29 январь — атоқли рус адиби Антон Павлович Чехов таваллуд топган кун
Чехов шахси ва ижодиёти ҳақида ўйлаганда, бир ривоят эсга келаверади. Эски Хитой подшоларидан бири туш кўриб, эртаси вазирига “Мамлакатдаги ҳамма зўр мусаввирларга етказинг, менга Ой гардишини кесиб ўтган бир қуш сувратини чизиб берсин. Кўрик ўтказиб, ғолибга мукофот берамиз”, дебди.
Иброҳим ҲАҚҚУЛ
ҲАЁТ САНЪАТКОРИ
‘Қани эди, барча одамларнинг ғам-ғуссаси меники бўлса…»
Сирри САҚАТИЙ
Ҳамма халқнинг ўзига хос адабиёти бор. Аммо миллий адабиётни дунё бадиий тафаккури мақомига олиб чиққан миллатлар унча кўп эмас. XIX асрга келиб рус шоир ва адиблари жаҳон адабиётининг олдинги сафларидан жой эгаллай бошлади. Пушкин, Лермонтов, Гоголь, Тургенев, Толстой, Достоевский… Буларнинг ҳар бири миллат ва адабиёт деб яшаган издош, сафдош, ҳаммаслак даҳолардир. Адабиёт ва санъат ўша даврда хор-зорликдан дили ғам-ғуссага тўлиб кетган рус халқи ҳимоясига ярайдиган даражада кучга эга эди. Эркин фикр, ҳақ сўз ифодаси энди ваҳима туғдирмас, қўрқув, риё ижод аҳли учун иснод ҳисобланадиган очиқ кунлар бошланган, ҳақсиз-ҳуқуқсиз яшашдан тўйган, бефарқликка кўниккан одамлар қалбига адабиётдан ойдин бир нур оқиб келар эди. Бу дунёга нимага келиб, не мақсадда яшаб, қандай аҳволда ўлиб кетаётганини ҳам идрок қилмай қўйган халойиқ онгида тубдан янгиланиш кузатиларди.
Рус халқининг ўзини танишини тезлаштирган санъаткорлардан бири Антон Павлович Чехов эди. Айтайлик, Чехов нигоҳида “бутун Россия — қандайдир мумсик, дангаса, мешчан одамлар мамлакати” ўлароқ кўринган бўлса, бунинг сира ажабланарли жойи йўқ. Ижтимоий, ахлоқий, маданий ва маърифий таназзулга йўлиққан мамлакатининг аҳволини бошқалардан кўра у теранроқ англаган. Унга чин дилдан куйиниб, эл бошига ёғилган бири биридан машъум кулфату ҳасратларга ўзича чора излаган. Юртига, элига муҳаббати — энг аввало, Чеховнинг улар ҳақида ёлғон гапирмагани, бир жумла бўлсин, ёлғон ёзмаганида. Шунинг учун унинг “панжасига панжа урмоқ” ниҳоятда қийин!
Ҳаётга ҳаёт кўзи билан қарагил! Воқеликдан топмаган нарсангни мавҳумот дунёсидан ахтарма! Одамни ҳайвондан фарқлашда ҳеч адашма! Ана шунда асл моҳиятга етмоғинг мумкин. Моҳият эса сен ўйлагандан кўра беҳад чуқур ва мураккаб. Нима бўлмасин, инсонни маънодан маҳрум этма! Атрофинг маънисиз кимсаларга нечоғлиқ тўлиб-тошмасин, етук Шахс орзусини бой берма! Майда одам уруғи урчиб кетдими — дахлсиз ҳақиқат қолмайди, ҳамма нарса парчаланади…
Чехов асарларини, хусусан, ҳикояларини ўқиганда, айнан бўлмаса ҳамки, ана шунга яқин ва ўхшаш овозлар баралла эшитилиб туради. Дарвоқе, адабиёт майдонига эндигина кириб келаётганидаёқ Антоша Чехонте дафъатан “Мен ҳаётни ёзаман!’’ деган. Сўнгги нафасигача аҳдига содиқ қолган Чехов реализмининг ўзига хослиги ҳам, қандайдир алоҳида куч-қувватга эгалиги ҳам ана шунда.
Антон Паалович Чехов 1860 йил, яъни бундан бир ярим аср муқаддам Таганрог шаҳрида савдогар оиласида дунёга келган. Дастлаб шу шаҳардаги гимназияда таҳсил олиб, сўнг Москва университетининг тиббиёт факультетини тугаллаган. Ҳаётни билиш, айниқса, қишлоқ одамлари турмушини миридан сиригача ўрганишда врачлик касби унга қўл келган. Фақат вужуд хасталикларигагина эмас, қанчадан-қанча маънавий-ахлоқий касалликларга ҳам у адашмай «ташхис” қўйган. Рус адабиёти ўз тарихида бундай сезгир, билағон «табиб — ташхисчи”ни кўрмаган десак, ғалат бўлмас. Чеховнинг илк асарлари “Осколки”, “Стрекоза» журналларида босилади. “Мельпомен эртаклари”, “Олақуроқ” номли тўпламлари эса унинг истеъдодига қизиқишни кучайтириб юборади. Мактубларидан бирида у “Мен узун воқеалар ҳақида қисқа ёзишни биламан”, деган эди. “Чиновникнинг ўлими”, “Хамелеон”, “Унтер Пришибеев”, “Семиз ва ориқ” ва бошқа ўнлаб “чертса жаранглаб турган “кафтдеккина” (А.Қаҳҳор) ҳикояларида Чехов айнан ихчам шаклда қандай ёзиш ва жонли характер яратиш санъатини намойиш эта олган.
Чехов тажрибаларини адабиётдаги янги ҳодиса сифатида таърифлаган адиблар кўп. Улардан ҳеч қайсиси Лев Толстой қадар топиб айтолмаган: “Чехов — прозадаги Пушкин”. Бошқа бир ўринда у Чеховни на Тургенев, на Достоевский, на ўзига (Толстойга) қиёслаб бўлмаслигини таъкидларкан, “Чехов — ҳақиқий санъаткор: уни бир неча маротаба такрор ўқиш мумкин”, дейди. Чинакам санъат асари шундай бўлади. Кўп ижодкорларнинг ёзгани ҳатто бир бора ўқишга ҳам ярамайди. Нима учун? Адабиёт — ёзиш, тинимсиз ёзавериш “дастгоҳи” эмас. Адабиёт — образ орқали кўнгил оламини очиш, руҳни сўзлатиш санъати.
“Нимани кўрсанг, нимани қалбан ҳаққоний ва самимий ҳис қилсанг, шуни ёзиш керак, — дейди Чехов. — Мендан гоҳо у ёки бу ҳикоянгизда нима дейишни кўзлагансиз, деб сўрашади. Бунақа саволларга мен жавоб бермайман. Менинг вазифам — ёзиш… Жонли, ҳаётий образлар фикрни шакллантиради, фикр ўзи эса ҳеч вақт образ яратмайди”. Чеховнинг ҳар бир асарида фикр образдан туғилади. Образнинг туб асоси эса — ҳаёт ва ҳақиқат.
Анча йиллар муқаддам “Ҳасрат” ҳикоясини ўқиганимда кўнгилга “Одам ҳам шунчалик ночор, шу қадар абгор бўлэдими?” деган савол санчилган эди. Иона Потаповнинг қаҳратон қиш кечасидаги аҳволини ўйласам, ҳозир ҳам ғалати бўлиб кетаман. Ҳасратингни айтсанг-у, эшитувчи топилмаса, ғам-ғусса ё мусибатингни атроф-муҳитдагилар бир чақага ҳам арзитмаса — қанақа жамият бўлди бу? Иона Потапов деганимиз яккаю ягона ўғлидан ажралган бир извошчи. Бошига тушган кулфатни извошига чиққанларга айтиб, юрагини бўшатмоқчи. Бироқ у шунчалик нодон, маҳдудки, ўғлининг нима касалдан ўлганини ҳам билмайди. Ақли етгани — “Худонинг хоҳиши-да” демоқ, вассалом. Боласининг ўлими сабабини билмаганидек, бошқалар уни ҳурмат-эътиборга лойиқ кўрмаслигига сабаб нима эканини ҳам Иона хаёлига келтиролмайди.
Бошда унга раҳмингиз келади, ғарибу нотавонлигига ачинасиз. Ҳикоядаги воқеа ва муносабатларни мушоҳададан ўтказа бошлагач, фикр қандайдир тескарига қараб оғишини сезасиз. Дарҳақиқат, кимга нима гап айтишни ҳам билмайдиган, дуч келганга дардини дастурхон қилиб, мазахга ҳам, устидан кулишларга ҳам “ҳи-ҳи” деяверадиган кимсанинг ўзи ким? Унинг аҳволига нега ачиниш керак? Шу саволлар устида бош қотираркансиз, Ионанинг ғурури, ор-номуси, қадр-қиймати аллақачон лаҳадга тиқилгани, ўғил вафоти бунга бир “эслатма”лигига амин бўласиз. Иона — ношуд, ночор, ташландиқ, Иона — бадбахт, кулфатзада… Буларнинг бари тўғри. Лекин унинг ботинидаги одамлик жавҳари қани? Одам сифатида у суянадиган маъни қаёнда?
Извошчида булар йўқ, эҳтимол азалдан бўлмагани учун ҳам у шу ҳолга тушгандир. Аҳволини англаб, ўзига ўзи ёрдам беролмайдиган тирик махлуққа шафқат қўлини чўздинг нима-ю, чўзмадинг нима — барибир у камситилиш, эзилишга маҳкум. Адиб дилини тилка-пора қилган исмсиз ҳасрат — ана шу! Ҳикоя тагқатламида қанчадан-қанча ионаларнинг тақдири, фожиаси яшириниб ётганига шу боис ҳам шубҳа қилмайсиз. Бундай асар ёзиш нақадар қийинлигини ўйлаб, “Ҳа, бу — Чехов- да…» дейсиз.
Август оқшомларидан бири. Ҳаво салқин. Ҳаммаёқ зах. “Ёшгина дуб дарахти” остида бир ўлик ётибди. Унинг қошида икки мужик “навбатчилик» қиляпти. Бири — мўйлови энди сабза урган ўспирин, иккинчиси — эчкисоқол, ориққина чол. Исми, иши, яшаш шароитини айтмасангиз, бу мужикнинг ҳам ақл-фаросати Ионаникидан фарқланмайди. Тутуриқсиз гап- сўзларига тоқат қилолмаган ўспирин унга мана бундай дейди: “Миянгни мундоғ қўзғатиб кўр, Сёма!.. Бирон яхши гап эшитсанг, маънисини топишга урин, миянгга жойлаб ол, қайта- қайта ўйлаб кўр… Мабодо тушунмасанг, мияни ишлатиб, бош қотириб астойдил уринсанг — топасан, гапнинг мағзини чақасан… Ақл деган нарсани ўзингки ҳаракат қилиб топмасанг, дунёдан бенишон, шу тентаклигингча ўтиб кетасан…”
Ҳикоянинг номи — “Жонсиз тана”. Лекин ўқувчини “жонли тана», яъни Сёманинг марҳумдан нима фарқи бор деган савол ўйлатади… Албатта, одам ўз-ўзидан беақллик, гумроҳлик ботқоғига ботмайди. Чехов бунда, хусусан, қашшоқлик ҳодисасига урғу беради.
“Агар муҳтожлик, қочиб қутулиб бўлмайдиган даҳшатли қашшоқлик бўлмаса, бу дунёда турмуш нечоғлиқ гўзал бўларди» (“Мужиклар”). Умуман олганда, бу — ҳақ гап. Ҳаётда хору зорлик, тенгсизлик, ғам-андуҳ аксарият қашшоқликдан юзага келади. Қашшоқлик, камбағаллик ҳукм сурган жойда одам ва одамийликнинг эмас, пулу бойликнинг қадри осмонга кўтарилиб, фақиру фуқарога турмуш дўзахга айланади. Аммо ақл-идрок, меҳнат-машаққат билан бу “дўзах»дан қутулиш мумкин. Моддий муҳтожликка маънавий ночорлик қўшилиб, кейингиси олдингисини эргаштирса ва кучайтирса-чи? Инсон шунчалик тубанлашадики, ҳатто ҳайвон ҳам унинг кунига дод дейди. Ўша кезларда расмиятчилик, инсонга бепарво муносабатда бўлиш рус халқини қуршаб олган бадбахтликларнинг бош асосларидан бирига айланган эди. Хусусан, давлат ва ҳокимият идораларида хизмат қиладиган амалдорлар худди шу “асос»нинг жонли тамсилчилари эди. Ана шунақа ҳолат, аянчли манзаралардан ҳам адабиёт нигоҳини четга бурмаслиги, қайси бир шаклда бўлмасин, уларга муносабат кўрсатиши лозим. Шунда ҳаққоний битилган мўъжазгина асар ҳам ўқувчи қалбида тубанликка қарши бир дунё таассурот уйғотиши ҳеч гап эмас.
Чехов яратган турли мавқе ва нуфуздаги чиновнику чиновникчалар образи салтанат ва халқ танасига канадай ёпишиш оқибатларини кенг муҳокама қилишга ундайди. Ўша кимсалар дунёқараши ва дилидаги майдалик, қувлик, бачканаликларни Чехов шу қадар маҳорат билан фош этадики, улардан айримларини одам демоққа ҳам тил айланмайди.
Ҳуқуқсизликда кун ўтказиб — ҳуқуқсизлигини, қулликда яшаб — қуллигини, йўқсиллик қаърига тушиб, хору зорлик сабабларини англаёлмаган халқнинг елкасига миниб олиш қийин эмас. Қийини — миллион-миллион одамни тобелик, мазлумлик кўникмасидан қутқазиш. Чунки бу машъум ҳолат инсон ботинида томир отади. Шунинг учун зоҳирий душманлик ва зулмга нисбатан инсоннинг ўзи ўзига раво кўрадиган (албатта ғайришуурий тарзда) нодонлик ва мутелик минг бора хавфлироқ. Одам боласи Ўзни билишга интилмаса, тамом — ўқиш дейсизми, фикрлаш ё меҳнат қилиш дейсизми, ҳамма-ҳаммаси ўткинчи майлларга таянади, холос. Бундай ҳолатда инсондан ҳар нимани талаб қилиш мумкиндир, ёлғиз бир нарса — маънода собитликни кутиб бўлмайди. Бағоят мураккаб, зиддиятли шу ҳақиқат Чеховнинг кўпгина ҳикояларида бадиий талқин қилинган. Шулардан бири — “Қайлиқ”. Ҳикоя бош қаҳрамони Надя — ёзувчи орзусидаги образ.
Ёшликнинг орзу-истаклари ўзгача бўлади. Надя ҳам ўн олти ёшида эрга тегишни “зўр эҳтирос билан орзу қилиб”, йигирма уч ёшида олий маълумотли филолог, аммо бекорчи Андрей Андреич деган бир гапдон йигитга унаштирилади. Қиз ва йигит бир-бирига ёққан, албатта. Аҳду паймон қилиниб, тўй муддати ҳам белгиланади. Надя кутган хотиржамлик, хурсандлик ўрнини ғашлик, маҳзунлик эгаллай бошлайди. Негаки, бу хаёлпараст қиз сира ўзгармайдигандек туюлган якранг ҳаёт, атрофдаги одамлар тўғрисида, ўзи билиб-билмай, мустақил фикрлашга киришган. Тўй яқинлаганда Москвадан меҳмонликка келган Александр Тимофеевич, «содда қилиб айтганда Саша» деган йигит билан бўлган мулоқотлар Надянинг кўнглидаги фикр учқунларини гўё алангалатиб юборади. Қиз беихтиёр кўп нарсадан маъно излашга тушади. Қарангки, доим “ўз онасини ажойиб, тенги йўқ аёл деб ўйлаган Надя, энди қанча ўйламасин, унинг содда, оддий ва бахтсиз бир аёл эканини билмай келганига” ҳайрон қолади. Шунингдек, қайлиғининг севги нари турсин, оддий ҳурматга ҳам арзимаслигини англаб етади. Хуллас, эрк, шоду хуррам яшашга имкон берадиган янги бир ҳаёт орзуси билан у шаҳрини тарк этиб, Петербургга жўнайди. Чехов замонида бундай мушоҳадачи кишиларга жамият телбага қарагандай қараб, жиннидан қочгандай улардан ўзини четга тортган. “Олтинчи палата”даги шўрлик дўхтир Андрей Ефимичнинг ўзи ҳақидаги эътирофларини бир эсланг. “Мен зарарли ишга хизмат қилмоқдаман, —дейди у, — ва ўзим алдаётган одамлардан ойлик олмоқдаман, мен виждонсизман…” Виждоннинг оғзига латта тиқилган жамиятда бундай гап бомба портлашидан ҳам ёмон эшитилади. Ҳолбуки, “виждонсизман” дейиш ўзгага эмас, одамнинг ўзига берилган баҳо. Демак, исён хавфи — виждонда…
Чехов ижодининг ўзига хослиги ҳақида сўзланганда, ҳаётдан одамга эмас, балки одамдан воқеликка ўтилганини инобатга олиш лозим. “Ҳаёт нега бундай?” Бу саволга жавоб беришдан олдин адиб “Нега одам бундай?” деган саволга жавоб ахтаради. “Нарса — ўзида” дейилганидек, асосий бахтсизлик, ғам-ғуссаларни Чехов одамнинг ўзидан, банданинг бандага ўтказган зулмидан қидиради. Инсон ўзи маънан мажруҳ, зерикарли бўлгач, ҳаёт нечун қувончли кечсин? Инсондаги бемаънилик — турмушдаги барча мусибат, азобу алам ва ҳақсизликларнинг тамали. Зеро, сийрати маъно-моҳиятдан йироқ инсон — ҳайвони нотиқа, яъни сўзлагувчи ҳайвондир. Турли табақага мансуб шунақа кимсалар аҳвол-руҳиясини тасвирларкан, ёзувчи уларни очиқ айбламайди, ҳақиқий аҳволни билмасликни, унга молдай кўникишни қоралайди.
Чехов ҳикояларининг маъно-мантиғини бир- бирига улаб, яхлит ғоявий манзара юзага келтирилса, ижтимоий, сиёсий, маданий, ахлоқий-маънавий муносабатлари чок-чокидан титилиб, руҳан хасталанган жафокаш Русия “Олтинчи палата”дан фарқланмай қолади. Кимни кузатманг, ё онг, ё хулқ-атвор, ё мафкура, ёки саъйҳаракатида бир иллат, бир тубанликни кўрасиз. Зиёли — авомдан, олим — золимдан, диндор амалдорларидан баттар. Ақл-идрок разолатга чўкиб, эркин фикр қувғинга учраб, одам ўзлигини бой берганда жамият қандай бузуқликлар гирдобида қолишини Чехов шафқатсизлик билан тасвирлаганки, бундан норозилик қаҳр, гоҳо дарғазабликка кўтарилади. Чехов эса “ойни этак билан ёпиб бўлмас”лигини ҳар сатрида исботлаб боради.
Жиноятчилар ҳаётидан роман ёзадиган бир ёзувчи полиция изқуваридан “сиз мени муттаҳам ва дайди одамлар маконига олиб боринг”, “қотилларнинг бир неча тоифаси билан таништиринг”, “яширинча иш тутадиган фоҳишахонага ҳам кириб чиқсак”, деб илтимос қилади. Бунга изқувар “жоним билан”, “буниси ҳам мумкин”, дея жавоб қайтаради. “Шундан кейин ёзувчи ўзини қалбаки пул ясовчилар, ўғрилар, товламачилар, қўшмачилар…” билан учраштиришни сўрайди. Бунга ҳам “хўп бўлади…”, “истаганингизча топилади…” деган жавоб олади. «Яна бир илтимос, — дейди ёзувчи. — Мен романимда боягиларга қарама-қарши икки-уч яхши инсон образини бермоқчиман. Шунинг учун сиздан ўтиниб сўрайман, менга икки-уч яхши, соф виждонли одамни ҳам кўрсатсангиз…”
Полиция изқуварини, “соф виждонли одам” ибораси сергак торттириб юборади. Нафаси ичига тушиб, бир зум хаёлга берилади ва “ҳм… —дея ғулдираб, — яхши, қидириб кўрамиз!” дейди. Бор гап шу. “Анқонинг уруғи” деб номланган бу лавҳада неча китобнинг мазмуни мужассамланганини, менимча, ҳар ким ҳам айтиб беролмаса керак. Бундан ташқари, соф виждонли, ростгўй кишиларни қидирув нима натижа берарди — бу ҳам мубҳам. Ростликка, покликка даъвогарлар ҳар қадамда учраган. Аммо…
“Зерикарли воқеа” ҳикоясининг асосий қаҳрамони машҳур профессор, баобрў советник Николай Степанович “Менинг олимлик номимда ҳеч қандай доғ йўқ… Бу ном — мусаффо ном”, дея керилиб юради. Умр шоми ёвуқлашганда профессор ҳеч кутмаган аччиқ ҳақиқат юзага чиқади — билсаки, у бесамар илмга умрини қурбон этиб, майдалашиб кетган даққи бир кимса экан. Мана, ўзини талантли, меҳнатсевар, тарбия кўрган, камтарин, ҳалол деб юрган бир олимнинг ички қиёфаси!
Чехов тип яратишда тенгсиз санъаткорлардан. Асарларидаги “мўминлиги туфайли шахсини йўқотган”, “ўта кўнгилчанлиги сабабли кучсиз ва характерсиз бўлиб қолган», “майдагап, ожиз бир киши» каби қайд ва таъкидлардан ҳам типик қиёфалар кўзга кўрина бошлайди.
“Енгилтак” ҳикоясидаги Ольга Ивановна чиндан ҳам енгилтак, ҳавойи. Адиб сўзлари билан айтганда, “арзимаган ҳавасга учиб, бутун вужудини ёпишқоқ, ифлос бир нарсага булғаган» доғули хотин. Аммо ён-атрофдагиларда у жозибали, ақлли ва истеъдодли аёл ўлароқ таассурот уйғотади. Ашула айтиб, рояль чалиб, расм чизар, ҳайкал ясар экан, бу ишларни хоним боплаб бажаради. Ҳикоя аввалида ёзувчи мафтункор бу жувон “таланти”нинг бир хусусиятини алоҳида таъкидлайди: “Бирон кишининг сал донғи чиқса борми, тамом, Ольга Ивановна у билан дарҳол танишарди, бир кундаёқ дўстлашарди ва уйга таклиф қиларди. Ҳар бир янги таниш топган куни унга чинакам байрам эди. У машҳур одамларни илоҳийлаштирар, улар билан фахрланар ва уларни ҳар кун кечаси тушида кўриб чиқар эди».
Машҳур кишиларга ошуфталик барча замонларда бўлган. Бироқ шахсий ғараз, манфаат юзасидан ўлиб-тирилиб “улуғ киши»га тармашиш, “коса кўзанинг лабига” тегар-тегмас эса ундан воз кечишдек юзсизлик ҳеч қачон ўтган асрдагичалик удумга айланмаган бўлса керак. Бора-бора айб ҳам саналмай қолган бу хулқий хасталик хусусида фикр юритсангиз, Чеховнинг ҳис-туйғу тадқиқотчиси сифатида қанчалик йироқларни кўра билганига қойил қоласиз.
Характер яратиш дегани нима ўзи? Жўнгина қилиб айтганда, одамда маъно борми, йўқми — аввало, ана шуни топиш. Қолгани ўз-ўзидан ўнгланиб кетаверади. Чунки одам чинакам фикр ҳаётига эришмас экан, икки дунёда ҳам маъно соҳиби бўлолмайди. Чеховнинг ҳикоя, қисса, драмаларидан келиб чиқадиган катта бир хулоса—ана шу! “Чайка”даги ёзувчи Тригориннинг ўзи тўғрисидаги мулоҳазалари ёдингиздами? Аркадинанинг мақташларига жавобан у “Менинг иродам йўқ… ҳеч қачон менда шахсий ирода бўлган эмас. Бўш, ланж, ҳамиша бўйсунувчи одамман…», дейди. Ёзувчими, олимми, оддий зиёлими — Чехов улардан худди шундай очиқликни талаб қилган. Талаб баробарида ўзи ўрнак ҳам кўрсатган. Адиб яшаган замонда ҳаётига макр-ҳийла қўшилмаган, ижодига сохта кўтаринкилик аралашмаган иккита санъаткор бўлса, бири — Чехов. Битта бўлса, у ҳам Чехов.
Қалбининг қайси бир бурчакларида ҳатто Толстойда ҳам улуғлик ҳавоси сезилади. Толстойдек шахсият соҳиби учун бу айб ҳам саналмас. Лекин Чеховнинг табиати барибир бошқача. Унинг шахси ҳаёт тупроғида илдиз отган азамат дарахт кабидирки, ҳар шохи, бутоғи, ҳар япроғидан ҳаёт товуши, нақадар зерикарли бўлмасин, тириклик садоси эшитилади. Толстой бобо “Чехов — ҳаёт санъаткори” деганда тўла ҳақдир.
Адабиёт ва санъатга кўнгил боғлаган киши, шак-шубҳасиз, Чеховни яхши кўради. У ўз шахсига эътиборни жалб этмайдиган, яъни имкони етгани қадар “мен»ини яширадиган ёзувчилардан. Шунга қарамасдан, асарларини ўқиб, чуқурроқ англаганингиз сари айнан адиб шахсига қизиқишингиз кучаяди. Бу бетакрор Шахс рус халқи ва адабиётининг бебаҳо бойлигидир.
Она шаҳри Таганрогда камбағалларнинг фарзандлари учун мактаб очиши, касалхона ва муҳташам кутубхона қуриб бериши унинг жамиятда чинакам жавонмард бўлганини тасдиқлайдиган далиллардир. Чеховдаги ботиний маданият, тил ва дил бирлиги, мушоҳададаги тиниқлик, туғма камтарлик ва хокисорлик, уят ва ҳаё ҳиссининг баландлиги — буларни санаб саноғига, айтиб адоғига етиб бўлмайди. Чехов дунёдан ахтарганини сийратидан топган, аммо топганини бирор бандага сездирмаган. Унинг камсуқум, камгап, тортинчоқлиги шундан бўлиши керак. Бошидан кечирган қийинчилик, бахтсизлик ва омадсизликлар Чеховни сабр одами, ҳамма нарсага тик қарай оладиган кучли ирода соҳиби эканини кўрсатади. Чунки у ҳис-туйғуларни бир “марказ»га жамлаш, иродани кемиргувчи майл ва тушунчалар билан ҳеч муроса қилмасликнинг уддасидан чиқа олган. Чеховда манфаатпараст, сердаъво, майда “мен”чаларнинг йўқлиги ва у ўзини тўла-тўкис ижодга бағишлай олганининг асосий сабабларидан бири ҳам ана шу.
Бу дунёда ҳар ким ўз йўлини топиши ва шу йўлдан юриши, ҳар бир юрак ўзининг нуридан мунаввар бўлиши керак шунда ҳаёт бойийди, кўркамлашади, яшаш роҳатга тўлиб боради. Чеховнинг орзуси ва идеали шу эди. Унингча, одамларни омадли ва омадсизларга ажратиш — инсон табиатига тор ва юзаки қараш бўлиб, инсоний моҳиятни теран тушунишга тўсқинлик қилади. Зоҳиран иши юришган ва омадли кўринган кимсалар Чехов ҳикояларида муваффақият, омад “тўн”ларининг четга улоқтирилишини ҳатто сезмайдилар ҳам.
Инсон ички дунёсини ёритишда қанчалик илгариламасин, бадиий ижод, истеъдод, ёзувчилик меҳнати тўғрисида сўзлашни у мутлақо ёқтирмаган. “Мен ёзувчиманми? Нимага ёзишим керак? Ижодкорнинг бош вазифаси нимадан иборат?” деган саволлар унга тинчлик бермаган. Унинг адабиётга қараши мутлақо холис, тамасиз бўлган. Шундан у ютган, нима ёзса — чўчимай, бировга ёқиш ёки ёқмаслигини ўйламай ёзган.
“Мунофиқлик, бефаҳмлик, ўзбошимчалик ёлғиз савдогарлар хонадони ва жамоаларида ҳукм сураётгани йўқ, — дейди Чехов, — уларни мен илм-фанда, адабиёт ва ёшлар орасида кўриб турибман…”. Булардан кўз юмган жойи борми унинг? Бўлганида, илм ва адабиёт аҳлидан бири уни — динсиз, бошқаси — ғоясиз, яна бири истеъдодсиз дея таҳқирламаган бўларди…
Дунё танқидчилиги ва адабиётшунослигида ишлатилган «изм»-“изм”лар мабодо бир жойга йиғилса, адабиёт ҳаётига хавф соладиган баҳайбат бир уюм пайдо бўлиши ҳеч гап эмас. Тўғри, илм тили, маълум бир маънода, истилоҳ, турғун ибора экани шубҳасиз. Айни чоқда термин билан фикрлаш, қолиплашган қуп-қуруқ мулоҳазаларни илгари суриш адабиёт ёки ўқувчига фойда етказишига ишониш ҳам қийин. Рус файласуфи Л.Шестов “Гўзаллик ҳақида сўзлаш — энг бўлмағур иш: аввало гўзалликни яратиш керак. Ҳанузгача ҳеч бир эстетик назария санъаткор фикр- туйғуси қаёққа йўналади ва ижодий фаолиятининг чегараси қаердалигини аниқ белгилай олгани йўқ”, дейди.
Ҳақиқатан ҳам шундай. Қийинни — қийин, мураккабни — мураккаб демаса, илм аҳли орасида хаёлига келганини вайсайдиганлар кўпайса кўпаядики, камаймайди. Сўзни, туйғуни ҳис қилмаган олим — гўзаллик ва адабиётнинг ғаними. Ҳис қилиш — ўқиш, ўрганиш билан эришиладиган малака эмас, у ҳам бир истеъдод. Бўлмаса, ўша файласуф, мутафаккир Шестовнинг ўзи Чеховни “Инсоний умид қотили” деб айблармиди?!
Рус адиблари орасида ҳаёт чоғларида қаттиқ танқидга учраганлардан бири ҳам Чехов. Скабичевский деган танқидчи ҳатто “Чехов ичкилик ичиб-ичиб бир деворнинг тагида ўлиб кетади», дея «башорат” ҳам қилган экан. Қизиғи шундаки, танқид ва танқидчилик дейилганда Чехов фақат шу гапни эслаган: “Ҳикояларим ҳақидаги танқидларни йигирма беш йилдан буён ўқийман, лекин бирор фойдали йўл-йўриқни эслаёлмайман, бирор яхши маслаҳат эшитганим йўқ. Фақат бир вақтлар Скабичевский айтган гап менга таъсир қилган: у мени маст ҳолда девор тагида ўлиб қолади, деган».
Китобхоннинг ўзи тиллони мисдан фарқлай олса-ку, муаммо йўқ — яхши китоб ўқувчисини топиб, яроқсизи четга сурилаверади. Таассуфки, истеъдодли ижодкор кўп бўлмаганидек, истеъдодли ўқувчи ҳам кам. Адабий танқид кўпинча шу “бўшлиқ”ни забт этиб, ҳақиқий ижодкорни бемалол камситиб, истеъдодсиз ва ўртамиёначиларни кўкларга кўтараверган. Бадиий ижод сир-асроридан бехабар, адабиётни ҳис қилишга ожиз китобхон нима қилади? Ҳар бир номдор олимнинг мақтовига ҳам, танқидига ҳам лаққа тушади. Лекин ўзини ўзи камситганини, юрак қони билан битилган китобни ҳузур қилиб ўқимаслик фикр ҳаёти учун қандай йўқотиш эканини тушунмасдан, кўр-кўрона ишонади. Чеховхонликда ҳам ўтмишда шундай бўлган. Қанча ўқувчи ўшанда “Чеховнинг пьесалари — бўш жойдаги фожиалар”, деган фикрни қабул қилган бўлса, демак, уларнинг ҳаммаси чалғиган. “Олчазор», “Ваня тоға», “Чайка”, “Уч опа-сингил» — булар ҳозир дунё театрлари нигоҳини ўзига қаратиб турган асарлардандир. Шуни таъкидлаш жоизки, Чехов ижодига совуқ ва бирёқлама муносабат шўро тузуми даврида ҳам, аниқроғи, то Сталин вафотига қадар сезилиб-сезилмай давом этган. Унинг китобларига қизиқиш, меросини илмий тадқиқ қилиш ва нашр этиш ишларида кейинчалик юксалиш бошланиб кетди. Чеховшунослик рус адабиётшунослигининг энг жўшқин тармоғи сифатида эътибор қозонгани адабиёт ва илм аҳлига бугун яхши маълум.
Чехов ва ўзбек адабиёти масаласига келсак, бу алоҳида ва мароқли бир мавзу. Чехов адабий меросини ўқиб-ўзлаштириш, турли жанрлардаги ижод намуналарини таржима қилишда юртимизда қувонарли ишлар амалга оширилган. Ўтган асрнинг қирқинчи йилларида улуғ адибимиз Абдулла Қаҳҳор “Ҳозир бизда чеховчилик бошланаётир”, деган эди. Ушбу ҳаракатнинг бошида Абдулла Қаҳҳор турганидек, кейинроқ Чехов “Танланган асарлар»и уч жилдлиги нашрига ҳам унинг ўзи бош-қош бўлган. Чеховнинг “муборак кўзойнаги”ни тақиб, нигоҳини ўз халқи ўтмишига қаратган ёзувчи ҳам Абдулла Қаҳҳор эди. Ўзбек ижодкорларидан кўпчилигини Чехов асарлари қизиқтиргани шубҳасиз. Лекин гап шундаки, икки-уч ёзувчини истисно демаса, сўнгги қарийб ярим аср мобайнида ўзбек қалам аҳлидан ҳеч ким Чехов санъатхонасининг ичкарисига кириб боргани йўқ. Қаҳҳор бошлаган ижодий ташаббус қунт ила давом этганда эди, кўп ёзувчилар ҳеч бўлмаганда, куч- қувватини “ўтин ёриш”га сарфламас, қандай ёзиш ҳунарини пухта эгалламаса ҳамки, нимани ёзмасликни билиш савиясига кўтарилар эди. Бу, албатта, шахсий бир фикр…
Чехов шахси ва ижодиёти ҳақида ўйлаганда, бир ривоят эсга келаверади. Эски Хитой подшоларидан бири туш кўриб, эртаси вазирига “Мамлакатдаги ҳамма зўр мусаввирларга етказинг, менга Ой гардишини кесиб ўтган бир қуш сувратини чизиб берсин. Кўрик ўтказиб, ғолибга мукофот берамиз”, дебди. Ҳукмдор фармойиши бажарилиб, кўрик вақти ҳам белгиланибди. Расмлар саройга йиғилгач, шоҳ уларни бирин-бирин назардан ўтказибди. Қарангки, биронтаси ҳам унга ёқмабди. “Кўрикка қатнашмаган мусаввир қолдими?» деб сўрабди у вазири аъзамдан. Суриштирилса, биргина мусаввир қолган экан. Уни шоҳ ҳузурига олиб келиш буюрилибди. “Нега топшириқни бажармадинг?” дебди шоҳ. «Олампаноҳ, — деган экан ўшанда мусаввир, — сиз айтган манзарани чизишга мен кўп уриндим. Бироқ ҳар қанча жаҳд қилмай, тунда Ой гардишини кесиб ўтадиган қушни аниқ тасаввур этолмадим…»»Менга худди шу гап керак эди. Қолгани ўзимга маълум. Бор, шу йўлингдан оғишма…” дебди шоҳ. Айнан шундай маслак ва эътиқод билан адабиётга хизмат қилган ёзувчиларнинг пешволаридан бири, ҳеч шубҳасиз, Чехов эди. Чехов санъатига ишонч — ҳақиқий адабиётнинг куч-қуввати ва истиқболига ишонч билан баробар. Ҳозирги вақтда асарлари дунёда энг кўп ўқилаётган санъаткорлар саналганда, Чеховнинг номи ҳам албатта тилга олинади. Овруполик бир адиб “Чехов мен билан бир умр мулоқотда бўлади”, деган экан.
Бу буюк рус адибининг китобларини бир маротаба мириқиб ўқиган киши, истасин- истамасин, “Мен Чеховга яна қайтаман…», демоғи муқаррар.
Манба: «Тафаккур» журнали, 2010/04
Ibrohim HAQQUL
HAYOT SAN’ATKORI
‘Qani edi, barcha odamlarning g’am-g’ussasi meniki bo’lsa…»
Sirri SAQATIY
Hamma xalqning o’ziga xos adabiyoti bor. Ammo milliy adabiyotni dunyo badiiy tafakkuri maqomiga olib chiqqan millatlar uncha ko’p emas. XIX asrga kelib rus shoir va adiblari jahon adabiyotining oldingi saflaridan joy egallay boshladi. Pushkin, Lermontov, Gogol`, Turgenev, Tolstoy, Dostoevskiy… Bularning har biri millat va adabiyot deb yashagan izdosh, safdosh, hammaslak daholardir. Adabiyot va san’at o’sha davrda xor-zorlikdan dili g’am-g’ussaga to’lib ketgan rus xalqi himoyasiga yaraydigan darajada kuchga ega edi. Erkin fikr, haq so’z ifodasi endi vahima tug’dirmas, qo’rquv, riyo ijod ahli uchun isnod hisoblanadigan ochiq kunlar boshlangan, haqsiz-huquqsiz yashashdan to’ygan, befarqlikka ko’nikkan odamlar qalbiga adabiyotdan oydin bir nur oqib kelar edi. Bu dunyoga nimaga kelib, ne maqsadda yashab, qanday ahvolda o’lib ketayotganini ham idrok qilmay qo’ygan xaloyiq ongida tubdan yangilanish kuzatilardi.
Rus xalqining o’zini tanishini tezlashtirgan san’atkorlardan biri Anton Pavlovich Chexov edi. Aytaylik, Chexov nigohida “butun Rossiya — qandaydir mumsik, dangasa, meshchan odamlar mamlakati” o’laroq ko’ringan bo’lsa, buning sira ajablanarli joyi yo’q. Ijtimoiy, axloqiy, madaniy va ma’rifiy tanazzulga yo’liqqan mamlakatining ahvolini boshqalardan ko’ra u teranroq anglagan. Unga chin dildan kuyinib, el boshiga yog’ilgan biri biridan mash’um kulfatu hasratlarga o’zicha chora izlagan. Yurtiga, eliga muhabbati — eng avvalo, Chexovning ular haqida yolg’on gapirmagani, bir jumla bo’lsin, yolg’on yozmaganida. Shuning uchun uning “panjasiga panja urmoq” nihoyatda qiyin!
Hayotga hayot ko’zi bilan qaragil! Voqelikdan topmagan narsangni mavhumot dunyosidan axtarma! Odamni hayvondan farqlashda hech adashma! Ana shunda asl mohiyatga yetmog’ing mumkin. Mohiyat esa sen o’ylagandan ko’ra behad chuqur va murakkab. Nima bo’lmasin, insonni ma’nodan mahrum etma! Atrofing ma’nisiz kimsalarga nechog’liq to’lib-toshmasin, yetuk Shaxs orzusini boy berma! Mayda odam urug’i urchib ketdimi — daxlsiz haqiqat qolmaydi, hamma narsa parchalanadi…
Chexov asarlarini, xususan, hikoyalarini o’qiganda, aynan bo’lmasa hamki, ana shunga yaqin va o’xshash ovozlar baralla eshitilib turadi. Darvoqe, adabiyot maydoniga endigina kirib kelayotganidayoq Antosha Chexonte daf’atan “Men hayotni yozaman!’’ degan. So’nggi nafasigacha ahdiga sodiq qolgan Chexov realizmining o’ziga xosligi ham, qandaydir alohida kuch-quvvatga egaligi ham ana shunda.
Anton Paalovich Chexov 1860 yil, ya’ni bundan bir yarim asr muqaddam Taganrog shahrida savdogar oilasida dunyoga kelgan. Dastlab shu shahardagi gimnaziyada tahsil olib, so’ng Moskva universitetining tibbiyot fakul`tetini tugallagan. Hayotni bilish, ayniqsa, qishloq odamlari turmushini miridan sirigacha o’rganishda vrachlik kasbi unga qo’l kelgan. Faqat vujud xastaliklarigagina emas, qanchadan-qancha ma’naviy-axloqiy kasalliklarga ham u adashmay «tashxis” qo’ygan. Rus adabiyoti o’z tarixida bunday sezgir, bilag’on «tabib — tashxischi”ni ko’rmagan desak, g’alat bo’lmas. Chexovning ilk asarlari “Oskolki”, “Strekoza» jurnallarida bosiladi. “Mel`pomen ertaklari”, “Olaquroq” nomli to’plamlari esa uning iste’dodiga qiziqishni kuchaytirib yuboradi. Maktublaridan birida u “Men uzun voqealar haqida qisqa yozishni bilaman”, degan edi. “Chinovnikning o’limi”, “Xameleon”, “Unter Prishibeev”, “Semiz va oriq” va boshqa o’nlab “chertsa jaranglab turgan “kaftdekkina” (A.Qahhor) hikoyalarida Chexov aynan ixcham shaklda qanday yozish va jonli xarakter yaratish san’atini namoyish eta olgan.
Chexov tajribalarini adabiyotdagi yangi hodisa sifatida ta’riflagan adiblar ko’p. Ulardan hech qaysisi Lev Tolstoy qadar topib aytolmagan: “Chexov — prozadagi Pushkin”. Boshqa bir o’rinda u Chexovni na Turgenev, na Dostoevskiy, na o’ziga (Tolstoyga) qiyoslab bo’lmasligini ta’kidlarkan, “Chexov — haqiqiy san’atkor: uni bir necha marotaba takror o’qish mumkin”, deydi. Chinakam san’at asari shunday bo’ladi. Ko’p ijodkorlarning yozgani hatto bir bora o’qishga ham yaramaydi. Nima uchun? Adabiyot — yozish, tinimsiz yozaverish “dastgohi” emas. Adabiyot — obraz orqali ko’ngil olamini ochish, ruhni so’zlatish san’ati.
“Nimani ko’rsang, nimani qalban haqqoniy va samimiy his qilsang, shuni yozish kerak, — deydi Chexov. — Mendan goho u yoki bu hikoyangizda nima deyishni ko’zlagansiz, deb so’rashadi. Bunaqa savollarga men javob bermayman. Mening vazifam — yozish… Jonli, hayotiy obrazlar fikrni shakllantiradi, fikr o’zi esa hech vaqt obraz yaratmaydi”. Chexovning har bir asarida fikr obrazdan tug’iladi. Obrazning tub asosi esa — hayot va haqiqat.
Ancha yillar muqaddam “Hasrat” hikoyasini o’qiganimda ko’ngilga “Odam ham shunchalik nochor, shu qadar abgor bo’ledimi?” degan savol sanchilgan edi. Iona Potapovning qahraton qish kechasidagi ahvolini o’ylasam, hozir ham g’alati bo’lib ketaman. Hasratingni aytsang-u, eshituvchi topilmasa, g’am-g’ussa yo musibatingni atrof-muhitdagilar bir chaqaga ham arzitmasa — qanaqa jamiyat bo’ldi bu? Iona Potapov deganimiz yakkayu yagona o’g’lidan ajralgan bir izvoshchi. Boshiga tushgan kulfatni izvoshiga chiqqanlarga aytib, yuragini bo’shatmoqchi. Biroq u shunchalik nodon, mahdudki, o’g’lining nima kasaldan o’lganini ham bilmaydi. Aqli yetgani — “Xudoning xohishi-da” demoq, vassalom. Bolasining o’limi sababini bilmaganidek, boshqalar uni hurmat-e’tiborga loyiq ko’rmasligiga sabab nima ekanini ham Iona xayoliga keltirolmaydi.
Boshda unga rahmingiz keladi, g’aribu notavonligiga achinasiz. Hikoyadagi voqea va munosabatlarni mushohadadan o’tkaza boshlagach, fikr qandaydir teskariga qarab og’ishini sezasiz. Darhaqiqat, kimga nima gap aytishni ham bilmaydigan, duch kelganga dardini dasturxon qilib, mazaxga ham, ustidan kulishlarga ham “hi-hi” deyaveradigan kimsaning o’zi kim? Uning ahvoliga nega achinish kerak? Shu savollar ustida bosh qotirarkansiz, Ionaning g’ururi, or-nomusi, qadr-qiymati allaqachon lahadga tiqilgani, o’g’il vafoti bunga bir “eslatma”ligiga amin bo’lasiz. Iona — noshud, nochor, tashlandiq, Iona — badbaxt, kulfatzada… Bularning bari to’g’ri. Lekin uning botinidagi odamlik javhari qani? Odam sifatida u suyanadigan ma’ni qayonda?
Izvoshchida bular yo’q, ehtimol azaldan bo’lmagani uchun ham u shu holga tushgandir. Ahvolini anglab, o’ziga o’zi yordam berolmaydigan tirik maxluqqa shafqat qo’lini cho’zding nima-yu, cho’zmading nima — baribir u kamsitilish, ezilishga mahkum. Adib dilini tilka-pora qilgan ismsiz hasrat — ana shu! Hikoya tagqatlamida qanchadan-qancha ionalarning taqdiri, fojiasi yashirinib yotganiga shu bois ham shubha qilmaysiz. Bunday asar yozish naqadar qiyinligini o’ylab, “Ha, bu — Chexov- da…» deysiz.
Avgust oqshomlaridan biri. Havo salqin. Hammayoq zax. “Yoshgina dub daraxti” ostida bir o’lik yotibdi. Uning qoshida ikki mujik “navbatchilik» qilyapti. Biri — mo’ylovi endi sabza urgan o’spirin, ikkinchisi — echkisoqol, oriqqina chol. Ismi, ishi, yashash sharoitini aytmasangiz, bu mujikning ham aql-farosati Ionanikidan farqlanmaydi. Tuturiqsiz gap- so’zlariga toqat qilolmagan o’spirin unga mana bunday deydi: “Miyangni mundog’ qo’zg’atib ko’r, Syoma!.. Biron yaxshi gap eshitsang, ma’nisini topishga urin, miyangga joylab ol, qayta- qayta o’ylab ko’r… Mabodo tushunmasang, miyani ishlatib, bosh qotirib astoydil urinsang — topasan, gapning mag’zini chaqasan… Aql degan narsani o’zingki harakat qilib topmasang, dunyodan benishon, shu tentakligingcha o’tib ketasan…”
Hikoyaning nomi — “Jonsiz tana”. Lekin o’quvchini “jonli tana», ya’ni Syomaning marhumdan nima farqi bor degan savol o’ylatadi… Albatta, odam o’z-o’zidan beaqllik, gumrohlik botqog’iga botmaydi. Chexov bunda, xususan, qashshoqlik hodisasiga urg’u beradi.
“Agar muhtojlik, qochib qutulib bo’lmaydigan dahshatli qashshoqlik bo’lmasa, bu dunyoda turmush nechog’liq go’zal bo’lardi» (“Mujiklar”). Umuman olganda, bu — haq gap. Hayotda xoru zorlik,
tengsizlik, g’am-anduh aksariyat qashshoqlikdan yuzaga keladi. Qashshoqlik, kambag’allik hukm surgan joyda odam va odamiylikning emas, pulu boylikning qadri osmonga ko’tarilib, faqiru fuqaroga turmush do’zaxga aylanadi. Ammo aql-idrok, mehnat-mashaqqat bilan bu “do’zax»dan qutulish mumkin. Moddiy muhtojlikka ma’naviy nochorlik qo’shilib, keyingisi oldingisini ergashtirsa va kuchaytirsa-chi? Inson shunchalik tubanlashadiki, hatto hayvon ham uning kuniga dod deydi. O’sha kezlarda rasmiyatchilik, insonga beparvo munosabatda bo’lish rus xalqini qurshab olgan badbaxtliklarning bosh asoslaridan biriga aylangan edi. Xususan, davlat va hokimiyat idoralarida xizmat qiladigan amaldorlar xuddi shu “asos»ning jonli tamsilchilari edi. Ana shunaqa holat, ayanchli manzaralardan ham adabiyot nigohini chetga burmasligi, qaysi bir shaklda bo’lmasin, ularga munosabat ko’rsatishi lozim. Shunda haqqoniy bitilgan mo»jazgina asar ham o’quvchi qalbida tubanlikka qarshi bir dunyo taassurot uyg’otishi hech gap emas.
Chexov yaratgan turli mavqe va nufuzdagi chinovniku chinovnikchalar obrazi saltanat va xalq tanasiga kanaday yopishish oqibatlarini keng muhokama qilishga undaydi. O’sha kimsalar dunyoqarashi va dilidagi maydalik, quvlik, bachkanaliklarni Chexov shu qadar mahorat bilan fosh etadiki, ulardan ayrimlarini odam demoqqa ham til aylanmaydi.
Huquqsizlikda kun o’tkazib — huquqsizligini, qullikda yashab — qulligini, yo’qsillik qa’riga tushib, xoru zorlik sabablarini anglayolmagan xalqning yelkasiga minib olish qiyin emas. Qiyini — million-million odamni tobelik, mazlumlik ko’nikmasidan qutqazish. Chunki bu mash’um holat inson botinida tomir otadi. Shuning uchun zohiriy dushmanlik va zulmga nisbatan insonning o’zi o’ziga ravo ko’radigan (albatta g’ayrishuuriy tarzda) nodonlik va mutelik ming bora xavfliroq. Odam bolasi O’zni bilishga intilmasa, tamom — o’qish deysizmi, fikrlash yo mehnat qilish deysizmi, hamma-hammasi o’tkinchi mayllarga tayanadi, xolos. Bunday holatda insondan har nimani talab qilish mumkindir, yolg’iz bir narsa — ma’noda sobitlikni kutib bo’lmaydi. Bag’oyat murakkab, ziddiyatli shu haqiqat Chexovning ko’pgina hikoyalarida badiiy talqin qilingan. Shulardan biri — “Qayliq”. Hikoya bosh qahramoni Nadya — yozuvchi orzusidagi obraz.
Yoshlikning orzu-istaklari o’zgacha bo’ladi. Nadya ham o’n olti yoshida erga tegishni “zo’r ehtiros bilan orzu qilib”, yigirma uch yoshida oliy ma’lumotli filolog, ammo bekorchi Andrey Andreich degan bir gapdon yigitga unashtiriladi. Qiz va yigit bir-biriga yoqqan, albatta. Ahdu paymon qilinib, to’y muddati ham belgilanadi. Nadya kutgan xotirjamlik, xursandlik o’rnini g’ashlik, mahzunlik egallay boshlaydi. Negaki, bu xayolparast qiz sira o’zgarmaydigandek tuyulgan yakrang hayot, atrofdagi odamlar to’g’risida, o’zi bilib-bilmay, mustaqil fikrlashga kirishgan. To’y yaqinlaganda Moskvadan mehmonlikka kelgan Aleksandr Timofeevich, «sodda qilib aytganda Sasha» degan yigit bilan bo’lgan muloqotlar Nadyaning ko’nglidagi fikr uchqunlarini go’yo alangalatib yuboradi. Qiz beixtiyor ko’p narsadan ma’no izlashga tushadi. Qarangki, doim “o’z onasini ajoyib, tengi yo’q ayol deb o’ylagan Nadya, endi qancha o’ylamasin, uning sodda, oddiy va baxtsiz bir ayol ekanini bilmay kelganiga” hayron qoladi. Shuningdek, qaylig’ining sevgi nari tursin, oddiy hurmatga ham arzimasligini anglab yetadi. Xullas, erk, shodu xurram yashashga imkon beradigan yangi bir hayot orzusi bilan u shahrini tark etib, Peterburgga jo’naydi. Chexov zamonida bunday mushohadachi kishilarga jamiyat telbaga qaraganday qarab, jinnidan qochganday ulardan o’zini chetga tortgan. “Oltinchi palata”dagi sho’rlik do’xtir Andrey Yefimichning o’zi haqidagi e’tiroflarini bir eslang. “Men zararli ishga xizmat qilmoqdaman, —deydi u, — va o’zim aldayotgan odamlardan oylik olmoqdaman, men vijdonsizman…” Vijdonning og’ziga latta tiqilgan jamiyatda bunday gap bomba portlashidan ham yomon eshitiladi. Holbuki, “vijdonsizman” deyish o’zgaga emas, odamning o’ziga berilgan baho. Demak, isyon xavfi — vijdonda…
Chexov ijodining o’ziga xosligi haqida so’zlanganda, hayotdan odamga emas, balki odamdan voqelikka o’tilganini inobatga olish lozim. “Hayot nega bunday?” Bu savolga javob berishdan oldin adib “Nega odam bunday?” degan savolga javob axtaradi. “Narsa — o’zida” deyilganidek, asosiy baxtsizlik, g’am-g’ussalarni Chexov odamning o’zidan, bandaning bandaga o’tkazgan zulmidan qidiradi. Inson o’zi ma’nan majruh, zerikarli bo’lgach, hayot nechun quvonchli kechsin? Insondagi bema’nilik — turmushdagi barcha musibat, azobu alam va haqsizliklarning tamali. Zero, siyrati ma’no-mohiyatdan yiroq inson — hayvoni notiqa, ya’ni so’zlaguvchi hayvondir. Turli tabaqaga mansub shunaqa kimsalar ahvol-ruhiyasini tasvirlarkan, yozuvchi ularni ochiq ayblamaydi, haqiqiy ahvolni bilmaslikni, unga molday ko’nikishni qoralaydi.
Chexov hikoyalarining ma’no-mantig’ini bir- biriga ulab, yaxlit g’oyaviy manzara yuzaga keltirilsa, ijtimoiy, siyosiy, madaniy, axloqiy-ma’naviy munosabatlari chok-chokidan titilib, ruhan xastalangan jafokash Rusiya “Oltinchi palata”dan farqlanmay qoladi. Kimni kuzatmang, yo ong, yo xulq-atvor, yo mafkura, yoki sa’yharakatida bir illat, bir tubanlikni ko’rasiz. Ziyoli — avomdan, olim — zolimdan, dindor amaldorlaridan battar. Aql-idrok razolatga cho’kib, erkin fikr quvg’inga uchrab, odam o’zligini boy berganda jamiyat qanday buzuqliklar girdobida qolishini Chexov shafqatsizlik bilan tasvirlaganki, bundan norozilik qahr, goho darg’azablikka ko’tariladi. Chexov esa “oyni etak bilan yopib bo’lmas”ligini har satrida isbotlab boradi.
Jinoyatchilar hayotidan roman yozadigan bir yozuvchi politsiya izquvaridan “siz meni muttaham va daydi odamlar makoniga olib boring”, “qotillarning bir necha toifasi bilan tanishtiring”, “yashirincha ish tutadigan fohishaxonaga ham kirib chiqsak”, deb iltimos qiladi. Bunga izquvar “jonim bilan”, “bunisi ham mumkin”, deya javob qaytaradi. “Shundan keyin yozuvchi o’zini qalbaki pul yasovchilar, o’g’rilar, tovlamachilar, qo’shmachilar…” bilan uchrashtirishni so’raydi. Bunga ham “xo’p bo’ladi…”, “istaganingizcha topiladi…” degan javob oladi. «Yana bir iltimos, — deydi yozuvchi. — Men romanimda boyagilarga qarama-qarshi ikki-uch yaxshi inson obrazini bermoqchiman. Shuning uchun sizdan o’tinib so’rayman, menga ikki-uch yaxshi, sof vijdonli odamni ham ko’rsatsangiz…”
Politsiya izquvarini, “sof vijdonli odam” iborasi sergak torttirib yuboradi. Nafasi ichiga tushib, bir zum xayolga beriladi va “hm… —deya g’uldirab, — yaxshi, qidirib ko’ramiz!” deydi. Bor gap shu. “Anqoning urug’i” deb nomlangan bu lavhada necha kitobning mazmuni mujassamlanganini, menimcha, har kim ham aytib berolmasa kerak. Bundan tashqari, sof vijdonli, rostgo’y kishilarni qidiruv nima natija berardi — bu ham mubham. Rostlikka, poklikka da’vogarlar har qadamda uchragan. Ammo…
“Zerikarli voqea” hikoyasining asosiy qahramoni mashhur professor, baobro’ sovetnik Nikolay Stepanovich “Mening olimlik nomimda hech qanday dog’ yo’q… Bu nom — musaffo nom”, deya kerilib yuradi. Umr shomi yovuqlashganda professor hech kutmagan achchiq haqiqat yuzaga chiqadi — bilsaki, u besamar ilmga umrini qurbon etib, maydalashib ketgan daqqi bir kimsa ekan. Mana, o’zini talantli, mehnatsevar, tarbiya ko’rgan, kamtarin, halol deb yurgan bir olimning ichki qiyofasi!
Chexov tip yaratishda tengsiz san’atkorlardan. Asarlaridagi “mo’minligi tufayli shaxsini yo’qotgan”, “o’ta ko’ngilchanligi sababli kuchsiz va xaraktersiz bo’lib qolgan», “maydagap, ojiz bir kishi» kabi qayd va ta’kidlardan ham tipik qiyofalar ko’zga ko’rina boshlaydi.
“Engiltak” hikoyasidagi Ol`ga Ivanovna chindan ham yengiltak, havoyi. Adib so’zlari bilan aytganda, “arzimagan havasga uchib, butun vujudini yopishqoq, iflos bir narsaga bulg’agan» dog’uli xotin. Ammo yon-atrofdagilarda u jozibali, aqlli va iste’dodli ayol o’laroq taassurot uyg’otadi. Ashula aytib, royal` chalib, rasm chizar, haykal yasar ekan, bu ishlarni xonim boplab bajaradi. Hikoya avvalida yozuvchi maftunkor bu juvon “talanti”ning bir xususiyatini alohida ta’kidlaydi: “Biron kishining sal dong’i chiqsa bormi, tamom, Ol`ga Ivanovna u bilan darhol tanishardi, bir kundayoq do’stlashardi va uyga taklif qilardi. Har bir yangi tanish topgan kuni unga chinakam bayram edi. U mashhur odamlarni ilohiylashtirar, ular bilan faxrlanar va ularni har kun kechasi tushida ko’rib chiqar edi».
Mashhur kishilarga oshuftalik barcha zamonlarda bo’lgan. Biroq shaxsiy g’araz, manfaat yuzasidan o’lib-tirilib “ulug’ kishi»ga tarmashish, “kosa ko’zaning labiga” tegar-tegmas esa undan voz kechishdek yuzsizlik hech qachon o’tgan asrdagichalik udumga aylanmagan bo’lsa kerak. Bora-bora ayb ham sanalmay qolgan bu xulqiy xastalik xususida fikr yuritsangiz, Chexovning his-tuyg’u tadqiqotchisi sifatida qanchalik yiroqlarni ko’ra bilganiga qoyil qolasiz.
Xarakter yaratish degani nima o’zi? Jo’ngina qilib aytganda, odamda ma’no bormi, yo’qmi — avvalo, ana shuni topish. Qolgani o’z-o’zidan o’nglanib ketaveradi. Chunki odam chinakam fikr hayotiga erishmas ekan, ikki dunyoda ham ma’no sohibi bo’lolmaydi. Chexovning hikoya, qissa, dramalaridan kelib chiqadigan katta bir xulosa—ana shu! “Chayka”dagi yozuvchi Trigorinning o’zi to’g’risidagi mulohazalari yodingizdami? Arkadinaning maqtashlariga javoban u “Mening irodam yo’q… hech qachon menda shaxsiy iroda bo’lgan emas. Bo’sh, lanj, hamisha bo’ysunuvchi odamman…», deydi. Yozuvchimi, olimmi, oddiy ziyolimi — Chexov ulardan xuddi shunday ochiqlikni talab qilgan. Talab barobarida o’zi o’rnak ham ko’rsatgan. Adib yashagan zamonda hayotiga makr-hiyla qo’shilmagan, ijodiga soxta ko’tarinkilik aralashmagan ikkita san’atkor bo’lsa, biri — Chexov. Bitta bo’lsa, u ham Chexov.
Qalbining qaysi bir burchaklarida hatto Tolstoyda ham ulug’lik havosi seziladi. Tolstoydek shaxsiyat sohibi uchun bu ayb ham sanalmas. Lekin Chexovning tabiati baribir boshqacha. Uning shaxsi hayot tuprog’ida ildiz otgan azamat daraxt kabidirki, har shoxi, butog’i, har yaprog’idan hayot tovushi, naqadar zerikarli bo’lmasin, tiriklik sadosi eshitiladi. Tolstoy bobo “Chexov — hayot san’atkori” deganda to’la haqdir.
Adabiyot va san’atga ko’ngil bog’lagan kishi, shak-shubhasiz, Chexovni yaxshi ko’radi. U o’z shaxsiga e’tiborni jalb etmaydigan, ya’ni imkoni yetgani qadar “men»ini yashiradigan yozuvchilardan. Shunga qaramasdan, asarlarini o’qib, chuqurroq anglaganingiz sari aynan adib shaxsiga qiziqishingiz kuchayadi. Bu betakror Shaxs rus xalqi va adabiyotining bebaho boyligidir.
Ona shahri Taganrogda kambag’allarning farzandlari uchun maktab ochishi, kasalxona va muhtasham kutubxona qurib berishi uning jamiyatda chinakam javonmard bo’lganini tasdiqlaydigan dalillardir. Chexovdagi botiniy madaniyat, til va dil birligi, mushohadadagi tiniqlik, tug’ma kamtarlik va xokisorlik, uyat va hayo hissining balandligi — bularni sanab sanog’iga, aytib adog’iga yetib bo’lmaydi. Chexov dunyodan axtarganini siyratidan topgan, ammo topganini biror bandaga sezdirmagan. Uning kamsuqum, kamgap, tortinchoqligi shundan bo’lishi kerak. Boshidan kechirgan qiyinchilik, baxtsizlik va omadsizliklar Chexovni sabr odami, hamma narsaga tik qaray oladigan kuchli iroda sohibi ekanini ko’rsatadi. Chunki u his-tuyg’ularni bir “markaz»ga jamlash, irodani kemirguvchi mayl va tushunchalar bilan hech murosa qilmaslikning uddasidan chiqa olgan. Chexovda manfaatparast, serda’vo, mayda “men”chalarning yo’qligi va u o’zini to’la-to’kis ijodga bag’ishlay olganining asosiy sabablaridan biri ham ana shu.
Bu dunyoda har kim o’z yo’lini topishi va shu yo’ldan yurishi, har bir yurak o’zining nuridan munavvar bo’lishi kerak shunda hayot boyiydi, ko’rkamlashadi, yashash rohatga to’lib boradi. Chexovning orzusi va ideali shu edi. Uningcha, odamlarni omadli va omadsizlarga ajratish — inson tabiatiga tor va yuzaki qarash bo’lib, insoniy mohiyatni teran tushunishga to’sqinlik qiladi. Zohiran ishi yurishgan va omadli ko’ringan kimsalar Chexov hikoyalarida muvaffaqiyat, omad “to’n”larining chetga uloqtirilishini hatto sezmaydilar ham.
Inson ichki dunyosini yoritishda qanchalik ilgarilamasin, badiiy ijod, iste’dod, yozuvchilik mehnati to’g’risida so’zlashni u mutlaqo yoqtirmagan. “Men yozuvchimanmi? Nimaga yozishim kerak? Ijodkorning bosh vazifasi nimadan iborat?” degan savollar unga tinchlik bermagan. Uning adabiyotga qarashi mutlaqo xolis, tamasiz bo’lgan. Shundan u yutgan, nima yozsa — cho’chimay, birovga yoqish yoki yoqmasligini o’ylamay yozgan.
“Munofiqlik, befahmlik, o’zboshimchalik yolg’iz savdogarlar xonadoni va jamoalarida hukm surayotgani yo’q, — deydi Chexov, — ularni men ilm-fanda, adabiyot va yoshlar orasida ko’rib turibman…”. Bulardan ko’z yumgan joyi bormi uning? Bo’lganida, ilm va adabiyot ahlidan biri uni — dinsiz, boshqasi — g’oyasiz, yana biri iste’dodsiz deya tahqirlamagan bo’lardi…
Dunyo tanqidchiligi va adabiyotshunosligida ishlatilgan «izm»-“izm”lar mabodo bir joyga yig’ilsa, adabiyot hayotiga xavf soladigan bahaybat bir uyum paydo bo’lishi hech gap emas. To’g’ri, ilm tili, ma’lum bir ma’noda, istiloh, turg’un ibora ekani shubhasiz. Ayni choqda termin bilan fikrlash, qoliplashgan qup-quruq mulohazalarni ilgari surish adabiyot yoki o’quvchiga foyda yetkazishiga ishonish ham qiyin. Rus faylasufi L.Shestov “Go’zallik haqida so’zlash — eng bo’lmag’ur ish: avvalo go’zallikni yaratish kerak. Hanuzgacha hech bir estetik nazariya san’atkor fikr- tuyg’usi qayoqqa yo’naladi va ijodiy faoliyatining chegarasi qaerdaligini aniq belgilay olgani yo’q”, deydi.
Haqiqatan ham shunday. Qiyinni — qiyin, murakkabni — murakkab demasa, ilm ahli orasida xayoliga kelganini vaysaydiganlar ko’paysa ko’payadiki, kamaymaydi. So’zni, tuyg’uni his qilmagan olim — go’zallik va adabiyotning g’animi. His qilish — o’qish, o’rganish bilan erishiladigan malaka emas, u ham bir iste’dod. Bo’lmasa, o’sha faylasuf, mutafakkir Shestovning o’zi Chexovni “Insoniy umid qotili” deb ayblarmidi?!
Rus adiblari orasida hayot chog’larida qattiq tanqidga uchraganlardan biri ham Chexov. Skabichevskiy degan tanqidchi hatto “Chexov ichkilik ichib-ichib bir devorning tagida o’lib ketadi», deya «bashorat” ham qilgan ekan. Qizig’i shundaki, tanqid va tanqidchilik deyilganda Chexov faqat shu gapni eslagan: “Hikoyalarim haqidagi tanqidlarni yigirma besh yildan buyon o’qiyman, lekin biror foydali yo’l-yo’riqni eslayolmayman, biror yaxshi maslahat eshitganim yo’q. Faqat bir vaqtlar Skabichevskiy aytgan gap menga ta’sir qilgan: u meni mast holda devor tagida o’lib qoladi, degan».
Kitobxonning o’zi tilloni misdan farqlay olsa-ku, muammo yo’q — yaxshi kitob o’quvchisini topib, yaroqsizi chetga surilaveradi. Taassufki, iste’dodli ijodkor ko’p bo’lmaganidek, iste’dodli o’quvchi ham kam. Adabiy tanqid ko’pincha shu “bo’shliq”ni zabt etib, haqiqiy ijodkorni bemalol kamsitib, iste’dodsiz va o’rtamiyonachilarni ko’klarga ko’taravergan. Badiiy ijod sir-asroridan bexabar, adabiyotni his qilishga ojiz kitobxon nima qiladi? Har bir nomdor olimning maqtoviga ham, tanqidiga ham laqqa tushadi. Lekin o’zini o’zi kamsitganini, yurak qoni bilan bitilgan kitobni huzur qilib o’qimaslik fikr hayoti uchun qanday yo’qotish ekanini tushunmasdan, ko’r-ko’rona ishonadi. Chexovxonlikda ham o’tmishda shunday bo’lgan. Qancha o’quvchi o’shanda “Chexovning p`esalari — bo’sh joydagi fojialar”, degan fikrni qabul qilgan bo’lsa, demak, ularning hammasi chalg’igan. “Olchazor», “Vanya tog’a», “Chayka”, “Uch opa-singil» — bular hozir dunyo teatrlari nigohini o’ziga qaratib turgan asarlardandir. Shuni ta’kidlash joizki, Chexov ijodiga sovuq va biryoqlama munosabat sho’ro tuzumi davrida ham, aniqrog’i, to Stalin vafotiga qadar sezilib-sezilmay davom etgan. Uning kitoblariga qiziqish, merosini ilmiy tadqiq qilish va nashr etish ishlarida keyinchalik yuksalish boshlanib ketdi. Chexovshunoslik rus adabiyotshunosligining eng jo’shqin tarmog’i sifatida e’tibor qozongani adabiyot va ilm ahliga bugun yaxshi ma’lum.
Chexov va o’zbek adabiyoti masalasiga kelsak, bu alohida va maroqli bir mavzu. Chexov adabiy merosini o’qib-o’zlashtirish, turli janrlardagi ijod namunalarini tarjima qilishda yurtimizda quvonarli ishlar amalga oshirilgan. O’tgan asrning qirqinchi yillarida ulug’ adibimiz Abdulla Qahhor “Hozir bizda chexovchilik boshlanayotir”, degan edi. Ushbu harakatning boshida Abdulla Qahhor turganidek, keyinroq Chexov “Tanlangan asarlar»i uch jildligi nashriga ham uning o’zi bosh-qosh bo’lgan. Chexovning “muborak ko’zoynagi”ni taqib, nigohini o’z xalqi o’tmishiga qaratgan yozuvchi ham Abdulla Qahhor edi. O’zbek ijodkorlaridan ko’pchiligini Chexov asarlari qiziqtirgani shubhasiz. Lekin gap shundaki, ikki-uch yozuvchini istisno demasa, so’nggi qariyb yarim asr mobaynida o’zbek qalam ahlidan hech kim Chexov san’atxonasining ichkarisiga kirib borgani yo’q. Qahhor boshlagan ijodiy tashabbus qunt ila davom etganda edi, ko’p yozuvchilar hech bo’lmaganda, kuch- quvvatini “o’tin yorish”ga sarflamas, qanday yozish hunarini puxta egallamasa hamki, nimani yozmaslikni bilish saviyasiga ko’tarilar edi. Bu, albatta, shaxsiy bir fikr…
Chexov shaxsi va ijodiyoti haqida o’ylaganda, bir rivoyat esga kelaveradi. Eski Xitoy podsholaridan biri tush ko’rib, ertasi vaziriga “Mamlakatdagi hamma zo’r musavvirlarga yetkazing, menga Oy gardishini kesib o’tgan bir qush suvratini chizib bersin. Ko’rik o’tkazib, g’olibga mukofot beramiz”, debdi. Hukmdor farmoyishi bajarilib, ko’rik vaqti ham belgilanibdi. Rasmlar saroyga yig’ilgach, shoh ularni birin-birin nazardan o’tkazibdi. Qarangki, birontasi ham unga yoqmabdi. “Ko’rikka qatnashmagan musavvir qoldimi?» deb so’rabdi u vaziri a’zamdan. Surishtirilsa, birgina musavvir qolgan ekan. Uni shoh huzuriga olib kelish buyurilibdi. “Nega topshiriqni bajarmading?” debdi shoh. «Olampanoh, — degan ekan o’shanda musavvir, — siz aytgan manzarani chizishga men ko’p urindim. Biroq har qancha jahd qilmay, tunda Oy gardishini kesib o’tadigan qushni aniq tasavvur etolmadim…»»Menga xuddi shu gap kerak edi. Qolgani o’zimga ma’lum. Bor, shu yo’lingdan og’ishma…” debdi shoh. Aynan shunday maslak va e’tiqod bilan adabiyotga xizmat qilgan yozuvchilarning peshvolaridan biri, hech shubhasiz, Chexov edi. Chexov san’atiga ishonch — haqiqiy adabiyotning kuch-quvvati va istiqboliga ishonch bilan barobar. Hozirgi vaqtda asarlari dunyoda eng ko’p o’qilayotgan san’atkorlar sanalganda, Chexovning nomi ham albatta tilga olinadi. Ovrupolik bir adib “Chexov men bilan bir umr muloqotda bo’ladi”, degan ekan.
Bu buyuk rus adibining kitoblarini bir marotaba miriqib o’qigan kishi, istasin- istamasin, “Men Chexovga yana qaytaman…», demog’i muqarrar.
Manba: «Tafakkur» jurnali, 2010/04
