati mavjudni har bir zarrada, gardda topsa bo‘ladi.
O‘sha asrdan boshqa bir misol:

Sad qiyomat gasht har dam oshkor.
To jamolash parda az rux bargushod.

Chun niqobi zulf az rux bargirift,
Joni oshiq gasht vosil bar murod.

To ba zulfash sarfarozi mikunam,
Soyai o‘ az sari mo kam mabod.

(Har damda yuzlab qiyomat namoyon bo‘lib turdi, to uning jamoli pardani ruxsoridan olguncha. U zulfining niqobini yuzidan olganida (esa) oshiqning joni vasl murodiga yetishdi. Men zulfidan to sarfaroz bo‘lar ekanman, uning soyasi mening boshimda kam bo‘lmasin.)

Barcha timsollar ravshan va tushunarli. She’rda quyidagi ma’no bor: men bu omonat dunyoga ortiqcha shaydo bo‘lmasligim kerak, agar men shaydo bo‘lsam, bu dunyo botqog‘iga butunlay botib, mutlaqlik nuri (nuri ilohiy)dan bahramand bo‘lmay o‘tay.

Yana boshqa misol:

Agar yakbor zulfi yor az ruxsor barxizad,
Hazoron ohi mushtoqon zi har su zor barxizad.
Agar g‘amzash kamin sozad dil az jon dast bafishonad,
Va gar zulfash bar oshubad zi jon zinhor barxizad.

(Agar yor zulfi bir zum yuzidan ko‘tarilsa (yuzini to‘smasa), mushtoqlarning har tarafdan qilgan ohlari eshitiladi. Agar uning g‘amzasi tuzoq qo‘ysa, dil jondan (umid uzib) qo‘lini yuvadi va agar zulfi to‘lg‘ansa, jon ham shafqat so‘raydi).

Yana boshqa misol:

Har dam bayodi ro‘yash jam’ ovaram dilu jon,
Bozam kunad parishon savdoi zulfi dilbar.
Az rux niqobi zulfat bardor to nomonad,
Nomu nishoni olam az mo‘min v-az kofir.

(Har dam yuzining yodida dil bilan jonni bir joyga qo‘yaman, ammo dilbarning zulfi savdosi yana mening holimni parishon etadi. Yuzingdan soching niqobini olib tashla, toki bu olamda na mo‘min va na kofirdan nomu nishon qolmasin.)

Bu she’rda ham mutlaqlikka intilayotgan, ammo atrof-muhit changalidan chiqa olmayotgan so‘fiyning iztirobi mantiqan pishiq va yorqin ifodalangan.

Xuddi shunday tasvir mana bu misolda ham namoyondir:

Oshiqi devona chun xohad ki binad ro‘yi yor,
Zulfi o‘ oshufta gardad, pechu tobi mikunad.
To jamoli o‘ ayon binand mushtoqon, agar –
Parda bardorad zi rux, fikri savobi mikunad.

(Telba oshiq yor yuzini ko‘rishni xohlaganda, uning (yorning Ye.B.) zulfi to‘lg‘anib-chulg‘anadi. Mushtoqlar uning jamolini yaqqol ko‘rishlari uchun, u yuzidagi pardani olmoqchi bo‘lsa, savob fikr qilingan bo‘ladi.)

Bu yerda mushtoqlikning boshqa bir ko‘rinishi aks ettirilgan. Odatda, hamma so‘fiylar, tashqi olam, kishi undan qo‘l siltashga intilganida u yana-da jilvalanib namoyon bo‘lishi va shaydo etishidan noliydilar. Masihiy avliyolarning hammaga ma’lum bo‘lgan vasvasalari tasviri ham shunday iztiroblar ifodasidir.

Timsolning ko‘rinishini ko‘rib chiqdi, endi tadqiqotimiz boshida aytib o‘tganimiz ta’rifga anchagina ishonch bilan qaytib, uni qanchalik to‘g‘riligini aniqlab olsak bo‘ladi. Shu narsa ravshanlashadiki, B va V o‘z fikrlarini uncha aniq ifodalamasalar ham, hozirgina biz sharhlagandagi kabi talqin etmoqchi bo‘lganlari shubhasiz. Aksincha, A yanglish ta’rif beradi, bu xato, ushbu holda qiyoslash mumkin bo‘lgan yagona tertium comparationis (nisbiy oraliq bo‘g‘in) – sochning qora rangi tasavvuridan kelib chiqqan xatolikdir. Qiyoslashni davom ettiraverishning iloji yo‘q, bu o‘rinda parallelizm ham imkon bermaydi. Bu xatoni shundan ham bilsa bo‘ladiki, A.da berilgan ta’rif boshqa lug‘atlarda ham bor bo‘lib, faqat ular bu ta’rifni zulfga emas, xolga nisbatan keltiradilar va bu ta’rif timsolni to‘g‘ri ifodalaydi, o‘z o‘rnida to‘g‘ri ishlatiladi. Buni men vaqti kelganda insho etarman.

* * *

O‘quvchilarni charchatib qo‘ymaslik uchun men bu timsollarni yanada chuqurroq sharhlashdan o‘zimni tiyaman. Ularning tuzilishi to‘laligicha oydinlashdi va mantiqiyligi asoslandi. Endi yanada batafsilroq tahlil qilish mumkin va bu tahlil timsollarning qatlam-qatlam ochib borishdan iborat bo‘ladi, xolos. Forsigo‘y shoirlarning go‘zal yuzini (atr) gulga, zulfini sunbulga o‘xshatishlari hammaga ma’lum. So‘fiylar timsolning ko‘p qatlam bo‘lishidan mantiqan to‘g‘ri foydalanadilar va uni yanada murakkablashtiradilar, mavhumlashtiradilar. Yuzning munavvarligi va zulfning qoraligi tun va kun timsolini kiritish imkonini beradi, bunday yondoshliklarni esa orttirib boraverish mumkin. Ammo ularni ham ko‘rib chiqish bizni asosiy mavzudan chalg‘itgan bo‘lar edi. Hozir bizning oldimizda muhimroq masala turibdi. Biz, eng qadimiy shoirlarning ushbu timsollarga munosabatlarini aniqlab olishimiz zarur. Yuqorida e’tibor berganimizdek, ushbu timsollardan foydalanish mukammal ishlab chiqilgan metafizik ta’limot asosini taqozo etadi. Aks holda ular o‘zlari ifodalayotgan tasavvurga mos tushmaydilar, timsol bo‘lish huquqidan mahrum bo‘ladilar.

Ammo, boshqa nuqtai nazarlar ham mavjud, masalan, tasavvufning G‘arbdagi tadqiqotchilari (men asosan, R.A.Nikolson va E.Brounni nazarda tutmoqdaman) fors tasavvufining birinchi davrida faqat “tariqat”ning barqarorlashgan tarkibinigina ko‘rishga, metafizik asos bo‘lmagan ruhiy iztiroblar, hayajonlarning ifodasi deb tushunishga moyildirlar.

Dastlabki davr so‘fiylari ba’zan, bu fikrni quyidagi hadisga asoslanib, hatto ta’kidlab ham o‘tadilar:

La tafakkiru fi zoti Allohi va tafakkiru fil a’ixi.

(Allohning zotini (mohiyatini) o‘ylamang, uning mehrini, marhamatini o‘ylang).

Uchta ilk so‘fiy shoirlar devonini ko‘rib chiqish G‘arb olimlarining fikri to‘g‘rimi va haqiqatan ham qadimgi fors so‘fiylari metafizik mulohazalardan o‘zlarini tiyganlarmi, yo‘qmi, ekanini aniqlashga imkon beradi. Agar metafizika ularga begona bo‘lsa, u holda ularning she’riy asarlariga nisbatan mulohazalarimiz noo‘rin bo‘lib chiqadi. Lekin, biz ta’kidlab o‘tgan asosiy holatlar ularda ham mavjud bo‘lsa, bu bilan ularda o‘xshash metafizik tarkibot borligi isbot qilinadi.

Bizgacha to‘la holda yetib kelgan eng qadimiy uchta devonni tadqiqot uchun eng ma’qul manba sifatida tanladim, bular: Bobo Ko‘hiy Sheroziy, Sanoiy va Ahmadi Jomlarning devonlaridir. O‘z-o‘zidan ma’lumki, bu devonlardan o‘sha atamalar uchraydigan barcha parchalarni keltirishga imkoniyat yo‘q, chunki bu parchalarning forsiy matnining o‘zi, hech qanday qo‘shimcha va izohlarsiz salmoqli bir juft bo‘lur edi. Men faqat bir necha, eng yorqin misollar bilan kifoyalanaman, shularning o‘zi oldimga qo‘ygan maqsad uchun yetarli bo‘ladi.

Avvalo ushbu uch muallifdan eng qadimiysi sifatida Bobo Ko‘hiy devonini olaman. Unda biz zulf eslatilgan quyidagi baytni o‘qiymiz:

Dar xami zulfi sayohkori tu chun darbandam,
Zor chun murg‘i shabi tor binolam chi ajab.

(Qora ishlar qiluvchi zulfingning chigaliga band bo‘lganimdan,
agar men qush kabi qorong‘u tunda nolalar qilsam ne ajab?)

Timsol, biz yuqorida ko‘rganimiz, Lohijiy keltirgan misolga mutlaqo mos keladi. Haqiqiy bo‘lmagan olamdagi mushtoqlik, iztirob quyidagi misolda ham o‘z ifodasini topgan:

Chun parishonast zulfi yori mo,
Juz parishoni naboshad kori mo.

Mazmuni: Bizning yorning zulfi parishon bo‘lganidan, bizning ishimiz ham faqat parishonlikdir.

Zulfning parishonligi (chigalligi)ni biz yuqorida ko‘rib, nisbiy tushunchalar olamining qarama-qarshiliklari sifatida tushuntirgan edik.

Yana boshqa misol:

Dar shabi torik peshi zulfi yor
Rahnamoi oshiqon omad sabo.

Mazmuni: Yor zulfi oldida, qorong‘i tunda sabo (bahor shabbodasi) oshiqlarga rahnamo bo‘ldi. Ya’ni ilhom – biz yashayotgan olamning pardasini ko‘taruvchi shabbodadir.

Yana misol:

Shab raftaim dar sirri zulfi tu chun sabo
Zulfat ba tob guftki: darvesh marhabo.

(Tunda biz shabbodaga o‘xshab zulfning orqasiga kirdik, sochlar to‘lg‘anib “darvesh kel, marhabo”, – dedi.)

Ya’ni parda, orqasiga o‘tishga, ruh asrorini bilishga jazm qilinganda, mavhumot istovchini ushlab qolishga, uni o‘ziga paydo qilishga urinadi.

Yana misol:

Ba zulfi xo‘d barovar jonam az tan –
Ki, Yusuf dar taki chohast imshab.

(Zulfing ilmog‘ida tanamdan jonimni sug‘urib ol, chunki Yusuf bu tunda choh tubida yotibdi.)

Ya’ni, tan jonni, ruhni bandi qilib turibdi, sen unga ozod bo‘lishga yordam ber, unga tajalliyot olamining sirlarini bilib, undan yuksaklarga ko‘tarilishiga imkon ber. Bu timsol “Yusuf” va “choh” istilohlarini tushuntirishni talab etadi. Ammo men vaqtni tejash uchun ular haqida to‘xtalib o‘tirmayman. Faqat, aytib o‘tishim kerakki, Ko‘hiy chohga (quduqqa) sochini tushirib, u yerdan Yusufni tortib olayotgan do‘stning timsolini xush ko‘radi va bu mazmunda sochni hablul-matin (mustahkam arqon) sifatida tushuntiradi. Bu bilan u Qur’onning mashhur oyatiga ishora qiladi.

Nakarda sajda agar ixtiyor zulfashro
La’yin dar dili Odam nadid zoti xudo.

Mazmuni: Agar uning zulfiga sajda qilishni ixtiyor etmagan bo‘lsa, la’nati (ya’ni, shayton-Ye.B.), odam dilida xudoning zotini ko‘rmaganidandir.

Shaytonning la’natlanish sababi to‘g‘risidagi mashhur rivoyatga ishora qilinmoqda. U odamga sajda qilishi kerak edi; bu yerda tenglik alomati qo‘yilgan: inson-zulf. Ya’ni odam tajalliyot silsilasining oxirgi nuqtasi va so‘nggi maqsadi sifatida ko‘riladi.

Manam xoli siyohi ro‘yi mohash
Miyoni chini zulfayin musammo.

Mazmuni:

Ikki zulfi deb atalmish gajaklar orasida
Men, oy yuzining qora xoliman.

Bu yerda zulf, tasavvuf ta’limotida, tajalliyot yo‘li bilan ismdan kelib chiqqan narsani anglatuvchi musammo iborasi bilan aniq tushuntiriladi, asmo’ – xudoning nomlari – ya’ni olam.

Muhammadi ki du zulfash buvad shabi Me’roj…

Mazmuni:

Ikki zulfi Me’roj tuni bo‘lgan Muhammad…

Bu, dastlabki timsolning yanada murakkablashtirilishidir. Tunning timsoliy mavzusi kiritilib, Muhammad – komil inson – ahadiya-i jam’ (bisyorlikdagi birliklar) o‘rtasida tenglik alomati qo‘yilgan.

Bu misra Muhammad haqida demiurg (bunyodkor kuch) sifatida tasavvur hosil qilishni nazarda tutadi.

Endi ruxsor haqidagi mulohazalarga o‘taman. Biz oldin taxmin qilganimizdek, ruxsor ancha kam esga olinadi.

So‘xtam parvonason az sham’i ruxsori shumo.

Mazmuni: Men parvona kabi sizning ruxsoringiz sham’idin kuydim.

Ya’ni, u vahdati mutlaqda fanoga erishgan. Timsol sham’ motivini kiritish bilan murakkablashtirilgan.

Dar zarra-zarra bin ruxi o‘ro dar oftob.

Mazmuni: Har bir zarrada uning oftobday yorqin yuzini ko‘r.

Ya’ni, butun olam-vahdati mutlaqning (absolyut birlikning), bitta ahadiyyatning ifodasidir. Bu yerda oftob timsoliy mavzusi kiritilgan.

Ba havoi guli ruxsori tu, ey sarvi baland,
Ham chu bulbul bachaman zor binolam chi ajab.

Mazmuni: Ey sarvi baland, gul ruxsoring havasida agar men chamanda bulbulday zoru nola qilsam ne ajab?

Bu – gul va bulbul timsollarini kiritish bilan murakkablashtirilgan bizga tanish mavzu.

Keltirilgan misollar, Bobo Ko‘hiyning ushbu istilohlardan biz yuqorida kelgan xulosalarga to‘la mos ravishda foydalanganiga hamda uning falsafiy qarashlari, umuman olganda, keyingi davr mualliflarining nuqtai nazarlari bilan bir xilda ekaniga ishonch hosil qilish uchun yetarli bo‘lsa kerak.

Ahmadi Jom devonidan olingan misollar ham shu fikrni tasdiqlaydi.

Agar az zulfi tu yak halqa padidor oyad,
Ey baso pir ki az xirqa bazunnor oyad.

Mazmuni: Agar zulfingdan bir halqasi namoyon bo‘lsa, Bir talay pirlar xirqasini tashlab, zunnorga o‘tadilar.

Bu yuqorida aytilgan fikrga butunlay mos keladi. Bu timsoliy mavzuga Ahmadi Jomning anchagina moyilligi ko‘rinib turibdi.

Hama xo‘bon va shohoni jahonro
Zi holat donau zulfi tu dom ast.

Mazmuni: Jahonning barcha yaxshilari va shohlari uchun sening xoling don, zulfing – domdir.

Juz kamandi zulfi yoram dar jahon
Oshiqonro poybandu dom nist.

Mazmuni: Bu jahonda yor zulfi sirtmog‘idan boshqa, oshiqlar uchun tuzoq va dom yo‘qdir.

Zulfi o‘ domi balou xalqi olam saydi o‘,
Har yaki jon midihad to xud ki yobad donai.

Mazmuni: Uning zulfi – balo domi, xalq esa uning – o‘ljasi,
Har kim ham donni topish uchun jonini beradi.

Ya’ni, odamlar birlikni (vahdatni) istab bisyorlik (ko‘plik) domiga ilinadilar.

Kofiri juz dar miyoni tobi zulfi yor nist,
Gabragi juz dar bar on nargisi xunxor nist.

Mazmuni: Yorning to‘lg‘angan zulfidan boshqa hech yerda kofirlik yo‘q, ushbu qonxo‘r nargisning ko‘kragidan boshqa hech yerda majusiylik yo‘q.

Shunday izchillik bilan yuz istilohi ham qo‘llaniladi.

Baski jonam zi tamannoi ruxi yor biso‘xt
Dili har so‘xta bar zoriye man zor biso‘xt.

Mazmuni: Yor yuzining tamannosi bilan jonim shunchalar kuyadiki, har bir kuyganning dili mening zorlanishimdan zorlanib kuyadi.

Bo vujudi dardi xo‘d darmon chikor oyad maro,
Be jamoli ro‘yi tu bo‘ston chikor oyad maro.

Mazmuni: Mening dardim bor ekan, darmon menga ne kerak?! Yuzingning jamolisiz bo‘ston manga ne kerak?!

Bu yerda bo‘ston so‘zi jannat so‘zining ma’nodoshi sifatida keltirilgan. Ya’ni jannat – har holda bisyorlik, ko‘plik, shuning uchun men undan voz kechaman va vahdatni (birlikni) istayman.

Aynan shunga o‘xshashlik Sanoiy devonida ham bor. Undan bir necha misol keltiraman:

Az fitnai zulfi mushkborash
Go‘yi ki hamisha dar xumorim.

Mazmuni: Mushkin zulfining fitnasidan biz go‘yoki doim xumormiz.

Bu – tasavvufda suqron (xumorlik) deb ataladigan holatga ishora.

Chi rasmast on nihodan zulf bar do‘sh
Namudan ro‘zro dar zeri shab po‘sh.

Mazmuni: Sochni yelkaga tushirish qanday rasm bo‘ldi, kunni tun chodirasi ostida ko‘rsatish (qanday odat?!)

Fitnaro dar olami oshubu sho‘r
Bo sirri zulfayni tu asrorho.

Mazmuni: Fitnaning, tug‘yon va g‘alayonli olamida sening ikki zulfing sirlariga o‘xshash siri ko‘pdir.

Garchi xo‘bast bagirdi ruxi tu zulfi daroz
Xat base xo‘btar az zulfi daroz ovardi.

Mazmuni: Yuzing atrofidagi uzun sochlaring go‘zal bo‘lsa-da, ammo sen uzun sochingdan ham go‘zalroq xatingni namoyon qilding. Ya’ni, vahdati mutlaq (absolyut birlik) bu go‘zal dunyodan afzalroq.

Andar xami zulfi butparastat,
Hojat naoyad baro‘shnoyi.

Mazmuni: Sening butparast zulfing gajagi ichra yorug‘likka ham hojat qolmaydi.

Yana soch gajagi bilan bog‘liq kufroniylikka ishorat. Yuzga misol:

Mo oshiqi ro‘yi on nigorim
Z-on xastavu zoru dilafgorim.

Mazmuni: Biz ul nigorning yuziga oshiqmiz, shuning uchun biz bemoru zoru dilafgormiz.

Shu devondagi diqqatga sazovor yana bir baytni keltirmay ilojim yo‘q. Biz ko‘rib chiqqan istilohlar, Mahmud G‘aznaviy sharafiga yozilgan qasidada Sanoiy tomonidan tasavvufiy ma’noda qo‘llanmagan. Ammo tasavvuf g‘oyasiga yaqin bo‘lsa ham, bu timsollar yuqorida belgilangan usulimizga to‘la mos tushmaydi.

Qiblai xud soxta az poyi imonu kufr
Zulfi niguni turo, ro‘i stoni turo.

Mazmuni: Imon va kufr o‘zi uchun quyi tushgan soching va yuqori ko‘tarilgan yuzingni qibla qilib oldi.

Parda zanon ro‘zu shab halqai zulfi turo.
G‘oshiyakash charxi pir baxti javoni turo.

Mazmuni: Tun va kun, zulfing halqasiga parda tortib turadi, (go‘yo) Ko‘hna charx xizmatkori sening navqiron baxting yopinchig‘ini ko‘tarib yurgandek.

Ehtimol, bu o‘rinda ushbu istilohlar rivojining boshlanishini, dunyoviy, ko‘proq xalq ishqiy lirikasidan tasavvuf shoirlarga o‘tgan deb bilish lozim bo‘lar.

* * *

Bu timsollarning mukammal ro‘yxatini tuzish va ularning tuzilishi, tarkibini diqqat bilan o‘rganish o‘z-o‘zidan zarur vazifa. Odatdagidek, yondashilganda faqat tashqi jihatdangina qabul qilinadigan va ovrupolik o‘quvchilarga umuman tushunarsiz bo‘lgan misralar bunday o‘rganilganda tushunarli bo‘ladi, muallifning asl niyati ravshanlashadi va uning haqida to‘g‘ri mulohaza yuritishga imkoniyat beradi. Yana bir narsani ta’kidlab o‘tishim joiz. Men hech ham, yuqorida o‘zim ishlab chiqqan uslub hamma tasavvuf shoirlariga majburiy va ular o‘z fikrlarini bildirishning boshqa imkoniyatlariga ega bo‘lmaganlar, demoqchi emasman. Ayrim siymolar, mavjud an’anaviy shaklni buzib yangi yo‘llar izlagan bo‘lishlari mumkin. Albatta, an’analarga katta ahamiyat beruvchi Sharq uchun bu kam uchraydigan holat, ammo u yerda (Sharqda-tarj.) ham bunday bo‘lib turadi. Bunday an’analardan ongli ravishda chetga chiqish holatiga yaxshigina qiziqarli misol keltirishim mumkin.

Turk shoiri Shahidiy Dadaning ancha katta bo‘lmagan masnaviysi bor. U, Mavlaviy mazhabiga mansub darvesh, Menteshe nomli viloyatning Muele degan yerida tug‘ilgan. “Gulshani vahdat” deb ataluvchi bu masnaviy 927 / 1520-21 yillarda yozib tugatilgan va u, go‘zal yuzining ayrim qismlari bahsi haqidagi timsoliy hikoyatdan iborat bo‘lib, mukammal doston darajasidagi o‘ziga xos bir munozaradir. Asarga yozilgan nasriy so‘z boshida muallif bu masnaviyni Attorning mashhur “Mantiqut-tayr”i ta’sirida va unga nazira sifatida yozilganini ta’kidlaydi. “Mantiqut-tayr” mavzusi – turli darajadagi so‘fiylarning qiyosi, ularning tavhidga yetishdagi yo‘l va uslublarining ifodasi bo‘lib kelgan. Shu bilan birga asarda ayrim yo‘nalishdagi so‘fiylar turli qushlar sifatida majoziy tasvirlanganlar. Shahidiy ham o‘z oldiga xuddi shunday vazifani qo‘yadi, faqat qushlar o‘rniga go‘zalning yuzini turli qismlari: zulf, xol va shunga o‘xshashlarning bahsini yozadi.

Agar an’anaviy timsollardan odatiy ma’nosida emas, boshqa ma’noda foydalansa, qanday mushkulotga duch kelishini Shahidiy yaxshi tushunganini aytib o‘tish darkor. Anglashilmovchilikni chetlab o‘tish u o‘z masnaviysiga fors tilida batafsil so‘z boshi yozdi (masnaviyning o‘zi turk tilida yozilgan) va unda o‘z istilohlarining qanday ma’nolarda tushunish zarurligini aytib o‘tdi. “Yuz, – deb yozadi u, – so‘fiylarning majlisini mash’alday munavvar qiluvchi mahbubni anglatadi”. Zulf oldida vahdat asrorining mohiyati namoyon bo‘lgan, tavhidga intiluvchi oshiqning timsolidir. Bu oshiq namoyon bo‘lgan sirni o‘zida saqlab tura olmaydi va beixtiyor xuddi Mansur (ya’ni, al-Halloj)dek “Anal-Haq” (“Men – haqiqatman”) – deb xitob qiladi.

Tan olish kerakki, tashbeh anchagina muvaffaqiyatli tanlangan va ma’lum bir darajagacha to‘g‘ri keladi. Ammo, faqat ma’lum darajagacha, chunki biz bu yerda mukammal moslikni topa olmaymiz va xuddi shu o‘rinda muallifimizning asrlar davomida kamol topgan tasavvuf an’analari oldida ojizligi namoyon bo‘ladi. Hozir men ushbu asarni to‘la tahlil qilmayman, bunday tahlil bizni asosiy maqsadimizdan chetga tortgan bo‘lur edi.

Xulosa qilib yana bir narsani aytmoqchiman. Biz nisbatan ozgina ishni bajardik, tasavvuf she’riyati bizning ixtiyorimizga bergan boy materialdan juda kam qisminigina ko‘rib chiqdik. Shunga qaramay (bu ish) o‘z mevasini berdi. Biz darhol oyog‘imiz ostida ishonchli zaminni sezdik va endi mulohazalarni komil ishonch bilan aytishga qodirmiz. Bu ishlarsiz hech bir asosga ega bo‘lmay, havoda muallaq qolib ketgan bo‘lardik. Bu erishilgan muvaffaqiyat, boshlangan ishni xuddi shu yo‘nalishda davom ettirishning juda zarur ekanini aytib turibdi. Keyingi qo‘yilgan har bir qadam yangi zafarlarga olib keladi va oxir-oqibatda biz yaxshi hamda ishonchli, to‘g‘ri yo‘l ko‘rsatuvchi dasturga ega bo‘lamiz. Bu dastur bizlarni yo‘ldan adashishdan va tasavvuf majozlari zulmatining ko‘chki qumlarida halok bo‘lib ketish xavfidan saqlaydi.

Ruschadan Urfon Otajonov, Alimulla Habibullayev tarjimasi.

TARJIMONLARDAN
Urfon Otajonov, Alimulla Habibullayev

Mumtoz she’riyatimizda shoirlar go‘zallarning qoshu ko‘zini, xattu xol va zulfini, qaddu ruxsorini vasf etib, ularni badiiy aks ettirishda turli timsollardan foydalanganlar. Bu timsollar ba’zan o‘zlarining asl ma’nolaridan tashqari, majoziy ma’nolarga ham ega bo‘lib, ma’lum bir falsafiy nuqtai nazarni, ruhiy holatni yashirincha izhor etishga ham xizmat qilganlar. Bunday majoziy ma’noni o‘zida mujassam etgan timsollar, asosan, tasavvuf ruhidagi she’rlarga mansub bo‘lib, ular orifona ruhdan tashqari, dunyoviy tuyg‘ularni ham ifodalaganlar. Garchi bu timsollar asl ma’nosida tushunilganda ham, kitobxon asardan zavqlansa-da, lekin uning yashirin ma’nosining mag‘zini topganida va o‘sha yashirin ma’no asosida asarni uqqanida o‘quvchi undan beqiyos ko‘p zavq oladi, shoirning ma’naviy dunyosini imkoni darajasida kashf etadi.

So‘fiyona ramz va timsollar adabiy merosimizga o‘zining chuqur izini bosgan bo‘lib, doimo nafis adabiyot muxlislari va tadqiqotchilarining diqqat markazida turgan. Buning natijasi o‘laroq, so‘fiy istilohlarining bir qator lug‘atlari va sharhlar yozilgan. Sayyid Ne’matulloning (vafoti 1431 y.) “Risola dar istilohoti ahli sufiya” (“Tasavvuf ahli qo‘llaydigan atamalar haqida risola”), Abdurahmon Ahmad Surning (XVII a.) “Kashf ul lug‘ot va islohot” (“So‘zlar va atamalar kashfi”), Shayx Ruzbexon Baqliy Sheroziyning (vafoti 1209 y.) “Aroyis” va “Kitob ul anvor fi kashfil asror” (“Kelinchaklar” va “Sirlarni ochish uchun nurlar kitobi”), Lohijiyning “Sharhi gulshani roz”, Abdurahmon Jomiyning “Lavome’” va “Lavoyeh” (“Yarqiroq narsalar” va “Ravshanliklar”), bulardan tashqari yana “Lug‘oti maslaki muttaqin” (“Taqvodorlar maslagi lug‘ati”), “Mirotul-ushshoq” (“Oshiqlar ko‘zgusi”), “Istilohoti shuaro” (“Shoirlar qo‘llaydigan istilohlar”) kabi lug‘atlar va sharhlar shular jumlasidandir.

O‘tmishdoshlarimiz ma’naviy muhit jihatidan tasavvuf ta’limotiga bizga nisbatan yaqinroq turganlariga qaramay, bu she’riyatni tushunishda qo‘shimcha ma’lumotlar, o‘ziga xos “kalitlarga” shunchalik ehtiyoj sezganlari holda, biz tasavvuf g‘oyalaridan uzoqlashib ketgan bo‘lsak-da, ma’lum muddat ushbu masala tadqiqotiga jiddiyroq qaray olmadik. Faqat bir necha olimlargina bu xususda izlanishlar olib bordilar, xolos. Albatta, buning davr bilan bog‘liq o‘z sabablari bor.

Hozirgi kunlarda bu soha qayta jonlangan kuzatuvlar, avvalo, yuqorida zikr etilgan lug‘at va sharhlarga, tasavvuf falsafasi haqidagi juda ko‘p asarlarga borib ulanishi kerak bo‘ladi va ularni o‘rganish, tarjima qilish hozirgi dolzarb masalalardan biridir. Ziyoli ajdodlarimiz fors tilidagi bunday asarlarni juda yaxshi tushunganlari uchun tarjimaga ehtiyoj sezmaganlar. Ammo turkiyda qalam surgan shoirlar ijodida ham tasavvuf bilan bog‘liq ramz va timsollar fors she’riyatidagi kabi keng qo‘llanilib kelgan. Turkiy tilda ijod qilgan aksariyat buyuk shoirlar o‘z falsafiy qarashlarini, ana shu majoziy ma’nolarga ega bo‘lgan timsollar yordamida badiiy ifoda etganlar. Biz tub ma’nosini tushunish qiyin bo‘lgan bu timsollarni ongimiz to‘g‘ri qabul qilgandan keyingina ular vositasida murakkab mantiqiy mushohadalar silsilasini tuza olamiz, bu xildagi asarni davr va muhitni hisobga olgan holda iqtidorimiz yetganicha tushunamiz va undan zavqlanamiz.

Maqsadga ko‘chaylik. Tasavvuf atamalariga bag‘ishlangan tadqiqotlarning salmoqlilaridan biri sharqshunos olim Ye.E.Bertels tomonidan fors-tojik adabiyoti misolida amalga oshirilgan ilmiy ishdir. Olim tasavvuf timsollariga bag‘ishlangan bir qator maxsus maqolalar yozishni niyat qilgan ekan, afsuski, shu turkumdan faqatgina bitta maqola yozib qoldirishga ulgurgan. Bu – zulf va yuz timsoliy so‘zlariga bag‘ishlangan maqola. Aytib o‘tishimiz kerakki, ushbu maqola nihoyatda murakkab uslubda yozilgan va bu muallifning ixtiyoridan tashqari ravishda shunday, chunki, timsollarning o‘zlari idrok etish mushkul bo‘lgan ma’nolarni mujassam etganlar.

Tarjimani amalga oshirishdan niyatimiz, ushbu maqolada sharhlangan timsollar turkiy she’riyatdagi, jumladan, Navoiy ijodidagi tasavvuf g‘oyalarini tushunishga biroz yordam berar degan umiddir.

Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2005 yil, 2-son