Мен катта қизиқиш билан ўзимга янги ҳаёт излардим. Газеталарнинг узундан-узун хабарларидаги эса умримда аста-секинлик билан, кундан-кунга тузалиб борардим. Ҳароратим тушиши билан кўплаб котлетларни паққос тушурганим, тухумни ҳомлигича юта бошлаганим ҳақидаги янгиликлар тарқаларди ҳар соатда. Ваниҳоят, не кўз билан кўрингки, мен тузалдим, тузалишим билан ҳатто бир можарога ҳам қўшилиб қолдим.

Аркадий АВЕРЧЕНКО
ОЛТИН АСР

---

   Аркадий Аверченко (15 (27) март 1881, Севастополь, — 12.3.1925, Прага) – рус ёзувчиси. 1908 йилдан «Сатирикон» ҳажвий журнали ходими, кейинчалик муҳаррири, 1913 йилдан «Янги сатирикон» журнали муҳаррири.
Ҳажвий ҳикоя ва фельетонларида ўша давр ҳолатини аёвсиз фош қилган. 1917 йилдан  муҳожирликда яшаган. Китоблари: «Ҳажвий ҳикоялар. 1-2-жилд» (1910,1911), «Қабртошлар: Ҳикоялар» (1911), «Қувноқ устрицалар» (1911), «Даволовчи ҳикоялар» (1912), «Сувдаги айланалар» (1912), «Қорага оқ билан» (1913), «Бегона ўтлар» (1914), «Панжарадаги мўъжиза» (1915), «Бўри ўраси» (1915), «Шумтакалар» (1915), «Товонбалиқ ва чўртанбалиқлар» (1917), «Инқилоб белига пичоқлар» (1920), «Ифлос куч» (1920), «Болалар» (1922), «Қайнаётган қозон» (1922), «Россиянинг энг машҳур кишиларининг 20 портрети» (1923), «Чаёнгулда ҳордиқ», (1924),  «Ҳаёсизнинг ҳикоялари»

---

I

Петербургга келишимдан аввал эски мухбир дўстим Страмклавовни учратиб қолдим. Ундан ҳам сўнгги кунларда мени аллалаётган фикр ҳақида сўрадим:
– Страмклавов! Оғайничалиш, мен ҳам машҳур бўлишни истайман. Нима маслаҳат берасан?
У бош ирғаб, чўнтагидан тамаки олди ва бармоқлари билан эзиб, майдалаб қоғозга ўради, лаблари билан хўллаб ўради. Попирисини бир тортдию бақувват оёқларини йириб, бир қўлини белига ўтказганча кўзларини бир нуқтага тикиб жавоб берди:
– Бу замонда кўплар машҳур бўлишни истайди, дўстим.
– Мен “кўплар” қаторида турадиган одаммасман, – дея гапини оғзидан олдим, – Васильевнинг асл исмини билмаган бир ёзувчининг Максимовичга айланиб, айни пайтда Кандибин каби ҳаёт кечираётганига, тўғрисини айтсам, одам ҳар куниям дуч келавермайди. Бу аччиқ сўзлар ҳақиқатлигига иккаламиз ҳам аминмиз. Ўйлаб кўр, бундай пасткашлик нимадан, турган гап, ёлғондан…
– Сен кўпдан бери ёзасанми? – жиддий оҳангда сўради у попирисини ўчираркан.
– Нима ёзармишман?
– Ҳа, нима ёзсанг – ўша-да!
– Мен ҳеч нарса ёзмайман.
– Ҳа, демак, бошқа касбга ўтгансан. Нима, Рубенс бўлмоқчимисан?
– Менинг қайсидир созни чалишга ёки нимадир ижро қилишга қобилиятим йўқ, – дедим маҳзунланиб.
– Нимага қобилиятинг йўқ?
– Сен айтаётган одам бўлиш учун, ким дединг, ҳа, ўша, қўшиқчи…
– Э, ҳа, оғайни, энди ҳаммаси ойдинлашди. Рубенс қўшиқчимас, рассом-ку, ахир.
Суҳбат қизиб кетганидан ўзимни доно кўрсатиш учун қанча уринмай рус рангтасвир усталарининг биронтасини на исмини, на асарини эслай олдим. Унга ҳеч ким билмайдиган бир ҳақиқатни очиқладим:
– Ёзувчи бўлиш… Аммо мен оддий қоғозга иккита сўзниям эплаб ёзолмайман.
– Майли, бу муҳиммас. Ўзингни қайсидир театр томошасининг қаҳрамонидай ҳеч тасаввур қилиб кўрганмисан?
– Ҳа, хаёлимдан ўтган. Қачонки ўзимни саҳнада тасаввур қилсам, асар қаҳрамони бўлган актрисага севгимни изҳор қилаётган бўламан, овозимда шундай шиддат бўладики, бу учун мен ундан театр тугаганидан сўнг гўзал изҳорим ва камига пианино чалганим учун бир шиша исқотининг пулини ундирардим. Иннайкейин, шу десанг, театр раҳбари агар кўчада пианино чалсам, айтган нарсамни муҳайё қилишларини, саҳна – бу ҳақиқий ҳаёт эканини тўлқинланиб гапиради ва мени залдан ҳайдаб чиқаради.
– Демакки сен нима қилиб бўлса-да шуҳрат қозониш ва маишат қилиб кун кечиришни истайсан?
– Истайман албатта! Бироқ, ёдингдан чиқарма, мен тўғри ёзишни ҳам эплолмайман.
Стремклавов бўйнининг орқасини қашлади ва ҳар доимги ғалати одатини бошлаб юборди: гугурт қутисдан битта чўп олди, белидан синдирди ва қоғозга ўраб саватчага ирғитди, чўнтагидан эски соатини чиқарди, сўнгра кўзлари билан нималарнидир чамалаб, деди:
– Хўп, сени машҳур қила олишнинг бир йўли бор. Ўзимга балли, ахир бу жуда зўр ғояку, – у ўзидан фаҳрланганча ёқасини чертиб қўйди, – сен Рубенс билан Робинзон Крузони бирлаштирасан ўзингда ва қарабсанки тайёр театр қаҳрамонисан – бир тарафдан бу сени жуда самимий ва покдил кўрсатади ҳаммага.
У гапини тугатар экан дўстларча қўлимни сиқди, ўша вақтда унинг доҳиёна миясида менга кўмак бериш учун яралган фикр янада мукаммалаша бошлади.

II

Эртасига эрталаб икки газетанинг “Адабиёт янгиликлари” бўлимидаги бир сатрга кўзим тушди: “Машҳур Кандибиннинг саломатлиги яхшиланмоқда”.
– Буни эшит Стремклавов, – ёнига югуриб борганимдан халлослаб гапирардим, – бу ерда нега яхшиланмоқда деб ёзишган? Ахир мен касал эмасман-ку!
– Шундай қилиш керак, – у қатият билан сўз бошлади, – сен ҳақдаги илк хабар шов-шувли бўлмоғи лозим. Кимдир ҳақидаги оддий хабар оломонни қизиқтирмайди.
– Улар билишадими Кандибин кимлигини?
– Йўқ. Лекин энди бундан кейин улар сен ҳақда кўпроқ қизиқишади, ҳаммаси бир-бирига хабар беришади: “Машҳур Кандибиннинг аҳволи аста-секин яхшиланмоқда”.
– Агар улардан бирортаси сўраб қолсачи: “Кандибин ким?” дея?
– Асло йўқ. Сўрашмайди. Улар буни табиий ҳолдек қабул қилишади: “Билмадим. Билганим шуки унинг аҳволи оғир”.
– Дўстим, бу-ку яхши, аммо улар буни истаган пайти унутишлари мумкинку.
– Унутишлари ҳақиқатда бор гап, бироқ, эртасига газетада яна янги бир гапдан бохабар бўлишади: “Бизнинг буюкимиз…”. Тўхта, сен ўзи ким бўлишни истайсан? Ёзувчими ёки рассом?
– Ёзувчилик тўғри келса керагов.
“Бизнинг буюкимиз Кандибиннинг саломатлиги бугун янада оғирлашди. Ўтган куни у бор-йўғи битта қотлет ва иккита қайнатилган тухум еган холос. Ҳозирда тана ҳарорати 39.7.” – у мен ҳақдаги кейинги янгиликни тўлқинланиб, овозини баланд қилиб ўқирди.
– Ҳа, тушундим шекилли, бу хабарга суратим керакми?
Стремклавов, – Ҳали эрта. Мени маъзур тутгайсан дўстим, котлет борасида янги маълумотлар тўплашим керак, – дедию бир сонияда кўздан ғойиб бўлди.

III

Мен катта қизиқиш билан ўзимга янги ҳаёт излардим. Газеталарнинг узундан-узун хабарларидаги эса умримда аста-секинлик билан, кундан-кунга тузалиб борардим. Ҳароратим тушиши билан кўплаб котлетларни паққос тушурганим, тухумни ҳомлигича юта бошлаганим ҳақидаги янгиликлар тарқаларди ҳар соатда. Ваниҳоят, не кўз билан кўрингки, мен тузалдим, тузалишим билан ҳатто бир можарога ҳам қўшилиб қолдим.
“Ўтган куни, соат чамалар пешинги бешлар атрофида, – бир газета ёзарди, – шаҳримизнинг марказий вокзалида дуелга сабабчи бўлган уруш юзага келган. Машҳур Кандибин истефода бўлган генералнинг рус адабиёти борасидаги ҳақоратомуз сўзлари учун жаҳл устида дуелга чорлаган. Рақиблар бир-бирига ёзма келишув ваъдасини тақдим қилишган.”
Бу мақола ҳамма жойда катта шов-шувга сабаб бўлди. Муҳбирларнинг бири “Рус адабиётини асраш менинг бурчим деди Кандибин”, – деса, яна бири ҳаттоки, “Адабиёт учун жонимдан ҳам кечишга тайёрман, деди адиб Кандибин”, – дея ёзарди.
Бир газета эса бу воқеликка тасаввур қилиб бўлмас даражада ўзгача ёндошди: “Келишмовчиликлар мўл ўлкамизда Пушкин ва Дантеснинг адабий тарихи янгидан такрорланажак. Яқин кунлар ичида машҳур Кандибиннинг пешонасига қайсидир генерал Ч.нинг ўқи жойланажак. Табиийки, кўпчилигимизда бир савол пайдо бўлади: – Бу адолатли ишми аслида? Бир томонда буюк адиб Кандибин, бир томонда эса ҳеч ким танимайдиган генерал Ч.”
“Ишонамизки, – яна бир газета ёзарди, – Кандибиннинг адабий давра дўстлари уни бу дуелдан воз кечишга кўндирадилар. Дуел бахтсиз тугайдиган тақдирда генерал Ч. билан ўзининг дуелга чиқишига онт ичгани тўғрисидаги Стремклавовнинг (ёзувчининг яқин дўсти) бу хабари катта қизиқишларга сабаб бўлмоқда”. Менинг ёнимда эса охири кўринмас муҳбирларнинг карвони пайдо бўлганди:
– Жавоб берсангиз, – тинмай савол ёғдиришарди, – генерални дуелга чорлашингизга нима сабаб бўлди?
– Ахир, янгиликларни кузатмайсизми, у улуғ рус адабиёти ҳақида ёмон сўзлар айтган. Рус адабиёти ҳаёсиз, Айвазовский эса истеъдодсиз бир қораламачи экан унинг айтишича.
– Ахир Айвазовский рассомку! – муҳбир ҳайратдан чақчайган кўзлари билан гапимни кесди.
– Фарқи йўқ. Буюкларнинг ҳаммаси бир бирига ўхшаш, – паст овозда жавоб қайтардим.

IV

Бугунги янгиликларга кўра, генерал Ч. орсизларча дуелдан бош тортган, мен эса узоқ олишувлардан кейин дам олиш учун Ялтага кетибман. Стермклавов ила учрашар эканман бу ғайритабиий янгилик ҳақида сўрадим:
– Жонингга тегдим шекилли, мени бу ерлардан қувиб юборибсан сўнгги хабарда?
– Бу бўлиши керак бўлган иш, дўстим. Энди халқ сен ҳақдаги янгиликларни бир муддат билмагани яхши. Бу хабар ҳам ажойибку, қара: –Кандибин яқинда бошлаган янги асарини жанубнинг ғайриоддий табияти қўйнида якунламоқ учун Ялтага кетмоқда.”
– Тушундим шекилли. У ёқда қайси асарни ёзар эканман?
– Пъеса ёзасан. Номи: “Ўлим остонасида”.
– Аниқ биламан, театрдагилар бу асарни саҳналаштириш учун мендан сўраб келмайдилар.
– Шу ерида адашдинг, албатта сўраб келишади. Сен эса айтасанки, асаринг сени қониқтирмаган, унинг уч қисмини ёқиб юборгансан. Бу уларга салбий таъсир кўрсатади албатта.
Бир ҳафтадан сўнг эса эшитишимча Ялтада бошимга ёмон бир ташвиш тушган: палма дарахтига чиқаман деб, оёғимни синдирибман.
Товуқ гўштидан пиширилган котлет ва тухум ила тутган парҳез борасидаги узун ва зерикарли тарих қайтадан бошланди. Сўнгра эса яна тузалдим, бу сафар эса Римга йўл олдим… Охирги пайтлардаги хатти-ҳаракатларимда маъно ва мантиқ йўқлигидан азият чекардим.
Венецияда вилла олсам ҳам у ерда яшамасдан “Камбағал ҳаёт” комедиясини битказиш учун Британияга йўл олдим. Британиядаги уйимда чиққан ёнғин сабабли барча қўлёзмаларим кулга айланди ва шу сабабдан Нюрнберкка кўчиб кетиб, ёлғиз яшай бошладим. Чеккан маънисиз изтиробларим ва самарасиз пул сарфлари мени шунчалик бездириб юбордики, Стремклавовнинг ёнига қайтиб ғазаб билан сўз очдим:
– Чарчадим саёҳатлардан. Юбилейим бўлишини истайман!
– Яна қанақа юбилей?
– Ижодимнинг йигирма беш йиллик юбилейи!
– Йигирма беш йил жуда кўп. Сен ахир бор-йўғи уч ойдан буён Петербургдасан. Ўн йиллик юбилей қилишимиз мумкин, розимисан?
– Розиман, – дедим. Ичимдан “Тўғри, тадқиқ қилинган 10 йил маъносиз яшалган 25 йилдан анча қадрли” деган ўй кечарди.
– Сен худди Толстойдек ўйлайсан! – столдан бош кўтараркан ғайрати жўшиб кетди Стремклавовнинг.
Мен эса ундан ҳам ғайратим ошиб гапира кетдим:
– Ҳаттоки, ундан ҳам аъло ўйлайман! Сабаб мен Толстой ҳақида бирон нарса билмайман, у эса мен ҳақда ҳамма нарсадан хабардор!

V

Ўша кеча адабий ва илмий-маърифий фаолиятимнинг 10 йиллигини нишонлардим. Тантанали маросим вақтида бир устоз адиб (исмини ҳам, фамилиясини ҳам билмайман тўғриси) мен ҳақда нутқ сўзлади:
– Сиз ёшларнинг юксак ғоялари асосчиси, туғма талант ва олий адабиёт вакили сифатида ҳаммамизнинг ҳурматимизга лойиқсиз, мен эса шунчаки икки оғиз сўз айтмоқ истайман холос, у икки сўз юракларимизнинг энг тубидан отилиб чиққан ва биз эшитмоқни истаган сўзлардир.
– Салом, Кандибин!
– Салом, – мамнун алфозда самимият ила жавоб бердим. — Яхшимисиз жаноб?
Ҳамма мени топганидан севинчи ичига сиғмай гоҳ бу юзимдан, гоҳ у юзимдан тинмай ўпарди.

Рус тилидан Раҳмат Бобожон таржимаси

Men katta qiziqish bilan oʼzimga yangi hayot izlardim. Gazetalarning uzundan-uzun xabarlaridagi esa umrimda asta-sekinlik bilan, kundan-kunga tuzalib borardim. Haroratim tushishi bilan koʼplab kotletlarni paqqos tushurganim, tuxumni homligicha yuta boshlaganim haqidagi yangiliklar tarqalardi har soatda. Vanihoyat, ne koʼz bilan koʼringki, men tuzaldim, tuzalishim bilan hatto bir mojaroga ham qoʼshilib qoldim.

Аrkadiy АVERCHENKO
OLTIN АSR

---

   Аrkadiy Аverchenko (15 (27) mart 1881, Sevastopol, — 12.3.1925, Praga) – rus yozuvchisi. 1908 yildan «Satirikon» hajviy jurnali xodimi, keyinchalik muharriri, 1913 yildan «Yangi satirikon» jurnali muharriri.
Hajviy hikoya va felьetonlarida oʼsha davr holatini ayovsiz fosh qilgan. 1917 yildan muhojirlikda yashagan. Kitoblari: «Hajviy hikoyalar. 1-2-jild» (1910,1911), «Qabrtoshlar: Hikoyalar» (1911), «Quvnoq ustritsalar» (1911), «Davolovchi hikoyalar» (1912), «Suvdagi aylanalar» (1912), «Qoraga oq bilan» (1913), «Begona oʼtlar» (1914), «Panjaradagi moʼʼjiza» (1915), «Boʼri oʼrasi» (1915), «Shumtakalar» (1915), «Tovonbaliq va choʼrtanbaliqlar» (1917), «Inqilob beliga pichoqlar» (1920), «Iflos kuch» (1920), «Bolalar» (1922), «Qaynayotgan qozon» (1922), «Rossiyaning eng mashhur kishilarining 20 portreti» (1923), «Chayongulda hordiq», (1924), «Hayosizning hikoyalari»

---

I

Peterburgga kelishimdan avval eski muxbir doʼstim Stramklavovni uchratib qoldim. Undan ham soʼnggi kunlarda meni allalayotgan fikr haqida soʼradim:
– Stramklavov! Ogʼaynichalish, men ham mashhur boʼlishni istayman. Nima maslahat berasan?
U bosh irgʼab, choʼntagidan tamaki oldi va barmoqlari bilan ezib, maydalab qogʼozga oʼradi, lablari bilan xoʼllab oʼradi. Popirisini bir tortdiyu baquvvat oyoqlarini yirib, bir qoʼlini beliga oʼtkazgancha koʼzlarini bir nuqtaga tikib javob berdi:
– Bu zamonda koʼplar mashhur boʼlishni istaydi, doʼstim.
– Men “koʼplar” qatorida turadigan odammasman, – deya gapini ogʼzidan oldim, – Vasilьevning asl ismini bilmagan bir yozuvchining Maksimovichga aylanib, ayni paytda Kandibin kabi hayot kechirayotganiga, toʼgʼrisini aytsam, odam har kuniyam duch kelavermaydi. Bu achchiq soʼzlar haqiqatligiga ikkalamiz ham aminmiz. Oʼylab koʼr, bunday pastkashlik nimadan, turgan gap, yolgʼondan…
– Sen koʼpdan beri yozasanmi? – jiddiy ohangda soʼradi u popirisini oʼchirarkan.
– Nima yozarmishman?
– Ha, nima yozsang – oʼsha-da!
– Men hech narsa yozmayman.
– Ha, demak, boshqa kasbga oʼtgansan. Nima, Rubens boʼlmoqchimisan?
– Mening qaysidir sozni chalishga yoki nimadir ijro qilishga qobiliyatim yoʼq, – dedim mahzunlanib.
– Nimaga qobiliyating yoʼq?
– Sen aytayotgan odam boʼlish uchun, kim deding, ha, oʼsha, qoʼshiqchi…
– E, ha, ogʼayni, endi hammasi oydinlashdi. Rubens qoʼshiqchimas, rassom-ku, axir.
Suhbat qizib ketganidan oʼzimni dono koʼrsatish uchun qancha urinmay rus rangtasvir ustalarining birontasini na ismini, na asarini eslay oldim. Unga hech kim bilmaydigan bir haqiqatni ochiqladim:
– Yozuvchi boʼlish… Аmmo men oddiy qogʼozga ikkita soʼzniyam eplab yozolmayman.
– Mayli, bu muhimmas. Oʼzingni qaysidir teatr tomoshasining qahramoniday hech tasavvur qilib koʼrganmisan?
– Ha, xayolimdan oʼtgan. Qachonki oʼzimni sahnada tasavvur qilsam, asar qahramoni boʼlgan aktrisaga sevgimni izhor qilayotgan boʼlaman, ovozimda shunday shiddat boʼladiki, bu uchun men undan teatr tugaganidan soʼng goʼzal izhorim va kamiga pianino chalganim uchun bir shisha isqotining pulini undirardim. Innaykeyin, shu desang, teatr rahbari agar koʼchada pianino chalsam, aytgan narsamni muhayyo qilishlarini, sahna – bu haqiqiy hayot ekanini toʼlqinlanib gapiradi va meni zaldan haydab chiqaradi.
– Demakki sen nima qilib boʼlsa-da shuhrat qozonish va maishat qilib kun kechirishni istaysan?
– Istayman albatta! Biroq, yodingdan chiqarma, men toʼgʼri yozishni ham eplolmayman.
Stremklavov boʼynining orqasini qashladi va har doimgi gʼalati odatini boshlab yubordi: gugurt qutisdan bitta choʼp oldi, belidan sindirdi va qogʼozga oʼrab savatchaga irgʼitdi, choʼntagidan eski soatini chiqardi, soʼngra koʼzlari bilan nimalarnidir chamalab, dedi:
– Xoʼp, seni mashhur qila olishning bir yoʼli bor. Oʼzimga balli, axir bu juda zoʼr gʼoyaku, – u oʼzidan fahrlangancha yoqasini chertib qoʼydi, – sen Rubens bilan Robinzon Kruzoni birlashtirasan oʼzingda va qarabsanki tayyor teatr qahramonisan – bir tarafdan bu seni juda samimiy va pokdil koʼrsatadi hammaga.
U gapini tugatar ekan doʼstlarcha qoʼlimni siqdi, oʼsha vaqtda uning dohiyona miyasida menga koʼmak berish uchun yaralgan fikr yanada mukammalasha boshladi.

II

Ertasiga ertalab ikki gazetaning “Аdabiyot yangiliklari” boʼlimidagi bir satrga koʼzim tushdi: “Mashhur Kandibinning salomatligi yaxshilanmoqda”.
– Buni eshit Stremklavov, – yoniga yugurib borganimdan xalloslab gapirardim, – bu yerda nega yaxshilanmoqda deb yozishgan? Аxir men kasal emasman-ku!
– Shunday qilish kerak, – u qatiyat bilan soʼz boshladi, – sen haqdagi ilk xabar shov-shuvli boʼlmogʼi lozim. Kimdir haqidagi oddiy xabar olomonni qiziqtirmaydi.
– Ular bilishadimi Kandibin kimligini?
– Yoʼq. Lekin endi bundan keyin ular sen haqda koʼproq qiziqishadi, hammasi bir-biriga xabar berishadi: “Mashhur Kandibinning ahvoli asta-sekin yaxshilanmoqda”.
– Аgar ulardan birortasi soʼrab qolsachi: “Kandibin kim?” deya?
– Аslo yoʼq. Soʼrashmaydi. Ular buni tabiiy holdek qabul qilishadi: “Bilmadim. Bilganim shuki uning ahvoli ogʼir”.
– Doʼstim, bu-ku yaxshi, ammo ular buni istagan payti unutishlari mumkinku.
– Unutishlari haqiqatda bor gap, biroq, ertasiga gazetada yana yangi bir gapdan boxabar boʼlishadi: “Bizning buyukimiz…”. Toʼxta, sen oʼzi kim boʼlishni istaysan? Yozuvchimi yoki rassom?
– Yozuvchilik toʼgʼri kelsa keragov.
“Bizning buyukimiz Kandibinning salomatligi bugun yanada ogʼirlashdi. Oʼtgan kuni u bor-yoʼgʼi bitta qotlet va ikkita qaynatilgan tuxum yegan xolos. Hozirda tana harorati 39.7.” – u men haqdagi keyingi yangilikni toʼlqinlanib, ovozini baland qilib oʼqirdi.
– Ha, tushundim shekilli, bu xabarga suratim kerakmi?
Stremklavov, – Hali erta. Meni maʼzur tutgaysan doʼstim, kotlet borasida yangi maʼlumotlar toʼplashim kerak, – dediyu bir soniyada koʼzdan gʼoyib boʼldi.

III

Men katta qiziqish bilan oʼzimga yangi hayot izlardim. Gazetalarning uzundan-uzun xabarlaridagi esa umrimda asta-sekinlik bilan, kundan-kunga tuzalib borardim. Haroratim tushishi bilan koʼplab kotletlarni paqqos tushurganim, tuxumni homligicha yuta boshlaganim haqidagi yangiliklar tarqalardi har soatda. Vanihoyat, ne koʼz bilan koʼringki, men tuzaldim, tuzalishim bilan hatto bir mojaroga ham qoʼshilib qoldim.
“Oʼtgan kuni, soat chamalar peshingi beshlar atrofida, – bir gazeta yozardi, – shahrimizning markaziy vokzalida duelga sababchi boʼlgan urush yuzaga kelgan. Mashhur Kandibin istefoda boʼlgan generalning rus adabiyoti borasidagi haqoratomuz soʼzlari uchun jahl ustida duelga chorlagan. Raqiblar bir-biriga yozma kelishuv vaʼdasini taqdim qilishgan.”
Bu maqola hamma joyda katta shov-shuvga sabab boʼldi. Muhbirlarning biri “Rus adabiyotini asrash mening burchim dedi Kandibin”, – desa, yana biri hattoki, “Аdabiyot uchun jonimdan ham kechishga tayyorman, dedi adib Kandibin”, – deya yozardi.
Bir gazeta esa bu voqelikka tasavvur qilib boʼlmas darajada oʼzgacha yondoshdi: “Kelishmovchiliklar moʼl oʼlkamizda Pushkin va Dantesning adabiy tarixi yangidan takrorlanajak. Yaqin kunlar ichida mashhur Kandibinning peshonasiga qaysidir general Ch.ning oʼqi joylanajak. Tabiiyki, koʼpchiligimizda bir savol paydo boʼladi: – Bu adolatli ishmi aslida? Bir tomonda buyuk adib Kandibin, bir tomonda esa hech kim tanimaydigan general Ch.”
“Ishonamizki, – yana bir gazeta yozardi, – Kandibinning adabiy davra doʼstlari uni bu dueldan voz kechishga koʼndiradilar. Duel baxtsiz tugaydigan taqdirda general Ch. bilan oʼzining duelga chiqishiga ont ichgani toʼgʼrisidagi Stremklavovning (yozuvchining yaqin doʼsti) bu xabari katta qiziqishlarga sabab boʼlmoqda”. Mening yonimda esa oxiri koʼrinmas muhbirlarning karvoni paydo boʼlgandi:
– Javob bersangiz, – tinmay savol yogʼdirishardi, – generalni duelga chorlashingizga nima sabab boʼldi?
– Аxir, yangiliklarni kuzatmaysizmi, u ulugʼ rus adabiyoti haqida yomon soʼzlar aytgan. Rus adabiyoti hayosiz, Аyvazovskiy esa isteʼdodsiz bir qoralamachi ekan uning aytishicha.
– Аxir Аyvazovskiy rassomku! – muhbir hayratdan chaqchaygan koʼzlari bilan gapimni kesdi.
– Farqi yoʼq. Buyuklarning hammasi bir biriga oʼxshash, – past ovozda javob qaytardim.

IV

Bugungi yangiliklarga koʼra, general Ch. orsizlarcha dueldan bosh tortgan, men esa uzoq olishuvlardan keyin dam olish uchun Yaltaga ketibman. Stermklavov ila uchrashar ekanman bu gʼayritabiiy yangilik haqida soʼradim:
– Joningga tegdim shekilli, meni bu yerlardan quvib yuboribsan soʼnggi xabarda?
– Bu boʼlishi kerak boʼlgan ish, doʼstim. Endi xalq sen haqdagi yangiliklarni bir muddat bilmagani yaxshi. Bu xabar ham ajoyibku, qara: –Kandibin yaqinda boshlagan yangi asarini janubning gʼayrioddiy tabiyati qoʼynida yakunlamoq uchun Yaltaga ketmoqda.”
– Tushundim shekilli. U yoqda qaysi asarni yozar ekanman?
– Pʼesa yozasan. Nomi: “Oʼlim ostonasida”.
– Аniq bilaman, teatrdagilar bu asarni sahnalashtirish uchun mendan soʼrab kelmaydilar.
– Shu yerida adashding, albatta soʼrab kelishadi. Sen esa aytasanki, asaring seni qoniqtirmagan, uning uch qismini yoqib yuborgansan. Bu ularga salbiy taʼsir koʼrsatadi albatta.
Bir haftadan soʼng esa eshitishimcha Yaltada boshimga yomon bir tashvish tushgan: palma daraxtiga chiqaman deb, oyogʼimni sindiribman.
Tovuq goʼshtidan pishirilgan kotlet va tuxum ila tutgan parhez borasidagi uzun va zerikarli tarix qaytadan boshlandi. Soʼngra esa yana tuzaldim, bu safar esa Rimga yoʼl oldim… Oxirgi paytlardagi xatti-harakatlarimda maʼno va mantiq yoʼqligidan aziyat chekardim.
Venetsiyada villa olsam ham u yerda yashamasdan “Kambagʼal hayot” komediyasini bitkazish uchun Britaniyaga yoʼl oldim. Britaniyadagi uyimda chiqqan yongʼin sababli barcha qoʼlyozmalarim kulga aylandi va shu sababdan Nyurnberkka koʼchib ketib, yolgʼiz yashay boshladim. Chekkan maʼnisiz iztiroblarim va samarasiz pul sarflari meni shunchalik bezdirib yubordiki, Stremklavovning yoniga qaytib gʼazab bilan soʼz ochdim:
– Charchadim sayohatlardan. Yubileyim boʼlishini istayman!
– Yana qanaqa yubiley?
– Ijodimning yigirma besh yillik yubileyi!
– Yigirma besh yil juda koʼp. Sen axir bor-yoʼgʼi uch oydan buyon Peterburgdasan. Oʼn yillik yubiley qilishimiz mumkin, rozimisan?
– Roziman, – dedim. Ichimdan “Toʼgʼri, tadqiq qilingan 10 yil maʼnosiz yashalgan 25 yildan ancha qadrli” degan oʼy kechardi.
– Sen xuddi Tolstoydek oʼylaysan! – stoldan bosh koʼtararkan gʼayrati joʼshib ketdi Stremklavovning.
Men esa undan ham gʼayratim oshib gapira ketdim:
– Hattoki, undan ham aʼlo oʼylayman! Sabab men Tolstoy haqida biron narsa bilmayman, u esa men haqda hamma narsadan xabardor!

V

Oʼsha kecha adabiy va ilmiy-maʼrifiy faoliyatimning 10 yilligini nishonlardim. Tantanali marosim vaqtida bir ustoz adib (ismini ham, familiyasini ham bilmayman toʼgʼrisi) men haqda nutq soʼzladi:
– Siz yoshlarning yuksak gʼoyalari asoschisi, tugʼma talant va oliy adabiyot vakili sifatida hammamizning hurmatimizga loyiqsiz, men esa shunchaki ikki ogʼiz soʼz aytmoq istayman xolos, u ikki soʼz yuraklarimizning eng tubidan otilib chiqqan va biz eshitmoqni istagan soʼzlardir.
– Salom, Kandibin!
– Salom, – mamnun alfozda samimiyat ila javob berdim. — Yaxshimisiz janob?
Hamma meni topganidan sevinchi ichiga sigʼmay goh bu yuzimdan, goh u yuzimdan tinmay oʼpardi.

Rus tilidan Rahmat Bobojon tarjimasi