Милоддан аввалги V асрнинг иккинчи ярмида яшаб ўтган юнон файласуфи Кратил шундай деганди: «Буқрот айтганидек, оқаётган сувга икки марта эмас, ҳатто бир марта ҳам шўнғиб бўлмайди. Чунки нима ҳақда гапирмайлик, биз тугал фикр айтиб улгурмасимиздан узлуксиз ўткинчилик қонунига бўйсунувчи ҳар қандай воқеликнинг моҳияти ўзгариб кетади».
ЭФЕСЛИК БУҚРОТ (ГЕРАКЛИТ)
АЙТГАНЛАРИ ВА ҲИКМАТЛАРИ
Юнон донишманди Буқрот (тахминан милоддан аввалги 535-475 йиллар) Кичик Осиёдаги Эфес шаҳрида туғилди. У подшоҳ хонадонига мансуб бўлиб, акасининг фойдасига шоҳлик мартабасидан воз кечган. У «космос» сўзини биринчи бўлиб қўллаган юнон файласуфи эди. («Космос» сўзи «тартиб» деган маънони англатади. Бу сўз дастлаб давлат тизими ва ҳатто аёлларни «тартиб»га келтирувчи пардоз-андоз анжомларига нисбатан ҳам қўлланилган.«Косметика» сўзи шундан келиб чиққан). Буқрот жанжалкашлиги туфайли ватандошлари билан чиқишмаган. У тарки дунё қилиб, умрининг охирини тоғу тошларда ўтказган. Бизгача унинг «Табиат ҳақида»ги достонидан 130 та парча етиб келган.
* * *
Ҳамма нарса ўткинчи ва ўзгарувчандир. Буқротнинг бу фикрида Питтакнинг: «Яхши инсон бўлиш мушкулдир», деган ақидаси ўз ифодасини топган. Олимларнинг айтишича: «Ҳамма нарса ўткинчи ва ўзгарувчан» иборасида асосий урғу «ҳамма нарса» сўзига берилиши лозим. Зеро «ўткинчи» сўзи ҳамма нарсага, бутун борлиққа хос сифатдир. Буқрот ўзининг бу фикри орқали: «Борлиқ ҳаракатсиз ва сокин эмас, аксинча, у ўзининг бўлакларга ажралиши билан бир бутунликни ташкил этади ва ўзгарувчанлиги билан доимийдир», қабилидаги фикрни илгари сурмоқчи бўлган, деб тахмин қиладилар. Баъзи манбаларга кўра, Буқрот бу иборани «Ҳамма нарса илгарилама ҳаракат қилади» тарзида ифода этган экан.
* * *
Донишмандлик, — дейди Буқрот, — ҳақиқатни сўзламоқ ва табиатга қулоқ тутиб, унга бўйсунмоқликдан иборатдир.
* * *
Ўзини англаш ва фикрлаш ҳамма одамларга хосдир.
* * *
Ғазаб билан курашиш мушкул: унинг истаклари учун ҳаётинг қурбон бўлади. Лаззат билан курашиш эса ундан ҳам қийин.
* * *
Табиат яшаришни севади.
* * *
Кўз қулоққа нисбатан ишончлироқ гувоҳдир.
* * *
Токи биз тирик эканмиз, руҳимиз ўликдир. Ўлганимиздан кейин улар тирилади.
* * *
Агар сўқир кишидан «кўриш нима?» деб сўраганларида у, «сўқирлик» деб жавоб қайтарган бўларди.
* * *
Фалсафа билан шуғулланувчилар кўп нарсалардан яхши хабардор бўлишлари керак.
* * *
Буқрот доимо: «Ташрифда ўрин алмашиш, ўзгаришда доимийлик, янгиланишда бир хиллик, пайдо бўлишда меъёр, иккига бўлинишда бирлик, ўткинчиликда мангулик зоҳирдир», — дея таъкидлаган.
* * *
Олтин товарларга, товарлар олтинга алмаштирилганидек, ҳамма нарса оловга, олов эса ҳамма нарсага алмаштирилади.
* * *
Милоддан аввалги V асрнинг иккинчи ярмида яшаб ўтган юнон файласуфи Кратил шундай деганди: «Буқрот айтганидек, оқаётган сувга икки марта эмас, ҳатто бир марта ҳам шўнғиб бўлмайди. Чунки нима ҳақда гапирмайлик, биз тугал фикр айтиб улгурмасимиздан узлуксиз ўткинчилик қонунига бўйсунувчи ҳар қандай воқеликнинг моҳияти ўзгариб кетади».
Саида Жўраева таржимаси
EFЕSLIK BUQROT (GЕRAKLIT)
AYTGANLARI VA HIKMATLARI
Yunon donishmandi Buqrot (taxminan miloddan avvalgi 535-475 yillar) Kichik Osiyodagi Efes shahrida tug‘ildi. U podshoh xonadoniga mansub bo‘lib, akasining foydasiga shohlik martabasidan voz kechgan. U «kosmos» so‘zini birinchi bo‘lib qo‘llagan yunon faylasufi edi. («Kosmos» so‘zi «tartib» degan ma’noni anglatadi. Bu so‘z dastlab davlat tizimi va hatto ayollarni «tartib»ga keltiruvchi pardoz-andoz anjomlariga nisbatan ham qo‘llanilgan.«Kosmetika» so‘zi shundan kelib chiqqan). Buqrot janjalkashligi tufayli vatandoshlari bilan chiqishmagan. U tarki dunyo qilib, umrining oxirini tog‘u toshlarda o‘tkazgan. Bizgacha uning «Tabiat haqida»gi dostonidan 130 ta parcha yetib kelgan.
* * *
Hamma narsa o‘tkinchi va o‘zgaruvchandir. Buqrotning bu fikrida Pittakning: «Yaxshi inson bo‘lish mushkuldir», degan aqidasi o‘z ifodasini topgan. Olimlarning aytishicha: «Hamma narsa o‘tkinchi va o‘zgaruvchan» iborasida asosiy urg‘u «hamma narsa» so‘ziga berilishi lozim. Zero «o‘tkinchi» so‘zi hamma narsaga, butun borliqqa xos sifatdir. Buqrot o‘zining bu fikri orqali: «Borliq harakatsiz va sokin emas, aksincha, u o‘zining bo‘laklarga ajralishi bilan bir butunlikni tashkil etadi va o‘zgaruvchanligi bilan doimiydir», qabilidagi fikrni ilgari surmoqchi bo‘lgan, deb taxmin qiladilar. Ba’zi manbalarga ko‘ra, Buqrot bu iborani «Hamma narsa ilgarilama harakat qiladi» tarzida ifoda etgan ekan.
* * *
Donishmandlik, — deydi Buqrot, — haqiqatni so‘zlamoq va tabiatga quloq tutib, unga bo‘ysunmoqlikdan iboratdir.
* * *
O‘zini anglash va fikrlash hamma odamlarga xosdir.
* * *
G‘azab bilan kurashish mushkul: uning istaklari uchun hayoting qurbon bo‘ladi. Lazzat bilan kurashish esa undan ham qiyin.
* * *
Tabiat yasharishni sevadi.
* * *
Ko‘z quloqqa nisbatan ishonchliroq guvohdir.
* * *
Toki biz tirik ekanmiz, ruhimiz o‘likdir. O‘lganimizdan keyin ular tiriladi.
* * *
Agar so‘qir kishidan «ko‘rish nima?» deb so‘raganlarida u, «so‘qirlik» deb javob qaytargan bo‘lardi.
* * *
Falsafa bilan shug‘ullanuvchilar ko‘p narsalardan yaxshi xabardor bo‘lishlari kerak.
* * *
Buqrot doimo: «Tashrifda o‘rin almashish, o‘zgarishda doimiylik, yangilanishda bir xillik, paydo bo‘lishda me’yor, ikkiga bo‘linishda birlik, o‘tkinchilikda mangulik zohirdir», — deya ta’kidlagan.
* * *
Oltin tovarlarga, tovarlar oltinga almashtirilganidek, hamma narsa olovga, olov esa hamma narsaga almashtiriladi.
* * *
Miloddan avvalgi V asrning ikkinchi yarmida yashab o‘tgan yunon faylasufi Kratil shunday degandi: «Buqrot aytganidek, oqayotgan suvga ikki marta emas, hatto bir marta ham sho‘ng‘ib bo‘lmaydi. Chunki nima haqda gapirmaylik, biz tugal fikr aytib ulgurmasimizdan uzluksiz o‘tkinchilik qonuniga bo‘ysunuvchi har qanday voqelikning mohiyati o‘zgarib ketadi».
Saida Jo‘rayeva tarjimasi
Haqiqat Manzaralari. 96 Mumtoz Faylasuf by Khurshid Davron on Scribd
