Бу улкан, кенг шохлари тарвақайлаб кетган дарахтни ким ва қачон ўтқазганини қишлоқ аҳлининг ҳеч бири айта олмасди. Лекин бу сокин кўчага биринчи бор келган одам беихтиёр шу ҳақда ўйлаб қоларди. Ушбу қурғоқчил ўлкада бундай турдаги дарахтлар жуда камёб нарса.
Элиза МЮЛЛЕР
ДАРАХТ
Рус тилидан Файзи Шоҳисмоил таржимаси
Элиза Мюллер (Elizabeth (Elise) Muller; 11.03.1919 – 5.11.1985)) Жанубий Африкалик ёзувчи. Парл педагогика коллежида ва Стелленбош университетида таҳсил олган. Оғир хасталик оқибатида адабий ижодга қизиқа бошлайди. Адиба 1943 йилда нашр этилган “Мен самариялик аёлман” романи билан адабиётга кириб келган. Кейинчалик нафис психологик хикоялари билан машҳур бўлган. 1957 йилда “Қайиқдаги аёл ” ҳикоялар тўплами учун Жанубий Африка Республикасининг олий адабий мукофоти – Герцог соврини билан тақдирланган. Элиза Мюллер 45 ёшида вафот этган.
Бу улкан, кенг шохлари тарвақайлаб кетган дарахтни ким ва қачон ўтқазганини қишлоқ аҳлининг ҳеч бири айта олмасди. Лекин бу сокин кўчага биринчи бор келган одам беихтиёр шу ҳақда ўйлаб қоларди. Ушбу қурғоқчил ўлкада бундай турдаги дарахтлар жуда камёб нарса.
– Дарахт? Қанақа дарахт? – Бундай саволларга ҳайрон бўлиб жавоб берарди одамлар. Ва дарахтга худди уни эндигина кўраётгандай ҳайрат билан қарардилар.
– Янги келган киши уни диққат билан кўздан кечиргач, унинг бошқа дарахтлардан унчалик ҳам ажралиб турмаганини сезади. Унда қарағайдаги очиқ соябонга ўхшаш баланд, нафис хушбичимлик йўқ эди. Ўзининг бутун ҳашамати билан эманнинг улуғворлигига тенг ҳам келолмасди. Лекин барибир йил бўйи қуёш, йил бўйи ўт пуркайдиган, тангри ҳам унутган бу қишлоқчада унинг сояси ҳамманинг жонига оро кирарди, худонинг марҳаматидай, барчани қувонтирарди ва ҳар ҳолда, ҳамиша ям-яшил бўлиб турадиган улкан дарахт йўл бўйида шумшайиб турадиган дарахтлардан фарқ қиларди.
Дарахт шундоққина унинг биқинидаги уйчада яшовчи оилага тегишли эди. Уйча сотиб олинган ўша олис пайтларда унинг атрофидаги жойлар бўм-бўш эди. Ўшандан бери кўп нарса ўзгариб кетди. Пули бор одамлар бу ерларга кўплаб коттежлар қуришди ва уйча улар орасида кўринмай қолди. Лекин дарахт ҳамон қишлоқ узра юксалиб турар ва ўзгаларнинг томорқаларига соя солиб, нохушлик уйғотарди.
Уйчада умрини яшаб бўлган чол-кампир истиқомат қиларди. Уларнинг болалари аллақачон дунё бўйлаб тарқалиб кетган, шу боис иккаласи ҳеч кимнинг ишига аралашмай тинчгина яшарди. Уйчанинг соҳиби қишлоқ дўкончасида ишларди. Ўтган йиллар таъсирида унинг бели букчайган, бинобарин, унинг пештахта олдида туриши анча қийин бўлиб қолганди. Шунинг учун уни ўтириб ишчиларни кузатиб турсин деб омборга ўтказишганди.
Унинг хотини ҳали бақувват аёл эди. Хўжалик ишларини унинг ўзи бажарарди. Болаларнинг ташвиши билан банд бўлмагани учун унинг бўш вақти кўп эди. Шунинг учун бўлса керак, авваллари парво қилмаган нарсаларга энди кўпроқ эътибор берадиган бўлди. Жумладан, хоним ҳаммомлари йўқлигига афсуслана бошлади. Ё тавба, шунча йил ажойиб қулайликлардан фойдаланмай қандай яшашди экан! Бундан ўттиз йил муқаддам тўйлари ўтиши билан сотиб олинган ёғоч жиҳозлар ҳам энди унга ёқмай қолди. Йиллар ўтиши билан биз ўзгарамиз ва атрофимизни ўраб турган вазиятни ҳам ўзгартиришга ҳаракат қиламиз. Агар маблағ бўлса, бунинг қийин жойи йўқ. Лекин бор пулинг кундалик энг зарур нарсаларгагина етса нима ҳам қила олардинг? Минг тежаб сарфла, барибир ҳеч нарса қолмайди.
Кекса хоним дераза олдида узоқ туриб ёнларида қурилаётган уйни кузатди. Уй эмас, ҳақиқий сарой! Ҳали уйнинг пойдевори солинаётган пайтдаёқ хоним бу уй неча хонали бўлар экан деб четан тўсиқ орқали разм солганди. Иккита хона, афтидан, ётоқхонага мўлжалланганди. Учинчи энг катта хона – меҳмонхона бўлса керак. Аввалига аёл уйда иккита ҳаммом бўлса керак, деб ўйлади. Кейин бу икки хонадан иборат жой омборхона бўлажагини англади. Ана ҳашам, ана дабдаба! Ҳаммом етмагандай, яна омборхона денг! Янги уйга иккита айвон ҳам қуришди: биттаси унинг олд томонига, иккинчиси уларнинг кулбаси томонига – очиқ айвон, ишчиларнинг айтишича, бу офтобда тобланиш учун эмиш. Қани энди чоли билан унга ҳам шундай айвон бўлса! Лекин айтишади-ку: борга беради деб! Йўқларга қаёқда дейсиз!.. Олдин хонимнинг бундай мушоҳадалар учун вақти бўлмасди. Энди бўлса, бундан бошқа ҳеч нарса ҳақида ўйламасди. Нақадар адолатсиз қурилган бу дунё! Энди эрталаб шу ўй билан уйғонар, кечқурун шу ўй билан ухлаб қоларди.
Кечқурунлари эса, эри ҳориб-чарчаб ишдан қайтгач, хотинига ўз ишлари тўғрисида гап бошлаганда у нуқул ёнларида қурилаётган уй ҳақида сўзларди.
– Мен ҳам шундай ҳаммомимиз бўлишини хоҳлардим, – дерди у хўрсиниб, – ёки худди шунақа айвонни. Майли, сал кичикроқ бўлса ҳам. Қаранг-а, иккита айвон! Бизда биттаси ҳам йўқ.
Чол бошини сарак-сарак қиларди. У ҳамиша хотинининг гапини маъқулларди. Эҳ, афсус, у хотинига барча қулайликларни яратиб беролмади-да! Барча қулайликларга эга бўлган уйда яшаш катта бахт, хоним бўлса ҳамиша борига кўникиб келган! Лекин унинг ҳамма гапига рози бўлиб, айтганига кўнаркан, баъзан ғижиниб ҳам қўярди: қачонгача унинг чилдирмасига ўйнайверади! Авваллари, тўртала боласининг ҳаммаси шу уйда яшаган пайтда, хоним негадир шикоят қилмасди. Энди бўлса, ташвишимиз анча енгиллашган бир пайтда, ҳеч нарсадан кўнгли тўлмайди.
– Одамлар икки хил бўлади, – ўйларди хоним, – ҳар бир тийинини ҳисоблайдиганлар ва пулни санамай сарфлайдиганлар.
Чол фақат тиржаярди.
– Сен ҳеч қачон ўйлаганмисан? – сўрарди хоним, – агар пулимиз кўп бўлганида биз қандай яшар эдик?..
Ниҳоят уй битди ва унга соҳиблари кўчиб киришди. Хоним гўё кенг хоналар бўйлаб айланиб юриб, жиҳозларни жойлаштираётганини энди тассаввур қилолмасди.
Янги уй соҳиблари унга таниш эмасди. Улар кўчиб келибоқ, дарҳол боғ яратишга киришдилар. Уларнинг томорқасида кун бўйи боғбон ишларди. Хоним дарахт тагида ўтирганича, сим тўсиқ нариёғида нималар бўлаётганини кузатарди. Бу тўсиқ шунақа яқин эдики, шундай қўлингни чўзсанг, янги ўтказилган ниҳолларга тегиб кетадигандек туюларди. Гуллар ҳали йўқ эди. Ерни яхшилаб ағдаришди ва текислашди. Бир неча машина гўнг олиб келишди, шундан кейингина гул эка бошлашди. Айтишларича, янги уй соҳибаси гулларни жуда ҳам яхши кўраркан ва бу ернинг шу қуруқ иқлимида ҳам гуллар етиштирмоқчи экан.
Қиш кирди. Кечалари шамол дарахт шохларида шундай шовуллардики, уй деворларига бўрон ҳужум қилаётгандай бўларди. Чол-кампир бунга кўпдан бери кўникканлари учун шовқинни унча сезмасдилар ҳам. Кунлар қисқариб борарди. Туш пайтига келиб қуёш нури қиялаб тушгани учун дарахт кенг соя соларди. Бир куни кечқурун эр уйга жуда ҳолдан тойиб қайтди.
– Бирор нарса бўлдими? – сўради ташвишланиб хотин.
– Ҳеч нарса бўлгани йўқ, – жавоб берди чол мужмаллик билан.
– Ўзингни ёмон ҳис қиляпсанми?
– Белим безовта қиляпти.
Кечки овқат пайти индагани йўқ. Ўзига қаҳва қуйиб олгач, гап очди.
– Бугун қўшнимизни учратиб қолдим.
Хоним ҳамишагидек илжайиб қўйди. Қўшнилар ҳақида гап кетганда доим шундай қиларди. Чунки ёнма-ён яшасалар-да, улардан жуда узоққа ўхшардилар.
– Нима, бирор нарса дедими?
– У кўчатлар яхши кўкармаётганини айтди.
– Мен уларнинг ишлари яхши кетяпти деб ўйлагандим.
– Унинг айтишига қараганда, бизнинг дарахтнинг илдизлари ернинг бутун шарбатини сўриб олаётганмиш, шунинг учун ҳам ерларида ҳеч нарса ўсмаётганмиш. Бунинг устига, сояси ҳам бутун боғни, ҳатто айвонгача эгаллаб олаётганмиш.
Хоним ғазаб билан бошини сарак-сарак қилди.
– Нима, у сояси айвонларига тушаётгани учун биз дарахтни кесиб ташлашимизни ўйлаяптими? Албатта, унинг хотинига гуллари бизнинг дарахтимиздан қимматлироқ кўринса керак-да!
– Ундай эмас, – жавоб берди чол. – У дарахтимиз учун пул тўламоқчи бўляпти.
– А-а. Шунақа дегин. Лекин сен унга ҳеч нарса ваъда бермадингми?
– Йўқ, олдин сенга айтмоқчи эдим. Унга аниқ бир жавоб берганим йўқ. У ерда, кўчада, у дарҳол рад жавобини бермоқчи эди, лекин бунақа нарсани олдин хотини билан маслаҳатлашиш одати устунлик қилди. Аввало маслаҳатлашиш керак. Ахир хотини ҳам худди ўзига ўхшаб ўйлайди-да…
Идиш-товоқни ювишар экан, чол-кампир бу ишни ҳамиша бирга қилишарди, болалари ҳақида, эрталаб улардан олинган хат ҳақида гурунглашарди. Лекин кейинроқ, ҳамма ишни битириб бўлгач, ўчоқ олдида ўтиришганда аёл бирдан сўраб қолди:
– Қанча таклиф қиляпти?
– Билмайман.
– Нима, у неча пуллигини айтмадими?
– Йўқ.
Чол нарх ҳақида сўрамагани учун афсусланди. Лекин у бу таклиф хотинини қизиқтириб қолади деб сира ўйламаган эди.
Шу кеча улар бу мавзуга бошқа қайтишмади. Ухлашга ётишганида эса шимолий шамол дераза тагидаги дарахт шохларида шундай шовқин солдики, улар бу уйга ўрнашганларининг биринчи кечаси ҳам худди шундай бўлганини эслашди.
Кейинги кун эрталаб хоним дарахт остида кир юварди. Миясида кечаги суҳбат чарх урарди. Вақти-вақти билан тушиб турган қуёшнинг ёрқин нурларидан кўзини қисиб, дарахтнинг шовуллаб турган шохларига қарарди. Эрталабки шабада баргларни шитирлатарди. Ўшанда шумтака ўғиллари дарахт шохларига тирмашар, қизи эса унинг соясида ўтириб нарса тўқирди. Болалар мунча тез улғаймаса! Улғайишди ва кетиб қолишди. Мана энди хоним ёлғиз… Шундай ғамгин дамларда аёл ўзини дарахт билан қариндошлик ришталари-ла боғлиқлигини ҳис қиларди. Уларнинг ҳаёти бир-бирига шундай чамбарчас чатишиб кетгандики, ажратиш амри маҳол эди.
Лекин, барибир, қизиқ-да, анави бой қўшнилари дарахт учун қанча таклиф қиларкан. Ўн фунтми? Эҳтимол кўпроқдир. Йигирма бешми? Э, бу жуда кўп. Лекин, борди-ю шунча пул таклиф қилса-чи? Ҳазилми, йигирма беш фунт! Бу пулга хўжаликдаги барча кам-кўстларни тўлдириш, бир неча кун маза қилиб яшаш мумкин. Лекин у шунча бермаса керак…
Кечқурун ишдан қайтгач, эр хабар қилишга шошилди:
– У мени кўчада яна тўхтатди. Биз қандай қарорга келганимизни билишни истаяпти.
– Сен унга нима дединг?
– Ҳеч нарса… Ҳали бирор қарорга келмаганимизни айтдим.
– Қанча бераман деяпти?
– Эллик фунт.
– Эллик?
– Ҳа.
– Буни қара-я, бир дарахтга эллик фунт! Бир дунё пул-ку бу!
Хоним довдираб қолганди. Қўлида эллик фунт пул бўлса… Даҳлиз учун пойандоз, икки кишилик каравот учун пружинали тўшак, балки ҳатто сув қайнатадиган бак олса бўлади. Хўжалик учун зарур бўлган майда-чуйдалар! Бу пулга қаердадир маза қилиб дам олиш, эҳ-ҳе, беташвиш, ҳеч нарсани ўйламай дам олишга не етсин!
Ҳаётда ҳеч бўлмаса бир марта, майли, бир ҳафта ёки ҳатто бир кун бошқалар яшагандай, ҳар бир чақани санамасдан яшашга нима етсин.
– Сен нима қилишни таклиф этасан? – сўради аёл ниҳоят.
– Ўзинг ҳал қил.
– Нима дейсан, шу таклифни қабул қилсакмикан?
– Билганингни қил.
– Эллик фунт– катта пул.
– Ҳа.
Эллик фунт нима дегани? – кечаси каравотда у ёқдан-бу ёққа ағдариларкан ўйлади чол. Пул қўлнинг кири. Бир икки кун ўтмай тугайди-қолади. Дарахт эса бу ерда унинг болалигидан бери турибди. Ҳали кўп йиллар туради… Сен дарахт ўстирасан ва у нотаниш кишиларнинг дўсти бўлиб қолади. Лекин у ўша нотаниш одамларга тегишли эмас. Бу дарахт улар учун айни пайтда ҳам чол, ҳам ўсмир: чол – чунки улар дарахтнинг ёшлигини билишмас, ўсмир – чунки дарахт улар ўлгандан кейин ҳали кўп яшайди. Уни ер ва қуёш нури одамлар қувончи учун ўстирган, ҳозир яшаётган ва кейин яшайдиганлар учун ўстирган… Аёл қизча сингари дарахт учун таклиф қилинаётган пулга қувонади. Лекин уни айблаш мумкинми? Пул жуда кўп қулайликларни билдиради, эри эса унга бундай имкониятни беролмасди. Шундай экан, аёлнинг ўзи ҳал қилсин, у бўлса…
Йўқ, бу дарахтни ҳеч қачон пулга сотмасди!
Кейинги куни эри ишга кетгач, эшикни тақиллатишди. Аёл эшикни очди ва қўшниси – башанг костюмдаги пардоз-андозли олифта жанобни кўрди. Хоним қўшнисини ичкари таклиф қилди ва ўзининг фақирона жиҳозли хонасига ўтказди.
– Мен сиз билан дарахт ҳақида гаплашгани келдим, – дея гап бошлади қўшниси. – Эрингиз бу нарса сизга боғлиқ деб айтди.
– Эҳтимол.
– Сиз бирор қарорга келдингизми?
– Дарахт бу ерда жуда кўпдан бери турибди.
– Тушунаман. Лекин бунга бошқа томондан ҳам қараш мумкин-ку, ахир…
Аёл бошини қимирлатиб қўйди. Албатта, бошқача мушоҳада қилиш ҳам мумкин.
Ахир кеча кун бўйи ва туни билан аёл уларга жуда зарур бўлган эллик фунт ҳақида ўйлаб чиқди. Бироқ ўша пулни деб тагида болалари улғайган ва ўзи кексайган дарахтни қурбон қилиш қандай бўларкан…
– Хоним, – дея амалий оҳангга ўтди қўшни, – бу дарахт сизга қанчалик қадрли эканини мен жуда яхши биламан. Мен ва рафиқам, ана шу дарахт учун қанча истасангиз, шунча тўлашимиз мумкин. Биз сизларга эллик фунт таклиф қилдик. Сиз кўпроқ тўлашимизни хоҳлаяпсизми?
Кўпроқ тўлашимизни хоҳлаяпсизми? Йўқ, у бу ҳақда ўйлагани йўқ! Аммо, қолаверса, нега энди йўқ? Бу одамларда пул бор. Агар улар эллик фунт тўлашга тайёр бўлишса, демак, кўпроқ тўлашга ҳам рози бўлишади!
Қўшни эркак аёлнинг юзида иккиланишни сезди ва шошилиб қўшимча қилди:
– Яхши, олтмиш фунт.
Жуда осонлик билан ўн фунт қўшди-я! Худди гап ўн шиллинг ҳақида кетаётгандек.
– Олтмиш фунт, албатта, биз камбағал кишилар учун катта пул, – жавоб берди аёл. – Лекин, болалар уйга келиб, дарахтнинг йўқлигини кўргач, нима дейишади?
– Олтмиш фунт ростдан ҳам катта пул, – деди қўшни, – бундан ташқари, дарахт кесилгач, уни арралаб сотишингиз мумкин. Унинг менга кераги йўқ.
Албатта, дарахтнинг ҳам, ўтиннинг ҳам уларга кераги йўқ. Улар учун муҳими – ҳар қандай йўл билан шу дарахтдан қутулиш. Аёл янги уйнинг соҳибаси қандай тўнғиллаётганини тассаввур қилди. Илдизлари билан бутун боғимизни ўраб олган манави лаънати дарахтнинг дастидан гулларимиз ўсмаяпти. Бутун айвонимиз унинг соясида қолиб кетди. Қимматроқ тўласалар ҳам бўлади-ку? Бу уларга қийин эмас. Қўлини чўнтакка тиқиб хоҳлаганча пул чиқара олади!
Қўшни кўз қири билан уни кузатиб турди, лекин нима ўйлаётганини тушуна олмади.
– Олтмиш фунт – шундоқ ҳам қиммат, – такрорлади у, – лекин бу дарахтни жуда яхши кўришингизни биламан. Келинг, олтмиш бешга келиша қолайлик.
Аёл бутунлай довдираб қолди. Кейин қаттиқ қисилган лабларини енгил табассум очиб юборди. Қандай қилиб бўлсаям шу дарахтни олишни истаяпти!..
Шунда бирдан кутилмаганда – шу кунларда биринчи марта – аёл бу пулга нималар сотиб олиш мумкинлигини эмас, балки нимага эга эканлигини ўйлаб қолди. Бу фикр унинг кўзларида фахр бўлиб чақнади. Бу одамларда пул бор, унда эса мана шу дарахт. Улар пулга хоҳлаган ҳамма нарсани сотиб олишлари мумкин. Фақат дарахтни эмас, у розилик бермас экан сотиб олишолмайди. Аммо у розилик бермайди.
– Мефрау*…
– Йўқ, менеер**.
– Агар сиз кўпроқ сўрасангиз биз тайёрмиз…
Аёл қатъий бош чайқади.
– Сиз мени тушунмаяпсиз, менеер, гап пулда эмас.
Қўшни унга ҳайрат билан қаради. Кейин ҳаммасини тушунди. У эсли-ҳушли одам бўлгани учун ҳам шуни яхши англадики, бу аёлни фикридан қайтариб бўлмайди. У хайрлашди ва чиқиб кетди.
Кечқурун чол-кампир ошхонада ўтириб, чироқнинг хира ёруғида суҳбатлашарди.
– Бугун қўшнимиз келди, – деди аёл. Эри ялт этиб унга қаради. – Дарахт учун олтмиш беш фунт таклиф қилди. Вой, тавба!
– Сен-чи… сен нима дединг?
– Мен рад этдим. Пулга ҳамма нарсани ҳам сотиб олиш мумкин эмаслигини билиб қўйсин. – Эри ниҳоят хотинининг овозида олдинги ғурур ва ишончни ҳис қилди.
Унга миннатдорлик билан тикилди.
Дарахтнинг шох ва шаббаларида шамол эркин шовулларди.
– Инсон ўз дўстларини сотмайди, – деди у. – Ахир биз узун умрни у билан бирга яшадик.
—————————
* М е ф р а у – хоним, эрли хотинга мурожат(африканча).
** М е н е е р – жаноб (африканча).
Манба: «Jahon adabiyoti» журнали, 2013. № 4
Eliza MYULLER
DARAXT
Rus tilidan Fayzi Shohismoil tarjimasi
Eliza Myuller (Elizabeth (Elise) Muller; 11.03.1919 – 5.11.1985)) Janubiy Afrikalik yozuvchi. Parl pedagogika kollejida va Stellenbosh universitetida tahsil olgan. Og’ir xastalik adabiy ijodga qiziqish uyg’otadi. Adiba 1943 yilda nashr etilgan “Men samariyalik ayolman” romani bilan adabiyotga kirib kelgan. Keyinchalik nafis psixologik xikoyalari bilan mashhur bo’lgan. 1957 yilda “Qayiqdagi ayol ” hikoyalar to’plami uchun Janubiy Afrika Respublikasining oliy adabiy mukofoti – Gertsog sovrini bilan taqdirlangan. Eliza Myuller 45 yoshida vafot etgan.
Bu ulkan, keng shoxlari tarvaqaylab ketgan daraxtni kim va qachon o’tqazganini qishloq ahlining hech biri ayta olmasdi. Lekin bu sokin ko’chaga birinchi bor kelgan odam beixtiyor shu haqda o’ylab qolardi. Ushbu qurg’oqchil o’lkada bunday turdagi daraxtlar juda kamyob narsa.
– Daraxt? Qanaqa daraxt? – Bunday savollarga hayron bo’lib javob berardi odamlar. Va daraxtga xuddi uni endigina ko’rayotganday hayrat bilan qarardilar.
– Yangi kelgan kishi uni diqqat bilan ko’zdan kechirgach, uning boshqa daraxtlardan unchalik ham ajralib turmaganini sezadi. Unda qarag’aydagi ochiq soyabonga o’xshash baland, nafis xushbichimlik yo’q edi. O’zining butun hashamati bilan emanning ulug’vorligiga teng ham kelolmasdi. Lekin baribir yil bo’yi quyosh, yil bo’yi o’t purkaydigan, tangri ham unutgan bu qishloqchada uning soyasi hammaning joniga oro kirardi, xudoning marhamatiday, barchani quvontirardi va har holda, hamisha yam-yashil bo’lib turadigan ulkan daraxt yo’l bo’yida shumshayib turadigan daraxtlardan farq qilardi.
Daraxt shundoqqina uning biqinidagi uychada yashovchi oilaga tegishli edi. Uycha sotib olingan o’sha olis paytlarda uning atrofidagi joylar bo’m-bo’sh edi. O’shandan beri ko’p narsa o’zgarib ketdi. Puli bor odamlar bu yerlarga ko’plab kottejlar qurishdi va uycha ular orasida ko’rinmay qoldi. Lekin daraxt hamon qishloq uzra yuksalib turar va o’zgalarning tomorqalariga soya solib, noxushlik uyg’otardi.
Uychada umrini yashab bo’lgan chol-kampir istiqomat qilardi. Ularning bolalari allaqachon dunyo bo’ylab tarqalib ketgan, shu bois ikkalasi hech kimning ishiga aralashmay tinchgina yashardi. Uychaning sohibi qishloq do’konchasida ishlardi. O’tgan yillar ta’sirida uning beli bukchaygan, binobarin, uning peshtaxta oldida turishi ancha qiyin bo’lib qolgandi. Shuning uchun uni o’tirib ishchilarni kuzatib tursin deb omborga o’tkazishgandi.
Uning xotini hali baquvvat ayol edi. Xo’jalik ishlarini uning o’zi bajarardi. Bolalarning tashvishi bilan band bo’lmagani uchun uning bo’sh vaqti ko’p edi. Shuning uchun bo’lsa kerak, avvallari parvo qilmagan narsalarga endi ko’proq e’tibor beradigan bo’ldi. Jumladan, xonim hammomlari yo’qligiga afsuslana boshladi. YO tavba, shuncha yil ajoyib qulayliklardan foydalanmay qanday yashashdi ekan! Bundan o’ttiz yil muqaddam to’ylari o’tishi bilan sotib olingan yog’och jihozlar ham endi unga yoqmay qoldi. Yillar o’tishi bilan biz o’zgaramiz va atrofimizni o’rab turgan vaziyatni ham o’zgartirishga harakat qilamiz. Agar mablag’ bo’lsa, buning qiyin joyi yo’q. Lekin bor puling kundalik eng zarur narsalargagina yetsa nima ham qila olarding? Ming tejab sarfla, baribir hech narsa qolmaydi.
Keksa xonim deraza oldida uzoq turib yonlarida qurilayotgan uyni kuzatdi. Uy emas, haqiqiy saroy! Hali uyning poydevori solinayotgan paytdayoq xonim bu uy necha xonali bo’lar ekan deb
chetan to’siq orqali razm solgandi. Ikkita xona, aftidan, yotoqxonaga mo’ljallangandi. Uchinchi eng katta xona – mehmonxona bo’lsa kerak. Avvaliga ayol uyda ikkita hammom bo’lsa kerak, deb o’yladi. Keyin bu ikki xonadan iborat joy omborxona bo’lajagini angladi. Ana hasham, ana dabdaba! Hammom yetmaganday, yana omborxona deng! Yangi uyga ikkita ayvon ham qurishdi: bittasi uning old tomoniga, ikkinchisi ularning kulbasi tomoniga – ochiq ayvon, ishchilarning aytishicha, bu oftobda toblanish uchun emish. Qani endi choli bilan unga ham shunday ayvon bo’lsa! Lekin aytishadi-ku: borga beradi deb! Yo’qlarga qayoqda deysiz!.. Oldin xonimning bunday mushohadalar uchun vaqti bo’lmasdi. Endi bo’lsa, bundan boshqa hech narsa haqida o’ylamasdi. Naqadar adolatsiz qurilgan bu dunyo! Endi ertalab shu o’y bilan uyg’onar, kechqurun shu o’y bilan uxlab qolardi.
Kechqurunlari esa, eri horib-charchab ishdan qaytgach, xotiniga o’z ishlari to’g’risida gap boshlaganda u nuqul yonlarida qurilayotgan uy haqida so’zlardi.
– Men ham shunday hammomimiz bo’lishini xohlardim, – derdi u xo’rsinib, – yoki xuddi shunaqa ayvonni. Mayli, sal kichikroq bo’lsa ham. Qarang-a, ikkita ayvon! Bizda bittasi ham yo’q.
Chol boshini sarak-sarak qilardi. U hamisha xotinining gapini ma’qullardi. Eh, afsus, u xotiniga barcha qulayliklarni yaratib berolmadi-da! Barcha qulayliklarga ega bo’lgan uyda yashash katta baxt, xonim bo’lsa hamisha boriga ko’nikib kelgan! Lekin uning hamma gapiga rozi bo’lib, aytganiga ko’narkan, ba’zan g’ijinib ham qo’yardi: qachongacha uning childirmasiga o’ynayveradi! Avvallari, to’rtala bolasining hammasi shu uyda yashagan paytda, xonim negadir shikoyat qilmasdi. Endi bo’lsa, tashvishimiz ancha yengillashgan bir paytda, hech narsadan ko’ngli to’lmaydi.
– Odamlar ikki xil bo’ladi, – o’ylardi xonim, – har bir tiyinini hisoblaydiganlar va pulni sanamay sarflaydiganlar.
Chol faqat tirjayardi.
– Sen hech qachon o’ylaganmisan? – so’rardi xonim, – agar pulimiz ko’p bo’lganida biz qanday yashar edik?..
Nihoyat uy bitdi va unga sohiblari ko’chib kirishdi. Xonim go’yo keng xonalar bo’ylab aylanib yurib, jihozlarni joylashtirayotganini endi tassavvur qilolmasdi.
Yangi uy sohiblari unga tanish emasdi. Ular ko’chib keliboq, darhol bog’ yaratishga kirishdilar. Ularning tomorqasida kun bo’yi bog’bon ishlardi. Xonim daraxt tagida o’tirganicha, sim to’siq nariyog’ida nimalar bo’layotganini kuzatardi. Bu to’siq shunaqa yaqin ediki, shunday qo’lingni cho’zsang, yangi o’tkazilgan nihollarga tegib ketadigandek tuyulardi. Gullar hali yo’q edi. Yerni yaxshilab ag’darishdi va tekislashdi. Bir necha mashina go’ng olib kelishdi, shundan keyingina gul eka boshlashdi. Aytishlaricha, yangi uy sohibasi gullarni juda ham yaxshi ko’rarkan va bu yerning shu quruq iqlimida ham gullar yetishtirmoqchi ekan.
Qish kirdi. Kechalari shamol daraxt shoxlarida shunday shovullardiki, uy devorlariga bo’ron hujum qilayotganday bo’lardi. Chol-kampir bunga ko’pdan beri ko’nikkanlari uchun shovqinni uncha sezmasdilar ham. Kunlar qisqarib borardi. Tush paytiga kelib quyosh nuri qiyalab tushgani uchun daraxt keng soya solardi. Bir kuni kechqurun er uyga juda holdan toyib qaytdi.
– Biror narsa bo’ldimi? – so’radi tashvishlanib xotin.
– Hech narsa bo’lgani yo’q, – javob berdi chol mujmallik bilan.
– O’zingni yomon his qilyapsanmi?
– Belim bezovta qilyapti.
Kechki ovqat payti indagani yo’q. O’ziga qahva quyib olgach, gap ochdi.
– Bugun qo’shnimizni uchratib qoldim.
Xonim hamishagidek iljayib qo’ydi. Qo’shnilar haqida gap ketganda doim shunday qilardi. Chunki yonma-yon yashasalar-da, ulardan juda uzoqqa o’xshardilar.
– Nima, biror narsa dedimi?
– U ko’chatlar yaxshi ko’karmayotganini aytdi.
– Men ularning ishlari yaxshi ketyapti deb o’ylagandim.
– Uning aytishiga qaraganda, bizning daraxtning ildizlari yerning butun sharbatini so’rib olayotganmish, shuning uchun ham yerlarida hech narsa o’smayotganmish. Buning ustiga, soyasi ham butun bog’ni, hatto ayvongacha egallab olayotganmish.
Xonim g’azab bilan boshini sarak-sarak qildi.
– Nima, u soyasi ayvonlariga tushayotgani uchun biz daraxtni kesib tashlashimizni o’ylayaptimi? Albatta, uning xotiniga gullari bizning daraxtimizdan qimmatliroq ko’rinsa kerak-da!
– Unday emas, – javob berdi chol. – U daraxtimiz uchun pul to’lamoqchi bo’lyapti.
– A-a. Shunaqa degin. Lekin sen unga hech narsa va’da bermadingmi?
– Yo’q, oldin senga aytmoqchi edim. Unga aniq bir javob berganim yo’q. U yerda, ko’chada, u darhol rad javobini bermoqchi edi, lekin bunaqa narsani oldin xotini bilan maslahatlashish odati ustunlik qildi. Avvalo maslahatlashish kerak. Axir xotini ham xuddi o’ziga o’xshab o’ylaydi-da…
Idish-tovoqni yuvishar ekan, chol-kampir bu ishni hamisha birga qilishardi, bolalari haqida, ertalab ulardan olingan xat haqida gurunglashardi. Lekin keyinroq, hamma ishni bitirib bo’lgach, o’choq oldida o’tirishganda ayol birdan so’rab qoldi:
– Qancha taklif qilyapti?
– Bilmayman.
– Nima, u necha pulligini aytmadimi?
– Yo’q.
Chol narx haqida so’ramagani uchun afsuslandi. Lekin u bu taklif xotinini qiziqtirib qoladi deb sira o’ylamagan edi.
Shu kecha ular bu mavzuga boshqa qaytishmadi. Uxlashga yotishganida esa shimoliy shamol deraza tagidagi daraxt shoxlarida shunday shovqin soldiki, ular bu uyga o’rnashganlarining birinchi kechasi ham xuddi shunday bo’lganini eslashdi.
Keyingi kun ertalab xonim daraxt ostida kir yuvardi. Miyasida kechagi suhbat charx urardi. Vaqti-vaqti bilan tushib turgan quyoshning yorqin nurlaridan ko’zini qisib, daraxtning shovullab turgan shoxlariga qarardi. Ertalabki shabada barglarni shitirlatardi. O’shanda shumtaka o’g’illari daraxt shoxlariga tirmashar, qizi esa uning soyasida o’tirib narsa to’qirdi. Bolalar muncha tez ulg’aymasa! Ulg’ayishdi va ketib qolishdi. Mana endi xonim yolg’iz… Shunday g’amgin damlarda ayol o’zini daraxt bilan qarindoshlik rishtalari-la bog’liqligini his qilardi. Ularning hayoti bir-biriga shunday chambarchas chatishib ketgandiki, ajratish amri mahol edi.
Lekin, baribir, qiziq-da, anavi boy qo’shnilari daraxt uchun qancha taklif qilarkan. O’n funtmi? Ehtimol ko’proqdir. Yigirma beshmi? E, bu juda ko’p. Lekin, bordi-yu shuncha pul taklif qilsa-chi? Hazilmi, yigirma besh funt! Bu pulga xo’jalikdagi barcha kam-ko’stlarni to’ldirish, bir necha kun maza qilib yashash mumkin. Lekin u shuncha bermasa kerak…
Kechqurun ishdan qaytgach, er xabar qilishga shoshildi:
– U meni ko’chada yana to’xtatdi. Biz qanday qarorga kelganimizni bilishni istayapti.
– Sen unga nima deding?
– Hech narsa… Hali biror qarorga kelmaganimizni aytdim.
– Qancha beraman deyapti?
– Ellik funt.
– Ellik?
– Ha.
– Buni qara-ya, bir daraxtga ellik funt! Bir dunyo pul-ku bu!
Xonim dovdirab qolgandi. Qo’lida ellik funt pul bo’lsa… Dahliz uchun poyandoz, ikki kishilik karavot uchun prujinali to’shak, balki hatto suv qaynatadigan bak olsa bo’ladi. Xo’jalik uchun zarur bo’lgan mayda-chuydalar! Bu pulga qaerdadir maza qilib dam olish, eh-he, betashvish, hech narsani o’ylamay dam olishga ne yetsin!
Hayotda hech bo’lmasa bir marta, mayli, bir hafta yoki hatto bir kun boshqalar yashaganday, har bir chaqani sanamasdan yashashga nima yetsin.
– Sen nima qilishni taklif etasan? – so’radi ayol nihoyat.
– O’zing hal qil.
– Nima deysan, shu taklifni qabul qilsakmikan?
– Bilganingni qil.
– Ellik funt– katta pul.
– Ha.
Ellik funt nima degani? – kechasi karavotda u yoqdan-bu yoqqa ag’darilarkan o’yladi chol. Pul qo’lning kiri. Bir ikki kun o’tmay tugaydi-qoladi. Daraxt esa bu yerda uning bolaligidan beri turibdi. Hali ko’p yillar turadi… Sen daraxt o’stirasan va u notanish kishilarning do’sti bo’lib qoladi. Lekin u o’sha notanish odamlarga tegishli emas. Bu daraxt ular uchun ayni paytda ham chol, ham o’smir: chol – chunki ular daraxtning yoshligini bilishmas, o’smir – chunki daraxt ular o’lgandan keyin hali ko’p yashaydi. Uni yer va quyosh nuri odamlar quvonchi uchun o’stirgan, hozir yashayotgan va keyin yashaydiganlar uchun o’stirgan… Ayol qizcha singari daraxt uchun taklif qilinayotgan pulga quvonadi. Lekin uni ayblash mumkinmi? Pul juda ko’p qulayliklarni bildiradi, eri esa unga bunday imkoniyatni berolmasdi. Shunday ekan, ayolning o’zi hal qilsin, u bo’lsa…
Yo’q, bu daraxtni hech qachon pulga sotmasdi!
Keyingi kuni eri ishga ketgach, eshikni taqillatishdi. Ayol eshikni ochdi va qo’shnisi – bashang kostyumdagi pardoz-andozli olifta janobni ko’rdi. Xonim qo’shnisini ichkari taklif qildi va o’zining faqirona jihozli xonasiga o’tkazdi.
– Men siz bilan daraxt haqida gaplashgani keldim, – deya gap boshladi qo’shnisi. – Eringiz bu narsa sizga bog’liq deb aytdi.
– Ehtimol.
– Siz biror qarorga keldingizmi?
– Daraxt bu yerda juda ko’pdan beri turibdi.
– Tushunaman. Lekin bunga boshqa tomondan ham qarash mumkin-ku, axir…
Ayol boshini qimirlatib qo’ydi. Albatta, boshqacha mushohada qilish ham mumkin.
Axir kecha kun bo’yi va tuni bilan ayol ularga juda zarur bo’lgan ellik funt haqida o’ylab chiqdi. Biroq o’sha pulni deb tagida bolalari ulg’aygan va o’zi keksaygan daraxtni qurbon qilish qanday bo’larkan…
– Xonim, – deya amaliy ohangga o’tdi qo’shni, – bu daraxt sizga qanchalik qadrli ekanini men juda yaxshi bilaman. Men va rafiqam, ana shu daraxt uchun qancha istasangiz, shuncha to’lashimiz mumkin. Biz sizlarga ellik funt taklif qildik. Siz ko’proq to’lashimizni xohlayapsizmi?
Ko’proq to’lashimizni xohlayapsizmi? Yo’q, u bu haqda o’ylagani yo’q! Ammo, qolaversa, nega endi yo’q? Bu odamlarda pul bor. Agar ular ellik funt to’lashga tayyor bo’lishsa, demak, ko’proq to’lashga ham rozi bo’lishadi!
Qo’shni erkak ayolning yuzida ikkilanishni sezdi va shoshilib qo’shimcha qildi:
– Yaxshi, oltmish funt.
Juda osonlik bilan o’n funt qo’shdi-ya! Xuddi gap o’n shilling haqida ketayotgandek.
– Oltmish funt, albatta, biz kambag’al kishilar uchun katta pul, – javob berdi ayol. – Lekin, bolalar uyga kelib, daraxtning yo’qligini ko’rgach, nima deyishadi?
– Oltmish funt rostdan ham katta pul, – dedi qo’shni, – bundan tashqari, daraxt kesilgach, uni arralab sotishingiz mumkin. Uning menga keragi yo’q.
Albatta, daraxtning ham, o’tinning ham ularga keragi yo’q. Ular uchun muhimi – har qanday yo’l bilan shu daraxtdan qutulish. Ayol yangi uyning sohibasi qanday to’ng’illayotganini tassavvur qildi. Ildizlari bilan butun bog’imizni o’rab olgan manavi la’nati daraxtning dastidan gullarimiz o’smayapti. Butun ayvonimiz uning soyasida qolib ketdi. Qimmatroq to’lasalar ham bo’ladi-ku? Bu ularga qiyin emas. Qo’lini cho’ntakka tiqib xohlagancha pul chiqara oladi!
Qo’shni ko’z qiri bilan uni kuzatib turdi, lekin nima o’ylayotganini tushuna olmadi.
– Oltmish funt – shundoq ham qimmat, – takrorladi u, – lekin bu daraxtni juda yaxshi ko’rishingizni bilaman. Keling, oltmish beshga kelisha qolaylik.
Ayol butunlay dovdirab qoldi. Keyin qattiq qisilgan lablarini yengil tabassum ochib yubordi. Qanday qilib bo’lsayam shu daraxtni olishni istayapti!..
Shunda birdan kutilmaganda – shu kunlarda birinchi marta – ayol bu pulga nimalar sotib olish mumkinligini emas, balki nimaga ega ekanligini o’ylab qoldi. Bu fikr uning ko’zlarida faxr bo’lib chaqnadi. Bu odamlarda pul bor, unda esa mana shu daraxt. Ular pulga xohlagan hamma narsani sotib olishlari mumkin. Faqat daraxtni emas, u rozilik bermas ekan sotib olisholmaydi. Ammo u rozilik bermaydi.
– Mefrau*…
– Yo’q, meneer**.
– Agar siz ko’proq so’rasangiz biz tayyormiz…
Ayol qat’iy bosh chayqadi.
– Siz meni tushunmayapsiz, meneer, gap pulda emas.
Qo’shni unga hayrat bilan qaradi. Keyin hammasini tushundi. U esli-hushli odam bo’lgani uchun ham shuni yaxshi angladiki, bu ayolni fikridan qaytarib bo’lmaydi. U xayrlashdi va chiqib ketdi.
Kechqurun chol-kampir oshxonada o’tirib, chiroqning xira yorug’ida suhbatlashardi.
– Bugun qo’shnimiz keldi, – dedi ayol. Eri yalt etib unga qaradi. – Daraxt uchun oltmish besh funt taklif qildi. Voy, tavba!
– Sen-chi… sen nima deding?
– Men rad etdim. Pulga hamma narsani ham sotib olish mumkin emasligini bilib qo’ysin. – Eri nihoyat xotinining ovozida oldingi g’urur va ishonchni his qildi.
Unga minnatdorlik bilan tikildi.
Daraxtning shox va shabbalarida shamol erkin shovullardi.
– Inson o’z do’stlarini sotmaydi, – dedi u. – Axir biz uzun umrni u bilan birga yashadik.
—————————
* M ye f r a u – xonim, erli xotinga murojat(afrikancha).
** M ye n ye ye r – janob (afrikancha).
Manba: «Jahon adabiyoti» jurnali, 2013. № 4
