Бу воқеа Гэнкэй ҳукмронлиги даврининг охири, эҳтимол, Нинна ҳукмронлиги даврининг бошларида рўй бергандир. Умуман олганда, аниқ вақт ҳикоямизда аҳамият касб этмайди. Ўқувчи учун узоқ ўтмишда, Хэан мулкчилик даврида нималар рўй бергани ва Мотоцунэ Фудзивара музофотида самурайлар орасида аллақандай бир гои* хизмат қилганини билишнинг ўзи кифоя.

Акутагава Рюноскэ
ТАНСИҚ ТАМОМ
Рус тилидан Ойдиннисо таржимаси

Акутагава Рюноскэ (1892.1.3 — Токио — 1927.24.7) — ўз асарлари билан япон адабиётини жаҳон миқёсига чиқишини бошлаб берган адиб сифатида тан олинади. У ижодида ғарб ва япон адабиети анъаналарини ўзаро уйғунлаштириб, япон анъанавий тасвир ва ифода усулини янги йўналишга бурган. Инсон онгининг «жумбоқ»лиги, олдиндан айтиб бўлмаслик хусусияти ифодаланган ҳикоялари — «Расёмон дарвозаси» (1915), «Бурун» (1916) унга шуҳрат келтиради. «Куз» (1920), «Совуқ» (1924) каби психологик ҳикояларида эса ижтимоий ёвузлик дунёсида эзгуликнинг фожиавий қисмати акс этган. «Сув алвастилари мамлакатида» (1927) ижтимоий-фантастик мажозий асардир. Инсоннинг ёлғизлиги, унинг вакт, тарих олдида ожизлиги панд-насиҳатдан иборат «Телбанинг ҳаёти» (1927) номли сўнгги асарининг мавзуидир. Япон маданиятида беқиёс ўрин эгаллагани учун «Акутагава» миллий мукофоти таъсис этилган.

Бу воқеа Гэнкэй ҳукмронлиги даврининг охири, эҳтимол, Нинна ҳукмронлиги даврининг бошларида рўй бергандир. Умуман олганда, аниқ вақт ҳикоямизда аҳамият касб этмайди. Ўқувчи учун узоқ ўтмишда, Хэан мулкчилик даврида нималар рўй бергани ва Мотоцунэ Фудзивара музофотида самурайлар орасида аллақандай бир гои* хизмат қилганини билишнинг ўзи кифоя.

Унинг ҳақиқий исмини келтириб ўтмоқчийдим, аммо афсуски, қадимги солномаларда тилга олинмаган экан. Ишонч билан айтаманки, у эслаб ўтиришга арзимайдиган ҳаддан зиёд чакана одам бўлган. Яна шуни ҳам айтиб ўтиш керакки, қадимги солномалар муаллифлари чакана одамлар ва одатий ҳодисалар билан унчалик қизиқмаган. Айнан шу қарашлари билан улар япон натуралист ёзувчиларидан тубдан фарқ қилган. Хэйан даври романнавислари сояпарвар бўлмагани ажабланарли ҳол эмас. Қисқаси, ҳикоямизнинг қаҳрамони Мотоцунэ Фудзивара музофотида хизмат қилган аллақандай бир гои.

Унинг афт-ангори ҳаддан зиёд кўримсиз бўлган. Таърифини бўйининг паканалигидан бошлаймиз. Бурни қизил, қовоқлари салқиган. Кўса. Лунжи ичига ботганидан энгаги бир бурда кўринади. Лаблари… Эҳ-ҳе, таърифини обдон келтирадиган бўлсак, кўп гапиришга тўғри келади. Гапнинг пўсткалласини айтганда, гоимизнинг турқи-таровати кам учрайдиганлар хилидан.
Бу нусха қачон ва қандай қилиб Мотоцунэ хизматига келиб қолгани ҳақида ҳеч ким билмайди. Билганимиз, у аллақачонлардан бери бир хил ишни бир хил кийимда — ранги униққан суйкан* ва худди шундай ғижимланган эбос бажариб юрарди. Шунинг учун бўлса керак, ҳеч кимнинг миясига шу одам ҳам бир пайтлар ёш бўлган, деган фикр келмасди. (Биз таърифлаётган даврда ҳарбий қирқни қоралаб қўйганди). Ҳаммага унинг қизил бурни Судзяк елвизагида қолиб шамоллаган ва мўйлаб дейишга ҳам арзимайдиган мурти эндигина сабза уриб чиққандек туюларди. Ёппасига ҳамма, Мотоцунэ жанобларидан тортиб унинг хизматидаги подачигача ғайришуурий тарзда шундай ўйлар ва бунинг ростлигига шубҳа қилишмасди.
Атрофдагиларнинг бундай кўринишдаги одамга муносабати аслида ёзиб ўтиришга ҳам арзимайди. Самурайлар казармасидагилар бизнинг қаҳрамонимизга чивинчалик эътибор беришмасди. Ҳатто унинг қўл остидагилар ҳам — унвонлию унвонсизи бир бўлиб йигирмага яқин эди улар — ҳайратланарли даражада беписанд ва лоқайд қарашарди унга. Ҳарбий нимадир деса, улар сафсатасини тўхтатиб, қайрилиб қараган тасодиф ҳеч учрамаган. Афтидан, гоимизнинг жуссаси уларнинг кўзига ўта майда кўринар, ҳатто кўринмасди деса ҳам бўлади. Ўзини катта оладиган уй-рўзғор бошқарувчисими ё казарма бошлиғига ўхшаш ҳар турли лавозимдагилар бўлса, табиат қонунига бўйсунгандай унга эътибор беришдан қатъий бош тортишарди. Ўзларининг гўдакларча бемаъни ёвқарашларини совуқонлик билан ниқоблайдиганлар у билан мулоқотда имо-ишора билан чекланишарди. Бироқ одамзодга тил бежизга берилмаган, унинг ҳам ўз ўрни бор. Табиийки, имо-ишора билан тил топишиш имкони бўлмагач, нутқ вужудга келди. Унинг овсарлиги боис ҳам баъзан сўз ишлатишга тўғри келарди. Бундай ҳолларда унинг бошидан оёғигача — эбос шапкасининг учидан тортиб йиртиқ похол чориғигача кўз югуртиришар, кейин оёғидан бошигача қараб чиқишар, ундан кейин эса жирканиб тўнғиллаганча орқа ўгириб олишарди. Шундаям гои ҳеч хафа бўлмаган. У қанчалик нафсониятсиз бўлса, шунчалик журъатсиз ҳам эди, бунинг устига, ноҳақликнинг ноҳақлик эканини ҳам ҳис этмасди.

Самурайлар бараварига нима қилиб бўлса ҳам унинг устидан кулиш пайида бўлишарди. Унинг бадбашара кўринишини қариялар оғизларидан тупук сачратиб масхаралашса, ёш-яланглар ҳам улардан қолишмаслик учун ундан гап очилганда ўзларининг бадиҳа тўқиш қобилиятларини кўз-кўзлаб қўйишарди. Гоининг ёнида ҳам юзинг- кўзинг демасдан унинг бурнию мўйлабидан тортиб шапкаю суйканигача муҳокама қилишдан чарчашмасди. Муҳокама учун мавзу кўпинча унинг тепса думалаб кетгудек дум-думалоқ, пияниста-роҳиба, собиқ ўйнаши бўларди. Айтишларича, бир пайтлар иккаласи апоқ-чапоқ бўлишган экан. Вақт ўтиб, улар туфайли жуда қалтис ҳазиллар юзага келди. Бу жуфтликни биргаликда тасаввур этиш қийин, аммо улар қандай қилиб гоининг сувдонидан биргалашиб сакэ ичишганию кейин иштонларини ҳўллаб қўйишганини эслатиб ўтсак, қолганини ўқувчининг ўзи кўз ўнгига келтириб олаверади.

Бу қилиғини гоининг ўзи мутлақо сезмаган. Турли эҳтимолларга кўра сезмаган. Бу ҳақида қанча гапиришмасин, унинг ҳатто бир туки ҳам қилт этмасди. У фақат эл оғзида латифабоп мўйлабини силаб қўйиб, ўз ишида давом этаверарди. Ҳақоратлар чегарадан ошиб тушгандагина, масалан, бошининг қоқ ўртасига парча қоғозни қўйиб, сочига боғламоқчи бўлишса ёки похол чориғини пичоқ билан кесишга уринишса, кулгиси қистаган ё йиғламоқдан бери бўлган одамдай афтини ғалати буриштириб:
— Э-эй, бундай қилиш яхшимас-ку… қўйсанглар-чи… — деб қўярди.

Ўша ҳолатда кимдир унинг юзини кўриб ёки овозини эшитиб қолса, бехосдан дилида шафқат туйғуси уйғонарди. (Бу ачиниш ҳисси фақат қизилбурун гоигагина эмас, унинг тимсолидаги қалбсизликда айбланувчи мутлақо нотаниш кўплаб одамларга ҳам тегишли эди). Бу туйғу уларнинг юрагидан бир лаҳзагина ғира-шира бўйлаб ўтарди, холос. Тўғри, кимлардадир у бир қанча вақт сақланиб турган, аммо бу тоифа одамлар жуда камчиликни ташкил этади. Ва бу камчиликнинг ичида Тамба вилоятидан келган жуда ёш бир оддий аскар ҳам бор эди. Шу қадар ёшки, мўйлаби эндигина сабза ураётганди. Албатта, у ҳам аввалига қизилбурун гоидан ҳамма қатори бесабаб нафратланган. Аммо кунларнинг бирида: “Э-эй, бундай қилиш яхшимас-ку… қўйсанглар-чи…” деган овозни эшитиб қолди. Ва бу нола унинг миясидан анчагача кетмай юрди. Гои унинг кўз ўнгида мутлақо бош-қа одамга айланди. Рангпар, оми, тўмтоқ қиёфа ичида у қўпол муомалалардан азоб чекаётган Инсонни кўриб қолди. Ҳар гал гои ҳақида ўйласа, бутун дунё одамлари қабиҳлик ботқоғига ботиб бораётгандай туюлаверди. Ва бир вақтнинг ўзида совуқ урган қизилбурун ҳамда сийрак мўйлабли бадбуруш турқ кўз ўнгига келса, унинг қалбига таскин ингандай ҳам бўларди…

Аммо бундай вазиятни унинг ўзи юзага келтирди. Шунинг учун ҳам гои атрофдагиларнинг беписандлигига учради ва ҳаёти чинакамига ит ётиш мирза туришга айланди. Гапни унинг бирорта ҳам дуруст кийими йўқлигидан бошлаймиз. Унинг бисотида яккаю ягона кулрангтоб суйкан ва худди шунақа яккаю ягона иштони бор бўлиб, унинг азбаройи унниқиб кетганидан асл ранги қанақалигини аниқлашнинг иложи йўқ эди. Елкалари андак осилгани ҳамда боғич ва кашталари антиқа ранг касб этишини айтмаганда, суйканнинг аҳволига чидаса бўларди, иштонга келсак, унинг тиззалари ўта ачинарли аҳволда эди. Гои ички кийим киймасди, қилтириқ оёқлари йиртиқ жойлардан мўралаб, ташқи кўриниши нафақат казармада яшовчи баттолларни ижирғантирар, балки ҳар қандай одамга ўламса ҳўкизига тўрт оёқли ғилдиракни торттириб кетаётган қоқсуякни эслатарди. Унинг қиличи ҳам алмисоқдан қолган: сопи лиқиллаб, ғилофининг бўёғи кўчиб кетган эди. Бежиз эмаски, у ўз қизил бурни ва қийшиқ оёқлари билан похол чориғини судраб, одатдагидан ҳам кўпроқ букчайиб ва одамларга илҳақ нигоҳ ташлаб кўчада совуқ қиш осмони остида кетаётганида ҳамма уни турткилаб, масхара қиларди. Ҳатто кўча югурдаклари ҳам бундан истисно эмасди.

Бир куни у Сандзе кўчасидан Синсэн парки томонига кетаётганида йўл четидаги бир тўда болаларга кўзи тушди. Болалар варрак учиришаяпти шекилли, деб ўйлади ва қизиқиб уларга яқинлашди. Қараса, болалар бир дайди кучукчани тутиб, бўйнига сиртмоқ солиб қийнашаётган экан. Тортинчоқ гоига раҳмдиллик бегона эмасди, аммо шу пайтгача у ҳеч қачон буни кўрсатишга ҳаракат қилмаганди. Ҳозир эса қаршисидагилар ҳаммаси болалар бўлгани учунми, ўзида журъат топа билди. Минг машаққат билан юзига табассум югуртириб, болалардан каттасининг елкасига секин уриб деди:
— Қўйворсангиз бўлармиди, итниям жони бор-ку…

Болакай у томон қайрилиб, нописандлик билан безрайди. Боланинг безрайиши гоига у буйруқни миясига сиғдиролмай турган пайтида казарма бошлиғининг ўқрайишини эслатиб юборди. Бола бир қадам ортга чекинди-да, кеккайганча лабини чўччайтириб:
— Маслаҳатингга зор эмасмиз. Қани, туёғингни шиқиллат, қизилбурун! – деди.

Бу гап билан гоининг юзига шапалоқ тортилгандай бўлди. Йўқ, у ҳақоратлангани, жаҳли чиққани учун эмас, ўзига дахли бўлмаган ишга аралашиб, ўзини ерга ургани учун шундай ҳис этди. Ўнғайсизланганини яшириш учун зўрма-зўраки тиржайди ва бир сўз ҳам демай Синсэн парки томон кетди. Елкама-елка турган болалар унинг орқасидан тилларини чиқариб, ҳар хил қилиқлар билан масхаралашди. Албатта, у буни кўрмади. Мабодо кўрганида ҳам ўз қадр-қимматини билмаган гои учун бундан не наф!

Аммо ҳамманинг нафратини қўзғатиш учун дунёга келган ҳикоямиз қаҳрамонида ҳеч қандай хоҳиш-истак йўқ, дея таъкидлаш хато бўларди. Бир неча йиллардан буён у батат бўтқасига ғаройиб иштиёқ билан яшайди. Батат бўтқаси ўзи нима? Одатда уни тайёрлаш учун тоғда ўсувчи ширин бататни хумга солиб, узум шарбати қўшиб бўтқа ҳолатига келгунича қайнатилади. Бир пайтлар бу шоҳона таом ҳисобланиб, уни ҳатто императорлар дастурхонига тортишган. Шу боисдан бўлса керак, йилига бир марта, яъни йиллик маросимдагина гои даражасидаги одамнинг унга оғзи тегиши мумкин эди. Шундаям жуда оз, тишнинг кавагида қоладиган даражада тегарди, холос. Батат бўтқасини истаганча беармон тўйиб-тўйиб ейиш бизнинг гоимизнинг кўпдан бери юрагида сақлаб келаётган яккаю ягона орзуси эди! Албатта, бу орзусини у ҳеч ким билан ўртоқлашмаган. Нима ҳам дейиш мумкин, балки унинг ўзи ҳам бутун ҳаёти шу истакдан иборат эканини англамагандир. Шунга қарамай, у айнан шу истагини амалга ошириш учун яшаганини қўрқмай айтиш мумкин. Зеро, бошқа одамлар ҳам баъзида умрини амалга ошиш ошмаслиги номаълум бўлган истакларга бағишлайдилар-ку. Шунингдек, кимки бу ғайриоддийлик устидан кулса, демак, у инсон табиати ҳақида ҳеч нарса билмайди.

Гоининг “батат бўтқасидан бўкиб ейиш” истаги кутилмаганда осонлик билан амалга ошганига ажабланмай бўлмайди. Шу воқеа ҳақида сизга сўйлаб бериш учун ҳам “Батат бўтқаси” ҳикояси ёзилди.

Қайсидир бир йили иккинчи январда Мотоцунэ музофотида йиллик маросим уюштирилди. (Йиллик маросим бу – регент, императорнинг биринчи маслаҳатчиси император ва унинг ворисларига миннатдорчилик ифода этиш мақсадида ҳар йили бир марта уюштирадиган катта базми жамшид. Йиллик маросимга барча дворянлар, вазирдан тортиб қуйи табақаларгача таклиф этилади ва ибодатхона маросимларидан деярли фарқ қилмайди). Шу куни гоилар ва бошқа самурайлар мўътабар меҳмонлардан қолган-қутган нушхурт овқатлар билан сийландилар. Ўша пайтларда нушхуртларни мулозимларга бериш ҳали одат тусига кирмагани учун ҳам самурай-дружиначилар бир хонага тўпланишиб, уларни паққос туширардилар. Шундай қилиб улар мазкур базми жамшид иштирокчиларига айлангандек бўларди, лекин воқеа қадимда бўлгани учун газаклар миқдори иштаҳалар даражасига тўғри келмасди. Гуруч унидан тайёрланган нон, ёғда кўпчиб пишган кулча, буғда димланган мидия, парранда сур гўшти, Узди мальгаси, Оми зоғорабалиғи, нимталанган олабуға, икрали лосось, қовурилган саккизоёқ, катта қисқичбақалар, катта ва кичик мандаринлар, сихда пишган хурмо ва бошқа кўпгина егуликлар дастурхонга тортиларди. Ва улар орасида, албатта, батат бўтқаси ҳам бор эди. Гои ҳар йили батат бўтқасидан маза қилиб ейишни орзу қиларди. Аммо зиёфатда ҳамиша одам кўплигидан унга деярли ҳеч нима қолмасди. Айниқса бу гал бўтқа жуда кам бўлди. Ва шу сабабдан у гоига ўта мазалидай туйил-ди. Гои бўшаб қолган идишлардан кўз узмай, мўйлабига ёпишган томчини кафти билан артиб, ўзича ғўнғиллади:
— Қизиқ, қачонлардир менгаям шундан тўйгунимча ейиш насиб қилармикан? – ва хўрсиниб қўшиб қўйди: — Оддий самурайни батат бўтқаси билан кимам сийларди…

Бу сўзлар оғзидан чиқиши билан кимдир қаҳ-қаҳ отиб кулиб юборди. Бу аскарларга хос эркин, дағал қаҳ-қаҳа эди. Гои бошини кўтариб, тортинчоқ нигоҳ ташлади. Кулаётган одам жуда бақувват, елкалари кенг, баланд бўйли Мотоцунэнинг тансоқчиси, фуқаролик ишлари вазири Токунагининг ўғли Тосихито Фудзивара эди. У пиширилган арғувон ёнғоғини тиши билан чақар ва устидан қора сакэ ичарди. У ширакайф эди.

— Эсиз-эсиз, — деди у гоининг бош кўтарганини кўриб, истеҳзо ва нафрат билан. – Умуман олганда, агар хоҳласанг, Тосихито сени бурнингдан чиққунча тўйдиради.
Хўрланган ит олдига ташланган суякка дарров тумшуғини чўзмайди. Гои афтини одатдагидай йиғламсирабми, кулимсирабми, тушуниксиз буриштириб, дам бўш идишга, дам Тосихитонинг юзига қарарди.
— Хўш, хоҳлайсанми?

Гои индамади.
— Гапир, нима дейсан?
Гои яна индамади. У бутун вужуди билан ҳамма унга тикилаётганини ҳис қиларди. Ҳозир жавоб берса, устига мазахлар тошдай ёғилади. Ҳатто гои тушундики, жавоб қандай бўлишидан қатъи назар, уни таҳқирлашади. У иккиланди. Эҳтимол, Тосихито диққати ошиб гап қотмаганида, у дам бўш идишга, дам Тосихитога аланглашда давом этаверарди.
— Агар хоҳламасанг, айт шуни.
Буни эшитган гои ҳаяжонланиб жавоб берди:
— Йўғ-э, унақамас… Сиздан ниҳоятда миннатдорман.

Буни эшитиб, йиғилганлар хохолаб кулиб юборишди. Кимдир масхаралаб унинг гапини қайтарди: “Йўғ-э, унақамас, сиздан ниҳоятда миннатдорман”. Гулдирос кулги билан бирга самурайларнинг узун ва думалоқ қалпоқлари бараварига ранг-баранг егуликлар тўлдирилган катта-катта идишлар, саватлар устида худди тўлқинлар каби ҳаракатга келди. Тосихитонинг ўзи қувноқ ва ҳаммадан баланд овозда қаҳ-қаҳ отди.
— Ундай бўлса, сени ўзимнинг уйимга таклиф қиламан, — деди у. Шу пайтда ичидан отилиб чиқмоқчи бўлган кулгиси ҳозиргина ичган сакэ билан бўғзида тўқнашиб, башараси буришиб кетди. – Бўпти, шундай бўлақолсин…
— Сиздан жуда миннатдорман, — такрорлади гои тутилиб ва қизариб.

Ўз-ўзидан яна кулги кўтарилди. Ҳамманинг диққатини ўзига жалб этишга уринган Тасихитога келсак, у елкалари силкинганча ҳаммадан ошириб хохоларди. Бу шимоллик махлуқ ҳаётда вақт ўтказишнинг фақат икки усулини тан оларди: биринчиси – бўкиб сакэ ичиш, иккинчиси – хохолаб кулиш.

Яхшиямки, улар ҳақидаги гап-сўзлар тез якун топди. Нима бўлди, билмайман. Жамоанинг эътибори қанақадир қизилбурун гоига қаратилгани бошқа гуруҳларга ёқмаган бўлса керак. Ҳарҳолда суҳбат мавзуси ўзгарди, газак билан сакэнинг таги кўриниб қолди, қанақадир қуролбардор отга минаман деб шошганидан икки оёғини иштонининг бир томонига тиқиб олгани ҳақидаги янги ҳангома ҳамманинг эътиборини чалғитди. Фақат гои ҳеч нимани эшитмаган бўлса керак. Балки унинг бутун фикру зикри икки сўз билан банд эди: батат бўтқаси! Дастурхонда унинг олдида қовурилган тустовуқ турарди, аммо гои унга қўл узатмади. Унинг идиши қора сакэга тўлатилган эди, аммо у идишни қўлигаям олмади. Бўлаётган гапларнинг ўзига ҳечам алоқаси йўқдай қўлини тиззаларига қўйганча қимир этмай ўтирар ва совчи келган қиздай ҳаяжондан юзи тугул оқ оралаган сочларининг илдизигача қизариб кетганди. У қай макон ва замондалигини ҳам унутиб, батат бўтқасидан бўшаган сирланган қора идишга қараб, бемаъни иржайиб ўтирарди…

Орадан бир қанча вақт ўтиб, бир куни эрталаб Аватагути йўлидан Камогава дарёси бўйлаб иккита отлиқ шошилмай борарди. Улардан бири қалин ҳаворанг каригину* ва шу рангда хакама* кийган ажойиб сочли, қора мўйлабли кўркам йигит узун қимматбаҳо қилич тақиб олганди. Иккинчиси эса қирқни қоралаб қолган шўлқиллаган қизилбурун самурай унниққан суйкан устидан кийган иссиқ пахтали ки-йимининг белбоғини ҳафсаласиз боғлаган, умуман олганда, унинг кўриниши шу қадар шалвираганки, бу ҳақида гапириб ўтириш ортиқча. Бироқ иккаловининг отига ҳам гап йўқ, уч ёшли тўриқ той, думи ва ёли қора тулпорга ўткинчи савдогарлар, самурайлар тўхтаб, орқаларидан қараб қолишарди. Яна икки киши отлиқларнинг орқасидан эргашиб келарди, афтидан, улар қуролбардор ва хизматкор эди. Суворийлар Тосихито ва гои эканини ўқувчига тушунтириб ўтиришнинг ҳожати бўлмаса керак.

Қиш бўлишига қарамай кун осуда ва очиқ, оппоқ биёбонда хўмрайган бадбуруш тошлар орасида ариқ бўйларида қолган қуриган ёвшан пояларини сал-пал қимирлатадиган шабада ҳам йўқ эди. Барглари тўкилган пакана мажнунтолларни ҳароратсиз қуёш нурлари ёритар, дарахтлар устида узун думини ўйнатиб ўтирган жаблажибонларнинг сояси оппоқ йўлга тушиб турарди. Хигасия адирлари қуюқ яшиллиги тепасидаги думалоқ тоғлар музлаган бахмал тўлқинларга ўхшарди. Суворийлар қамчиларини ишга солмай, шошилмасдан кетишар, эгарлардаги нақшлар қуёшда садафдай товланиб, кўзни қамаштирарди.
— Қаерга кетаётганимиз ҳақида сиздан сўрасам бўладими? – сўради гои қовушмаган ҳаракат билан отнинг тизгинини тортаркан.
— Ҳадемай етиб борамиз, — жавоб берди Тосихито. — Бу ўйлаганингдан яқинроқ.
— Аватагутими?
— Шундай бўлсаям ажабмас.

Бугун эрталаб Тосихито гоини лаққа тушириш мақсадида Хигасия томонларга бирга кетишларини, у ерда қайноқ булоқ борлигини айтди. Қизилбурун гои бу гапга оппа-осон ишонди-қўйди. У анчадан бери ҳаммомда чўмилмаган, бадани чидаб бўлмас даражада қичишиб юрарди. Батат бўтқаси билан сийлашса, бунинг устига, қайноқ сувда чўмилса, унга яна нима керак? У Тосихитонинг захирадаги тўриқ тойида силкиниб кетаркан, фақат шу ҳақида орзу қиларди. Қишлоқлар бирин-кетин орқада қолаяпти, бироқ Тосихитонинг ҳали тўхташ нияти йўқ. Мана, Аватагутидан ҳам ўтиб кетишди.
— Бундан чиқди Аватагути эмаскан-да-а?
— Яна бирпас чида, — мийиғида кулиб жавоб берди Тосихито.

У ҳеч нима бўлмагандай олдинлаб бораверди, фақат гоининг юзини кўрмаслик учун тескари қараб олди. Йўл четидаги хароба кулбалар борган сари камаяр, кенг қишки далаларда емак ахтарган қарғалару тоғлар соясида сақланиб қолган бефайз кўкимтир қорлардан бўлак ҳеч нима кўринмасди. Ҳаво очиқ эди, аммо тиниқ осмонга санчилган гужум шохларини кўриб одамнинг эти жунжикарди.
— Бундан чиқди Ямасинага яқин эканда-а?
— Ямасина ана, бу сал нарироқда.

Ҳақиқатан Ямасино ҳам орқада қолди. Ямасино нима эмиш. Сэкияму ҳам билдирмай қолиб кетди. Вақт пешиндан ўтганда улар Миидэра ибодатхонасига етиб келишди. Ибодатхонада Тосихитонинг роҳиб оғайниси бор экан. Улар роҳиб билан тушлик қилишди ва шоҳона овқатлардан кейин отларига амал-тақал миниб, яна йўлга тушишди. Энди уларнинг йўли илгаригидан фарқли равишда қуп-қуруқ чўлдан иборат эди. Шуни ҳам айтиш керакки, ўша пайтларда шу атрофда қароқчилар тўдалари изғиб юрарди.
— Ҳали узоқ юрамизми?

Тосихито тиржайди. Бу ҳол ножўя иш устида қўлга тушган болакайнинг тиржайишига ўхшарди. Бурнининг учига ажин йиғилган, кўз атрофи мийиқлари тортилган, қаттиқ кулиб юборишдан бери бўлиб, жазм қилолмай турган боланинг тиржайишига.
— Очиғини айтсам, сени ўзимиз томонга, Цуругуга обормоқчийдим, — деди ниҳоят у ва кулиб қўлидаги қамчиси билан узоқларни кўрсатди. У ерда Оми кўли қуёш нурлари остида кўзни қамаштирадиган даражада ялтиллаб кўринарди.
Гои саросимага тушди.
— Сиз Цуругу ҳақида гапиряпсизми? Этидзэн вилоятидаги-а? Ўшами?

Арихито Фудзиваранинг куёви бўлмиш Тосихито кўп вақтини Цуругуда ўтказиши ҳақида бугун эрталаб унинг қулоғига чалингандай бўлганди. Лекин шу дақиқагача Тосихито уни ўша ёққа судраб бориши хаёлининг кўчасига ҳам келмаган. Биринчидан, бор-йўғи иккита хизматкор кузатувида икковлон тоғлардан ошиб, дарёларни кечиб Этидзэн вилоятига эсон-омон етиб олиши мумкинми? Тағин ҳамма ерда қароқчиларга йўлиқиб, талон-тарож бўлган бечора йўловчилар ҳақида миш-мишлар ўрмалаб юрган бир пайтда-я? Гои Тосихитога илтижоли нигоҳ ташлади:
— Бу қандай бўлди-я? Мен Хигасияга борамиз деб ўйловдим, биз эса Ямасинага борарканмиз. Ямасинага етиб келсак, Мидэруга бориш керак экан… Мана, энди Цуругага, Этидзэн вилоятига борамиз, деяпсиз… Бунақа қилиш… агар бошидан шуни айтганингиздаям… сиз эса қанақадир малайдай мени эргаштириб келавердингиз. Цуругамиш… ахир бу бемаънилик-ку…

Гои йиғламоқдан бери бўлди. Агар “батат бўтқасидан тўйиб ейиш” умиди унда шижоат уйғотмаганида, шу заҳотиёқ Тосихитони ташлаб Киотага қайтиб кетарди. Тосихито унинг саросимага тушганини кўриб, енгил қовоқ уйиб истеҳзо билан деди:
— Тосихито сен билан экан, мингта одам билан кетаяпман, деб фараз қилавер. Ҳеч хавотирланма, йўлда сени жинам урмайди.

Кейин у қуролбардорини чақирди, ундан ўқдонини олиб, елкасига осди ва қора локи ялтиллаган камонини ҳам олиб, эгарининг олд тарафига кўндаланг қилиб қўйди-да, отига қамчи уриб, илгарилаб кетди. Нафсонияти мудроқ гоининг Тосихитога бўйсунишдан бошқа чораси қолмади. У кимсасиз далага ҳадиксираб нигоҳ ташлади-да, ярми эсидан чиққан “Каннон-ке” деган сутруни ғўлдираб ўқиганча қизил бурни эгарига тегар даражада букчайиб олиб, чарчоқ отининг лўкиллашига монанд чайқалиб кетаверди.
Теварак-атрофда мискант бутазорлари сарғайиб ётар, туёқлар овози кенгликларга акс-садо таратарди. У ер-бу ерда учраб қолган кўлмакларда бўз осмон совуқ акс этар, шунинг учун ҳам бугунги қиш кечасида улар муз билан қопланишига ишониш қийин эди. Қуёш узоқ-узоқлардаги тоғ тизмаларининг ортига яширинган, тоғлар тўқ нафармон соядай кўринар, эримай қолган қорлар одатдагидай ялтиллаб кўзга ташланмасди. Ҳарҳолда мискант бутазорлари гоҳ-гоҳида бу мунгли манзарани сайёҳлар кўзидан бекитиб турарди… Тосихито тўсатдан жонланиб, гои томон қайрилди:
— Ана, бизга керакли хабарчиям топилди! Ҳозир мен уни Цуругага юбораман.

Тосихито нимани назарда тутганини гои тушунмади. У Тосихито камони билан кўрсатган томонга қўрқа-писа қаради, атрофда одам зоти кўринмасди. Фақат ботаётган қуёш нурида қизғиш рангли юнги ялтиллаб қуюқ новдалар оралаб ўтиб кетаётган бир тулкига кўзи тушди. Унинг қараши билан тулки чўчиб сакраб тушди-да, тирақайлаб қочди. Сабаби, Тосихито қамчисини ўйнатиб, унинг орқа-сидан от солган эди. Ҳамма нарсани унутган гои ҳам отини улар томон буриб, қамчи урди. Ўз-ўзидан аёнки, хизматкорлар ҳам жим қараб қолишмади. Бир қанча вақт ичида туёқларнинг бир маромдаги дупури чўлу биёбонни тутиб кетди. Тулки қўлга тушганди. Тосихито уни орқа оёқларидан ушлаб, бошини ерга осилтириб эгарига тиркаб турарди. Тулки ҳолдан тойгунича Тосихито унинг орқасидан қувиб, ушлаб олган бўлса керак. Гои қаттиқ ҳаяжонда сийрак мўйлабига сизиб чиққан терларини артиб, унинг ёнига келди.

— Қани, тулки, мени яхшилаб эшит-чи! – деди Тосихито тулкини юзига яқин келтириб, жўрттага баландпарвоз овозда. – Шу кечадан қолмай цуругулик Тосихитонинг мулкига бориб, у ердагиларга айтасан: “Тосихито уйига меҳмон чорлашни ихтиёр этди. Эртага Илон вақтида унга пешвоз чиқиш учун одамлар юборилсин ва улар ўзлари билан иккита эгарланган от олиб келсин”. Эслаб қолдингми?
Охирги сўзини айтаётиб у тулкини бир силкитди-да, бутазорга қараб улоқтириб юборди. Ўша пайтда етиб келган хизматкорлар хохолаб чапак чалиб тулкининг орқасидан қичқиришди: “Югур, жонивор! Югур!”. Жонивор хазон рангли юнги билан лип-лип ялтиллаб, тош ва илдизлар орасида йўлга ҳам қарамай, жони борича қочарди. Одамлар турган жойдан бутун кенглик кафтдай кўринар, чунки айнан шу ердан текислик қиялаб, қуриган дарё ўзанига туташиб кетганди.
— Антиқа хабарчи, — деди гои.

У дўлворларча қойил қолиб, пастдан юқорига – ҳатто тулкиниям чув туширган ёввойи жангчининг юзига ҳаддан зиёд эҳтиром билан тикилди. Лекин ўзи ва Тосихитонинг ўртасида нечоғлик фарқ борлиги ҳақида ўйлаб кўришга унинг вақти йўқ эди. У фақат шуни аниқ билардики, Тосихитонинг инон-иродасида бўлган кенгликларнинг чегараси йўқ, унинг иродаси ҳам ўша кенгликларга тобе. Энди Тосихито ихтиёр этсагина у эркин бўлиши мумкин… Гоининг аҳволида ўзгаларга хушомад пайдо бўлиши табиий. Ва бундан кейин қизилбуруннинг феъл-атворида масхарабозга хос хусусиятларни кўриб ҳам унинг асл табиати ҳақида шубҳага бормаслик керак.

Улоқтирилган тулки қияликдан ўмбалоқ ошиб югургилаганча, тошлар орасидан жуда эпчиллик билан сирғалиб чиқиб, қуриган дарё ўзанидан нариги соҳилга ўтиб кетди. Югуриб кетаётиб орқасига қайрилиб қаради. Уни тутган самурайлар ҳалиям узоқдаги қияликнинг чўққисида ўз отлари устида туришарди. Узоқдан улар тулкига бармоқдай кичкина кўринишди. Айниқса, тўриқ билан саман аниқ кўзга ташланди: ботаётган қуёш нури остида улар худди қишнинг совуқ ҳавосига чизилгандек кўринарди.
Тулки яна бир бор орқасига қайрилди-да, қуриган чакалакзор орасидан шамолдай елиб кетди.

Келишилгандек, эртасига Илон вақтида йўловчилар Такасимага етиб келишди. Бу Бива кўли соҳилида жойлашган осуда қишлоқча бўлиб, қовоғи солиқ осмон остида ҳар ер-ҳар ерда томи похол билан ёпилган уйлар учрарди. Сайқал берилмаган ойнага ўхшаш кўл енгил жимирлаганча кулранг товланиб, соҳил бўйидаги қарағайлар орасидан совуқ гезариб турарди. Тосихито гоига қайрилиб, деди:
— Анави ёққа қара. Одамларим кутиб олишга чиқибди.

Гои қараса, ҳақиқатан ҳам соҳил томондаги қарағайлар орасидан енглари совуқ шамолда ҳилпираб, иккита отни етаклаб йигирма-ўттиз чоғли суворий ва пиёдалар келишаяпти. Белгиланган масофада тўхтаб, суворийлар шошиб отдан тушишди, пиёдалар эса йўл четида итоаткорона бошларини эгиб, Тосихитонинг келишини иззат-икром билан кута бошлашди.
— Тулки топшириғингизни бажарибди-я.
— Бу тулки табиатан афсунгар экан, мен айтган топшириқни бажариш унга чўт эмаскан.
Тосихито ва гои шу йўсинда суҳбатлашиб кутаётганларга пешвоз боришди.
— Жиловдорлар! — чақирди Тосихито.
Итоаткорона бош эгиб турган одамлар чопқиллаб бориб отларнинг жиловидан олишди. Ҳамманинг юз-кўзида ажиб хурсандчилик зоҳир эди.

Тосихито ва гои отдан тушишди. Улар жун кигизга ўтиришлари билан жигарранг суйкан кийган оқсоч хизматкор Тосихитонинг ёнига келиб:
— Кеча бир ғаройиб воқеа рўй берди, — деди.
— Нима бўлди? – эриниб сўради Тосихито хизматкорлар олиб келган газак тўла қутилар ва бамбук идишларни гоига узатаётиб.
— Айтишга рухсат берасиз. Кеча оқшом Ит вақтида бекамиз бирданига ҳушдан кетиб қолдилар. Беҳушликларида: “Мен Сакамотадан келган тулкиман. Яқинроқ келиб, яхшилаб қулоқ солинглар, сизларга бугун хўжайин нималар айтиб юборганини етказаман”, — дедилар. Ҳамма йиғилганида бекамиз бизга лутф қилдилар: “Хўжайин кутилмаганда меҳмон чақиришни ихтиёр этдилар. Эртага Илон вақтида Такасимага у кишининг истиқболига бир нечта одам ва иккита эгарланган от юбориш керак экан”.
— Ростданам қизиқ иш бўпти, — гои уларни хурсанд қилиш учун маъқуллаган бўлса ҳам дам хўжайинга, дам хизматкорларига ишонқирамай нигоҳ ташларди.
— Лекин бу бекамиз айтган гапларнинг ҳаммаси эмас. Шундан кейин улар даҳшатли қалтираб: “Кечга қолманглар, акс ҳолда хўжайин мени отамерос уйимдан ҳайдаб чиқаради!”, — дея бақирдилар ва ҳўнграб йиғлай бошладилар. Уларни ҳеч овутиб бўлмади.
— Хўш, кейин-чи?
— Кейин уйқуга кетдилар. Биз чиқишимизда улар ҳали уйғонишни лозим топмаган эдилар.

Хизматкор гапини тугатгач, Тосихито гоига қараб:
— Қалай? – деди тантанавор оҳангда. — Кўрдингми, ҳатто ҳайвонларам Тосихитога хизмат қилади!
— Қойил қолиш керак, — деди гои боши эгилган кўйи қизил бурнини қашлаб. Кейин ниҳоятда ҳайратлангандай оғзини очиб, тошдай қотиб қолди. Мўйлабида сакэ томчиси илиниб турарди.

Кун ўтиб, тун келди. Гои Тосихито уйининг хоналаридан бирида уйқуси қочиб шамчироқ нурига паришон тикилиб ётарди. Кечаги таассуротлар – улар ўтиб келган Мацуяма, Огава, Карэно, ўт-ўланлар, хазонлар, тошларнинг ҳидлари, бултурги сабзавотлар поялари гулханлари тутуни ҳамда уйга етиб келишганида елкасидан тоғ ағдарилгандай енгил тортгани ва туманли кеча қоронғисида қип-қизил ловиллаб кўринган ўчоқлардаги кўмир оташлари хаёлидан бирма-бир ўтарди. Ҳозир тўшакда ётиб шулар ҳақида ўйларкан, унга ҳаммаси узоқ ўтмишда бўлиб ўтгандай туюлди. Сариқ иссиқ ёпинчиқ остида у оёқларини роҳатланиб чўзди ва ички нигоҳ билан ҳозирги ҳолатига ўйчан назар ташлади. Кўркам ёпинчиқ тагидан Тосихито вақтинча марҳамат қилган шойидан тикилган иккита пахтали кимоно кийганди. Шу кийимнинг ўзидаёқ терлаб кетиш ҳеч гап эмасди. Бундан ташқари, кечки овқатда тўйиб ичилган сакэ ҳам унинг баданини қиздираётганди. Бош тарафидаги дераза ортида ҳайбатли ҳовли қировдан ялтиллаб ётибди, аммо бундай роҳатли дамларда бу унинг учун қўрқинчли эмас. Киотодаги самурайга шогирд тушган пайтлари билан бугунги куннинг ўртасидаги фарқ осмон билан ерча-я. Шунга қарамай, бизнинг гоимизнинг кўнглида қандайдир тушуниксиз хавотир уйғонмоқда эди. Биринчидан, вақт жуда секин ўтаётганди. Бундан ташқари, у худди тонг отишини истамаётгандай, ҳатто батат бўтқасидан лаззатланиш истаги тезроқ амалга ошишига ҳам иштиёқи йўқдай. Ва мана шу зиддиятли ҳис-туйғулар қуршовида, аҳволнинг кескин ўзгариши натижасида кечаги кучли ҳаяжони қаёққадир ғойиб бўлган, унинг дийдаси бугунги қиш ҳавосига монанд қотиб қолганга ўхшарди. Ва булар ҳаммаси бир бўлиб унга халал берар, ҳатто у йўл бўйи кутган уй ҳарорати ҳам унинг тинчгина ухлашига қўймасди.

Ҳовлида гумбурлаган товуш янгради. Афтидан, бу овоз кеча уларни йўлда кутиб олган оқсоқол хизматкорники эди. Бу қуруқ овоз совуқда жаранглагани учунми, гоига жуда қўрқинчли туюлар, ҳар бир сўз изғирин шамол каби унинг суяк-суягига санчилаётгандай бўларди.
— Ҳой югурдаклар, буйруқни эшитинглар! Хўжайиннинг истакларини ижобат этиш мақсадида эрталаб Қуён вақтида ҳар бирингиз уч сун энли ва беш сяку узунликдаги тоғ бататларидан бир қопдан олиб келишингиз шарт! Эсингиздан чиқмасин! Қуён вақтида!

Оқсоқол бу буйруқни бир неча марта такрорлагач овози ўчди ва ташқари яна қиш ҳукмида қолди. Жимжитликда шамчироқ мойининг вижиллаши эшитиларди. Қизил шойи тасмасига ўхшаган чироқ милтилларди. Гои эснади, тамшанди ва яна узуқ-юлуқ ўйларга чўмди. Тоғ бататларини олиб келиш буйруғи, албатта, батат бўтқаси пишириш учун… Гои шу ҳақида ўйлаши билан, ҳовлидаги овозга қулоқ солиб турганида эсидан чиққан безовталик ҳисси яна қалбига қайтди. Ўзида батат бўтқаси билан сийланиш дамларини иложи борича орқага суриш хоҳиши пайдо бўлганини ҳис қилди ва бу ҳис унинг онгига ниҳоятда мустаҳкам ўрнашиб олди. “Батат бўтқасидан тўйиб ейиш” истаги осонгина амалга ошиш вақти келганида йиллар давомида сабр-тоқат билан кутгани энди унга мутлақо бемаънилик бўлиб туюла бошлади. Ейиш мумкин бўлганда нимадир тўсқинлик қилади, ейиш-га имкон бўлмаганда бу тўсиқ йўқолади, мана, кута-кута ниҳоят етиб келганида зиёфатни эсон-омонгина ўтказиб олишни хоҳлаб ўтирибди… Шунга ўхшаш фикрлар гоининг миясида у ҳолдан тойиб, бирдан ўликдай қотиб ухлаб қолгунича визвизакдай тинимсиз айланаверди.

Эртасига эрталаб уйғониб, у дарров тоғ бататлари ҳақида эслади ва шошганча дарпардаларни кўтариб деразадан қаради. Афтидан, у ухлаб қолганга ўхшайди, Қуён вақти аллақачон ўтиб кетибди. Ҳовлида узун-узун бўйраларда минглаб думалоқ ходага ўхшаш буюмлар том баравар уйилиб ётарди. Қараб туриб тушунди, буларнинг ҳаммаси эни уч сун ва узунлиги беш сяку келадиган ғоятда ҳайбатли тоғ бататлари эди. У уйқусираган кўзларини ишқалаб, ҳайрат билан ва ҳатто даҳшатга тушиб ҳовлида бўлаётган ишларга анграйиб қолди. Ҳамма ерда янги ясалган чорпояларда қатор-қатор бўлиб беш-олтитадан қозонлар турар, атрофида ўнлаб оқ либосли майда-чуйда хотинлар куймаланиб юрарди. Улар батат бўтқаси пишириш учун тайёргарлик кўришарди – бири ўтин ёққан, бошқаси ўчоқни кулдан тозалаган, яна бири янги ёғоч хумларда қозонларга узум шарбатини қуйган, уларнинг лип-лип югуриб-елишларидан гоининг кўз олди жимирлаб кетди. Ўчоқдан чиққан тутун, шиннидан чиққан буғ тарқаб улгурмаган эрталабки туманга қоришиб, бутун ҳовлини кулранг тўзонга тўлдирган, фақат бу тўзон ичида қозон тагидан ўрлаётган аланга қизил доғдай ёрқин кўзга ташланарди. Кўз кўриб, қулоқ эшитганларнинг ҳаммаси ё уруш бўлаётгани, ё ёнғин чиққани тасвирланган тўпалон саҳна кўринишига ўхшарди. Гои мана шу улкан бататлар улкан қозонларда батат бўтқасига айланишини аниқ ва тиниқ тасаввур қилди. Яна ўйладики, Киотодан шу ерга, Цуругага, узоқ Этидзэн вилоятига атай шу батат бўтқасини ейиш учун судралиб келди. Қанча кўп ўйлагани сари у шунчалик сиқиларди. Бу вақтга келиб гоимизнинг ачинишга лойиқ иштаҳасининг ярмигина қолганди, холос.

Бир соатдан кейин гои Тосихито ва унинг қайнотаси Арихито билан нонушта қилиб ўтирарди. Унинг олдида биргина кумуш қозонча турар, бу қозонча оғзигача тўла бўлиб, унда оламжаҳон батат бўтқаси бор эди. Гои боягина ўнлаб ёш йигитлар чопқилар билан том бўйи йиғилган тоғдай бататларни апил-тапил майдалаб ташлашганини кўрганди. Яна кўргандики, оқсоч аёллар майдаланган бататларни охирги бўлагигача қозонларга солиш учун ҳовлиқиб югуриб юришганди. Ва ниҳоят, буйраларда биттаям батат қолмаганда қозонлардан бататлар ва узум шиннисининг ҳиди билан қоришиб кетган қайноқ буғлар тиниқ тонг осмонига ўрлаётганини кўрганди. У буларни ўз кўзи билан кўрганди ва ҳозир бўтқага лиқ тўла қозонча олдида ўтириб, ҳали унга қўл узатмасдан у ўзини тўқ ҳис қилишининг ҳеч ҳайратланарли ери йўқ эди… У ўнғайсизланиб пешонасининг терини артди.
— Сен ҳали батат бўтқасидан маза қилиб тўйиб еганинг йўқ, — деди Арихито. – Тортинмай олавер.

Хизматкорларига қайрилиб қараганди, унинг буйруғи билан дастурхонда яна бир нечта кумуш қозончалар пайдо бўлди. Уларнинг ҳаммаси қулоғигача батат бўтқаси билан тўлдирилганди. Гои кўзларини юмиб олди, унинг қизил бурни баттар қизарди, бўтқага сопол чўмични тиқиб, зўр-базур ярмигача ейишнинг уддасидан чиқди. Тосихито яна бир тўла қозончани унинг ёнига суриб қўйиб, бешафқатларча кулди:
— Отам сенга нима деганди. Бўл, уялмай ол.

Гои ишлар чатоқлигини тушунди. Бу ерда уялиш ҳақида гапириш ортиқча, бошиданоқ ана шу бўтқани кўришга кўзи йўқ эди. Ярим қозончасини бир амаллаб ютди. Унинг боши қотди. Агар ҳозир яна бир қошиқ еса, қайт қилиб юборади, ейишдан бош тортса, Тосихито билан Арихитонинг майлини қайтаришдан қўрқади. Гои яна кўзини чирт юмиб, қолган бўтқанинг уч қисмини ютди. Томоғидан бошқа бир томчиям ўтмасди.
— Сизга чин дилдан ташаккур билдираман, — ғўлдиради гои. – Қорним тўйди… Бошқа еёлмайман, чин дилдан ташаккуримни билдираман.
Унинг кўриниши жуда аянчли эди, мўйлаби ва бурнининг учида жазирама ёздагидай йирик-йирик тер томчилари осилиб турарди.
— Сен ҳали оз единг, — деди Арихито ва хизматкорларига қараб қўшиб қўйди: — Афтидан, меҳмон уялаётганга ўхшайди. Нимага қараб турибсизлар?
Арихитонинг буйруғи билан хизматкорлар энди чўмичга қўл узатиб тўла қозончадан бўтқа олмоқчи эдилар, гои бечора қўлларини худди пашшани ҳайдагандай силкитиб, хўрланиб рад этди:
— Йўқ-йўқ, энди етарли… Узр… узр, менга етарли.

Эҳтимол, Арихито гоини қайта-қайта сийлашда давом этарди, аммо шу пайт Тосихито тўсатдан қаршисидаги уйнинг томини кўрсатиб: “Оҳ-о, уни қаранглар!” деб қолди. Гоининг бахтига, у ҳамманинг диққатини чалғитди. Ҳамма Тосихито кўрсатган тарафга қаради. Том тонгги қуёшнинг заррин нурларига кўмилганди. Ва у ерда кўзни қамаштиргудек бўлиб аллақандай ялтироқ юнгли ҳайвонча тобланиб ўтирарди. У Тосихито ўтган куни чўлда тутган сакамоталик тулки эди.
— Тулкиям батат бўтқасининг ҳидини олиб келди, — деди Тосихито. – Эй, ким бор, анави ҳайвонгаям беринглар, савобга қоласизлар.
Буйруқ тезда бажарилди. Тулки томдан сакраб тушиб меҳмондорчиликда иштирок этди.

Гои бўтқани чапиллатиб ялаётган тулкига ғамгин ийиб тикилиб ўтираркан, хаёлан ўзини кўрди: бу ерга келишдан олдин у қанақа эди? У шундай эдики, кўпгина самурайлар устидан куларди. У шундай эдики, ҳатто кўча болалари ҳам масхаралаб, қизилбурун деб чақиришарди. У шундай эдики, унниққан суйкан ва йиртиқ хакамада Судзаку кўчаларида дайди итдай изғиб юрган ғамгин ва ёлғиз бир кимса эди. Ва лекин Батат бўтқасидан тўйиб ейиш орзусини юрагида опичлаб юрган инсон… У онгу шуурида энди умрида ҳеч қачон батат бўтқасини оғзига олмаслик ҳақида ўйлаганида юрагига осудалик инди ва терлари қотаётганини ҳис этди, ҳатто бурнининг учидаги томчи ҳам қуриб қолди. Эрталаб бўлишига қарамай Цуруга қуёшли эди, аммо шамолнинг заҳри суякни ёрарди. Гои шошилиб бурнини ушлади-да, кумуш қозончага қараб баланд овозда аксириб юборди…

Манба: “Жаҳон адабиёти” журнали, 2011 йил, 9-сон.
_________________
* Г о и — Кичик ҳарбий унвон
* С у й к а н — устки кийим
* К а р и г и н у — қишки кийим
* Х а к а м а — қалин иштон

Akutagava Ryunoske
TANSIQ TAMOM
Rus tilidan Oydinniso tarjimasi

Akutagava Ryunoske (1892.1.3 — Tokio — 1927.24.7) — o’z asarlari bilan yapon adabiyotini jahon miqyosiga chiqishini boshlab bergan adib sifatida tan olinadi. U ijodida g’arb va yapon adabieti an’analarini o’zaro uyg’unlashtirib, yapon an’anaviy tasvir va ifoda usulini yangi yo’nalishga burgan. Inson ongining «jumboq»ligi, oldindan aytib bo’lmaslik xususiyati ifodalangan hikoyalari — «Rasyomon darvozasi» (1915), «Burun» (1916) unga shuhrat keltiradi. «Kuz» (1920), «Sovuq» (1924) kabi psixologik hikoyalarida esa ijtimoiy yovuzlik dunyosida ezgulikning fojiaviy qismati aks etgan. «Suv alvastilari mamlakatida» (1927) ijtimoiy-fantastik majoziy asardir. Insonning yolg’izligi, uning vakt, tarix oldida ojizligi pand-nasihatdan iborat «Telbaning hayoti» (1927) nomli so’nggi asarining mavzuidir. Yapon madaniyatida beqiyos o’rin egallagani uchun «Akutagava» milliy mukofoti ta’sis etilgan.

Bu voqea Genkey hukmronligi davrining oxiri, ehtimol, Ninna hukmronligi davrining boshlarida ro‘y bergandir. Umuman olganda, aniq vaqt hikoyamizda ahamiyat kasb etmaydi. O‘quvchi uchun uzoq o‘tmishda, Xean mulkchilik davrida nimalar ro‘y bergani va Mototsune Fudzivara muzofotida samuraylar orasida allaqanday bir goi* xizmat qilganini bilishning o‘zi kifoya.
Uning haqiqiy ismini keltirib o‘tmoqchiydim, ammo afsuski, qadimgi solnomalarda tilga olinmagan ekan. Ishonch bilan aytamanki, u eslab o‘tirishga arzimaydigan haddan ziyod chakana odam bo‘lgan. Yana shuni ham aytib o‘tish kerakki, qadimgi solnomalar mualliflari chakana odamlar va odatiy hodisalar bilan unchalik qiziqmagan. Aynan shu qarashlari bilan ular yapon naturalist yozuvchilaridan tubdan farq qilgan. Xeyan davri romannavislari soyaparvar bo‘lmagani ajablanarli hol emas. Qisqasi, hikoyamizning qahramoni Mototsune Fudzivara muzofotida xizmat qilgan allaqanday bir goi.
Uning aft-angori haddan ziyod ko‘rimsiz bo‘lgan. Ta’rifini bo‘yining pakanaligidan boshlaymiz. Burni qizil, qovoqlari salqigan. Ko‘sa. Lunji ichiga botganidan engagi bir burda ko‘rinadi. Lablari… Eh-he, ta’rifini obdon keltiradigan bo‘lsak, ko‘p gapirishga to‘g‘ri keladi. Gapning po‘stkallasini aytganda, goimizning turqi-tarovati kam uchraydiganlar xilidan.
Bu nusxa qachon va qanday qilib Mototsune xizmatiga kelib qolgani haqida hech kim bilmaydi. Bilganimiz, u allaqachonlardan beri bir xil ishni bir xil kiyimda — rangi uniqqan suykan* va xuddi shunday g‘ijimlangan ebos bajarib yurardi. Shuning uchun bo‘lsa kerak, hech kimning miyasiga shu odam ham bir paytlar yosh bo‘lgan, degan fikr kelmasdi. (Biz ta’riflayotgan davrda harbiy qirq-ni qoralab qo‘ygandi). Hammaga uning qizil burni Sudzyak yelvizagida qolib shamollagan va mo‘ylab deyishga ham arzimaydigan murti endigina sabza urib chiqqandek tuyulardi. Yoppasiga hamma, Mototsune janoblaridan tortib uning xizmatidagi podachigacha g‘ayrishuuriy tarzda shunday o‘ylar va buning rostligiga shubha qilishmasdi.
Atrofdagilarning bunday ko‘rinishdagi odamga munosabati aslida yozib o‘tirishga ham arzimaydi. Samuraylar kazarmasidagilar bizning qahramonimizga chivinchalik e’tibor berishmasdi. Hatto uning qo‘l ostidagilar ham — unvonliyu unvonsizi bir bo‘lib yigirmaga yaqin edi ular — hayratlanarli darajada bepisand va loqayd qarashardi unga. Harbiy nimadir desa, ular safsatasini to‘xtatib, qayrilib qaragan tasodif hech uchramagan. Aftidan, goimizning jussasi ularning ko‘ziga o‘ta mayda ko‘rinar, hatto ko‘rinmasdi desa ham bo‘ladi. O‘zini katta oladigan uy-ro‘zg‘or boshqaruvchisimi yo kazarma boshlig‘iga o‘xshash har turli lavozimdagilar bo‘lsa, tabiat qonuniga bo‘ysunganday unga e’tibor berishdan qat’iy bosh tortishardi. O‘zlarining go‘daklarcha bema’ni yovqarashlarini sovuqonlik bilan niqoblaydiganlar u bilan muloqotda imo-ishora bilan cheklanishardi. Biroq odamzodga til bejizga berilmagan, uning ham o‘z o‘rni bor. Tabiiyki, imo-ishora bilan til topishish imkoni bo‘lmagach, nutq vujudga keldi. Uning ovsarligi bois ham ba’zan so‘z ishlatishga to‘g‘ri kelardi. Bunday hollarda uning boshidan oyog‘igacha — ebos shapkasining uchidan tortib yirtiq poxol chorig‘igacha ko‘z yugurtirishar, keyin oyog‘idan boshigacha qarab chiqishar, undan keyin esa jirkanib to‘ng‘illagancha orqa o‘girib olishardi. Shundayam goi hech xafa bo‘lmagan. U qanchalik nafsoniyatsiz bo‘lsa, shunchalik jur’atsiz ham edi, buning ustiga, nohaqlikning nohaqlik ekanini ham his etmasdi.
Samuraylar baravariga nima qilib bo‘lsa ham uning ustidan kulish payida bo‘lishardi. Uning badbashara ko‘rinishini qariyalar og‘izlaridan tupuk sachratib masxaralashsa, yosh-yalanglar ham ulardan qolishmaslik uchun undan gap ochilganda o‘zlarining badiha to‘qish qobiliyatlarini ko‘z-ko‘zlab qo‘yishardi. Goining yonida ham yuzing- ko‘zing demasdan uning burniyu mo‘ylabidan tortib shapkayu suykanigacha muhokama qilishdan charchashmasdi. Muhokama uchun mavzu ko‘pincha uning tepsa dumalab ketgudek dum-dumaloq, piyanista-rohiba, sobiq o‘ynashi bo‘lardi. Aytishlaricha, bir paytlar ikkalasi apoq-chapoq bo‘lishgan ekan. Vaqt o‘tib, ular tufayli juda qaltis hazillar yuzaga keldi. Bu juftlikni birgalikda tasavvur etish qiyin, ammo ular qanday qilib goining suvdonidan birgalashib sake ichishganiyu keyin ishtonlarini ho‘llab qo‘yishganini eslatib o‘tsak, qolganini o‘quvchining o‘zi ko‘z o‘ngiga keltirib olaveradi.
Bu qilig‘ini goining o‘zi mutlaqo sezmagan. Turli ehtimollarga ko‘ra sezmagan. Bu haqida qancha gapirishmasin, uning hatto bir tuki ham qilt etmasdi. U faqat el og‘zida latifabop mo‘ylabini silab qo‘yib, o‘z ishida davom etaverardi. Haqoratlar chegaradan oshib tushgandagina, masalan, boshining qoq o‘rtasiga parcha qog‘ozni qo‘yib, sochiga bog‘lamoqchi bo‘lishsa yoki poxol chorig‘ini pichoq bilan kesishga urinishsa, kulgisi qistagan yo yig‘lamoqdan beri bo‘lgan odamday aftini g‘alati burishtirib:
— E-ey, bunday qilish yaxshimas-ku… qo‘ysanglar-chi… — deb qo‘yardi.
O‘sha holatda kimdir uning yuzini ko‘rib yoki ovozini eshitib qolsa, bexosdan dilida shafqat tuyg‘usi uyg‘onardi. (Bu achinish hissi faqat qizilburun goigagina emas, uning timsolidagi qalbsizlikda ayblanuvchi mutlaqo notanish ko‘plab odamlarga ham tegishli edi). Bu tuyg‘u ularning yuragidan bir lahzagina g‘ira-shira bo‘ylab o‘tardi, xolos. To‘g‘ri, kimlardadir u bir qancha vaqt saqlanib turgan, ammo bu toifa odamlar juda kamchilikni tashkil etadi. Va bu kamchilikning ichida Tamba viloyatidan kelgan juda yosh bir oddiy askar ham bor edi. Shu qadar yoshki, mo‘ylabi endigina sabza urayotgandi. Albatta, u ham avvaliga qizilburun goidan hamma qatori besabab nafratlangan. Ammo kunlarning birida: “E-ey, bunday qilish yaxshimas-ku… qo‘ysanglar-chi…” degan ovozni eshitib qoldi. Va bu nola uning miyasidan anchagacha ketmay yurdi. Goi uning ko‘z o‘ngida mutlaqo bosh-qa odamga aylandi. Rangpar, omi, to‘mtoq qiyofa ichida u qo‘pol muomalalardan azob chekayotgan Insonni ko‘rib qoldi. Har gal goi haqida o‘ylasa, butun dunyo odamlari qabihlik botqog‘iga botib borayotganday tuyulaverdi. Va bir vaqtning o‘zida sovuq urgan qizilburun hamda siyrak mo‘ylabli badburush turq ko‘z o‘ngiga kelsa, uning qalbiga taskin inganday ham bo‘lardi…
Ammo bunday vaziyatni uning o‘zi yuzaga keltirdi. Shuning uchun ham goi atrofdagilarning bepisandligiga uchradi va hayoti chinakamiga it yotish mirza turishga aylandi. Gapni uning birorta ham durust kiyimi yo‘qligidan boshlaymiz. Uning bisotida yakkayu yagona kulrangtob suykan va xuddi shunaqa yakkayu yagona ishtoni bor bo‘lib, uning azbaroyi unniqib ketganidan asl rangi qanaqaligini aniqlashning iloji yo‘q edi. Yelkalari andak osilgani hamda bog‘ich va kashtalari antiqa rang kasb etishini aytmaganda, suykanning ahvoliga chidasa bo‘lardi, ishtonga kelsak, uning tizzalari o‘ta achinarli ahvolda edi. Goi ichki kiyim kiymasdi, qiltiriq oyoqlari yirtiq joylardan mo‘ralab, tashqi ko‘rinishi nafaqat kazarmada yashovchi battollarni ijirg‘antirar, balki har qanday odamga o‘lamsa ho‘kiziga to‘rt oyoqli g‘ildirakni torttirib ketayotgan qoqsuyakni eslatardi. Uning qilichi ham almisoqdan qolgan: sopi liqillab, g‘ilofining bo‘yog‘i ko‘chib ketgan edi. Bejiz emaski, u o‘z qizil burni va qiyshiq oyoqlari bilan poxol chorig‘ini sudrab, odatdagidan ham ko‘proq bukchayib va odamlarga ilhaq nigoh tashlab ko‘chada sovuq qish osmoni ostida ketayotganida hamma uni turtkilab, masxara qilardi. Hatto ko‘cha yugurdaklari ham bundan istisno emasdi.
Bir kuni u Sandze ko‘chasidan Sinsen parki tomoniga ketayotganida yo‘l chetidagi bir to‘da bolalarga ko‘zi tushdi. Bolalar varrak uchirishayapti shekilli, deb o‘yladi va qiziqib ularga yaqinlashdi. Qarasa, bolalar bir daydi kuchukchani tutib, bo‘yniga sirtmoq solib qiynashayotgan ekan. Tortinchoq goiga rahmdillik begona emasdi, ammo shu paytgacha u hech qachon buni ko‘rsatishga harakat qilmagandi. Hozir esa qarshisidagilar hammasi bolalar bo‘lgani uchunmi, o‘zida jur’at topa bildi. Ming mashaqqat bilan yuziga tabassum yugurtirib, bolalardan kattasining yelkasiga sekin urib dedi:
— Qo‘yvorsangiz bo‘larmidi, itniyam joni bor-ku…
Bolakay u tomon qayrilib, nopisandlik bilan bezraydi. Bolaning bezrayishi goiga u buyruqni miyasiga sig‘dirolmay turgan paytida kazarma boshlig‘ining o‘qrayishini eslatib yubordi. Bola bir qadam ortga chekindi-da, kekkaygancha labini cho‘chchaytirib:
— Maslahatingga zor emasmiz. Qani, tuyog‘ingni shiqillat, qizilburun! – dedi.
Bu gap bilan goining yuziga shapaloq tortilganday bo‘ldi. Yo‘q, u haqoratlangani, jahli chiqqani uchun emas, o‘ziga daxli bo‘lmagan ishga aralashib, o‘zini yerga urgani uchun shunday his etdi. O‘ng‘aysizlanganini yashirish uchun zo‘rma-zo‘raki tirjaydi va bir so‘z ham demay Sinsen parki tomon ketdi. Yelkama-elka turgan bolalar uning orqasidan tillarini chiqarib, har xil qiliqlar bilan masxaralashdi. Albatta, u buni ko‘rmadi. Mabodo ko‘rganida ham o‘z qadr-qimmatini bilmagan goi uchun bundan ne naf!
Ammo hammaning nafratini qo‘zg‘atish uchun dunyoga kelgan hikoyamiz qahramonida hech qanday xohish-istak yo‘q, deya ta’kidlash xato bo‘lardi. Bir necha yillardan buyon u batat bo‘tqasiga g‘aroyib ishtiyoq bilan yashaydi. Batat bo‘tqasi o‘zi nima? Odatda uni tayyorlash uchun tog‘da o‘suvchi shirin batatni xumga solib, uzum sharbati qo‘shib bo‘tqa holatiga kelgunicha qaynatiladi. Bir paytlar bu shohona taom hisoblanib, uni hatto imperatorlar dasturxoniga tortishgan. Shu boisdan bo‘lsa kerak, yiliga bir marta, ya’ni yillik marosimdagina goi darajasidagi odamning unga og‘zi tegishi mumkin edi. Shundayam juda oz, tishning kavagida qoladigan darajada tegardi, xolos. Batat bo‘tqasini istagancha bearmon to‘yib-to‘yib yeyish bizning goimizning ko‘pdan beri yuragida saqlab kelayotgan yakkayu yagona orzusi edi! Albatta, bu orzusini u hech kim bilan o‘rtoqlashmagan. Nima ham deyish mumkin, balki uning o‘zi ham butun hayoti shu istakdan iborat ekanini anglamagandir. Shunga qaramay, u aynan shu istagini amalga oshirish uchun yashaganini qo‘rqmay aytish mumkin. Zero, boshqa odamlar ham ba’zida umrini amalga oshish oshmasligi noma’lum bo‘lgan istaklarga bag‘ishlaydilar-ku. Shuningdek, kimki bu g‘ayrioddiylik ustidan kulsa, demak, u inson tabiati haqida hech narsa bilmaydi.
Goining “batat bo‘tqasidan bo‘kib yeyish” istagi kutilmaganda osonlik bilan amalga oshganiga ajablanmay bo‘lmaydi. Shu voqea haqida sizga so‘ylab berish uchun ham “Batat bo‘tqasi” hikoyasi yozildi.
Qaysidir bir yili ikkinchi yanvarda Mototsune muzofotida yillik marosim uyushtirildi. (Yillik marosim bu – regent, imperatorning birinchi maslahatchisi imperator va uning vorislariga minnatdorchilik ifoda etish maqsadida har yili bir marta uyushtiradigan katta bazmi jamshid. Yillik marosimga barcha dvoryanlar, vazirdan tortib quyi tabaqalargacha taklif etiladi va ibodatxona marosimlaridan deyarli farq qilmaydi). Shu kuni goilar va boshqa samuraylar mo‘‘tabar mehmonlardan qolgan-qutgan nushxurt ovqatlar bilan siylandilar. O‘sha paytlarda nushxurtlarni mulozimlarga berish hali odat tusiga kirmagani uchun ham samuray-drujinachilar bir xonaga to‘planishib, ularni paqqos tushirardilar. Shunday qilib ular mazkur bazmi jamshid ishtirokchilariga aylangandek bo‘lardi, lekin voqea qadimda bo‘lgani uchun gazaklar miqdori ishtahalar darajasiga to‘g‘ri kelmasdi. Guruch unidan tayyorlangan non, yog‘da ko‘pchib pishgan kulcha, bug‘da dimlangan midiya, parranda sur go‘shti, Uzdi malgasi, Omi zog‘orabalig‘i, nimtalangan olabug‘a, ikrali losos, qovurilgan sakkizoyoq, katta qisqichbaqalar, katta va kichik mandarinlar, sixda pishgan xurmo va boshqa ko‘pgina yeguliklar dasturxonga tortilardi. Va ular orasida, albatta, batat bo‘tqasi ham bor edi. Goi har yili batat bo‘tqasidan maza qilib yeyishni orzu qilardi. Ammo ziyofatda hamisha odam ko‘pligidan unga deyarli hech nima qolmasdi. Ayniqsa bu gal bo‘tqa juda kam bo‘ldi. Va shu sababdan u goiga o‘ta mazaliday tuyil-di. Goi bo‘shab qolgan idishlardan ko‘z uzmay, mo‘ylabiga yopishgan tomchini kafti bilan artib, o‘zicha g‘o‘ng‘illadi:
— Qiziq, qachonlardir mengayam shundan to‘ygunimcha yeyish nasib qilarmikan? – va xo‘rsinib qo‘shib qo‘ydi: — Oddiy samurayni batat bo‘tqasi bilan kimam siylardi…
Bu so‘zlar og‘zidan chiqishi bilan kimdir qah-qah otib kulib yubordi. Bu askarlarga xos erkin, dag‘al qah-qaha edi. Goi boshini ko‘tarib, tortinchoq nigoh tashladi. Kulayotgan odam juda baquvvat, yelkalari keng, baland bo‘yli Mototsunening tansoqchisi, fuqarolik ishlari vaziri Tokunagining o‘g‘li Tosixito Fudzivara edi. U pishirilgan arg‘uvon yong‘og‘ini tishi bilan chaqar va ustidan qora sake ichardi. U shirakayf edi.
— Esiz-esiz, — dedi u goining bosh ko‘targanini ko‘rib, istehzo va nafrat bilan. – Umuman olganda, agar xohlasang, Tosixito seni burningdan chiqquncha to‘ydiradi.
Xo‘rlangan it oldiga tashlangan suyakka darrov tumshug‘ini cho‘zmaydi. Goi aftini odatdagiday yig‘lamsirabmi, kulimsirabmi, tushuniksiz burishtirib, dam bo‘sh idishga, dam Tosixitoning yuziga qarardi.
— Xo‘sh, xohlaysanmi?
Goi indamadi.
— Gapir, nima deysan?
Goi yana indamadi. U butun vujudi bilan hamma unga tikilayotganini his qilardi. Hozir javob bersa, ustiga mazaxlar toshday yog‘iladi. Hatto goi tushundiki, javob qanday bo‘lishidan qat’i nazar, uni tahqirlashadi. U ikkilandi. Ehtimol, Tosixito diqqati oshib gap qotmaganida, u dam bo‘sh idishga, dam Tosixitoga alanglashda davom etaverardi.
— Agar xohlamasang, ayt shuni.
Buni eshitgan goi hayajonlanib javob berdi:
— Yo‘g‘-e, unaqamas… Sizdan nihoyatda minnatdorman.
Buni eshitib, yig‘ilganlar xoxolab kulib yuborishdi. Kimdir masxaralab uning gapini qaytardi: “Yo‘g‘-e, unaqamas, sizdan nihoyatda minnatdorman”. Guldiros kulgi bilan birga samuraylarning uzun va dumaloq qalpoqlari baravariga rang-barang yeguliklar to‘ldirilgan katta-katta idishlar, savatlar ustida xuddi to‘lqinlar kabi harakatga keldi. Tosixitoning o‘zi quvnoq va hammadan baland ovozda qah-qah otdi.
— Unday bo‘lsa, seni o‘zimning uyimga taklif qilaman, — dedi u. Shu paytda ichidan otilib chiqmoqchi bo‘lgan kulgisi hozirgina ichgan sake bilan bo‘g‘zida to‘qnashib, basharasi burishib ketdi. – Bo‘pti, shunday bo‘laqolsin…
— Sizdan juda minnatdorman, — takrorladi goi tutilib va qizarib.
O‘z-o‘zidan yana kulgi ko‘tarildi. Hammaning diqqatini o‘ziga jalb etishga uringan Tasixitoga kelsak, u yelkalari silkingancha hammadan oshirib xoxolardi. Bu shimollik maxluq hayotda vaqt o‘tkazishning faqat ikki usulini tan olardi: birinchisi – bo‘kib sake ichish, ikkinchisi – xoxolab kulish.
Yaxshiyamki, ular haqidagi gap-so‘zlar tez yakun topdi. Nima bo‘ldi, bilmayman. Jamoaning e’tibori qanaqadir qizilburun goiga qaratilgani boshqa guruhlarga yoqmagan bo‘lsa kerak. Harholda suhbat mavzusi o‘zgardi, gazak bilan sakening tagi ko‘rinib qoldi, qanaqadir qurolbardor otga minaman deb shoshganidan ikki oyog‘ini ishtonining bir tomoniga tiqib olgani haqidagi yangi hangoma hammaning e’tiborini chalg‘itdi. Faqat goi hech nimani eshitmagan bo‘lsa kerak. Balki uning butun fikru zikri ikki so‘z bilan band edi: batat bo‘tqasi! Dasturxonda uning oldida qovurilgan tustovuq turardi, ammo goi unga qo‘l uzatmadi. Uning idishi qora sakega to‘latilgan edi, ammo u idishni qo‘ligayam olmadi. Bo‘layotgan gaplarning o‘ziga hecham aloqasi yo‘qday qo‘lini tizzalariga qo‘ygancha qimir etmay o‘tirar va sovchi kelgan qizday hayajondan yuzi tugul oq oralagan sochlarining ildizigacha qizarib ketgandi. U qay makon va zamondaligini ham unutib, batat bo‘tqasidan bo‘shagan sirlangan qora idishga qarab, bema’ni irjayib o‘tirardi…
Oradan bir qancha vaqt o‘tib, bir kuni ertalab Avataguti yo‘lidan Kamogava daryosi bo‘ylab ikkita otliq shoshilmay borardi. Ulardan biri qalin havorang kariginu* va shu rangda xakama* kiygan ajoyib sochli, qora mo‘ylabli ko‘rkam yigit uzun qimmatbaho qilich taqib olgandi. Ikkinchisi esa qirqni qoralab qolgan sho‘lqillagan qizilburun samuray unniqqan suykan ustidan kiygan issiq paxtali ki-yimining belbog‘ini hafsalasiz bog‘lagan, umuman olganda, uning ko‘rinishi shu qadar shalviraganki, bu haqida gapirib o‘tirish ortiqcha. Biroq ikkalovining otiga ham gap yo‘q, uch yoshli to‘riq toy, dumi va yoli qora tulporga o‘tkinchi savdogarlar, samuraylar to‘xtab, orqalaridan qarab qolishardi. Yana ikki kishi otliqlarning orqasidan ergashib kelardi, aftidan, ular qurolbardor va xizmatkor edi. Suvoriylar Tosixito va goi ekanini o‘quvchiga tushuntirib o‘tirishning hojati bo‘lmasa kerak.
Qish bo‘lishiga qaramay kun osuda va ochiq, oppoq biyobonda xo‘mraygan badburush toshlar orasida ariq bo‘ylarida qolgan qurigan yovshan poyalarini sal-pal qimirlatadigan shabada ham yo‘q edi. Barglari to‘kilgan pakana majnuntollarni haroratsiz quyosh nurlari yoritar, daraxtlar ustida uzun dumini o‘ynatib o‘tirgan jablajibonlarning soyasi oppoq yo‘lga tushib turardi. Xigasiya adirlari quyuq yashilligi tepasidagi dumaloq tog‘lar muzlagan baxmal to‘lqinlarga o‘xshardi. Suvoriylar qamchilarini ishga solmay, shoshilmasdan ketishar, egarlardagi naqshlar quyoshda sadafday tovlanib, ko‘zni qamashtirardi.
— Qaerga ketayotganimiz haqida sizdan so‘rasam bo‘ladimi? – so‘radi goi qovushmagan harakat bilan otning tizginini tortarkan.
— Hademay yetib boramiz, — javob berdi Tosixito. — Bu o‘ylaganingdan yaqinroq.
— Avatagutimi?
— Shunday bo‘lsayam ajabmas.
Bugun ertalab Tosixito goini laqqa tushirish maqsadida Xigasiya tomonlarga birga ketishlarini, u yerda qaynoq buloq borligini aytdi. Qizilburun goi bu gapga oppa-oson ishondi-qo‘ydi. U anchadan beri hammomda cho‘milmagan, badani chidab bo‘lmas darajada qichishib yurardi. Batat bo‘tqasi bilan siylashsa, buning ustiga, qaynoq suvda cho‘milsa, unga yana nima kerak? U Tosixitoning zaxiradagi to‘riq toyida silkinib ketarkan, faqat shu haqida orzu qilardi. Qishloqlar birin-ketin orqada qolayapti, biroq Tosixitoning hali to‘xtash niyati yo‘q. Mana, Avatagutidan ham o‘tib ketishdi.
— Bundan chiqdi Avataguti emaskan-da-a?
— Yana birpas chida, — miyig‘ida kulib javob berdi Tosixito.
U hech nima bo‘lmaganday oldinlab boraverdi, faqat goining yuzini ko‘rmaslik uchun teskari qarab oldi. Yo‘l chetidagi xaroba kulbalar borgan sari kamayar, keng qishki dalalarda yemak axtargan qarg‘alaru tog‘lar soyasida saqlanib qolgan befayz ko‘kimtir qorlardan bo‘lak hech nima ko‘rinmasdi. Havo ochiq edi, ammo tiniq osmonga sanchilgan gujum shoxlarini ko‘rib odamning eti junjikardi.
— Bundan chiqdi Yamasinaga yaqin ekanda-a?
— Yamasina ana, bu sal nariroqda.
Haqiqatan Yamasino ham orqada qoldi. Yamasino nima emish. Sekiyamu ham bildirmay qolib ketdi. Vaqt peshindan o‘tganda ular Miidera ibodatxonasiga yetib kelishdi. Ibodatxonada Tosixitoning rohib og‘aynisi bor ekan. Ular rohib bilan tushlik qilishdi va shohona ovqatlardan keyin otlariga amal-taqal minib, yana yo‘lga tushishdi. Endi ularning yo‘li ilgarigidan farqli ravishda qup-quruq cho‘ldan iborat edi. Shuni ham aytish kerakki, o‘sha paytlarda shu atrofda qaroqchilar to‘dalari izg‘ib yurardi.
— Hali uzoq yuramizmi?
Tosixito tirjaydi. Bu hol nojo‘ya ish ustida qo‘lga tushgan bolakayning tirjayishiga o‘xshardi. Burnining uchiga ajin yig‘ilgan, ko‘z atrofi miyiqlari tortilgan, qattiq kulib yuborishdan beri bo‘lib, jazm qilolmay turgan bolaning tirjayishiga.
— Ochig‘ini aytsam, seni o‘zimiz tomonga, Suruguga obormoqchiydim, — dedi nihoyat u va kulib qo‘lidagi qamchisi bilan uzoqlarni ko‘rsatdi. U yerda Omi ko‘li quyosh nurlari ostida ko‘zni qamashtiradigan darajada yaltillab ko‘rinardi.
Goi sarosimaga tushdi.
— Siz Surugu haqida gapiryapsizmi? Etidzen viloyatidagi-a? O‘shami?
Arixito Fudzivaraning kuyovi bo‘lmish Tosixito ko‘p vaqtini Suruguda o‘tkazishi haqida bugun ertalab uning qulog‘iga chalinganday bo‘lgandi. Lekin shu daqiqagacha Tosixito uni o‘sha yoqqa sudrab borishi xayolining ko‘chasiga ham kelmagan. Birinchidan, bor-yo‘g‘i ikkita xizmatkor kuzatuvida ikkovlon tog‘lardan oshib, daryolarni kechib Etidzen viloyatiga eson-omon yetib olishi mumkinmi? Tag‘in hamma yerda qaroqchilarga yo‘liqib, talon-taroj bo‘lgan bechora yo‘lovchilar haqida mish-mishlar o‘rmalab yurgan bir paytda-ya? Goi Tosixitoga iltijoli nigoh tashladi:
— Bu qanday bo‘ldi-ya? Men Xigasiyaga boramiz deb o‘ylovdim, biz esa Yamasinaga borarkanmiz. Yamasinaga yetib kelsak, Mideruga borish kerak ekan… Mana, endi Surugaga, Etidzen viloyatiga boramiz, deyapsiz… Bunaqa qilish… agar boshidan shuni aytganingizdayam… siz esa qanaqadir malayday meni ergashtirib kelaverdingiz. Surugamish… axir bu bema’nilik-ku…
Goi yig‘lamoqdan beri bo‘ldi. Agar “batat bo‘tqasidan to‘yib yeyish” umidi unda shijoat uyg‘otmaganida, shu zahotiyoq Tosixitoni tashlab Kiotaga qaytib ketardi. Tosixito uning sarosimaga tushganini ko‘rib, yengil qovoq uyib istehzo bilan dedi:
— Tosixito sen bilan ekan, mingta odam bilan ketayapman, deb faraz qilaver. Hech xavotirlanma, yo‘lda seni jinam urmaydi.
Keyin u qurolbardorini chaqirdi, undan o‘qdonini olib, yelkasiga osdi va qora loki yaltillagan kamonini ham olib, egarining old tarafiga ko‘ndalang qilib qo‘ydi-da, otiga qamchi urib, ilgarilab ketdi. Nafsoniyati mudroq goining Tosixitoga bo‘ysunishdan boshqa chorasi qolmadi. U kimsasiz dalaga hadiksirab nigoh tashladi-da, yarmi esidan chiqqan “Kannon-ke” degan sutruni g‘o‘ldirab o‘qigancha qizil burni egariga tegar darajada bukchayib olib, charchoq otining lo‘killashiga monand chayqalib ketaverdi.
Tevarak-atrofda miskant butazorlari sarg‘ayib yotar, tuyoqlar ovozi kengliklarga aks-sado taratardi. U yer-bu yerda uchrab qolgan ko‘lmaklarda bo‘z osmon sovuq aks etar, shuning uchun ham bugungi qish kechasida ular muz bilan qoplanishiga ishonish qiyin edi. Quyosh uzoq-uzoqlardagi tog‘ tizmalarining ortiga yashiringan, tog‘lar to‘q nafarmon soyaday ko‘rinar, erimay qolgan qorlar odatdagiday yaltillab ko‘zga tashlanmasdi. Harholda miskant butazorlari goh-gohida bu mungli manzarani sayyohlar ko‘zidan bekitib turardi… Tosixito to‘satdan jonlanib, goi tomon qayrildi:
— Ana, bizga kerakli xabarchiyam topildi! Hozir men uni Surugaga yuboraman.
Tosixito nimani nazarda tutganini goi tushunmadi. U Tosixito kamoni bilan ko‘rsatgan tomonga qo‘rqa-pisa qaradi, atrofda odam zoti ko‘rinmasdi. Faqat botayotgan quyosh nurida qizg‘ish rangli yungi yaltillab quyuq novdalar oralab o‘tib ketayotgan bir tulkiga ko‘zi tushdi. Uning qarashi bilan tulki cho‘chib sakrab tushdi-da, tiraqaylab qochdi. Sababi, Tosixito qamchisini o‘ynatib, uning orqa-sidan ot solgan edi. Hamma narsani unutgan goi ham otini ular tomon burib, qamchi urdi. O‘z-o‘zidan ayonki, xizmatkorlar ham jim qarab qolishmadi. Bir qancha vaqt ichida tuyoqlarning bir maromdagi dupuri cho‘lu biyobonni tutib ketdi. Tulki qo‘lga tushgandi. Tosixito uni orqa oyoqlaridan ushlab, boshini yerga osiltirib egariga tirkab turardi. Tulki holdan toygunicha Tosixito uning orqasidan quvib, ushlab olgan bo‘lsa kerak. Goi qattiq hayajonda siyrak mo‘ylabiga sizib chiqqan terlarini artib, uning yoniga keldi.
— Qani, tulki, meni yaxshilab eshit-chi! – dedi Tosixito tulkini yuziga yaqin keltirib, jo‘rttaga balandparvoz ovozda. – Shu kechadan qolmay tsurugulik Tosixitoning mulkiga borib, u yerdagilarga aytasan: “Tosixito uyiga mehmon chorlashni ixtiyor etdi. Ertaga Ilon vaqtida unga peshvoz chiqish uchun odamlar yuborilsin va ular o‘zlari bilan ikkita egarlangan ot olib kelsin”. Eslab qoldingmi?
Oxirgi so‘zini aytayotib u tulkini bir silkitdi-da, butazorga qarab uloqtirib yubordi. O‘sha paytda yetib kelgan xizmatkorlar xoxolab chapak chalib tulkining orqasidan qichqirishdi: “Yugur, jonivor! Yugur!”. Jonivor xazon rangli yungi bilan lip-lip yaltillab, tosh va ildizlar orasida yo‘lga ham qaramay, joni boricha qochardi. Odamlar turgan joydan butun kenglik kaftday ko‘rinar, chunki aynan shu yerdan tekislik qiyalab, qurigan daryo o‘zaniga tutashib ketgandi.
— Antiqa xabarchi, — dedi goi.
U do‘lvorlarcha qoyil qolib, pastdan yuqoriga – hatto tulkiniyam chuv tushirgan yovvoyi jangchining yuziga haddan ziyod ehtirom bilan tikildi. Lekin o‘zi va Tosixitoning o‘rtasida nechog‘lik farq borligi haqida o‘ylab ko‘rishga uning vaqti yo‘q edi. U faqat shuni aniq bilardiki, Tosixitoning inon-irodasida bo‘lgan kengliklarning chegarasi yo‘q, uning irodasi ham o‘sha kengliklarga tobe. Endi Tosixito ixtiyor etsagina u erkin bo‘lishi mumkin… Goining ahvolida o‘zgalarga xushomad paydo bo‘lishi tabiiy. Va bundan keyin qizilburunning fe’l-atvorida masxarabozga xos xususiyatlarni ko‘rib ham uning asl tabiati haqida shubhaga bormaslik kerak.
Uloqtirilgan tulki qiyalikdan o‘mbaloq oshib yugurgilagancha, toshlar orasidan juda epchillik bilan sirg‘alib chiqib, qurigan daryo o‘zanidan narigi sohilga o‘tib ketdi. Yugurib ketayotib orqasiga qayrilib qaradi. Uni tutgan samuraylar haliyam uzoqdagi qiyalikning cho‘qqisida o‘z otlari ustida turishardi. Uzoqdan ular tulkiga barmoqday kichkina ko‘rinishdi. Ayniqsa, to‘riq bilan saman aniq ko‘zga tashlandi: botayotgan quyosh nuri ostida ular xuddi qishning sovuq havosiga chizilgandek ko‘rinardi.
Tulki yana bir bor orqasiga qayrildi-da, qurigan chakalakzor orasidan shamolday yelib ketdi.
Kelishilgandek, ertasiga Ilon vaqtida yo‘lovchilar Takasimaga yetib kelishdi. Bu Biva ko‘li sohilida joylashgan osuda qishloqcha bo‘lib, qovog‘i soliq osmon ostida har yer-har yerda tomi poxol bilan yopilgan uylar uchrardi. Sayqal berilmagan oynaga o‘xshash ko‘l yengil jimirlagancha kulrang tovlanib, sohil bo‘yidagi qarag‘aylar orasidan sovuq gezarib turardi. Tosixito goiga qayrilib, dedi:
— Anavi yoqqa qara. Odamlarim kutib olishga chiqibdi.
Goi qarasa, haqiqatan ham sohil tomondagi qarag‘aylar orasidan yenglari sovuq shamolda hilpirab, ikkita otni yetaklab yigirma-o‘ttiz chog‘li suvoriy va piyodalar kelishayapti. Belgilangan masofada to‘xtab, suvoriylar shoshib otdan tushishdi, piyodalar esa yo‘l chetida itoatkorona boshlarini egib, Tosixitoning kelishini izzat-ikrom bilan kuta boshlashdi.
— Tulki topshirig‘ingizni bajaribdi-ya.
— Bu tulki tabiatan afsungar ekan, men aytgan topshiriqni bajarish unga cho‘t emaskan.
Tosixito va goi shu yo‘sinda suhbatlashib kutayotganlarga peshvoz borishdi.
— Jilovdorlar! — chaqirdi Tosixito.
Itoatkorona bosh egib turgan odamlar chopqillab borib otlarning jilovidan olishdi. Hammaning yuz-ko‘zida ajib xursandchilik zohir edi.
Tosixito va goi otdan tushishdi. Ular jun kigizga o‘tirishlari bilan jigarrang suykan kiygan oqsoch xizmatkor Tosixitoning yoniga kelib:
— Kecha bir g‘aroyib voqea ro‘y berdi, — dedi.
— Nima bo‘ldi? – erinib so‘radi Tosixito xizmatkorlar olib kelgan gazak to‘la qutilar va bambuk idishlarni goiga uzatayotib.
— Aytishga ruxsat berasiz. Kecha oqshom It vaqtida bekamiz birdaniga hushdan ketib qoldilar. Behushliklarida: “Men Sakamotadan kelgan tulkiman. Yaqinroq kelib, yaxshilab quloq solinglar, sizlarga bugun xo‘jayin nimalar aytib yuborganini yetkazaman”, — dedilar. Hamma yig‘ilganida bekamiz bizga lutf qildilar: “Xo‘jayin kutilmaganda mehmon chaqirishni ixtiyor etdilar. Ertaga Ilon vaqtida Takasimaga u kishining istiqboliga bir nechta odam va ikkita egarlangan ot yuborish kerak ekan”.
— Rostdanam qiziq ish bo‘pti, — goi ularni xursand qilish uchun ma’qullagan bo‘lsa ham dam xo‘jayinga, dam xizmatkorlariga ishonqiramay nigoh tashlardi.
— Lekin bu bekamiz aytgan gaplarning hammasi emas. Shundan keyin ular dahshatli qaltirab: “Kechga qolmanglar, aks holda xo‘jayin meni otameros uyimdan haydab chiqaradi!”, — deya baqirdilar va ho‘ngrab yig‘lay boshladilar. Ularni hech ovutib bo‘lmadi.
— Xo‘sh, keyin-chi?
— Keyin uyquga ketdilar. Biz chiqishimizda ular hali uyg‘onishni lozim topmagan edilar.
Xizmatkor gapini tugatgach, Tosixito goiga qarab:
— Qalay? – dedi tantanavor ohangda. — Ko‘rdingmi, hatto hayvonlaram Tosixitoga xizmat qiladi!
— Qoyil qolish kerak, — dedi goi boshi egilgan ko‘yi qizil burnini qashlab. Keyin nihoyatda hayratlanganday og‘zini ochib, toshday qotib qoldi. Mo‘ylabida sake tomchisi ilinib turardi.
Kun o‘tib, tun keldi. Goi Tosixito uyining xonalaridan birida uyqusi qochib shamchiroq nuriga parishon tikilib yotardi. Kechagi taassurotlar – ular o‘tib kelgan Matsuyama, Ogava, Kareno, o‘t-o‘lanlar, xazonlar, toshlarning hidlari, bulturgi sabzavotlar poyalari gulxanlari tutuni hamda uyga yetib kelishganida yelkasidan tog‘ ag‘darilganday yengil tortgani va tumanli kecha qorong‘isida qip-qizil lovillab ko‘ringan o‘choqlardagi ko‘mir otashlari xayolidan birma-bir o‘tardi. Hozir to‘shakda yotib shular haqida o‘ylarkan, unga hammasi uzoq o‘tmishda bo‘lib o‘tganday tuyuldi. Sariq issiq yopinchiq ostida u oyoqlarini rohatlanib cho‘zdi va ichki nigoh bilan hozirgi holatiga o‘ychan nazar tashladi. Ko‘rkam yopinchiq tagidan Tosixito vaqtincha marhamat qilgan shoyidan tikilgan ikkita paxtali kimono kiygandi. Shu kiyimning o‘zidayoq terlab ketish hech gap emasdi. Bundan tashqari, kechki ovqatda to‘yib ichilgan sake ham uning badanini qizdirayotgandi. Bosh tarafidagi deraza ortida haybatli hovli qirovdan yaltillab yotibdi, ammo bunday rohatli damlarda bu uning uchun qo‘rqinchli emas. Kiotodagi samurayga shogird tushgan paytlari bilan bugungi kunning o‘rtasidagi farq osmon bilan yercha-ya. Shunga qaramay, bizning goimizning ko‘nglida qandaydir tushuniksiz xavotir uyg‘onmoqda edi. Birinchidan, vaqt juda sekin o‘tayotgandi. Bundan tashqari, u xuddi tong otishini istamayotganday, hatto batat bo‘tqasidan lazzatlanish istagi tezroq amalga oshishiga ham ishtiyoqi yo‘qday. Va mana shu ziddiyatli his-tuyg‘ular qurshovida, ahvolning keskin o‘zgarishi natijasida kechagi kuchli hayajoni qayoqqadir g‘oyib bo‘lgan, uning diydasi bugungi qish havosiga monand qotib qolganga o‘xshardi. Va bular hammasi bir bo‘lib unga xalal berar, hatto u yo‘l bo‘yi kutgan uy harorati ham uning tinchgina uxlashiga qo‘ymasdi.
Hovlida gumburlagan tovush yangradi. Aftidan, bu ovoz kecha ularni yo‘lda kutib olgan oqsoqol xizmatkorniki edi. Bu quruq ovoz sovuqda jaranglagani uchunmi, goiga juda qo‘rqinchli tuyular, har bir so‘z izg‘irin shamol kabi uning suyak-suyagiga sanchilayotganday bo‘lardi.
— Hoy yugurdaklar, buyruqni eshitinglar! Xo‘jayinning istaklarini ijobat etish maqsadida ertalab Quyon vaqtida har biringiz uch sun enli va besh syaku uzunlikdagi tog‘ batatlaridan bir qopdan olib kelishingiz shart! Esingizdan chiqmasin! Quyon vaqtida!
Oqsoqol bu buyruqni bir necha marta takrorlagach ovozi o‘chdi va tashqari yana qish hukmida qoldi. Jimjitlikda shamchiroq moyining vijillashi eshitilardi. Qizil shoyi tasmasiga o‘xshagan chiroq miltillardi. Goi esnadi, tamshandi va yana uzuq-yuluq o‘ylarga cho‘mdi. Tog‘ batatlarini olib kelish buyrug‘i, albatta, batat bo‘tqasi pishirish uchun… Goi shu haqida o‘ylashi bilan, hovlidagi ovozga quloq solib turganida esidan chiqqan bezovtalik hissi yana qalbiga qaytdi. O‘zida batat bo‘tqasi bilan siylanish damlarini iloji boricha orqaga surish xohishi paydo bo‘lganini his qildi va bu his uning ongiga nihoyatda mustahkam o‘rnashib oldi. “Batat bo‘tqasidan to‘yib yeyish” istagi osongina amalga oshish vaqti kelganida yillar davomida sabr-toqat bilan kutgani endi unga mutlaqo bema’nilik bo‘lib tuyula boshladi. Yeyish mumkin bo‘lganda nimadir to‘sqinlik qiladi, yeyish-ga imkon bo‘lmaganda bu to‘siq yo‘qoladi, mana, kuta-kuta nihoyat yetib kelganida ziyofatni eson-omongina o‘tkazib olishni xohlab o‘tiribdi… Shunga o‘xshash fikrlar goining miyasida u holdan toyib, birdan o‘likday qotib uxlab qolgunicha vizvizakday tinimsiz aylanaverdi.
Ertasiga ertalab uyg‘onib, u darrov tog‘ batatlari haqida esladi va shoshgancha darpardalarni ko‘tarib derazadan qaradi. Aftidan, u uxlab qolganga o‘xshaydi, Quyon vaqti allaqachon o‘tib ketibdi. Hovlida uzun-uzun bo‘yralarda minglab dumaloq xodaga o‘xshash buyumlar tom baravar uyilib yotardi. Qarab turib tushundi, bularning hammasi eni uch sun va uzunligi besh syaku keladigan g‘oyatda haybatli tog‘ batatlari edi. U uyqusiragan ko‘zlarini ishqalab, hayrat bilan va hatto dahshatga tushib hovlida bo‘layotgan ishlarga angrayib qoldi. Hamma yerda yangi yasalgan chorpoyalarda qator-qator bo‘lib besh-oltitadan qozonlar turar, atrofida o‘nlab oq libosli mayda-chuyda xotinlar kuymalanib yurardi. Ular batat bo‘tqasi pishirish uchun tayyorgarlik ko‘rishardi – biri o‘tin yoqqan, boshqasi o‘choqni kuldan tozalagan, yana biri yangi yog‘och xumlarda qozonlarga uzum sharbatini quygan, ularning lip-lip yugurib-elishlaridan goining ko‘z oldi jimirlab ketdi. O‘choqdan chiqqan tutun, shinnidan chiqqan bug‘ tarqab ulgurmagan ertalabki tumanga qorishib, butun hovlini kulrang to‘zonga to‘ldirgan, faqat bu to‘zon ichida qozon tagidan o‘rlayotgan alanga qizil dog‘day yorqin ko‘zga tashlanardi. Ko‘z ko‘rib, quloq eshitganlarning hammasi yo urush bo‘layotgani, yo yong‘in chiqqani tasvirlangan to‘palon sahna ko‘rinishiga o‘xshardi. Goi mana shu ulkan batatlar ulkan qozonlarda batat bo‘tqasiga aylanishini aniq va tiniq tasavvur qildi. Yana o‘yladiki, Kiotodan shu yerga, Surugaga, uzoq Etidzen viloyatiga atay shu batat bo‘tqasini yeyish uchun sudralib keldi. Qancha ko‘p o‘ylagani sari u shunchalik siqilardi. Bu vaqtga kelib goimizning achinishga loyiq ishtahasining yarmigina qolgandi, xolos.
Bir soatdan keyin goi Tosixito va uning qaynotasi Arixito bilan nonushta qilib o‘tirardi. Uning oldida birgina kumush qozoncha turar, bu qozoncha og‘zigacha to‘la bo‘lib, unda olamjahon batat bo‘tqasi bor edi. Goi boyagina o‘nlab yosh yigitlar chopqilar bilan tom bo‘yi yig‘ilgan tog‘day batatlarni apil-tapil maydalab tashlashganini ko‘rgandi. Yana ko‘rgandiki, oqsoch ayollar maydalangan batatlarni oxirgi bo‘lagigacha qozonlarga solish uchun hovliqib yugurib yurishgandi. Va nihoyat, buyralarda bittayam batat qolmaganda qozonlardan batatlar va uzum shinnisining hidi bilan qorishib ketgan qaynoq bug‘lar tiniq tong osmoniga o‘rlayotganini ko‘rgandi. U bularni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgandi va hozir bo‘tqaga liq to‘la qozoncha oldida o‘tirib, hali unga qo‘l uzatmasdan u o‘zini to‘q his qilishining hech hayratlanarli yeri yo‘q edi… U o‘ng‘aysizlanib peshonasining terini artdi.
— Sen hali batat bo‘tqasidan maza qilib to‘yib yeganing yo‘q, — dedi Arixito. – Tortinmay olaver.
Xizmatkorlariga qayrilib qaragandi, uning buyrug‘i bilan dasturxonda yana bir nechta kumush qozonchalar paydo bo‘ldi. Ularning hammasi qulog‘igacha batat bo‘tqasi bilan to‘ldirilgandi. Goi ko‘zlarini yumib oldi, uning qizil burni battar qizardi, bo‘tqaga sopol cho‘michni tiqib, zo‘r-bazur yarmigacha yeyishning uddasidan chiqdi. Tosixito yana bir to‘la qozonchani uning yoniga surib qo‘yib, beshafqatlarcha kuldi:
— Otam senga nima degandi. Bo‘l, uyalmay ol.
Goi ishlar chatoqligini tushundi. Bu yerda uyalish haqida gapirish ortiqcha, boshidanoq ana shu bo‘tqani ko‘rishga ko‘zi yo‘q edi. Yarim qozonchasini bir amallab yutdi. Uning boshi qotdi. Agar hozir yana bir qoshiq yesa, qayt qilib yuboradi, yeyishdan bosh tortsa, Tosixito bilan Arixitoning maylini qaytarishdan qo‘rqadi. Goi yana ko‘zini chirt yumib, qolgan bo‘tqaning uch qismini yutdi. Tomog‘idan boshqa bir tomchiyam o‘tmasdi.
— Sizga chin dildan tashakkur bildiraman, — g‘o‘ldiradi goi. – Qornim to‘ydi… Boshqa yeyolmayman, chin dildan tashakkurimni bildiraman.
Uning ko‘rinishi juda ayanchli edi, mo‘ylabi va burnining uchida jazirama yozdagiday yirik-yirik ter tomchilari osilib turardi.
— Sen hali oz yeding, — dedi Arixito va xizmatkorlariga qarab qo‘shib qo‘ydi: — Aftidan, mehmon uyalayotganga o‘xshaydi. Nimaga qarab turibsizlar?
Arixitoning buyrug‘i bilan xizmatkorlar endi cho‘michga qo‘l uzatib to‘la qozonchadan bo‘tqa olmoqchi edilar, goi bechora qo‘llarini xuddi pashshani haydaganday silkitib, xo‘rlanib rad etdi:
— Yo‘q-yo‘q, endi yetarli… Uzr… uzr, menga yetarli.
Ehtimol, Arixito goini qayta-qayta siylashda davom etardi, ammo shu payt Tosixito to‘satdan qarshisidagi uyning tomini ko‘rsatib: “Oh-o, uni qaranglar!” deb qoldi. Goining baxtiga, u hammaning diqqatini chalg‘itdi. Hamma Tosixito ko‘rsatgan tarafga qaradi. Tom tonggi quyoshning zarrin nurlariga ko‘milgandi. Va u yerda ko‘zni qamashtirgudek bo‘lib allaqanday yaltiroq yungli hayvoncha toblanib o‘tirardi. U Tosixito o‘tgan kuni cho‘lda tutgan sakamotalik tulki edi.
— Tulkiyam batat bo‘tqasining hidini olib keldi, — dedi Tosixito. – Ey, kim bor, anavi hayvongayam beringlar, savobga qolasizlar.
Buyruq tezda bajarildi. Tulki tomdan sakrab tushib mehmondorchilikda ishtirok etdi.
Goi bo‘tqani chapillatib yalayotgan tulkiga g‘amgin iyib tikilib o‘tirarkan, xayolan o‘zini ko‘rdi: bu yerga kelishdan oldin u qanaqa edi? U shunday ediki, ko‘pgina samuraylar ustidan kulardi. U shunday ediki, hatto ko‘cha bolalari ham masxaralab, qizilburun deb chaqirishardi. U shunday ediki, unniqqan suykan va yirtiq xakamada Sudzaku ko‘chalarida daydi itday izg‘ib yurgan g‘amgin va yolg‘iz bir kimsa edi. Va lekin Batat bo‘tqasidan to‘yib yeyish orzusini yuragida opichlab yurgan inson… U ongu shuurida endi umrida hech qachon batat bo‘tqasini og‘ziga olmaslik haqida o‘ylaganida yuragiga osudalik indi va terlari qotayotganini his etdi, hatto burnining uchidagi tomchi ham qurib qoldi. Ertalab bo‘lishiga qaramay Suruga quyoshli edi, ammo shamolning zahri suyakni yorardi. Goi shoshilib burnini ushladi-da, kumush qozonchaga qarab baland ovozda aksirib yubordi…

“Jahon adabiyoti” jurnali, 2011 yil, 9-son.
_________________
* G o i — Kichik harbiy unvon
* S u y k a n — ustki kiyim
* K a r i g i n u — qishki kiyim
* X a k a m a — qalin ishton