29 январь — атоқли рус адиби Антон Павлович Чехов таваллуд топган кун

Николаев темир йўлининг вокзалида икки ошна учрашиб қолди. Бири семиз, бири ориқ. Семиз ҳозиргина вокзалда овқат еган — ёғлиқ лаби пишган олчадай ялтираб турибди. Ундан херес виноси ва флерд оранже деган атирнинг ҳиди келар эди. Ориқ эса вагондан ҳозиргина тушган ва чемодан, тугун, картонлар кўтариб олган эди. Ундан ветчина ва қаҳва ҳиди келар эди. Унинг орқасида ориқ, чўзиқ юзли хотини, қисиқ кўзли новча гимназист ўғли турибди.

АНТОН ПАВЛОВИЧ ЧЕХОВ
УЧ  ҲИКОЯ

СЕМИЗ ВА ОРИҚ
Абдулла Қаҳҳор таржимаси

Николаев темир йўлининг вокзалида икки ошна учрашиб қолди. Бири семиз, бири ориқ. Семиз ҳозиргина вокзалда овқат еган — ёғлиқ лаби пишган олчадай ялтираб турибди. Ундан херес виноси ва флерд оранже деган атирнинг ҳиди келар эди. Ориқ эса вагондан ҳозиргина тушган ва чемодан, тугун, картонлар кўтариб олган эди. Ундан ветчина ва қаҳва ҳиди келар эди. Унинг орқасида ориқ, чўзиқ юзли хотини, қисиқ кўзли новча гимназист ўғли турибди.

— Порфирий! — деди семиз, ориқни кўриб.— Сенмисан! Бўталоғим! Неча-неча ёз, неча-неча қишлар ўтиб кетди!
— Э! — деди ориқ ҳайрон қолиб.— Миша! Биродарим! Қадрдоним. Хўп эсон-омон бормисан?

Ошналар қайта-қайта, уч марта, оғиз-бурун ўпишгандан кейин кўзларига ёш олиб тикилишди. Иккови ҳам ўзида йўқ хурсанд бўлиб довдираб қолди.

— Азизим! — деди ориқ оғиз-бурун ўпишгандан кейин.— Буни қара-я! Хўп учрашиб қолдик-да! Қани менга тузукроқ қарачи! Ҳали ҳам ўша илгаригидек, чиройликсан-а! Ҳамон ўшандай жонон, олифта! Оббо сен-ей! Хўш қалайсан? Бойидингми? Хотин олдингми? Мен уйландим, мана… Бу хотиним, Луиза Ванценбах… Лютеран мазҳабида… Бу эса ўғлим Нафанаил, учинчи синфда ўқийди… Нафанаил, бу киши менинг қадрдон дўстим! Гимназияда бирга ўқиганмиз.

Нафанаил бироз ўйлаб туриб, шапкасини бошидан олди.

— Гимназияда бирга ўқиганмиз,— деди ориқ давом этиб.— Эсингда борми, сени нима деб калака қилишар эди? Ҳукумат китобини папирос билан куйдирганинг учун сени Герострат (1) деб калака қилишар эди. Мен чақимчи бўлганим учун Эфиальт (2) деб калака қилишарди. Ҳа-ҳа… Бола эдик! Тортинма, Нафаня! Яқинроқ кел… Бу менинг хотиним Ванценбах… Ўзи лютеран…

Нафанаил бироз ўйлаб туриб, ўзини отасининг орқасига олди.

— Хўш, ишлар қалай, дўстим? — деди семиз, дўстига назар ташлаб.— Бирон жойда хизмат қиласанми? Қаттароқ амалга миндингми?

— Хизмат қиламан, дўстим! Икки йилдан бери коллежский асессорман, Станислав (3) олдим. Маошнинг мазаси йўқ… Садқаийсар-куя! Хотиним музика дарси беради, мен уйда ёғочдан портсигар қилиб сотаман. Жуда ғалати портсигарлар ясайман. Биттаси бир сўм. Улгуржи оладиган одамга арзонроқ қилиб бераман. Сабаби тирикчилик-да. Департаментда хизмат қилар эдим, шу маҳкама бўйича бу ёққа ишлар мудири бўлиб келдим… Шу ерда хизмат қиламан. Хўш, сенчи? Статский советник бўлгандирсан, дейман? А?

— Йўқ, азизим, юқорироқдан келавер,— деди семиз.— Мен тайний советник бўлиб қолдим… Иккита Юлдузим (3) бор.

Бирданига ориқнинг ранги оқариб кетди, тошдай қотиб қолди, лекин сал ўтмай юзи тарвайиб, куйдирган калладай иржайди; худди юз-кўзидан учқунлар ёғилаётганга ўхшар эди. Ўзи қўнишди, букчайди… чамадони, тугуни ва картонлари ҳам буришиб қолгандай бўлди… Хотинининг чўзиқ юзи яна ҳам чўзилди; Нафанаил ғоз туриб, мундирининг ҳамма тугмаларини солди…

— Мен, жаноби олийлари… Кўп яхши!.. Болалигингдан бери дўст бўлиб юрган кишинг шундай мартабага етса! Ҳи-ҳи!

— Қўйсангчи! — деди семиз афтини буриштириб.— Бу гапларнинг нима кераги бор? Бирга, кўрпа тепишиб катта бўлган одамлармиз, мунча эҳтиром-у қўл қовуштиришнинг нима кераги бор!

— Қўл қовуштирмасдан бўлар эканми… Наинки…— деди ориқ яна ҳам қўнишиб,— жанобларининг назари марҳаматлари! .. Гўёки оби ҳаёт… Бу жаноби олийлари, ўғлим Нафанаил… хотиним Луиза, лютеран, бир даража…

Семиз унга қарши нимадир демоқчи эди, унинг юзидаги ортиқ даражада бўлган мутиълик, хоксорлик аломатлари энсасини қотириб юборди. У ўгирилиб, хайрлашгани қўл узатди.

Ориқ, бутун вужуди билан таъзим қилиб хайрлашди ва хитойдай ҳи-ҳилади. Хотин илжайди. Нафанаил тавози билан қадам ташлайман, деб шапкасини қўлидан тушириб юборди. Уччови ҳам ўзида йўқ хурсанд эди.

——————
1.Юнон афсонасининг қаҳрамони. Ном чиқариш учун маъбуда Диананинг ибодатхонасига ўт қўйган.
2.Бу ҳам афсона қаҳрамони. У Эрон ҳўшинига тоғдан ўтгани йў.1 кўрсатиб, ватандошларига хиёнат қилган.
3. Орденлар номи.

АЛБИОН ҚИЗИ
Мурод Муҳаммад Дўст таржимаси

Грябов деган мулкдорнинг уйи ёнига резина шинали, барқут ўриндиқли, семиз кучерли яп-янги коляска келиб тўхтади. Коляскадан уезд дворянларининг йўлбошчиси Фёдор Андреич Отцов сакраб тушди. Даҳлизда уни уйқусираган эшикбон кутиб олди.
— Жаноблар уйдами? — деб сўради йўлбошчи.
— Йўқлар. Бойвучча хоним болаларни олиб меҳмонга кетганлар, бой отамиз тарбиячи мамзел билан эрталабдан бери балиқ тутяптилар.

Отцов бир муддат ўйланиб турди, сўнг Грябовни излаб дарё бўйига кетди. Уни қўрғонидан икки чақирим наридан топди. Дарёнинг тик қирғоғидан пастга қараб Грябовни кўрдию кулиб юборди…

Норғул, семиз, калласи нақ хумдай келадиган Грябов қумлоқ соҳилда чордона қуриб ўтирганча балиқ тутарди. Шляпаси энсасига ўтиб кетган, галстуги ёнга қийшайган. Мулкдорнинг ёнгинасида кўзлари қисқичбақанинг кўзларидай чақчайган, бурни бурундан кўра қармоққа кўпроқ ўхшаб кетадиган қуштумшуқ, новча, озғин инглиз аёл тик турарди. Аёл докасифат матодан оқ кўйлак кийган, кўйлак остидан сарғиш устихонлари рўй-рост сезилиб қолган эди. Белидаги тилларанг камарига тилла соатча тақиб олиб, қарангки, у ҳам балиқ тутарди. Атроф сув қуйгандай жим. Иккисининг ҳам юзи қармоқ пўкаклари қалқиб турган дарё сатҳидай осойишта.

— Ишқи зўр-у, ишқибозлиги оғир! — деб кулди Отцов. — Саломат бормисан, Иван Кузмич?
— Ҳа-а… сенмисан? — деди Грябов сувдан кўз узмай. — Келган экансан-да?
— Йўлимиз тушиб… Ҳалиям шу бемаъни одатингни ташламабсан-а? Зерикмадингми?

— Э, падарига лаънат… Кун бўйи, нақ наҳордан бери шу ердаман… Бугун нимагадир овим ўнгмаяпти. Мен ҳам, манави таъвия-тараққос ҳам ҳеч нарса тутолмадик. Ҳайкалдай қотиб ўтирибмиз, лекин илинса қани! Додлаб юборай дейсан.
— Ҳалиям тупур шу ишингга! Юр, бориб ароқ ичамиз!

— Шошма… Балки бирор нима илиниб қолар. Кечга бориб балиқ хўракка ўч бўлади… Шу десанг, биродар, саҳармардондан бери шу жойда ўтирибман. Ёрилиб кетай дедимки, ҳеч нарёғи йўқ… Қайси жин чалдию мен шу дардга мубтало бўлдим! Ит куни, дегин, бўлмағур ишлигини ўзим ҳам биламан, лекин ўтиравераман, жилолмайман. Юрган бир каззобдай, дегин, шу оғир жазога мустаҳиқ эканманки, сувга қараб, аҳмоқ бўли-иб ўтирибман!.. Беда ўримига боришим керак асли, лекин мен балиқ ушлаяпман. Кеча Хапонево қишлоғига поп ҳазратлари келиб ваъз айтибдилар, ўшанга ҳам боролмадим, кечгача манави дудланган балиқнинг ёнида қармоқ ташлаб ўтирдим.

— Ҳой, ақлдан оздингми сен? — деди Отцов инглиз аёлдан уялиб. — Хонимнинг ёнида сўкинасан? Яна унинг ўзини…
— Э, онаси ўлсин! Сўксанг-сўкмасанг — бир пул, балони ҳам тушунмайди. Мақтайсанми, онасини ахтарасанми, бунга барибир. Бурнига қара, бурнига! Бурнини кўрибоқ ҳушинг оғади! Шу ерда уззукун бирга ўтирамиз, миқ этиб оғиз очса қани! Рўдапо қўриқчидай қаққайиб тураверади, тушини сувга айтадими, нима бало!..

Инглиз аёл ҳомуза тортиб, қармоғига чувалчанг илди-да, яна сувга ташлади.

— Ҳайратимга тил ожиз, биродар! — дея сўзини давом эттирди Грябов. — Баччағар Россияда ўн йил яшабди ҳамки, бирорта русча сўзни ўрганмабди!.. Бизнинг зодагончалардан бирортаси буларнинг юртига борса бас, икки кунда инглизнинг тилида чулдираб кетади, булар эса… Э, онаси ўлсин! Сен бунинг бурнига қара! Бурнига қара бунинг!

— Бўлди қилақол… Уят бўлади… Хотин кишини маломат қилиш яхшимас.

— Хотин эмас бу, ҳали қизгина… Кўнгилгинаси куёв тусаб турган бўлсалар ҳам ажабмас. Билсанг, туриш-турмушидан чирик ҳиди келаётгандай… Эҳ, биродар, кўргани кўзим йўқ буни! Кўзларини чақчайтириб бир қараса борми, кўнглим ағдарилай дейди, гўё тирсагимни тошга уриб олгандай бўламан. Буям балиқ овлаганини айтмайсанми. Қара, қимир этмайди, балиқ тутаётгани йўқ, ибодат қиляпти. Ҳаммага тепадан қарайди, пуф-сассиқ, деб бурнини жийиради… Туришига қара бунинг, ўз кўнглида, мен ҳам одамман, демак, табиат подшосиман, деб хаёл қилса керак-да, а? Сен бунинг оти нималигини биласанми? Уилка Чарлзовна Тфайс! Туф-э!.. Тилинг ҳам келишмайди!

Инглиз аёл ўзининг исмини эшитиб, Грябов томонга тумшуқ бурди, уни бошдан-оёқ таҳқирли бир назар билан кўздан ўтказди. Кейин Грябовни қўйиб, Отцовга қаради, бунисига ҳам нафратини билдирган бўлди. Бир сўз демай, кибру виқору салобат билан қаради.

— Кўрдингми? — деди Грябов хохолаб кулганча. — Мана, пишириб е, демоқчи бўляпти. Ҳу сендақа тасқарани!.. Болаларнинг ғамини ейман-да, бўлмаса, бунақа калтакесакнинг думини аллақачон тугиб қўярдим-а! Шу болаларни ўйламасам, қўрғонимдан ўн чақирим наридан ўтарди-я… Бурни нақ қирғийнинг тумшуғига ўхшайди… Бели-чи? Бели йўқ бунинг, тик турган михнинг ўзгинаси. Билсанг, биродар, ўзимга қолса, шундоқ олардиму ерга қоқиб киритиб юборардим. Шошма-чи… Пўкак қимирлади, балиқ айланганга ўхшайди…

Грябов ўрнидан сакраб турдию қармоқни тортди. Ип таранг тортилди… Грябов яна бир силкитди, лекин қармоқ чиқмади.
— Илиниб қолди, — деди у афтини буриштириб. — Тошга илиниб қолди-ёв… Жин урсин…

Грябовнинг юзида изтироб кўринди. Уҳ тортиб, нотинч куймаланиб, сўкишу қарғишни қалаштириб, қармоқ ипини тортиб кўрди. Лекин қармоқ чиқавермади. Грябовнинг юзи бўрдай оқариб кетди.

— Савил қолсин! Энди сув кечишга тўғри келади.
— Сув кечиб юрасанми, қўй бу ишингни!

— Айтаверасан-да, биродар. Кечки пайт балиқ зўр тутилади… Энди, шу жойда ишнинг чаппа кетганини! Сувга тушамиз энди. Бошқа илож йўқ! Ечингим келмаяпти, ҳеч ечингим келмаяпти… Манави инглизингни кеткизиш керак. Бу турганда ечиниб бўлармиди. Ҳарна, аёл оти бор бунинг ҳам!

Грябов шляпаси билан галстугини ечди.
— Мисс… Хў-ўш… — дея инглиз аёлга мурожаат қилди у. — Мисс Тфайс! Же ву при…*  Бунга нима десам экан? Ўзинг айт, нима деб айтсам сен тушунасан, а? Ҳов, эшитяпсизми, қулоқдан борми?.. Анави ёққа! Ҳу анави ёққа кетинг! Эшитяпсанми?

Мисс Тфайс Грябовга ола қараб, нимадир деб минғирлади.
— Нима дединг? Тушунмадингизми ҳали? Бу ердан йўқол, деяпман сенга! Ҳу ана у ёққа кет! Уёққа!

Грябов мисснинг енгидан тутиб, бутазор томонга имо қилди-да, ерга чўккалаб кўрсатди, айтмоқчи бўлдики, сен ўша ерга бориб, буталар панасида мана шундай… паналаб тур… Инглиз аёл, қошлари қаҳрли чимрилиб, ўзининг тилида алланимабалолар деб гапирди. Мулкдорларнинг иккови ҳам пиқ этиб кулиб юборди.

— Шунча вақтдирки, бунинг овозини биринчи марта эшитишим… Булбулигўё бўлиб кет-э! Тушунмайди! Сен айт, биродар, бу дарди бедавога яна нима дей?
— Э, қўйсанг-чи буни! Юр, бориб ароқ ичамиз!
— Боролмайман, ҳозир айни балиқ тутадиган пайт… Кеч тушяпти, ахир… Нима қилай энди, биродар, айт, нима қилай? Касофат-э! Энди бунинг кўз олдида ечинишга тўғри келади.

Грябов сюртуги билан нимчасини ечиб ташлади-да, қумга ўтириб, этикларини торта бошлади.

— Иван Кузмич, ошна, — деди дворянлар йўлбошчиси пиқ-пиқ кулиб. — Жудаям ошириб юбординг, бу ишинг бориб турган бедодлик…
— Ўзидан кўрсин, ким бунга русчани тушунмагин, деб эди. Майли, ечинавераман, токи ажнабийларга сабоқ бўлсин!

Грябов этикларини, шимини ечди, сўнг иштон-кўйлакларини ҳам сидирдию ширяланғоч бўлди. Отцов қорнини чангаллаб қолди. У кулги билан уятнинг зўрлигидан қизариб кетган эди. Инглиз аёлнинг қошу кўзлари пир-пир уча бошлади. Сариқ юзида кибру нафратга тўла бир кулги зоҳир бўлди.

— Сал салқинлаб, кейин тушаман, — деди Грябов сонларига шапатилаб. — Азизим Фёдор Андреич, сен тушунтириб қўйсанг бўларди, нега ёз келди дегунча кўкрагимга тошма тошиб кетаркин, а?
— Тезроқ сувга туш ёки кийиниб ол. Ҳайвон экансан ўзи, ошна!

— Бу беномус сал-пал уялса қани! — деди Грябов чўқина-чўқина сувга тушаркан. — Ўҳ, муздеккина экан… Қара, қошини чимирганини қара! Кетмайди бу… Ойимтилла ўз хаёлларида нақ осмонда юрибдилар, оломондан тепада! Ҳе-ҳе-ҳе… Бизларни одам ҳисобига қўшмайди бу!

Грябов тиззагача сувга киргач, бўйдор қоматини кўз-кўз қилгандек керишиб олди-да, дўстига кўз қисди:
— Эркалигини Англиясига бориб қилади!

Мисс Тфайс киприк қоқмай, чувалчангни янгилади, одатдагича бир марта эснаб олиб, қармоғини сувга ташлади. Оттсов тескари ўгирилди. Грябов илиниб қолган қармоғини топиб, сувга бир шўнғиб олди-да, пишиллаганча дарёдан чиқди. Орадан икки дақиқа ўтар-ўтмай, у худди боягидай, қумга чордона қуриб ўтирганча балиқ тутар эди.

______________
* Илтимос қилардимки… (франц.)

Манба: “Шарқ юлдузи” журнали, 1985 йил, 10-сон.

ЛАТТА
Одил Раҳимий таржимаси

Яқинда мен болаларимнинг мураббийси Юлия Васильевнага ҳақини бериш учун кабинетимга чақирдим.
— Ўтиринг, Юлия Васильевна! — дедим. — Сизга пул керак бўлса ҳам, соддадиллигингиздан ўзингиз сўрагани уяласиз… қани, ўзаро ҳисоблашиб чиқайлик-чи. Маошингизни ҳар ойга ўттиз сўмдан гаплашган эдик…

— Қирқ сўмдан…
— Йўқ, ўттиз сўмдан… Менда ёзилган… Мен мураббияларга ҳамма вақт ўттиз сўмдан тўлаб келганман. Хў-ўш, сиз бизда икки ой турдингиз…

— Икки ой-у беш кун…
— Менда ёзилган. Роса икки ой… Демак, сизга олтмиш сўм тегади… Сиз Коля билан якшанба кунлари машғулот ўтказганингиз йўқ, ўша кунлари дам олдингиз, шунинг учун тўққиз якшанбани чиқариб ташлаймиз… Уч кун байрам…

Юлия Васильевна бирданига қизаринди, куйлак бурмасини ғижимлади-ю, лекин ҳеч нима демади!..
— Уч байрам куни… Демак, ўн икки сўм… Коля касал бўлиб қолиб, тўрт марта дарс бўлмади, ўша кунлари сиз машғулотни фақат Варя билангина ўтказдингиз… Уч кун тишингиз оғриди, хотиним пешиндан кейин уйга қайтишингизга ижозат берди… Ўн икки сўм ва етти сўм, демак, яна ўн тўққиз сўмни чиқариб ташлаймиз… Қолади қирқ бир сўм. Тўғрими?

Юлия Васильевнанинг чап кўзи қизариб, ёшга тўлди. Ияги титради, асабийлашиб йўталди, бурнини қоқди, лекин ғинг демади.
— Янги йил олдидан бир тарелка билан чашкани синдирдингиз. Бу икки сўм дейлик, идишга фамилия ёзилган эди, қимматроқ бўлса ҳам, майли, розиман! Бизнинг ҳақимиз кимларда кетмаган дейсиз! Сўнгра сизнинг бепарволигингиз натижасида Коля дарахтга чиқиб, камзулини йиртиб тушди, бу ҳам ўн сўм… Яна сизнинг яхши қарамаганлигингиз натижасида уй хизматчиси Варянинг ботинкаси ўғирланган. Ахир, сиз маош оласиз, шуларнинг устидан назорат қилиб туришингиз керак. Демак, яна беш сўм… Ўнинчи январда мендан ўн сўм қарз олдингиз…

— Мен олганим йўқ, — деди Юлия Васильевна, секингина.
— Менда ҳаммаси ёзилган.
— Хўп, майли… яхши.
— Қирқ бир сўмдан йигирма етти сўмни чиқариб ташласак, ўн тўрт сўм қолади…

Мураббийнинг икки кўзи жиққа ёшга тўлди… Узун, чиройли бурни терлаб кетди. Бечора қиз!
— Мен фақат бир мартагина олувдим, — деди у, қалтироқ товуш билан. — Бекачингиздан фақат бир марта уч сўм олганман, холос… Шундан бошқа пул олганим йўқ…

— Ҳали шундайми? Мен буни ёзиб қўймаган эканман! Ўн тўрт сўмдан уч сўмни чиқарсак — ўн бир сўм қолади… Олинг пулингизни, жоним! Мана, уч… уч… уч… бир, тағин бир сўм… олинг!

Мен унга ўн бир сўмни бердим… Пулни титроқ қўллари билан олиб, чўнтагига солди.
— Мерси! — деди пичирлаб.

Мен ўрнимдан сакраб туриб кетиб, уй ичида юра бошладим. Жуда жаҳлим чиқиб кетган эди.
— Нега менга «мерси» дейсиз? — дедим.
— Пулингиз учун…

— Ахир, пулингизни ўғирлаб ўтирибман-ку, мен сизни таладим-ку! Пулингизни ўғирладим! Нега тағин менга «мерси» дейсиз?
— Бошқа жойларда менга шуни ҳам беришмас эди…
— Беришмас эди? Ажаб эмас! Мен сизга ҳазиллашдим, сизга унутилмас сабоқ бердим. Сизнинг саксон сўм пулингизни бераман, ана, конвертга солиб тайёрлаб қўйганман. Одам ҳам шундай латта бўладими? Нега ҳақингизни талаб қилмайсиз? Нега тек турасиз? Бу замонда одам ўткир тишли бўлиши керак!

Одам шундай бўшанг бўладими?

У бўшашиб кулди. Унинг юзидан: «бўлиши мумкин!» деган маънони уқдим.

Унутилмас сабоқ учун ундан кечирим сўрадим-да, қўлига саксон сўмини бердим. У қўрқа-писа чиқиб кетди… Унинг кетидан қараб туриб: бу дунёда кучли бўлиш осон экан! — деб ўйладим.

ANTON PAVLOVICH CHEXOV
UCH HIKOYA

SEMIZ VA ORIQ
Abdulla Qahhor tarjimasi

Nikolaev temir yo’lining vokzalida ikki oshna uchrashib qoldi. Biri semiz, biri oriq. Semiz hozirgina vokzalda ovqat yegan — yog’liq labi pishgan olchaday yaltirab turibdi. Undan xeres vinosi va flerd oranje degan atirning hidi kelar edi. Oriq esa vagondan hozirgina tushgan va chemodan, tugun, kartonlar ko’tarib olgan edi. Undan vetchina va qahva hidi kelar edi. Uning orqasida oriq, cho’ziq yuzli xotini, qisiq ko’zli novcha gimnazist o’g’li turibdi.

— Porfiriy! — dedi semiz, oriqni ko’rib.— Senmisan! Bo’talog’im! Necha-necha yoz, necha-necha qishlar o’tib ketdi!
— E! — dedi oriq hayron qolib.— Misha! Birodarim! Qadrdonim. Xo’p eson-omon bormisan?

Oshnalar qayta-qayta, uch marta, og’iz-burun o’pishgandan keyin ko’zlariga yosh olib tikilishdi. Ikkovi ham o’zida yo’q xursand bo’lib dovdirab qoldi.

— Azizim! — dedi oriq og’iz-burun o’pishgandan keyin.— Buni qara-ya! Xo’p uchrashib qoldik-da! Qani menga tuzukroq qarachi! Hali ham o’sha ilgarigidek, chiroyliksan-a! Hamon o’shanday jonon, olifta! Obbo sen-yey! Xo’sh qalaysan? Boyidingmi? Xotin oldingmi? Men uylandim, mana… Bu xotinim, Luiza Vantsenbax… Lyuteran mazhabida… Bu esa o’g’lim Nafanail, uchinchi sinfda o’qiydi… Nafanail, bu kishi mening qadrdon do’stim! Gimnaziyada birga o’qiganmiz.

Nafanail biroz o’ylab turib, shapkasini boshidan oldi.

— Gimnaziyada birga o’qiganmiz,— dedi oriq davom etib.— Esingda bormi, seni nima deb kalaka qilishar edi? Hukumat kitobini papiros bilan kuydirganing uchun seni Gerostrat (1) deb kalaka qilishar edi. Men chaqimchi bo’lganim uchun Efial`t (2) deb kalaka qilishardi. Ha-ha… Bola edik! Tortinma, Nafanya! Yaqinroq kel… Bu mening xotinim Vantsenbax… O’zi lyuteran…

Nafanail biroz o’ylab turib, o’zini otasining orqasiga oldi.

— Xo’sh, ishlar qalay, do’stim? — dedi semiz, do’stiga nazar tashlab.— Biron joyda xizmat qilasanmi? Qattaroq amalga mindingmi?

— Xizmat qilaman, do’stim! Ikki yildan beri kollejskiy asessorman, Stanislav (3) oldim. Maoshning mazasi yo’q… Sadqaiysar-kuya! Xotinim muzika darsi beradi, men uyda yog’ochdan portsigar qilib sotaman. Juda g’alati portsigarlar yasayman. Bittasi bir so’m. Ulgurji oladigan odamga arzonroq qilib beraman. Sababi tirikchilik-da. Departamentda xizmat qilar edim, shu mahkama bo’yicha bu yoqqa ishlar mudiri bo’lib keldim… Shu yerda xizmat qilaman. Xo’sh, senchi? Statskiy sovetnik bo’lgandirsan, deyman? A?

— Yo’q, azizim, yuqoriroqdan kelaver,— dedi semiz.— Men tayniy sovetnik bo’lib qoldim… Ikkita Yulduzim (3) bor.

Birdaniga oriqning rangi oqarib ketdi, toshday qotib qoldi, lekin sal o’tmay yuzi tarvayib, kuydirgan kalladay irjaydi; xuddi yuz-ko’zidan uchqunlar yog’ilayotganga o’xshar edi. O’zi qo’nishdi, bukchaydi… chamadoni, tuguni va kartonlari ham burishib qolganday bo’ldi… Xotinining cho’ziq yuzi yana ham cho’zildi; Nafanail g’oz turib, mundirining hamma tugmalarini soldi…

— Men, janobi oliylari… Ko’p yaxshi!.. Bolaligingdan beri do’st bo’lib yurgan kishing shunday martabaga yetsa! Hi-hi!

— Qo’ysangchi! — dedi semiz aftini burishtirib.— Bu gaplarning nima keragi bor? Birga, ko’rpa tepishib katta bo’lgan odamlarmiz, muncha ehtirom-u qo’l qovushtirishning nima keragi bor!

— Qo’l qovushtirmasdan bo’lar ekanmi… Nainki…— dedi oriq yana ham qo’nishib,— janoblarining nazari marhamatlari! .. Go’yoki obi hayot… Bu janobi oliylari, o’g’lim Nafanail… xotinim Luiza, lyuteran, bir daraja…

Semiz unga qarshi nimadir demoqchi edi, uning yuzidagi ortiq darajada bo’lgan muti’lik, xoksorlik alomatlari ensasini qotirib yubordi. U o’girilib, xayrlashgani qo’l uzatdi.

Oriq, butun vujudi bilan ta’zim qilib xayrlashdi va xitoyday hi-hiladi. Xotin iljaydi. Nafanail tavozi bilan qadam tashlayman, deb shapkasini qo’lidan tushirib yubordi. Uchchovi ham o’zida yo’q xursand edi.

——————
1.Yunon afsonasining qahramoni. Nom chiqarish uchun ma’buda Diananing ibodatxonasiga o’t qo’ygan.
2.Bu ham afsona qahramoni. U Eron ho’shiniga tog’dan o’tgani yo’.1 ko’rsatib, vatandoshlariga xiyonat qilgan.
3. Ordenlar nomi.

ALBION QIZI
Murod Muhammad Do‘st tarjimasi

Gryabov degan mulkdorning uyi yoniga rezina shinali, barqut o‘rindiqli, semiz kucherli yap-yangi kolyaska kelib to‘xtadi. Kolyaskadan uezd dvoryanlarining yo‘lboshchisi Fyodor Andreich Otsov sakrab tushdi. Dahlizda uni uyqusiragan eshikbon kutib oldi.

— Janoblar uydami? — deb so‘radi yo‘lboshchi.
— Yo‘qlar. Boyvuchcha xonim bolalarni olib mehmonga ketganlar, boy otamiz tarbiyachi mamzel bilan ertalabdan beri baliq tutyaptilar.

Otsov bir muddat o‘ylanib turdi, so‘ng Gryabovni izlab daryo bo‘yiga ketdi. Uni qo‘rg‘onidan ikki chaqirim naridan topdi. Daryoning tik qirg‘og‘idan pastga qarab Gryabovni ko‘rdiyu kulib yubordi… Norg‘ul, semiz, kallasi naq xumday keladigan Gryabov qumloq sohilda chordona qurib o‘tirgancha baliq tutardi. Shlyapasi ensasiga o‘tib ketgan, galstugi yonga qiyshaygan. Mulkdorning yonginasida ko‘zlari qisqichbaqaning ko‘zlariday chaqchaygan, burni burundan ko‘ra qarmoqqa ko‘proq o‘xshab ketadigan qushtumshuq, novcha, ozg‘in ingliz ayol tik turardi. Ayol dokasifat matodan oq ko‘ylak kiygan, ko‘ylak ostidan sarg‘ish ustixonlari ro‘y-rost sezilib qolgan edi. Belidagi tillarang kamariga tilla soatcha taqib olib, qarangki, u ham baliq tutardi. Atrof suv quyganday jim. Ikkisining ham yuzi qarmoq po‘kaklari qalqib turgan daryo sathiday osoyishta.

— Ishqi zo‘r-u, ishqibozligi og‘ir! — deb kuldi Otsov. — Salomat bormisan, Ivan Kuzmich?
— Ha-a… senmisan? — dedi Gryabov suvdan ko‘z uzmay. — Kelgan ekansan-da?

— Yo‘limiz tushib… Haliyam shu bema’ni odatingni tashlamabsan-a? Zerikmadingmi?
— E, padariga la’nat… Kun bo‘yi, naq nahordan beri shu yerdaman… Bugun nimagadir ovim o‘ngmayapti. Men ham, manavi ta’viya-taraqqos ham hech narsa tutolmadik. Haykalday qotib o‘tiribmiz, lekin ilinsa qani! Dodlab yuboray deysan.

— Haliyam tupur shu ishingga! Yur, borib aroq ichamiz!

— Shoshma… Balki biror nima ilinib qolar. Kechga borib baliq xo‘rakka o‘ch bo‘ladi… Shu desang, birodar, saharmardondan beri shu joyda o‘tiribman. Yorilib ketay dedimki, hech naryog‘i yo‘q… Qaysi jin chaldiyu men shu dardga mubtalo bo‘ldim! It kuni, degin, bo‘lmag‘ur ishligini o‘zim ham bilaman, lekin o‘tiraveraman, jilolmayman. Yurgan bir kazzobday, degin, shu og‘ir jazoga mustahiq ekanmanki, suvga qarab, ahmoq bo‘li-ib o‘tiribman!.. Beda o‘rimiga borishim kerak asli, lekin men baliq ushlayapman. Kecha Xaponevo qishlog‘iga pop hazratlari kelib va’z aytibdilar, o‘shanga ham borolmadim, kechgacha manavi dudlangan baliqning yonida qarmoq tashlab o‘tirdim.

— Hoy, aqldan ozdingmi sen? — dedi Otsov ingliz ayoldan uyalib. — Xonimning yonida so‘kinasan? Yana uning o‘zini…
— E, onasi o‘lsin! So‘ksang-so‘kmasang — bir pul, baloni ham tushunmaydi. Maqtaysanmi, onasini axtarasanmi, bunga baribir. Burniga qara, burniga! Burnini ko‘riboq hushing og‘adi! Shu yerda uzzukun birga o‘tiramiz, miq etib og‘iz ochsa qani! Ro‘dapo qo‘riqchiday qaqqayib turaveradi, tushini suvga aytadimi, nima balo!..

Ingliz ayol homuza tortib, qarmog‘iga chuvalchang ildi-da, yana suvga tashladi.
— Hayratimga til ojiz, birodar! — deya so‘zini davom ettirdi Gryabov. — Bachchag‘ar Rossiyada o‘n yil yashabdi hamki, birorta ruscha so‘zni o‘rganmabdi!.. Bizning zodagonchalardan birortasi bularning yurtiga borsa bas, ikki kunda inglizning tilida chuldirab ketadi, bular esa… E, onasi o‘lsin! Sen buning burniga qara! Burniga qara buning!

— Bo‘ldi qilaqol… Uyat bo‘ladi… Xotin kishini malomat qilish yaxshimas.

— Xotin emas bu, hali qizgina… Ko‘ngilginasi kuyov tusab turgan bo‘lsalar ham ajabmas. Bilsang, turish-turmushidan chirik hidi kelayotganday… Eh, birodar, ko‘rgani ko‘zim yo‘q buni! Ko‘zlarini chaqchaytirib bir qarasa bormi, ko‘nglim ag‘darilay deydi, go‘yo tirsagimni toshga urib olganday bo‘laman. Buyam baliq ovlaganini aytmaysanmi. Qara, qimir etmaydi, baliq tutayotgani yo‘q, ibodat qilyapti. Hammaga tepadan qaraydi, puf-sassiq, deb burnini jiyiradi… Turishiga qara buning, o‘z ko‘nglida, men ham odamman, demak, tabiat podshosiman, deb xayol qilsa kerak-da, a? Sen buning oti nimaligini bilasanmi? Uilka Charlzovna Tfays! Tuf-e!.. Tiling ham kelishmaydi!

Ingliz ayol o‘zining ismini eshitib, Gryabov tomonga tumshuq burdi, uni boshdan-oyoq tahqirli bir nazar bilan ko‘zdan o‘tkazdi. Keyin Gryabovni qo‘yib, Ottsovga qaradi, bunisiga ham nafratini bildirgan bo‘ldi. Bir so‘z demay, kibru viqoru salobat bilan qaradi.

— Ko‘rdingmi? — dedi Gryabov xoxolab kulgancha. — Mana, pishirib ye, demoqchi bo‘lyapti. Hu sendaqa tasqarani!.. Bolalarning g‘amini yeyman-da, bo‘lmasa, bunaqa kaltakesakning dumini allaqachon tugib qo‘yardim-a! Shu bolalarni o‘ylamasam, qo‘rg‘onimdan o‘n chaqirim naridan o‘tardi-ya… Burni naq qirg‘iyning tumshug‘iga o‘xshaydi… Beli-chi? Beli yo‘q buning, tik turgan mixning o‘zginasi. Bilsang, birodar, o‘zimga qolsa, shundoq olardimu yerga qoqib kiritib yuborardim. Shoshma-chi… Po‘kak qimirladi, baliq aylanganga o‘xshaydi…

Gryabov o‘rnidan sakrab turdiyu qarmoqni tortdi. Ip tarang tortildi… Gryabov yana bir silkitdi, lekin qarmoq chiqmadi.
— Ilinib qoldi, — dedi u aftini burishtirib. — Toshga ilinib qoldi-yov… Jin ursin…

Gryabovning yuzida iztirob ko‘rindi. Uh tortib, notinch kuymalanib, so‘kishu qarg‘ishni qalashtirib, qarmoq ipini tortib ko‘rdi. Lekin qarmoq chiqavermadi. Gryabovning yuzi bo‘rday oqarib ketdi.

— Savil qolsin! Endi suv kechishga to‘g‘ri keladi.
— Suv kechib yurasanmi, qo‘y bu ishingni!

— Aytaverasan-da, birodar. Kechki payt baliq zo‘r tutiladi… Endi, shu joyda ishning chappa ketganini! Suvga tushamiz endi. Boshqa iloj yo‘q! Yechingim kelmayapti, hech yechingim kelmayapti… Manavi inglizingni ketkizish kerak. Bu turganda yechinib bo‘larmidi. Harna, ayol oti bor buning ham!

Gryabov shlyapasi bilan galstugini yechdi.
— Miss… Xo‘-o‘sh… — deya ingliz ayolga murojaat qildi u. — Miss Tfays! Je vu pri…* Bunga nima desam ekan? O‘zing ayt, nima deb aytsam sen tushunasan, a? Hov, eshityapsizmi, quloqdan bormi?.. Anavi yoqqa! Hu anavi yoqqa keting! Eshityapsanmi?

Miss Tfays Gryabovga ola qarab, nimadir deb ming‘irladi.
— Nima deding? Tushunmadingizmi hali? Bu yerdan yo‘qol, deyapman senga! Hu ana u yoqqa ket! Uyoqqa!

Gryabov missning yengidan tutib, butazor tomonga imo qildi-da, yerga cho‘kkalab ko‘rsatdi, aytmoqchi bo‘ldiki, sen o‘sha yerga borib, butalar panasida mana shunday… panalab tur… Ingliz ayol, qoshlari qahrli chimrilib, o‘zining tilida allanimabalolar deb gapirdi. Mulkdorlarning ikkovi ham piq etib kulib yubordi.

— Shuncha vaqtdirki, buning ovozini birinchi marta eshitishim… Bulbuligo‘yo bo‘lib ket-e! Tushunmaydi! Sen ayt, birodar, bu dardi bedavoga yana nima dey?
— E, qo‘ysang-chi buni! Yur, borib aroq ichamiz!

— Borolmayman, hozir ayni baliq tutadigan payt… Kech tushyapti, axir… Nima qilay endi, birodar, ayt, nima qilay? Kasofat-e! Endi buning ko‘z oldida yechinishga to‘g‘ri keladi.

Gryabov syurtugi bilan nimchasini yechib tashladi-da, qumga o‘tirib, etiklarini torta boshladi.
— Ivan Kuzmich, oshna, — dedi dvoryanlar yo‘lboshchisi piq-piq kulib. — Judayam oshirib yubording, bu ishing borib turgan bedodlik…
— O‘zidan ko‘rsin, kim bunga ruschani tushunmagin, deb edi. Mayli, yechinaveraman, toki ajnabiylarga saboq bo‘lsin!

Gryabov etiklarini, shimini yechdi, so‘ng ishton-ko‘ylaklarini ham sidirdiyu shiryalang‘och bo‘ldi. Otsov qornini changallab qoldi. U kulgi bilan uyatning zo‘rligidan qizarib ketgan edi. Ingliz ayolning qoshu ko‘zlari pir-pir ucha boshladi. Sariq yuzida kibru nafratga to‘la bir kulgi zohir bo‘ldi.

— Sal salqinlab, keyin tushaman, — dedi Gryabov sonlariga shapatilab. — Azizim Fyodor Andreich, sen tushuntirib qo‘ysang bo‘lardi, nega yoz keldi deguncha ko‘kragimga toshma toshib ketarkin, a?
— Tezroq suvga tush yoki kiyinib ol. Hayvon ekansan o‘zi, oshna!

— Bu benomus sal-pal uyalsa qani! — dedi Gryabov cho‘qina-cho‘qina suvga tusharkan. — O‘h, muzdekkina ekan… Qara, qoshini chimirganini qara! Ketmaydi bu… Oyimtilla o‘z xayollarida naq osmonda yuribdilar, olomondan tepada! He-he-he… Bizlarni odam hisobiga qo‘shmaydi bu!

Gryabov tizzagacha suvga kirgach, bo‘ydor qomatini ko‘z-ko‘z qilgandek kerishib oldi-da, do‘stiga ko‘z qisdi:
— Erkaligini Angliyasiga borib qiladi!

Miss Tfays kiprik qoqmay, chuvalchangni yangiladi, odatdagicha bir marta esnab olib, qarmog‘ini suvga tashladi. Otsov teskari o‘girildi. Gryabov ilinib qolgan qarmog‘ini topib, suvga bir sho‘ng‘ib oldi-da, pishillagancha daryodan chiqdi. Oradan ikki daqiqa o‘tar-o‘tmay, u xuddi boyagiday, qumga chordona qurib o‘tirgancha baliq tutar edi.

______________
* Iltimos qilardimki… (frans.)

Manba: “Sharq yulduzi” jurnali, 1985 yil, 10-son.

LATTA
Odil Rahimiy tarjimasi

Yaqinda men bolalarimning murabbiysi Yuliya Vasil`evnaga haqini berish uchun kabinetimga chaqirdim.
— O’tiring, Yuliya Vasil`evna! — dedim. — Sizga pul kerak bo’lsa ham, soddadilligingizdan o’zingiz so’ragani uyalasiz… qani, o’zaro hisoblashib chiqaylik-chi. Maoshingizni har oyga o’ttiz so’mdan gaplashgan
edik…

— Qirq so’mdan…
— Yo’q, o’ttiz so’mdan… Menda yozilgan… Men murabbiyalarga hamma vaqt o’ttiz so’mdan to’lab kelganman. Xo’-o’sh, siz bizda ikki oy turdingiz…

— Ikki oy-u besh kun…
— Menda yozilgan. Rosa ikki oy… Demak, sizga oltmish so’m tegadi… Siz Kolya bilan yakshanba kunlari mashg’ulot o’tkazganingiz yo’q, o’sha kunlari dam oldingiz, shuning uchun to’qqiz yakshanbani chiqarib tashlaymiz… Uch kun bayram…

Yuliya Vasil`evna birdaniga qizarindi, kuylak burmasini g’ijimladi-yu, lekin hech nima demadi!..
— Uch bayram kuni… Demak, o’n ikki so’m… Kolya kasal bo’lib qolib, to’rt marta dars bo’lmadi, o’sha kunlari siz mashg’ulotni faqat Varya bilangina o’tkazdingiz… Uch kun tishingiz og’ridi, xotinim peshindan keyin uyga qaytishingizga ijozat berdi… O’n ikki so’m va yetti so’m, demak, yana o’n to’qqiz so’mni chiqarib tashlaymiz… Qoladi qirq bir so’m. To’g’rimi?

Yuliya Vasil`evnaning chap ko’zi qizarib, yoshga to’ldi. Iyagi titradi, asabiylashib yo’taldi, burnini qoqdi, lekin g’ing demadi.
— Yangi yil oldidan bir tarelka bilan chashkani sindirdingiz. Bu ikki so’m deylik, idishga familiya yozilgan edi, qimmatroq bo’lsa ham, mayli, roziman! Bizning haqimiz kimlarda ketmagan deysiz! So’ngra sizning beparvoligingiz natijasida Kolya daraxtga chiqib, kamzulini yirtib tushdi, bu ham o’n so’m… Yana sizning yaxshi qaramaganligingiz natijasida uy xizmatchisi Varyaning botinkasi o’g’irlangan. Axir, siz maosh olasiz, shularning ustidan nazorat qilib turishingiz kerak. Demak, yana besh so’m… O’ninchi yanvarda mendan o’n so’m qarz oldingiz…

— Men olganim yo’q, — dedi Yuliya Vasil`evna, sekingina.
— Menda hammasi yozilgan.
— Xo’p, mayli… yaxshi.
— Qirq bir so’mdan yigirma yetti so’mni chiqarib tashlasak, o’n to’rt so’m qoladi…

Murabbiyning ikki ko’zi jiqqa yoshga to’ldi… Uzun, chiroyli burni terlab ketdi. Bechora qiz!
— Men faqat bir martagina oluvdim, — dedi u, qaltiroq tovush bilan. — Bekachingizdan faqat bir marta uch so’m olganman, xolos… Shundan boshqa pul olganim yo’q…

— Hali shundaymi? Men buni yozib qo’ymagan ekanman! O’n to’rt so’mdan uch so’mni chiqarsak — o’n bir so’m qoladi… Oling pulingizni, jonim! Mana, uch… uch… uch… bir, tag’in bir so’m… oling!

Men unga o’n bir so’mni berdim… Pulni titroq qo’llari bilan olib, cho’ntagiga soldi.
— Mersi! — dedi pichirlab.

Men o’rnimdan sakrab turib ketib, uy ichida yura boshladim. Juda jahlim chiqib ketgan edi.
— Nega menga «mersi» deysiz? — dedim.
— Pulingiz uchun…

— Axir, pulingizni o’g’irlab o’tiribman-ku, men sizni taladim-ku! Pulingizni o’g’irladim! Nega tag’in menga «mersi» deysiz?
— Boshqa joylarda menga shuni ham berishmas edi…
— Berishmas edi? Ajab emas! Men sizga hazillashdim, sizga unutilmas saboq berdim. Sizning sakson so’m pulingizni beraman, ana, konvertga solib tayyorlab qo’yganman. Odam ham shunday latta bo’ladimi? Nega haqingizni talab qilmaysiz? Nega tek turasiz? Bu zamonda odam o’tkir tishli bo’lishi kerak!

Odam shunday bo’shang bo’ladimi?

U bo’shashib kuldi. Uning yuzidan: «bo’lishi mumkin!» degan ma’noni uqdim.

Unutilmas saboq uchun undan kechirim so’radim-da, qo’liga sakson so’mini berdim. U qo’rqa-pisa chiqib ketdi… Uning ketidan qarab turib: bu dunyoda kuchli bo’lish oson ekan! — deb o’yladim.