Таниқли рус ёзувчиси Фёдор Михайлович Достоевский [1821— 1881] ижодий фаолияти 1844 й.да бошланган. Унинг энг машҳур асарлари: «Жиноят ва жазо» (1866), «Телба» (1868) романларида рус халқининг маънавий муаммолари бадиий бўёқларда яққол акс эттирилган. «Жинлар» (1871—72), «Ўсмир» (1875) романларида эса рус «оқсуяклари» табақаси, амалдорлари орасида маънавий қашшоқлик, амалпарастлик, очкўзлик ва худбинлик каби иллатлар чуқур илдиз отгани кўрсатилган, ички-миллий муаммоларни бошқа бир халқ ҳисобига ҳал этиб бўлмаслиги эътироф этилган. «Оға-ини Карамазовлар» (1879—80) романида жамият ва шахс ўртасидаги чуқур зиддият, руҳий инқироз ва фожиа ўз ифодасини топган. Достоевский ижоди рус ва жаҳон адабиётига катта таъсир кўрсатган. Адиб 19-асрдаги реалистик роман жанрини янги ўзига хос томонлар б-н бойитган.
Фёдор Достоевский
МАКТУБЛАР
Абдуҳамид Пардаев таржимаси
М.М. Достоевскийга
Петербург. 24 март, 1845 йил
Онт ичдим, сув ва ҳаводай зарур бўлганда ҳам сабру тоқат билан буюртма асосида ижод қилмайман. Буюртма билан ижод қилиш истеъдод алангасини наинки заифлаштиради, балки тамомила сўндиради. Мен эса ҳар бир асарим, шубҳасиз, аъло бўлишини истайман. Бу борада Пушкиндан ҳам, Гоголдан ҳам ибрат олса арзийди. Асарлари нисбатан кўп бўлмаса ҳам, пайти келиб, ҳар иккиласига ҳайкал ўрнатилади. < …> Улар шону шуҳратни, айниқса, Гоголь йиллар давомида қашшоқлик ва ғарибона кун кечириш эвазига қўлга киритган. Кўҳна ижод услублари йўқолаётир. Янги қаламкашлар қоғозни булғашдан нарига ўтолмаяпти. Муайян ижодкорнинг жамики салоҳияти биргина зўриқишга сарфланаяпти, холос. Бунда қиёмига етказилмаган ҳайротомуз ғоя билан салоҳиятнинг беҳуда чиранишигина кўзга ташланаётир, қилинган иш эса сариқ чақага ҳам арзимайди. Беранже замонавий француз фельетончиларини сув билан тўлатилган май жомига қиёслайди. Бизнинг қаламкашлар ҳам баайни шундай. < …>
Ёзган романимдан кўнглим тўқ. Бу жиддий ва тўкис асар. Дарвоқе, жиддий нуқсонлари ҳам йўқ эмас. Бундан қатъи назар, нашрдан чиқса, эътироф қилиниши шубҳасиз.
< …> Жуда кўп ўқияпман, ўқиганларим жуда ғалати таъсир қилаётир. Қачонлардир ўқиган асаримни такроран ўқийман ва гўё қалбим янги куч-қувват билан тўлади, синчиклаб мутолаа қилиб, барчасини тушунаман ва илҳомланаман.
Драма ёзиш масаласида бирон ваъда беролмайман. Бунинг учун дейлик, каминадан, кўп йиллик тажрибаю хотиржамлик талаб этилади. Ҳозир айни ижод палласи. Бугунги кунда драма эмас, мелодрама ёзиш одат тусини олган. Шуҳратпараст драматурглар Шекспир шуҳрати сўниб, шарпадай туюлаётир. Ёзда, эҳтимол, яна қўлимга қалам оларман. Икки-уч йил ва кўрамиз, ҳозирча эса кутамиз!
Бадиий адабиёт масаласида икки йил аввалги тасаввурларим тамомила ўзгарди. Илгариги болаларча гўллик, сафсатабозликдан асар ҳам йўқ.
Муҳтожликдан жиннихонада завол топган немис шоирлари ҳақида “Инвалид”да ҳозиргина фельетон ўқидим. Йигирмата шоир, лекин бири-биридан машҳур! Юрагим орқага тортиб кетди. Наздимда, ижод бобида афсунгар бўлиш керак…
М.М. Достоевскийга
4 май, 1845 йил
< …> Бу романим фикру зикримни тамомила банд қилиб, шу даражада тинкамни қуритдики, шундай бўлишини билганимда, унга сира қўл урмаган бўлардим. Уни яна бир марта янгидан ёздим, Худо ҳаққи, анча эпақага келди; салкам икки баравар ютди. Ниҳоят сўнгги нуқта қўйилди, ортиқ таҳрир қилмайман. Қайта қўл урмасликка онт ичдим. Пушкин ҳатто кичик-кичик шеърларини ҳам қайта-қайта таҳрир қилган. Гоголь ғаройиб асарларини икки йиллаб эринмай сайқаллаган. Вальтер Скотт, масалан, “Маеннеринг” сингари бадиий тўкис асарини бир неча ҳафтада ёзганига сира ақлим етмайди. Балки 40 ёшда бўлгани учун шундай натижага эришгандир.
М.М. Достоевскийга
(Петербург) 1 февраль, 1846 йил
< …> “Камбағаллар” романим ўн бешинчи санадаёқ чиққан. Нимасини айтай, биродар! Бешафқат таъна-маломатлар ёғдирилдики, асти қўяверасан! “Иллюстрация”да босилган тақриз бошдан-оёқ ҳақоратлар билан йўғрилган. “Северная пчёла”да эса ундан ҳам бешбаттар маломатнома босилди. Лекин, Гоголни дастлаб қандай кутиб олишгани ёдимда, Пушкинга илк кезларда қандай муносабатда бўлишганини эса ҳаммамиз биламиз. < …> Тинмай таъна тоши ёғдириш баробарида айни ўша асарни ўқишни ҳам канда қилмайдилар. Гоголга нисбатан ҳам шундай йўл тутишган. Ҳақорат, ҳақорат, яна ҳақорат қилишган-у барибир қўлдан қўймай ўқиганлар ва эндиликда муросага келиб, мақтай бошладилар. Ўзиям кутилмаган жумбоқни тортиқ қилдим-да!
Оломонга хос ботиний сезгирлик китобхонлар оммасида ҳам бор, бироқ бадиий дид, савия йўқ. Айни услуб билан ёзиш мумкинлигини ҳазм қила олмаяптилар. Улар жамики асарларда бевосита ижодкор сиймосини кўришга кўникишган; мен сийратимни очмаганман. Айнан камина адиб эмас, асар қаҳрамони Девушкин номидан баён қилинганларни китобхонлар англай олмаяпти, ҳолбуки, Девушкин ўзгача услубда сўзлай олмайди. Роман чўзилиб кетган дея таъна қилаяптилар, аслида биронта ҳам ортиқча сўз қўлламаганман. Менинг ижодимни рус адабиётида тамомила янги йўналиш сифатида ҳам талқин қилаётганлар (Белинский) ҳам бор. Уларнинг наздида, менинг ижодимда Синтез, яъни умумлаштириш эмас, балки Анализ – таҳлил кучли, яъни теранликка шўнғиб, заррама-зарра элакдан ўтказиб, яхлитликни кашф этаман. Гоголь эса тўғридан-тўғри яхлитнинг ўзини олиб қўя қолади ва шу боис мен сингари теранлашмайди. Романни ўқисанг, ишонч ҳосил қиласан. < …>
М.М. Достоевскийга
Петербург. 1 апрель, 1846 йил
< …> Сон-саноқсиз янги адиблар етишди. Айримлари каминага рақиб. Улар орасида Герцен ва Гончаров, айниқса, салоҳиятли. Герценнинг асарлари аллақачон босилган, иккинчиси ҳаваскор, ҳали биронта асари нашр қилинмаган. Уларни чунонам мақтаяптилар. Лекин ижод бобида биринчиликни ҳозир ҳам ва умид қиламанки, кейинчалик ҳам қўлдан бермайман. Сирасини айтганда, адабиёт оламида ҳеч қачон бу даражада кучли жўшқинлик бўлмаган. Бу эзгу натижа бериши шубҳасиз. < …>
М.М. Достоевскийга
Петербург. Петропавловск қамоқхонаси. 22 декабрь, 1849 йил
< …> Наҳотки ортиқ ҳеч қачон қўлимга қалам олмасам? Тўрт йилдан кейин яна ижодга киришаман деган умиддаман. Нимаики ёзсам, ҳаммасини сенга юбораман. Ё Худойим! Мен минг азоб билан яна яратган қанча тимсоллар хаёлимда изсиз йўқолиб, сўнади ёхуд ҳаётимни барбод қилувчи заҳар-заққумга айланади! Эвоҳ, агар ёзмасам, кўзим очиқ кетади. Бундан ўн беш йиллик қамоқ муддатию қўлимдан қалам тушмагани афзал. < …>
М.М. Достоевскийга
Омск, 30 январь – 22 февраль, 1854 йил
< …> Каторга — сургунда беҳисоб халқона тимсоллар, феъл-атворлар эгаларини ўргандим! Мен улар билан туғишгандай бўлиб кетдим ва феъл-атворларини жуда яхши ўзлаштиргандайман. Дайдилар ва қароқчилар қисматию жамики тийра, кулфатзада турмуш тарзига хос беадад қиссалар гувоҳи бўлганимга ишонгим келмайди! Булар асосида жилд-жилд асарлар яратса бўлади. Нақадар ажойиб халқ. Сургунда умрим беҳуда соврулмаганига беадад шукр. Россияни бошдан-оёқ кўрмаган тақдирда ҳам рус халқини шу даражада ўргандимки, бу бахт камдан-кам одамга насиб этади. Бироз манманлик ҳам қилдим. Умид қиламанки, кечирса бўлади. < …>
А.Н. Майковга
Семипалатинск. 18 январь 18 (56) йил
< …> Шеърларингизни ўқидим ва жуда яхши таъссурот пайдо бўлди; славян халқларининг маънавий нажоткорлиги билан боғлиқ ватанпарварлик туйғуларингизга тўла қўшиламан. Бу олийжаноб Россия, улуғ ва муқаддас она юртимиз зиммасига тушган оламшумул вазифа. “Клермонт ибодатхонасида” шеърингизни жуда яхши якунлагансиз! Бағоят улкан фикрни шу даражада қойилмақом ифода этганингиз таҳсинга лойиқ!
Ижод билан банд эдим, лекин асосий асаримни ёзишни бироз кейинга қолдирдим. Кайфиятим маромига келишини кутаяпман. Адабиёт оламидаги янгиликлар ҳақида ёзинг. Бу йил мобайнида деярли ҳеч қандай асар ўқимадим. Сизга ўз хулосаларимни ҳам айтаман: Тургеневга айниқса, манзур бўляпти – фақат улкан истеъдод соҳиби бўлгани ҳолда қатор ўринларда талантини жиловлай билмаслиги афсуслантиради. Л.Т. ижоди ҳам жуда ажойиб, лекин, фикримча, кўп ёза олмайди (янглишаётган бўлишим ҳам мумкин). Островскийни умуман билмайман, биронта ҳам асарини тўлиқ ўқимаганман, лекин асарлари таҳлилига оид кўплаб мулоҳазаларга кўзим тушди. У, балки, Руснинг муайян тоифалари ҳаётини яхши билар, лекин, менимча, чинакам санъаткор эмас. Боз устига, назаримда, у ғоясиз ижодкор. Янглишганимга амин бўлай, илтимос, унинг яхши асарларидан, Худо ҳаққи, менга юборинг, токи бу адиб ҳақида танқидчиларнинг фикрлари асосида мулоҳаза юритишни бас қилай. Писемскийнинг фақат “Фанфарон” ва “Бадавлат куёв” асарини ўқидим. Унинг асарлари менга жуда ёқади. Зукко, бағрикенг ва ҳатто содда адиб: яхши ҳикоя қилади. Бир жиҳат кўнгилни хира қилади: шошиб ёзади. Жуда тез ва кўп ёзади. Ижодкор ўз қадр-қимматини билиши, салоҳия-ти ва санъатга алоҳида эҳтиром билан муносабатда бўлиши, айниқса, санъатни севиши керак. Ёшликда ғоялар шалоладай қуйилиб келаверади, лекин биронта фикр туғилгани ҳамоно баён этишга шошилишнинг ҳожати йўқ. Яхшиси, бироз кутиб умумлаштирган, кўпроқ мулоҳаза юритган маъқул, токи бирон ғояни ифодалайдиган кўплаб майда жиҳатлар яхлитлашиб, ягона йирик, салобатли тимсолга айлангани ва шундан кейин баён қилингани маъқул. Буюк адиблар яратган буюк бадиий қаҳрамонлар аксарият узоқ давом этган машаққатли меҳнат натижасида юзага келган. Оралиқдаги тажрибалару хомаки мулоҳазаларни қоғозга туширишга не ҳожат? Писемский хусусида айтмоқчиманки, назаримда, ижод бобида ўзини чекламайди. Айрим адибаларимиз росмана аёл адибалардай ижод қилади, яъни зукколик ва назокат билан фавқулодда ошиқиб қалам тебратади. Айтинг-чи, адиба аёллар нима учун ҳеч қачон қатъиятли ижодкор бўла олмайди? Ҳатто шубҳасиз, улкан санъаткор George Sand (Жорж Санд) ҳам заифаларга хос феъл-атвори билан ижодкорлик бобида бир неча марта ўзига ўзи панд берган. < …>
И.C. Тургеневга
Турин. 18 октябрь, 18 (63) йил
< …> Петербургда менга жиддий иш мунтазир. < …> Журнални деярли янгидан ташкил этиш даркор. Уни яна ҳам замонавий, қизиқарли қилиш ва айни пайтда адабиётни ҳурмат қилиш керак – булар петербурглик қатор билимдонларнинг фикрига кўра, ўзаро уйғунлашуви мушкул вазифа. Бироқ адабиётга нисбатан бошланиб келаётган нафрат билан жон-жаҳдимиз билан курашмоқчимиз. Ниятимиздан қайтмаймиз. Бу борада ёрдамингизни дариғ тутманг, марҳамат қилиб, имкон қадар қўллаб-қувватланг. < …>
И.C. Тургеневга
Петербург. 23 декабрь, 18 (63) йил
Қимматли ва муҳтарам Иван Сергеевич! П. В. Анненковнинг укамга айтишича, сиз аксарият фантастикадан иборат “Шарпалар” ҳикоянгизни журналда нашр қилинишини хоҳламаётган эмишсиз. Бундан жиддий азият чекаяпмиз.
Нима учун, Иван Сергеевич, “Шарпалар” ҳозирги даврга тўғри келмайди ва уни тушунишмайди, деб ўйлаяпсиз (башарти, шундай фикрда бўлсангиз). Аксинча, салоҳиятли адибларга тақлид қилган истеъдодсиз сафсатабозлар олти йил мобайнида узлуксиз ижод оламидаги ижобий анъаналарни шу даражада ерга урдиларки, соф бадиий (ғоят шоирона) асарни журналда бажонидил чоп этамиз. Кўпчилик муайян ажабланиш, лекин кўнгилни илитадиган ажабланиш билан қабул қилади. Кексаю янги авлодга мансуб фаҳм-фаросатли кишилар шундай ҳолатга тушади. Ҳеч вақони англамайдиганлар хусусида эса оғиз очишни ҳам истамайман. Улар адабиётга қайси нуқтаи назардан ёндошишларини айтсам, ишонмайсиз. Чекланган манфаатпарастлик – уларнинг бор-йўқ хоҳиши шу. Уларга чинакам шоирона асар ёзиб беринг; қабул қилмайдилар, аксинча кимдир аёвсиз калтакланаётган ҳолат тасвирланган асарни қўлга оладилар. Шоирона ҳақиқат ёввойилик сифатида талқин этилади. Уларга турмуш воқеаларидан нусха кўчириш керак, холос. Бундай насрни бадиий асар ҳисоблаб бўладими? Баайни жаҳолатпараст маъжусийлик. Шундан кейин уларга назар ташлашни ҳам истамайсан. Ғафлатдан ниҳоят ўзига келаётган соғлом қатлам санъат, адабиётдан дадилликни кутаётир. Сизнинг “Шарпалар” ҳикоянгизда шундай кутилган дадиллик бор, башарти шунга мос қадам ташласангиз, бу барчамиз учун ўзига хос намуна бўлади. “Шарпалар” услуби барчани ҳайратлантиради. Мен, дарвоқе, манфаатпарастлик шаклларидан бирини биламан, Сизнинг асарингиздан бу тоифанинг кўнгли тўлмаса ҳам оҳанрабодай жозиба кучига эга эканини эътироф этади. Бизда ёлғондакам нигилистларнинг сони бору, саноғи йўқ, ахир. Лекин бу борада муҳими – мавжуд ҳолатни англашдан иборат. Бу ҳолат – замонамизда яшаётган ривожланган ва онгли мавжудотнинг илҳақлиги. “Шарпалар” айни илҳақлик билан йўғрилган. Айни “ришта туман ичра тор сингари жаранглайди” ва жуда мавридида акс садо беради. “Шарпалар”— мусиқадай оҳангдор. Дарвоқе, мусиқага нисбатан муносабатингизни билишни истардим. Сизнингча, мусиқа шунчаки кўнгилхушликми ёки ижобий заруриятми? Менимча, онг (мулоҳазагўйлик эмас, балки бус-бутун идрок) англаб етишга улгурмаган кечинмалар мусиқа воситасида баён қилинади, бинобарин мусиқа ижобий хусусиятга эга. Манфаатпарастлар эса буни тушунмайди; лекин мусиқани яхши кўрадиганлари юз ўгиргани йўқ ва аввалгидек шуғулланяптилар.
Сизнинг “Шарпалар”ингиз шакли жуда қойилмақом. Агар бирон-бир жиҳатига шубҳа билан қараш керак бўлса, фақат шакли масаласида бош қотириш мумкин. Хуллас, ҳамма гап шундаки: фантастик хусусиятга эга асар адабиёт оламида яшаб қолиш ҳуқуқига эгами? Бу саволга ким ҳам рад жавобини берарди! “Шарпалар”ни етарли даражада фантастик тусга эга эмас, деган нуқтаи назардан, эҳтимол, танқид қилса бўлар. Яна ҳам фантастик тусга эга бўлганда, асар кучлироқ таъсир қилармиди? Сиз асарингиздаги мавжудотни вампир — қонхўр сифатида изоҳлагансиз. Менимча, бундай изоҳга ҳожат йўқ. Фикримга Анненков қўшилмади ва мулоҳазасини ижобий кучлар йўқотилгани, бой берилгани сингари далиллар билан исботлашга уринди. Унинг фикрини мен ҳам маъқулламадим. Ҳикояга хос орзиқиш ва гўзал шаклни англаганимнинг ўзи катта гап. Ҳикоя ғазабланиш бегона майин оҳанги билан ҳам эътиборга сазовор. Қоятош ва бошқа ҳолатлар билан боғлиқ манзаралар эса ҳозирча ҳал қилинмаган фавқулодда муаммоларга ишора бўлиб, уларнинг ҳал қилиниши номаълум, ундан воз кечишни хоҳламаса ҳам айни пайтда юрак яна ҳам орзиқади ва ваҳимага тушади. Хуллас, бундай мулоҳазалар бугунги кун учун жуда ўринли бўлиб, бундай фантастик асарлар фақат наф келтиради.
М.Н. Катковга
Висбаден. 10 (22) – 25(17) сентябрь. 1865 йил
Қоралама
Сизнинг “Русский вестник” журналингизда қиссамнинг чоп этилишига умид қилсам бўладими?
Мазкур асар ғояси, тахминимча, Сизнинг журналингиз йўналишига асло зид эмас, аксинча. Бу – бир жиноят тафсилотларига оид психологик ҳисобот.
Асар воқеалари айни кунларда рўй беради. Келиб чиқиши мешчан, дорилфунундан ҳайдалган ва ўта қашшоқ кун кечирувчи ёш йигит тутуруқсиз енгилтаклик билан хомхаёллар домига тушиб қолади ва аянчли аҳволига бир ҳамла билан барҳам беришга аҳд қилади. У судхўр бир кампирнинг ҳаётига зомин бўлишни кўнглига тугади. Кампир бемаъни, гаранг, хаста, очкўз, ақл бовар қилмас фоизлар ҳисобига кун кўради, ёвузнинг ёвузи, устига-устак синглисини оқсоч сифатида итдай ишлатади. “Ҳеч вақога ярамайди”, “Нима учун яшаяпти?” “Бирон-бир кимсага нафи тегаётирми?” ва ҳоказо. Шу каби саволлар йигитчани йўлдан уради. У кампирни ўлдиришга, бор-будини ўмаришга қарор қилади; олис қишлоқда яшайдиган онасини бахтиёр этиш, заминдорлардан бирига ёлланган опасини халос қилиш, ўқишни тугатиш ва чет элга жўнаб кетишнинг ва кейинчалик “башарият олдидаги бурчини” бажаришда софдил, қатъиятли, изчил йўл тутишни мўлжаллайди. Шу асно “жиноятини ювмоқчи” бўлади. Бемаъни, гаранг, хаста, очкўз кампирнинг умрига зомин бўлганини қотиллик деб аташга тили ҳам бормайди. Унинг наздида, бу кампир дунёда нима учун яшаётганини билмайди, боз устига, эҳтимол, бирон ойлар орасида ўзи шундоғам жон таслим қилган бўларди.
Бундай жиноятлар ўта машаққат билан содир этилса ҳам – яъни деярли ҳар доим қатор далиллар жиноят жойида қолдирилади ва бу жиноятчилар қўлга олинишига олиб келади, у эса ўз қилмишини кўз очиб-юмгунча уддалайди ва ҳеч қандай шубҳага ўрин қолдирмайди.
Сўнгги фожеага қадар салкам бир ой озодликда юради. Ундан сира ҳам шубҳаланишмайди ва шубҳаланишлари ҳам мумкин эмас. Айни шу ўринда жиноятнинг бутун психологик жараёни юзага чиқади. Қотил рўпарасида ҳал қилиб бўлмайдиган саволлар кўндаланг бўлади, илгари хаёлига ҳам келмаган фавқулодда ҳиссиётлар ич-этини кемира бошлайди. Илоҳий адолату заминий қонун-қоидалар устун чиқади, ва у – ўз айбига ўзи иқрор бўлишга мажбур бўлади. Шундай қилишга мажбур, чунки яна одамлар орасида эмин-эркин ҳаёт кечириш учун ҳатто сургунда нобуд бўлишга ҳам рози; жиноят содир этгани ҳамоно башариятдан айрилиб, ёлғизланиб қолгани боис ўзини қўйгани жой тополмайди. Адолат қонуни ва инсоний феъл-атвор ғолиблик қилади. Жиноятчи гуноҳини ювиш учун азоб-уқубат тортишга жазм этади. Дарвоқе, фикр-мулоҳазаларимни тўла-тўкис баён этишим қийин.
Асаримда шундай ишора ҳам борки, жиноят учун бериладиган ҳуқуқий жазо қонун ҳимоячилари ўйлагандан кўра жиноятчини оз чўчитади, зеро, муносиб жазога ахлоқий нуқтаи назардан, қисман, ўзи ҳам талабгор.
Ўта оми кимсалар ҳам шундай ҳолатга тушганининг шоҳидиман. Ғоя ёрқин бўлиши ва таъсири кучли бўлиши мақсадида асаримга ёш йигитни бош қаҳрамон қилиб олмоқчиман. Сўнгги пайтларда рўй берган бир неча ҳодисалар мен ўйлаган мавзу фавқуллодда хусусиятга эга эмаслигига ишонтирди. Хусусан, эсли-ҳушли ва ҳатто ибратомуз хислатли ёш йигитлар ҳам қотиллик қилиши эҳтимолдан холи эмас. Москвадаги талабалар воқеасидан кейин университетдан ҳайдалган бир талаба ҳақида Москвада менга гапириб беришганди – у почтани ўмариш ва хат ташувчини ўлдиришни мўлжаллаган. Газеталарда ёзишларича, ғайриоддий хомхаёлларга берилиш даҳшатли воқеалар содир бўлишига олиб келаётир. Қисқаси, рўй бераётган воқеалар асарим мавзусини оқлайди.
Ўз-ўзидан аёнки, асар маъносини бошдан-охир баён қилганим йўқ. Ўқимишли чиқишига ишончим комил, нокамтарлик бўлмаслиги учун бадиияти ҳақида гапирмаганим маъқул. Муддатида топширишга уриниб, қолаверса, бошқа сабаблар боис қатор нуқсонларга ҳам йўл қўйганман. Лекин бу асарни шошилмай эҳтирос билан ёздим. Аввало, ўзимнинг кўнглим тўлиши учун бу асаримни имкон борича яхши чиқишига ҳаракат қиламан.
А.Е. Врангелга
Петербург. 18 февраль, 1866 йил
Сургундаги маҳбусдай машаққат билан ишлаяпман. Бу – “Русский вестник” журналида чоп қилинаётган роман. Роман катта – олти қисмдан иборат. Ноябрь охирларида анчагинаси тайёр бўлиб қолган ва тайёр эди; ҳаммасини ёқиб юбордим; ниҳоят, буни тан олсам бўлади. Ёзганларим ўзимга ёқмади. Романнинг янги тузилишию янги режаси сира тинчлик бермади ва қайтадан киришдим. Кечаю кундуз тинмаётганимга қарамай, ишим унмаяпти. Ҳисоблашимча, ҳар ойда “Русский вестник” журналига олти босма тобоқ ҳажмгача қўлёзма етказиб беришим керак. Бу даҳшат; лекин уддасидан чиққан бўлардим, афсуски руҳий хотиржамлик етишмаслиги панд беряпти. Роман – шоирона тусда бўлиши лозим, руҳий хотиржамлигу тасаввур ранг-баранглигини тақозо этади. Мени эса қарз берганлар тинч қўйишмаяпти; ҳатто қамоқхонага тиқиб қўямиз, деб дағдаға қилишяпти. Ҳалигача улар билан келиша олмадим, уларнинг кўпчилиги мулоҳазали кишилар бўлиб, қарз тўлаш муддатини беш йилга кечиктириш таклифимга рози эканликларига қарамай, бу масала ҳал бўлишига ҳамон ишончим комил эмас; айримлари билан ҳалигача бир битимга кела олмадим. Хавотирланишим боисини тушунарсиз, деган умиддаман. Бу кайфиятим ва кўнглимни ўта хижил қилмоқда, неча кундан буён ўзимга кела олмаяпман, бу ёқда эса романни узлуксиз ёзишим керак. Баъзан қўлимга қалам олгим келмайди. Шу боис қадрдон дўстлар билан суҳбатлашиш учун қулай фурсат топиш ҳам муаммо.
Худо хоҳласа, бу бебаҳо роман бўлиши эҳтимолдан холи эмас. Икки ҳафта муқаддам “Русский вестник”нинг дастлабки январь сонида романимнинг биринчи қисми чоп этилди. Номи – “Жиноят ва жазо”. Ҳозирданоқ кўплаб ҳаяжонли мулоҳазалар эшитдим. Романда журъат билан янги муаммолар кўтарилган. Сизга уни юбора олмаслигимдан афсусдаман! Наҳотки, Сизларда “Русский вестник”га ҳеч ким обуна бўлмаган?
Дарвоқе, бизнинг ички, русларга хос ақлий ва фуқаролик ҳаётимиз билан қизиқаётганингиздан жуда мамнунман. Гарчи барча масалаларда фикрингизга қўшила олмасам ҳам Сизнинг нуқтаи назарингизни дўст сифатида қадрлайман. Кўплаб масалаларга фавқулодда нуқтаи назардан ёндошасиз. Асосий маълумотларни хорижий газеталардан олмайсизми? Уларда Россияга тегишли барча мавзулар узлуксиз нотўғри талқин қилинади. Бу, албатта, жуда кенг масала. Менимча, чет элда яшаш асносида хорижий матбуот таъсирига берилмасликнинг имкони йўқ. Бундай ҳолатни ўз бошимдан кечирганман.
А.В. Корвин-Круковскойга
Москва. 17 июнь, 1866 йил
Мен фавқулодда ва ғайриоддий иш қилмоқчиман: тўрт ойда ҳар бири 30 тобоқ ҳажмга эга иккита роман ёзишни мўлжаллаяпман, бирини эрталаб, иккинчисини эса кечқурун ёзаман ва белгиланган муддатда ёзиб битираман. Биласизми, азизам, Анна Васильевна, мана шундай ғайриоддий ва фавқулодда ишларни уддалаш ҳалигача менга хуш ёқади. Мен бой-бадавлатлар сирасидан эмасман. Бу агар мақтанчоқлик бўлса, маъзур тутасиз! Мақтанмай нима ҳам қилай; бошқа жиҳатларим билан эътиборни тортишим мушкул.
Бугунги адабий ҳаёт қандай? Ишончим комилки, олдинги ва ҳозирги адиблардан ҳеч бири мен қалам тебратадиган шароитда ҳеч қачон ижод қилмаган. Тургенев бундай шароитда ижод қилгандан кўра жон таслим қилиб қўя қолган бўларди. Лекин, кошки Сизга тушунтира олсам, хаёлингизда туғилган, қалбингизга илҳом берган, яхшилигини ўзингиз биладиган ажойиб фикрни ўзгартириш жуда оғир, – боз устига уни онгли равишда ўзгартиришга мажбур бўлсангиз.
А.П. Милюковга
Люблино. 10-16 июль, 1866 йил
Любимовнинг мўлжалида (кейинчалик) яна бир бошқа, менга нисбатан маккорона фикр ҳам бўлган, хусусан: мен топширган тўртта бобдан бирини чоп этиб бўлмайди, Любимов шундай фикрга келган ва Катков уни маъқуллаган. Иккаласи билан ҳам баҳслашдим – фикрини ўзгартиришни ўйламаяпти ҳам! Мазкур боб хусусида бирон гап айтишим қийин; лекин росмана илҳом билан ёзганман, эҳтимол, ножўя бўлса бордир; ҳамма гап шундаки, улар асарнинг бадиий қиммати борасида қайғурмаяптилар, фақат ахлоқий мезонлар билан ёндошяптилар, холос. Бу борада ҳам, фикримча, ҳеч қандай эътирозга ўрин йўқ, улар эса аксини эътироф қиляптилар, устига-устак нилигизм нишоналари бор, дея даъво қилишяпти. Мазкур бобни ўзгартириш керак, дея Любимов қатъий туриб олди. Рози бўлдим, бобни ўзгартириш шунчалик тинкамни қуритдики, айни вақт мобайнида учта янги бобни ёзиб битирган бўлардим. Нима бўлганда ҳам талаб қилингандай ўзгартириб топширдим. Шунча асабийлашганим камдай, шундан кейин Любимовни кўра олмадим, шу боис ўзгартиришларим маъқулми ва ўзлари ҳам бирон ўзгартишлар киритмаяптилармикан, билолмай мушкул аҳволдаман.
Кейинчалик нималар рўй беради, билмайман, – лекин таҳририят аъзолари билан роман масаласидаги фикр-мулоҳазалар қарама-қаршилиги юзага келаётгани мени жиддий ташвишлантиряпти.
А.Н. Майковга
Женева. 12 январь, 1867 йил
Бошдан кечирганларим борасида айтадиганим шу: минг азоб билан ижод қилдим. Йирик бадиий асар яратиш азобини биласизми? Худога шукрки, билмайсиз! Хусусан, буюртмага биноан узундан-узун бадиий асар ёзишдек дўзах азобига дучор бўлмагансиз. “Русский вестник” журналидан жуда катта – 4500 рубль қалам ҳақи олдим. Йил бошида илҳом мени тарк этмайди, хаёлимда туғилган ижодий режалар бадиий тадриж топиб, йилнинг охиригача барчани рози қиламан, деб мўлжаллагандим. Кўнглим шунинг учун ҳам хотиржам эдики, хаёлимда ҳам, кўнглимда ҳам ҳамиша жуда кўп ижодий фикрлар бўлади. Лекин ижодий фикрнинг чақмоқдай ялт этганидан наф йўқ, чунки мазкур фикр тўлақонли бадиий шакл-шамойил касб этиши зарур; бу жараён эса дафъатан ва фавқулодда рўй берадики, айнан қачон содир бўлишини олдиндан билиб бўлмайди; фақат шундан кейин, дастлабки ижодий фикр кўнгилда тўла-тўкис тимсол қиёфасини касб этгач, уни бадиий асарга айлантириш мумкин. Бу борада мўлжални бехато олса ҳам бўлади. Хуллас, бутун ёз ва бутун куз мобайнида турли ижодий фикр-мулоҳазаларни жамладим (бошқа ўта қизиқарли фикрлар ҳам кўнглимдан кечди), лекин муайян тажриба боис у ёки бу мулоҳазанинг сохталиги, мураккаблиги ёки аҳамиятсизлигини олдиндан ҳис қилардим. Ниҳоят, улардан бирини танлаб, ишга киришдим, кўп ёздим, лекин декабрнинг тўртинчи санасида ҳаммасини бир четга сурдим. Ишонтириб айтаманки, ўртамиёна роман бўларди; кўнгилдагидек ижобий эмас, балки айнан ўртамиёна бўлгани боис тамомила кўнглим қолди. Бунинг менга кераги йўқ.
Мени анчадан буён бир фикр безовта қилиб келади, лекин уни романга айлантиришга журъат қилолмасдим, чунки жуда мураккаб ижодий режа, устига-устак уни рўёбга чиқариш учун тайёр эмасман. Бу фикр – ғоят ажойиб феъл-атвор соҳиби тимсолини яратишдан иборат. Менимча, бундан кўра оғирроқ иш бўлмаса керак, айниқса, бизнинг давримизда. Сиз, албатта, фикримга қўшиласиз. Бу фикр илгари ҳам айрим бадиий тимсол тарзида хаёлимдан кечган, афсуски, оний фикрнинг ўзи камлик қилади, тўла-тўкис ижодий ғоя бўлиши керак. Жуда аламангиз ҳолатим айни фикр билан шуғулланишга ундаётир.
Умуман, ижодий режа мавжуд. Бўлажак асар билан боғлиқ айрим жиҳатлари ҳам аста-секин шаклланяпти ва менга илҳом бағишлаётир. Лекин яхлит асар мавҳумлигича қолаётир. Қаҳрамон ҳам. Чунки бадиий асарим айнан қаҳрамон воситасида яхлитлик касб этади. Бу мен учун одатий тус олган. Мен аввал тимсолни аниқ тасаввур қилишим керак. Асарни ёзиш асносида унинг қаҳрамони шубҳасиз қиёфа касб этармикан? Айтсам ишонмайсиз, шу асно кутилмаган янги мулоҳазалар ҳам юзага келаётир: бош қаҳрамондан ташқари асар учун аёл бош қаҳрамон ҳам зарур бўлаётир, бир йўла икки бош Қаҳрамон! Бу икки қаҳрамондан ташқари яна икки тимсол бор – уларни ҳам деярли бош қаҳрамон сифатида талқин қилса бўлади. (Ёрдамчи қаҳрамонлар ҳам кўпдан-кўп – роман ахир саккиз қисмдан иборат бўлади). Тўрт қаҳрамондан – иккитаси кўнглимда шаклланди, биттаси тўла қиёфа касб этганича йўқ, тўртинчиси, яъни асосий, бош қаҳрамон – ҳозирча жуда заиф. Хаёлимнинг тубларида шаклланиб улгурган бўлиши ҳам мумкин, лекин аниқ тасаввур қилишим қийин кечаётир. Нима бўлганда ҳам асарни ёзиш учун камида икки ҳисса вақт зарур.
Дастлабки қисм, назаримда, кучсиз. Лекин, янглишмасам, яна бир хавф бор: ҳозирча ҳеч вақо жамулжам бўлгани йўқ, балки келгуси қисмларни ёзиш асносида ҳаммаси жойига тушиб кетар (кошки, шундай бўлса!). Биринчи қисм, моҳиятан, киришдан ташкил топган. Фақат шуниси зарурки, дастлабки қисм китобхонда қизиқиш уйғота олиши керак. Бу масалада ижобий фикр айта олмайман.
Роман “Телба” деб номланади. Дарвоқе, қизиқ устида ҳам, ҳеч кимга ўзи ҳақида ижобий фикр билдириш ҳуқуқи берилмаган. Биринчи қисм ҳам чакки бўлмаса, ажаб эмас. Агар бош қаҳрамон қиёфаси унда яққол кўзга ташланмаса, зарари йўқ, олдиндан шундай режалаштирганман. Айни шу боис Сизнинг фикрингизни сабрсизлик билан кутаётирман.
Н.Н. Страховга
Флоренция. 1869 йил, 26 февраль
Рус танқидчилигига хос бир жиҳатни пайқадингизми? Ҳар бир беназир танқидчимиз (Белинский, Григорьев) пешқадам адибга таянган ҳолда салоҳият касб этган, яъни бутун ижодини айни адиб асарларининг талқинига бахшида этган ва ҳаёти мобайнида фикр-мулоҳазаларининг барчасини айни адиб асарларини таҳлил қилиш асносида баён этган. Бу холисона ва гўё зарурий тарзда рўй берган. Демоқчиманки, бизнинг танқидчиларимиз азбаройи эҳтиром билан муносабатда бўладиган адиб билан ҳамжиҳатликда ўзлигини намоён этади. Белинский адабиётни ва шоиру адиблар ижодини тафтишдан ўтказиш баҳонасида эмас, ҳатто Пушкин тўғрисидаги мақола билан эмас, балки айнан Гоголга таяниб, танқидчи сифатида эътироф қозонди. Дарвоқе, у Гоголни ўспиринлигидаёқ ниҳоятда ардоқлаган. Григорьев эса Островский асарларининг таҳлили воситасида ва унинг ижодини ҳимоя қилган ҳолда майдонга чиқди. Сизни таниганимдан буён Лев Толстойга бевосита, бениҳоя хайрихоҳлик билан муносабатда бўлишингиздан хабарим бор. Тўғри, “Заря” журналидаги мақолангизни ўқиб, даставвал пайқаганим шу бўлдики, шундай мақола зарур эди ва фикр-мулоҳазаларингизни баён этиш учун фақат ва фақат Лев Толстой ижодидан, хусусан унинг навбатдаги асаридан бошлашингиз талаб қилинарди. (Лев Толстойнинг тарихий фатализмини Сиз ҳам қўллаб-қувватлашингизни “Голос”да фельетон муаллифи қайд этган. Бундай бемаъни маломатга, албатта, эътибор беришнинг ҳеч ҳожати йўқ, лекин гап шундаки, улар бундай оҳанжама фикрлару теша тегмаган ибораларни қай гўрдан топишади? Тарихий фатализм дегани нимаси яна? Нима учун айнан мутаассиблик ва бурнининг тагидан нарини кўра олмайдиган чаламуллалар шу даражада мавҳум ва сирли ифода этадиларки, дафъатан англаб бўлмайди! Ахир, фельетон муаллифи қандайдир фикр билдирмоқчи бўлган, Сизнинг мақолангизни эса, шубҳасиз, ўқиган.) Бородина жанги ҳақида мулоҳаза юритар экансиз, Толстойнинг ҳам,Толстой тўғрисидаги фикрингиз моҳиятини ҳам баён қилгансиз. Бундан ҳам равшан фикр юритиш амримаҳол бўлса, ажаб эмас. Миллий, русларга хос тафаккур ошкора баён этилган. Айни шу жиҳатни тушунишмаган ва фатализм тарзида талқин этишган! Мақолага оид бошқа мулоҳазалар борасида эса давомини кутяпман (мен ҳалигача олганим йўқ). Маромига етказиб ёзилган ёрқин, мантиқан, қатъий англанган тафаккур. Лекин айрим тафсилотларга қўшила олмайман. Юзма-юз суҳбатлашсак, мактубдагидан кўра, албатта, ўзгача фикрлашган бўлардик. Сирасини айтганда, мен Сизни ҳозирги танқидчиларнинг келажаги порлоқ ягона вакили, деб биламан.
Баҳслашишни хуш кўрмайсизми? Эсиз. Баҳсу мунозара фикрни тушунтиришнинг фавқулодда қулай усули; шу боис маҳаллий омманинг баҳслашишга ихлоси катта. Дейлик, Белинскийнинг барча мақолалари мунозара тарзида ёзилган. Қолаверса, баҳсу мунозара воситасида муайян журналга хос нуқтаи назарни баён этиш ва унинг эътирофига эришиш мумкин. Устига-устак мунозарага тобингиз йўқлиги Сизга зиён етказиши ҳеч гап эмас: Сизнинг луғавий бойлигингиз ва баён услубингиз Григорьевникига нисбатан жуда яхши. Ниҳоятда равшан; лекин доимий хотиржамлик тусига эга эканлиги билан Сизнинг мақолаларингиз мавҳумдай таассурот пайдо қилади. Керакли ўринларида ҳаяжонланиш ҳам, муросасизлик ҳам керак, ҳатто долзарб жиҳатларни бандма-банд кўздан кечириш лозим. Бу мақолага ўта муҳим зарурийлик тусини беради ва ўқувчини ҳайратлантиради.
Мен воқеликка (санъатдаги) ўзгача нуқтаи назардан қарайман ва аксарият фантастик ва фавқулодда тусга эга деб ҳисоблайдиган ҳолатларни одатий ҳолат, деб биламан. Одатий воқеалар ва уларга нисбатан сийқа муносабат, менимча, реализм эмас, ҳатто унинг акси. Газеталарнинг ҳар бир сонида ўта ҳаётий ва ғоят оқилона далилларга оид ҳисоботларни кўрасиз. Адибларимиз учун улар мўъжиза; улар мазкур ҳолатлар моҳиятини англашни ўйлаб ҳам кўрмайдилар; холбуки, улар чинакам воқелик, рад қилиб бўлмайдиган ҳаётий далиллар. Ким уларни пайқайди-ю, батафсил тушунтиради? Улар фавқулодда эмас, балки оний ва кундалик тусга эга. Лекин адибларимиз ғояларининг теранлиги айнан ғоялари қамрови тасвирида ўз ифодасини топмаса, масалан, (Гончаров асарининг қаҳрамони) Райский каби, бундан не фойда? Райский қандай сиймо? Азалий сийқа сохта рус кишисининг тимсоли; ҳаммасини инсон бошлайди, катта ниятлар билан ишга киришади-ю, ҳатто энг майдаларининг ҳам уддасидан чиқа олмайди. Минг йиллик сафсата! Сариқ чақага ҳам арзимайдиган фикр, боз устига нотўғри! Белинскийнинг шоҳидлигида русларнинг феъл-атворига нисбатан маломат. Воқеликни акс эттиришда ҳам нуқтаи назари ўта юзаки ва қабиҳ. Фақат бир қозиқ атрофида айланади. Бу тарзда бутун воқеликни эътибордан қочирамиз. Далилларни ким қайд этадию, моҳиятини ким кўрсатиб беради? Тургеневнинг қиссаси ҳақида гапирмайман: нималиги фақат Худога аён! Менинг қаламимга мансуб мўъжизавий “Телба” нимаси билан чинакам ҳаёт, боз устига одатий турмуш эмас! Дарвоқе, заминдан узилган жамиятимиз тоифаларида айни шундай феъл-атвор эгалари айнан ҳозир бўлиши керак, – мазкур тоифалар ҳақиқатдан ҳам ноёб бўлиб бораётир. Ортиқча гапга не ҳожат! Романнинг қатор ўринлари шошма-шошарлик билан ёзилган, чўзилган талай ўринлари рисоладагидек эмас, лекин муваффақиятли чиққан жиҳатлари ҳам бор. Мен ўз романимни ёқламоқчи эмасман, балки айни асар воситасида илгари сурилган ғояни ҳимоя қилмоқчиман. Фикрингизни ёзинг, албатта ёзинг ва имкон борича ошкора ёзинг. Қанча кўп танқид қилсангиз, Сизнинг самимиятингизни шу қадар юқори баҳолайман.
ИЗОҲ ВА ҚАЙДЛАР
1. Достоевский Михаил Михаилович (1820-1864) – драматург, таржимон, ношир. Ф.М. Достоевскийнинг акаси.
2. Майков Аппалон Николаевич (1821-1897) – шоир, таржимон ва танқидчи. Ўн тўққизинчи асрнинг 40-йилларидан эътиборан Ф.М.Достоевскийнинг яқин дўсти.
3. Тургенев Иван Сергеевич– шоир, адиб.
4. Катков Михаил Никифорович (1818-1887) – “Русский Вестник” журнали муҳаррири.
5. Врангель Александр Егорович (1838-?) – ҳуқуқшунос ва дипломат. Фёдор Достоевский у билан Семипалатинскда сургунда бўлган даврда, 1854 йилда танишган. А.Е. Врангель “Достоевский 1854-1856 йилларда Сибирда сургунда” хотиралар китоби муаллифи.
6. Корвин-Круковсой Анна Васильевна (1843-1887) – Париж Коммунаси қатнашчиси, таниқли инқилобчи. Адабий фаолиятини ака-ука Достоевскийларнинг “Эпоха” журналида ҳикоялар эълон қилиш билан бошлаган.
7. Милюков Александр Петрович (1817-1897) – тарихчи ва адабий танқидчи.
8. Страхов Николай Николаевич (1828-1896) – танқидчи, файласуф.1861 йилдан эътиборан Страхов ака-ука Достоевскийлар нашр қилган “Время” ва “Эпоха” журналларининг фаол муаллифларидан бўлган.
Манба: “Жаҳон адабиёти” журнали, 2011 йил, 11-сон.
Taniqli rus yozuvchisi Fyodor Mixaylovich Dostoevskiy [1821— 1881] ijodiy faoliyati 1844 y.da boshlangan. Uning eng mashhur asarlari: «Jinoyat va jazo» (1866), «Telba» (1868) romanlarida rus xalqining ma’naviy muammolari badiiy bo’yoqlarda yaqqol aks ettirilgan. «Jinlar» (1871—72), «O’smir» (1875) romanlarida esa rus «oqsuyaklari» tabaqasi, amaldorlari orasida ma’naviy qashshoqlik, amalparastlik, ochko’zlik va xudbinlik kabi illatlar chuqur ildiz otgani ko’rsatilgan, ichki-milliy muammolarni boshqa bir xalq hisobiga hal etib bo’lmasligi e’tirof etilgan. «Og’a-ini Karamazovlar» (1879—80) romanida jamiyat va shaxs o’rtasidagi chuqur ziddiyat, ruhiy inqiroz va fojia o’z ifodasini topgan. Dostoevskiy ijodi rus va jahon adabiyotiga katta ta’sir ko’rsatgan. Adib 19-asrdagi realistik roman janrini yangi o’ziga xos tomonlar b-n boyitgan.
Fyodor Dostoevskiy
MAKTUBLAR
Abduhamid Pardaev tarjimasi
M.M. Dostoevskiyga
Peterburg. 24 mart, 1845 yil
Ont ichdim, suv va havoday zarur bo’lganda ham sabru toqat bilan buyurtma asosida ijod qilmayman. Buyurtma bilan ijod qilish iste’dod alangasini nainki zaiflashtiradi, balki tamomila so’ndiradi. Menesa har bir asarim, shubhasiz, a’lo bo’lishini istayman. Bu borada Pushkindan ham, Gogoldan ham ibrat olsa arziydi. Asarlari nisbatan ko’p bo’lmasa ham, payti kelib, har ikkilasiga haykal o’rnatiladi. … Ular shonu shuhratni, ayniqsa, Gogol` yillar davomida qashshoqlik va g’aribona kun kechirish evaziga qo’lga kiritgan. Ko’hna ijod uslublari yo’qolayotir. Yangi qalamkashlar qog’ozni bulg’ashdan nariga o’tolmayapti. Muayyan ijodkorning jamiki salohiyati birgina zo’riqishga sarflanayapti, xolos. Bunda qiyomiga yetkazilmagan hayrotomuz g’oya bilan salohiyatning behuda chiranishigina ko’zga tashlanayotir, qilingan ish esa sariq chaqaga ham arzimaydi. Beranje zamonaviy frantsuz fel`etonchilarini suv bilan to’latilgan may jomiga qiyoslaydi. Bizning qalamkashlar ham baayni shunday. < …>
Yozgan romanimdan ko’nglim to’q. Bu jiddiy va to’kis asar. Darvoqe, jiddiy nuqsonlari ham yo’q emas. Bundan qat’i nazar, nashrdan chiqsa, e’tirof qilinishi shubhasiz.
< …> Juda ko’p o’qiyapman, o’qiganlarim juda g’alati ta’sir qilayotir. Qachonlardir o’qigan asarimni takroran o’qiyman va go’yo qalbim yangi kuch-quvvat bilan to’ladi, sinchiklab mutolaa qilib, barchasini tushunaman va ilhomlanaman.
Drama yozish masalasida biron va’da berolmayman. Buning uchun deylik, kaminadan, ko’p yillik tajribayu xotirjamlik talab etiladi. Hozir ayni ijod pallasi. Bugungi kunda drama emas, melodrama yozish odat tusini olgan. Shuhratparast dramaturglar Shekspir shuhrati so’nib, sharpaday tuyulayotir. Yozda, ehtimol, yana qo’limga qalam olarman. Ikki-uch yil va ko’ramiz, hozircha esa kutamiz!
Badiiy adabiyot masalasida ikki yil avvalgi tasavvurlarim tamomila o’zgardi. Ilgarigi bolalarcha go’llik, safsatabozlikdan asar ham yo’q.
Muhtojlikdan jinnixonada zavol topgan nemis shoirlari haqida “Invalid”da hozirgina fel`eton o’qidim. Yigirmata shoir, lekin biri-biridan mashhur! Yuragim orqaga tortib ketdi. Nazdimda, ijod bobida afsungar bo’lish kerak…
M.M. Dostoevskiyga
4 may, 1845 yil
< …> Bu romanim fikru zikrimni tamomila band qilib, shu darajada tinkamni quritdiki, shunday bo’lishini bilganimda, unga sira qo’l urmagan bo’lardim. Uni yana bir marta yangidan yozdim, Xudo haqqi, ancha epaqaga keldi; salkam ikki baravar yutdi. Nihoyat so’nggi nuqta qo’yildi, ortiq tahrir qilmayman. Qayta qo’l urmaslikka ont ichdim. Pushkin hatto kichik-kichik she’rlarini ham qayta-qayta tahrir qilgan. Gogol` g’aroyib asarlarini ikki yillab erinmay sayqallagan. Val`ter Skott, masalan, “Maennering” singari badiiy to’kis asarini bir necha haftada yozganiga sira aqlim yetmaydi. Balki 40 yoshda bo’lgani uchun shunday natijaga erishgandir.
M.M. Dostoevskiyga
(Peterburg) 1 fevral, 1846 yil
< …> “Kambag’allar” romanim o’n beshinchi sanadayoq chiqqan. Nimasini aytay, birodar! Beshafqat ta’na-malomatlar yog’dirildiki, asti qo’yaverasan! “Illyustratsiya”da bosilgan taqriz boshdan-oyoq haqoratlar bilan yo’g’rilgan. “Severnaya pchyola”da esa undan ham beshbattar malomatnoma bosildi. Lekin, Gogolni dastlab qanday kutib olishgani yodimda, Pushkinga ilk kezlarda qanday munosabatda bo’lishganini esa hammamiz bilamiz. < …> Tinmay ta’na toshi yog’dirish barobarida ayni o’sha asarni o’qishni ham kanda qilmaydilar. Gogolga nisbatan ham shunday yo’l tutishgan. Haqorat, haqorat, yana haqorat qilishgan-u baribir qo’ldan qo’ymay o’qiganlar va endilikda murosaga kelib, maqtay boshladilar. O’ziyam kutilmagan jumboqni tortiq qildim-da!
Olomonga xos botiniy sezgirlik kitobxonlar ommasida ham bor, biroq badiiy did, saviya yo’q. Ayni uslub bilan yozish mumkinligini hazm qila olmayaptilar. Ular jamiki asarlarda bevosita ijodkor siymosini ko’rishga ko’nikishgan; men siyratimni ochmaganman. Aynan kamina adib emas, asar qahramoni Devushkin nomidan bayon qilinganlarni kitobxonlar anglay olmayapti, holbuki, Devushkin o’zgacha uslubda so’zlay olmaydi. Roman cho’zilib ketgan deya ta’na qilayaptilar, aslida bironta ham ortiqcha so’z qo’llamaganman. Mening ijodimni rus adabiyotida tamomila yangi yo’nalish sifatida ham talqin qilayotganlar (Belinskiy) ham bor. Ularning nazdida, mening ijodimda Sintez, ya’ni umumlashtirish emas, balki Analiz – tahlil kuchli, ya’ni teranlikka sho’ng’ib, zarrama-zarra elakdan o’tkazib, yaxlitlikni kashf etaman. Gogol` esa to’g’ridan-to’g’ri yaxlitning o’zini olib qo’ya qoladi va shu bois men singari teranlashmaydi. Romanni o’qisang, ishonch hosil qilasan. < …>
M.M. Dostoevskiyga
Peterburg. 1 aprel, 1846 yil
< …> Son-sanoqsiz yangi adiblar yetishdi. Ayrimlari kaminaga raqib. Ular orasida Gertsen va Goncharov, ayniqsa, salohiyatli. Gertsenning asarlari allaqachon bosilgan, ikkinchisi havaskor, hali bironta asari nashr qilinmagan. Ularni chunonam maqtayaptilar. Lekin ijod bobida birinchilikni hozir ham va umid qilamanki, keyinchalik ham qo’ldan bermayman. Sirasini aytganda, adabiyot olamida hech qachon bu darajada kuchli jo’shqinlik bo’lmagan. Bu ezgu natija berishi shubhasiz. < …>
M.M. Dostoevskiyga
Peterburg. Petropavlovsk qamoqxonasi. 22 dekabr`, 1849 yil
< …> Nahotki ortiq hech qachon qo’limga qalam olmasam? To’rt yildan keyin yana ijodga kirishaman degan umiddaman. Nimaiki yozsam, hammasini senga yuboraman. YO Xudoyim! Men ming azob bilan yana yaratgan qancha timsollar xayolimda izsiz yo’qolib, so’nadi yoxud hayotimni barbod qiluvchi zahar-zaqqumga aylanadi! Evoh, agar yozmasam, ko’zim ochiq ketadi. Bundan o’n besh yillik qamoq muddatiyu qo’limdan qalam tushmagani afzal. <
…>
M.M. Dostoevskiyga
Omsk, 30 yanvar – 22 fevral, 1854 yil
< …> Katorga — surgunda behisob xalqona timsollar, fe’l-atvorlar egalarini o’rgandim! Men ular bilan tug’ishganday bo’lib ketdim va fe’l-atvorlarini juda yaxshi o’zlashtirgandayman. Daydilar va qaroqchilar qismatiyu jamiki tiyra, kulfatzada turmush tarziga xos beadad qissalar guvohi bo’lganimga ishongim kelmaydi! Bular asosida jild-jild asarlar yaratsa bo’ladi. Naqadar ajoyib xalq. Surgunda umrim behuda sovrulmaganiga beadad shukr. Rossiyani boshdan-oyoq ko’rmagan taqdirda ham rus xalqini shu darajada o’rgandimki, bu baxt kamdan-kam odamga nasib etadi. Biroz manmanlik ham qildim. Umid qilamanki, kechirsa bo’ladi. < …>
A.N. Maykovga
Semipalatinsk. 18 yanvar 1856 yil
< …> She’rlaringizni o’qidim va juda yaxshi ta’ssurot paydo bo’ldi; slavyan xalqlarining ma’naviy najotkorligi bilan bog’liq vatanparvarlik tuyg’ularingizga to’la qo’shilaman. Bu oliyjanob Rossiya, ulug’ va muqaddas ona yurtimiz zimmasiga tushgan olamshumul vazifa. “Klermont ibodatxonasida” she’ringizni juda yaxshi yakunlagansiz! Bag’oyat ulkan fikrni shu darajada qoyilmaqom ifoda etganingiz tahsinga loyiq!
Ijod bilan band edim, lekin asosiy asarimni yozishni biroz keyinga qoldirdim. Kayfiyatim maromiga kelishini kutayapman. Adabiyot olamidagi yangiliklar haqida yozing. Bu yil mobaynida deyarli hech qanday asar o’qimadim. Sizga o’z xulosalarimni ham aytaman: Turgenevga ayniqsa, manzur bo’lyapti – faqat ulkan iste’dod sohibi bo’lgani holda qator o’rinlarda talantini jilovlay bilmasligi afsuslantiradi. L.T. ijodi ham juda ajoyib, lekin, fikrimcha, ko’p yoza olmaydi (yanglishayotgan bo’lishim ham mumkin). Ostrovskiyni umuman bilmayman, bironta ham asarini to’liq o’qimaganman, lekin asarlari tahliliga oid ko’plab mulohazalarga ko’zim tushdi. U, balki, Rusning muayyan toifalari hayotini yaxshi bilar, lekin, menimcha, chinakam san’atkor emas. Boz ustiga, nazarimda, u g’oyasiz ijodkor. Yanglishganimga amin bo’lay, iltimos, uning yaxshi asarlaridan, Xudo haqqi, menga yuboring, toki bu adib haqida tanqidchilarning fikrlari asosida mulohaza yuritishni bas qilay. Pisemskiyning faqat “Fanfaron” va “Badavlat kuyov” asarini o’qidim. Uning asarlari menga juda yoqadi. Zukko, bag’rikeng va hatto sodda adib: yaxshi hikoya qiladi. Bir jihat ko’ngilni xira qiladi: shoshib yozadi. Juda tez va ko’p yozadi. Ijodkor o’z qadr-qimmatini bilishi, salohiya-ti va san’atga alohida ehtirom bilan munosabatda bo’lishi, ayniqsa, san’atni sevishi kerak. Yoshlikda g’oyalar shaloladay quyilib kelaveradi, lekin bironta fikr tug’ilgani hamono bayon etishga shoshilishning hojati yo’q. Yaxshisi, biroz kutib umumlashtirgan, ko’proq mulohaza yuritgan ma’qul, toki biron g’oyani ifodalaydigan ko’plab mayda jihatlar yaxlitlashib, yagona yirik, salobatli timsolga aylangani va shundan keyin bayon qilingani ma’qul. Buyuk adiblar yaratgan buyuk badiiy qahramonlar aksariyat uzoq davom etgan mashaqqatli mehnat natijasida yuzaga kelgan. Oraliqdagi tajribalaru xomaki mulohazalarni qog’ozga tushirishga ne hojat? Pisemskiy xususida aytmoqchimanki, nazarimda, ijod bobida o’zini cheklamaydi. Ayrim adibalarimiz rosmana ayol adibalarday ijod qiladi, ya’ni zukkolik va nazokat bilan favqulodda oshiqib qalam tebratadi. Ayting-chi, adiba ayollar nima uchun hech qachon qat’iyatli ijodkor bo’la olmaydi? Hatto shubhasiz, ulkan san’atkor George Sand (Jorj Sand) ham zaifalarga xos fe’l-atvori bilan ijodkorlik bobida bir necha marta o’ziga o’zi pand bergan. < …>
I.C. Turgenevga
Turin. 18 oktyabr, 18 (63) yil
< …> Peterburgda menga jiddiy ish muntazir. < …> Jurnalni deyarli yangidan tashkil etish darkor. Uni yana ham zamonaviy, qiziqarli qilish va ayni paytda adabiyotni hurmat qilish kerak – bular peterburglik qator bilimdonlarning fikriga ko’ra, o’zaro uyg’unlashuvi mushkul vazifa. Biroq adabiyotga nisbatan boshlanib kelayotgan nafrat bilan jon-jahdimiz bilan kurashmoqchimiz. Niyatimizdan qaytmaymiz. Bu borada yordamingizni darig’ tutmang, marhamat qilib, imkon qadar qo’llab-quvvatlang. < …>
I.C. Turgenevga
Peterburg. 23 dekabr, 18 (63) yil
Qimmatli va muhtaram Ivan Sergeevich! P. V. Annenkovning ukamga aytishicha, siz aksariyat fantastikadan iborat “Sharpalar” hikoyangizni jurnalda nashr qilinishini xohlamayotgan emishsiz. Bundan jiddiy aziyat chekayapmiz.
Nima uchun, Ivan Sergeevich, “Sharpalar” hozirgi davrga to’g’ri kelmaydi va uni tushunishmaydi, deb o’ylayapsiz (basharti, shunday fikrda bo’lsangiz). Aksincha, salohiyatli adiblarga taqlid qilgan iste’dodsiz safsatabozlar olti yil mobaynida uzluksiz ijod olamidagi ijobiy an’analarni shu darajada yerga urdilarki, sof badiiy (g’oyat shoirona) asarni jurnalda bajonidil chop etamiz. Ko’pchilik muayyan ajablanish, lekin ko’ngilni ilitadigan ajablanish bilan qabul qiladi. Keksayu yangi avlodga mansub fahm-farosatli kishilar shunday holatga tushadi. Hech vaqoni anglamaydiganlar xususida esa og’iz ochishni ham istamayman. Ular adabiyotga qaysi nuqtai nazardan yondoshishlarini aytsam, ishonmaysiz. Cheklangan manfaatparastlik – ularning bor-yo’q xohishi shu. Ularga chinakam shoirona asar yozib bering; qabul qilmaydilar, aksincha kimdir ayovsiz kaltaklanayotgan holat tasvirlangan asarni qo’lga oladilar. Shoirona haqiqat yovvoyilik sifatida talqin etiladi. Ularga turmush voqealaridan nusxa ko’chirish kerak, xolos. Bunday nasrni badiiy asar hisoblab bo’ladimi? Baayni jaholatparast ma’jusiylik. Shundan keyin ularga nazar tashlashni ham istamaysan. G’aflatdan nihoyat o’ziga kelayotgan sog’lom qatlam san’at, adabiyotdan dadillikni kutayotir. Sizning “Sharpalar” hikoyangizda shunday kutilgan dadillik bor, basharti shunga mos qadam tashlasangiz, bu barchamiz uchun o’ziga xos namuna bo’ladi. “Sharpalar” uslubi barchani hayratlantiradi. Men, darvoqe, manfaatparastlik shakllaridan birini bilaman, Sizning asaringizdan bu toifaning ko’ngli to’lmasa ham ohanraboday joziba kuchiga ega ekanini e’tirof etadi. Bizda yolg’ondakam nigilistlarning soni boru, sanog’i yo’q, axir. Lekin bu borada muhimi – mavjud holatni anglashdan iborat. Bu holat – zamonamizda yashayotgan rivojlangan va ongli mavjudotning ilhaqligi. “Sharpalar” ayni ilhaqlik bilan yo’g’rilgan. Ayni “rishta tuman ichra tor singari jaranglaydi” va juda mavridida aks sado beradi. “Sharpalar”— musiqaday ohangdor. Darvoqe, musiqaga nisbatan munosabatingizni bilishni istardim. Sizningcha, musiqa shunchaki ko’ngilxushlikmi yoki ijobiy zaruriyatmi? Menimcha, ong (mulohazago’ylik emas, balki bus-butun idrok) anglab yetishga ulgurmagan kechinmalar musiqa vositasida bayon qilinadi, binobarin musiqa ijobiy xususiyatga ega. Manfaatparastlar esa buni tushunmaydi; lekin musiqani yaxshi ko’radiganlari yuz o’girgani yo’q va avvalgidek shug’ullanyaptilar.
Sizning “Sharpalar”ingiz shakli juda qoyilmaqom. Agar biron-bir jihatiga shubha bilan qarash kerak bo’lsa, faqat shakli masalasida bosh qotirish mumkin. Xullas, hamma gap shundaki: fantastik xususiyatga ega asar adabiyot olamida yashab qolish huquqiga egami? Bu savolga kim ham rad javobini berardi! “Sharpalar”ni yetarli darajada fantastik tusga ega emas, degan nuqtai nazardan, ehtimol, tanqid qilsa bo’lar. Yana ham fantastik tusga ega bo’lganda, asar kuchliroq ta’sir qilarmidi? Siz asaringizdagi mavjudotni vampir — qonxo’r sifatida izohlagansiz. Menimcha, bunday izohga hojat yo’q. Fikrimga Annenkov qo’shilmadi va mulohazasini ijobiy kuchlar yo’qotilgani, boy berilgani singari dalillar bilan isbotlashga urindi. Uning fikrini men ham ma’qullamadim. Hikoyaga xos orziqish va go’zal shaklni anglaganimning o’zi katta gap. Hikoya g’azablanish begona mayin ohangi bilan ham e’tiborga sazovor. Qoyatosh va boshqa holatlar bilan bog’liq manzaralar esa hozircha hal qilinmagan favqulodda muammolarga ishora bo’lib, ularning hal qilinishi noma’lum, undan voz kechishni xohlamasa ham ayni paytda yurak yana ham orziqadi va vahimaga tushadi. Xullas, bunday mulohazalar bugungi kun uchun juda o’rinli bo’lib, bunday fantastik asarlar faqat naf keltiradi.
M.N. Katkovga
Visbaden. 10 (22) – 25(17) sentyabr. 1865 yil
Qoralama
Sizning “Russkiy vestnik” jurnalingizda qissamning chop etilishiga umid qilsam bo’ladimi?
Mazkur asar g’oyasi, taxminimcha, Sizning jurnalingiz yo’nalishiga aslo zid emas, aksincha. Bu – bir jinoyat tafsilotlariga oid psixologik hisobot.
Asar voqealari ayni kunlarda ro’y beradi. Kelib chiqishi meshchan, dorilfunundan haydalgan va o’ta qashshoq kun kechiruvchi yosh yigit tuturuqsiz yengiltaklik bilan xomxayollar domiga tushib qoladi va ayanchli ahvoliga bir hamla bilan barham berishga ahd qiladi. U sudxo’r bir kampirning hayotiga zomin bo’lishni ko’ngliga tugadi. Kampir bema’ni, garang, xasta, ochko’z, aql bovar qilmas foizlar hisobiga kun ko’radi, yovuzning yovuzi, ustiga-ustak singlisini oqsoch sifatida itday ishlatadi. “Hech vaqoga yaramaydi”, “Nima uchun yashayapti?” “Biron-bir kimsaga nafi tegayotirmi?” va hokazo. Shu kabi savollar yigitchani yo’ldan uradi. U kampirni o’ldirishga, bor-budini o’marishga qaror qiladi; olis qishloqda yashaydigan onasini baxtiyor etish, zamindorlardan biriga yollangan opasini xalos qilish, o’qishni tugatish va chet elga jo’nab ketishning va keyinchalik “bashariyat oldidagi burchini” bajarishda sofdil, qat’iyatli, izchil yo’l tutishni mo’ljallaydi. Shu asno “jinoyatini yuvmoqchi” bo’ladi. Bema’ni, garang, xasta, ochko’z kampirning umriga zomin bo’lganini qotillik deb atashga tili ham bormaydi. Uning nazdida, bu kampir dunyoda nima uchun yashayotganini bilmaydi, boz ustiga, ehtimol, biron oylar orasida o’zi shundog’am jon taslim qilgan bo’lardi.
Bunday jinoyatlar o’ta mashaqqat bilan sodir etilsa ham – ya’ni deyarli har doim qator dalillar jinoyat joyida qoldiriladi va bu jinoyatchilar qo’lga olinishiga olib keladi, u esa o’z qilmishini ko’z ochib-yumguncha uddalaydi va hech qanday shubhaga o’rin qoldirmaydi.
So’nggi fojeaga qadar salkam bir oy ozodlikda yuradi. Undan sira ham shubhalanishmaydi va shubhalanishlari ham mumkin emas. Ayni shu o’rinda jinoyatning butun psixologik jarayoni yuzaga chiqadi. Qotil ro’parasida hal qilib bo’lmaydigan savollar ko’ndalang bo’ladi, ilgari xayoliga ham kelmagan favqulodda hissiyotlar ich-etini kemira boshlaydi. Ilohiy adolatu zaminiy qonun-qoidalar ustun chiqadi, va u – o’z aybiga o’zi iqror bo’lishga majbur bo’ladi. Shunday qilishga majbur, chunki yana odamlar orasida emin-erkin hayot kechirish uchun hatto surgunda nobud bo’lishga ham rozi; jinoyat sodir etgani hamono bashariyatdan ayrilib, yolg’izlanib qolgani bois o’zini qo’ygani joy topolmaydi. Adolat qonuni va insoniy fe’l-atvor g’oliblik qiladi. Jinoyatchi gunohini yuvish uchun azob-uqubat tortishga jazm etadi. Darvoqe, fikr-mulohazalarimni to’la-to’kis bayon etishim qiyin.
Asarimda shunday ishora ham borki, jinoyat uchun beriladigan huquqiy jazo qonun himoyachilari o’ylagandan ko’ra jinoyatchini oz cho’chitadi, zero, munosib jazoga axloqiy nuqtai nazardan, qisman, o’zi ham talabgor.
O’ta omi kimsalar ham shunday holatga tushganining shohidiman. G’oya yorqin bo’lishi va ta’siri kuchli bo’lishi maqsadida asarimga yosh yigitni bosh qahramon qilib olmoqchiman. So’nggi paytlarda ro’y bergan bir necha hodisalar men o’ylagan mavzu favqullodda xususiyatga ega emasligiga ishontirdi. Xususan, esli-hushli va hatto ibratomuz xislatli yosh yigitlar ham qotillik qilishi ehtimoldan xoli emas. Moskvadagi talabalar voqeasidan keyin universitetdan haydalgan bir talaba haqida Moskvada menga gapirib berishgandi – u pochtani o’marish va xat tashuvchini o’ldirishni mo’ljallagan. Gazetalarda yozishlaricha, g’ayrioddiy xomxayollarga berilish dahshatli voqealar sodir bo’lishiga olib kelayotir. Qisqasi, ro’y berayotgan voqealar asarim mavzusini oqlaydi.
O’z-o’zidan ayonki, asar ma’nosini boshdan-oxir bayon qilganim yo’q. O’qimishli chiqishiga ishonchim komil, nokamtarlik bo’lmasligi uchun badiiyati haqida gapirmaganim ma’qul. Muddatida topshirishga urinib, qolaversa, boshqa sabablar bois qator nuqsonlarga ham yo’l qo’yganman. Lekin bu asarni shoshilmay ehtiros bilan yozdim. Avvalo, o’zimning ko’nglim to’lishi uchun bu asarimni imkon boricha yaxshi chiqishiga harakat qilaman.
A.YE. Vrangelga
Peterburg. 18 fevral, 1866 yil
Surgundagi mahbusday mashaqqat bilan ishlayapman. Bu – “Russkiy vestnik” jurnalida chop qilinayotgan roman. Roman katta – olti qismdan iborat. Noyabr` oxirlarida anchaginasi tayyor bo’lib qolgan va tayyor edi; hammasini yoqib yubordim; nihoyat, buni tan olsam bo’ladi. Yozganlarim o’zimga yoqmadi. Romanning yangi tuzilishiyu yangi rejasi sira tinchlik bermadi va qaytadan kirishdim. Kechayu kunduz tinmayotganimga qaramay, ishim unmayapti. Hisoblashimcha, har oyda “Russkiy vestnik” jurnaliga olti bosma toboq hajmgacha qo’lyozma yetkazib berishim kerak. Bu dahshat; lekin uddasidan chiqqan bo’lardim, afsuski ruhiy xotirjamlik yetishmasligi pand beryapti. Roman – shoirona tusda bo’lishi lozim, ruhiy xotirjamligu tasavvur rang-barangligini taqozo etadi. Meni esa qarz berganlar tinch qo’yishmayapti; hatto qamoqxonaga tiqib qo’yamiz, deb dag’dag’a qilishyapti. Haligacha ular bilan kelisha olmadim, ularning ko’pchiligi mulohazali kishilar bo’lib, qarz to’lash muddatini besh yilga kechiktirish taklifimga rozi ekanliklariga qaramay, bu masala hal bo’lishiga hamon ishonchim komil emas; ayrimlari bilan haligacha bir bitimga kela olmadim. Xavotirlanishim boisini tushunarsiz, degan umiddaman. Bu kayfiyatim va ko’nglimni o’ta xijil qilmoqda, necha kundan buyon o’zimga kela olmayapman, bu yoqda esa romanni uzluksiz yozishim kerak. Ba’zan qo’limga qalam olgim kelmaydi. Shu bois qadrdon do’stlar bilan suhbatlashish uchun qulay fursat topish ham muammo.
Xudo xohlasa, bu bebaho roman bo’lishi ehtimoldan xoli emas. Ikki hafta muqaddam “Russkiy vestnik”ning dastlabki yanvar` sonida romanimning birinchi qismi chop etildi. Nomi – “Jinoyat va jazo”. Hozirdanoq ko’plab hayajonli mulohazalar eshitdim. Romanda jur’at bilan yangi muammolar ko’tarilgan. Sizga uni yubora olmasligimdan afsusdaman! Nahotki, Sizlarda “Russkiy vestnik”ga hech kim obuna bo’lmagan?
Darvoqe, bizning ichki, ruslarga xos aqliy va fuqarolik hayotimiz bilan qiziqayotganingizdan juda mamnunman. Garchi barcha masalalarda fikringizga qo’shila olmasam ham Sizning nuqtai nazaringizni do’st sifatida qadrlayman. Ko’plab masalalarga favqulodda nuqtai nazardan yondoshasiz. Asosiy ma’lumotlarni xorijiy gazetalardan olmaysizmi? Ularda Rossiyaga tegishli barcha mavzular uzluksiz noto’g’ri talqin qilinadi. Bu, albatta, juda keng masala. Menimcha, chet elda yashash asnosida xorijiy matbuot ta’siriga berilmaslikning imkoni yo’q. Bunday holatni o’z boshimdan kechirganman.
A.V. Korvin-Krukovskoyga
Moskva. 17 iyun, 1866 yil
Men favqulodda va g’ayrioddiy ish qilmoqchiman: to’rt oyda har biri 30 toboq hajmga ega ikkita roman yozishni mo’ljallayapman, birini ertalab, ikkinchisini esa kechqurun yozaman va belgilangan muddatda yozib bitiraman. Bilasizmi, azizam, Anna Vasil`evna, mana shunday g’ayrioddiy va favqulodda ishlarni uddalash haligacha menga xush yoqadi. Men boy-badavlatlar sirasidan emasman. Bu agar maqtanchoqlik bo’lsa, ma’zur tutasiz! Maqtanmay nima ham qilay; boshqa jihatlarim bilan e’tiborni tortishim mushkul.
Bugungi adabiy hayot qanday? Ishonchim komilki, oldingi va hozirgi adiblardan hech biri men qalam tebratadigan sharoitda hech qachon ijod qilmagan. Turgenev bunday sharoitda ijod qilgandan ko’ra jon taslim qilib qo’ya qolgan bo’lardi. Lekin, koshki Sizga tushuntira olsam, xayolingizda tug’ilgan, qalbingizga ilhom bergan, yaxshiligini o’zingiz biladigan ajoyib fikrni o’zgartirish juda og’ir, – boz ustiga uni ongli ravishda o’zgartirishga majbur bo’lsangiz.
A.P. Milyukovga
Lyublino. 10-16 iyul, 1866 yil
Lyubimovning mo’ljalida (keyinchalik) yana bir boshqa, menga nisbatan makkorona fikr ham bo’lgan, xususan: men topshirgan to’rtta bobdan birini chop etib bo’lmaydi, Lyubimov shunday fikrga kelgan va Katkov uni ma’qullagan. Ikkalasi bilan ham bahslashdim – fikrini o’zgartirishni o’ylamayapti ham! Mazkur bob xususida biron gap aytishim qiyin; lekin rosmana ilhom bilan yozganman, ehtimol, nojo’ya bo’lsa bordir; hamma gap shundaki, ular asarning badiiy qimmati borasida qayg’urmayaptilar, faqat axloqiy mezonlar bilan yondoshyaptilar, xolos. Bu borada ham, fikrimcha, hech qanday e’tirozga o’rin yo’q, ular esa aksini e’tirof qilyaptilar, ustiga-ustak niligizm nishonalari bor, deya da’vo qilishyapti. Mazkur bobni o’zgartirish kerak, deya Lyubimov qat’iy turib oldi. Rozi bo’ldim, bobni o’zgartirish shunchalik tinkamni quritdiki, ayni vaqt mobaynida uchta yangi bobni yozib bitirgan bo’lardim. Nima bo’lganda ham talab qilinganday o’zgartirib topshirdim. Shuncha asabiylashganim kamday, shundan keyin Lyubimovni ko’ra olmadim, shu bois o’zgartirishlarim ma’qulmi va o’zlari ham biron o’zgartishlar kiritmayaptilarmikan, bilolmay mushkul ahvoldaman.
Keyinchalik nimalar ro’y beradi, bilmayman, – lekin tahririyat a’zolari bilan roman masalasidagi fikr-mulohazalar qarama-qarshiligi yuzaga kelayotgani meni jiddiy tashvishlantiryapti.
A.N. Maykovga
Jeneva. 12 yanvar, 1867 yil
Boshdan kechirganlarim borasida aytadiganim shu: ming azob bilan ijod qildim. Yirik badiiy asar yaratish azobini bilasizmi? Xudoga shukrki, bilmaysiz! Xususan, buyurtmaga binoan uzundan-uzun badiiy asar yozishdek do’zax azobiga duchor bo’lmagansiz. “Russkiy vestnik” jurnalidan juda katta – 4500 rubl` qalam haqi oldim. Yil boshida ilhom meni tark etmaydi, xayolimda tug’ilgan ijodiy rejalar badiiy tadrij topib, yilning oxirigacha barchani rozi qilaman, deb mo’ljallagandim. Ko’nglim shuning uchun ham xotirjam ediki, xayolimda ham, ko’nglimda ham hamisha juda ko’p ijodiy fikrlar bo’ladi. Lekin ijodiy fikrning chaqmoqday yalt etganidan naf yo’q, chunki mazkur fikr to’laqonli badiiy shakl-shamoyil kasb etishi zarur; bu jarayon esa daf’atan va favqulodda ro’y beradiki, aynan qachon sodir bo’lishini oldindan bilib bo’lmaydi; faqat shundan keyin, dastlabki ijodiy fikr ko’ngilda to’la-to’kis timsol qiyofasini kasb etgach, uni badiiy asarga aylantirish mumkin. Bu borada mo’ljalni bexato olsa ham bo’ladi. Xullas, butun yoz va butun kuz mobaynida turli ijodiy fikr-mulohazalarni jamladim (boshqa o’ta qiziqarli fikrlar ham ko’nglimdan kechdi), lekin muayyan tajriba bois u yoki bu mulohazaning soxtaligi, murakkabligi yoki ahamiyatsizligini oldindan his qilardim. Nihoyat, ulardan birini tanlab, ishga kirishdim, ko’p yozdim, lekin dekabrning to’rtinchi sanasida hammasini bir chetga surdim. Ishontirib aytamanki, o’rtamiyona roman bo’lardi; ko’ngildagidek ijobiy emas, balki aynan o’rtamiyona bo’lgani bois tamomila ko’nglim qoldi. Buning menga keragi yo’q.
Meni anchadan buyon bir fikr bezovta qilib keladi, lekin uni romanga aylantirishga jur’at qilolmasdim, chunki juda murakkab ijodiy reja, ustiga-ustak uni ro’yobga chiqarish uchun tayyor emasman. Bu fikr – g’oyat ajoyib fe’l-atvor sohibi timsolini yaratishdan iborat. Menimcha, bundan ko’ra og’irroq ish bo’lmasa kerak, ayniqsa, bizning davrimizda. Siz, albatta, fikrimga qo’shilasiz. Bu fikr ilgari ham ayrim badiiy timsol tarzida xayolimdan kechgan, afsuski, oniy fikrning o’zi kamlik qiladi, to’la-to’kis ijodiy g’oya bo’lishi kerak. Juda alamangiz holatim ayni fikr bilan shug’ullanishga undayotir.
Umuman, ijodiy reja mavjud. Bo’lajak asar bilan bog’liq ayrim jihatlari ham asta-sekin shakllanyapti va menga ilhom bag’ishlayotir. Lekin yaxlit asar mavhumligicha qolayotir. Qahramon ham. Chunki badiiy asarim aynan qahramon vositasida yaxlitlik kasb etadi. Bu men uchun odatiy tus olgan. Men avval timsolni aniq tasavvur qilishim kerak. Asarni yozish asnosida uning qahramoni shubhasiz qiyofa kasb etarmikan? Aytsam ishonmaysiz, shu asno kutilmagan yangi mulohazalar ham yuzaga kelayotir: bosh qahramondan tashqari asar uchun ayol bosh qahramon ham zarur bo’layotir, bir yo’la ikki bosh Qahramon! Bu ikki qahramondan tashqari yana ikki timsol bor – ularni ham deyarli bosh qahramon sifatida talqin qilsa bo’ladi. (Yordamchi qahramonlar ham ko’pdan-ko’p – roman axir sakkiz qismdan iborat bo’ladi). To’rt qahramondan – ikkitasi ko’nglimda shakllandi, bittasi to’la qiyofa kasb etganicha yo’q, to’rtinchisi, ya’ni asosiy, bosh qahramon – hozircha juda zaif. Xayolimning tublarida shakllanib ulgurgan bo’lishi ham mumkin, lekin aniq tasavvur qilishim qiyin kechayotir. Nima bo’lganda ham asarni yozish uchun kamida ikki hissa vaqt zarur.
Dastlabki qism, nazarimda, kuchsiz. Lekin, yanglishmasam, yana bir xavf bor: hozircha hech vaqo jamuljam bo’lgani yo’q, balki kelgusi qismlarni yozish asnosida hammasi joyiga tushib ketar (koshki, shunday bo’lsa!). Birinchi qism, mohiyatan, kirishdan tashkil topgan. Faqat shunisi zarurki, dastlabki qism kitobxonda qiziqish uyg’ota olishi kerak. Bu masalada ijobiy fikr ayta olmayman.
Roman “Telba” deb nomlanadi. Darvoqe, qiziq ustida ham, hech kimga o’zi haqida ijobiy fikr bildirish huquqi berilmagan. Birinchi qism ham chakki bo’lmasa, ajab emas. Agar bosh qahramon qiyofasi unda yaqqol ko’zga tashlanmasa, zarari yo’q, oldindan shunday rejalashtirganman. Ayni shu bois Sizning fikringizni sabrsizlik bilan kutayotirman.
N.N. Straxovga
Florentsiya. 1869 yil, 26 fevral
Rus tanqidchiligiga xos bir jihatni payqadingizmi? Har bir benazir tanqidchimiz (Belinskiy, Grigor`ev) peshqadam adibga tayangan holda salohiyat kasb etgan, ya’ni butun ijodini ayni adib asarlarining talqiniga baxshida etgan va hayoti mobaynida fikr-mulohazalarining barchasini ayni adib asarlarini tahlil qilish asnosida bayon etgan. Bu xolisona va go’yo zaruriy tarzda ro’y bergan. Demoqchimanki, bizning tanqidchilarimiz azbaroyi ehtirom bilan munosabatda bo’ladigan adib bilan hamjihatlikda o’zligini namoyon etadi. Belinskiy adabiyotni va shoiru adiblar ijodini taftishdan o’tkazish bahonasida emas, hatto Pushkin to’g’risidagi maqola bilan emas, balki aynan Gogolga tayanib, tanqidchi sifatida e’tirof qozondi. Darvoqe, u Gogolni o’spirinligidayoq nihoyatda ardoqlagan. Grigor`ev esa Ostrovskiy asarlarining tahlili vositasida va uning ijodini himoya qilgan holda maydonga chiqdi. Sizni taniganimdan buyon Lev Tolstoyga bevosita, benihoya xayrixohlik bilan munosabatda bo’lishingizdan xabarim bor. To’g’ri, “Zarya” jurnalidagi maqolangizni o’qib, dastavval payqaganim shu bo’ldiki, shunday maqola zarur edi va fikr-mulohazalaringizni bayon etish uchun faqat va faqat Lev Tolstoy ijodidan, xususan uning navbatdagi asaridan boshlashingiz talab qilinardi. (Lev Tolstoyning tarixiy fatalizmini Siz ham qo’llab-quvvatlashingizni “Golos”da fel`eton muallifi qayd etgan. Bunday bema’ni malomatga, albatta, e’tibor berishning hech hojati yo’q, lekin gap shundaki, ular bunday ohanjama fikrlaru tesha tegmagan iboralarni qay go’rdan topishadi? Tarixiy fatalizm degani nimasi yana? Nima uchun aynan mutaassiblik va burnining tagidan narini ko’ra olmaydigan chalamullalar shu darajada mavhum va sirli ifoda etadilarki, daf’atan anglab bo’lmaydi! Axir, fel`eton muallifi qandaydir fikr bildirmoqchi bo’lgan, Sizning maqolangizni esa, shubhasiz, o’qigan.) Borodina jangi haqida mulohaza yuritar ekansiz, Tolstoyning ham,Tolstoy to’g’risidagi fikringiz mohiyatini ham bayon qilgansiz. Bundan ham ravshan fikr yuritish amrimahol bo’lsa, ajab emas. Milliy, ruslarga xos tafakkur oshkora bayon etilgan. Ayni shu jihatni tushunishmagan va fatalizm tarzida talqin etishgan! Maqolaga oid boshqa mulohazalar borasida esa davomini kutyapman (men haligacha olganim yo’q). Maromiga yetkazib yozilgan yorqin, mantiqan, qat’iy anglangan tafakkur. Lekin ayrim tafsilotlarga qo’shila olmayman. Yuzma-yuz suhbatlashsak, maktubdagidan ko’ra, albatta, o’zgacha fikrlashgan bo’lardik. Sirasini aytganda, men Sizni hozirgi tanqidchilarning kelajagi porloq yagona vakili, deb
bilaman.
Bahslashishni xush ko’rmaysizmi? Esiz. Bahsu munozara fikrni tushuntirishning favqulodda qulay usuli; shu bois mahalliy ommaning bahslashishga ixlosi katta. Deylik, Belinskiyning barcha maqolalari munozara tarzida yozilgan. Qolaversa, bahsu munozara vositasida muayyan jurnalga xos nuqtai nazarni bayon etish va uning e’tirofiga erishish mumkin. Ustiga-ustak munozaraga tobingiz yo’qligi Sizga ziyon yetkazishi hech gap emas: Sizning lug’aviy boyligingiz va bayon uslubingiz Grigor`evnikiga nisbatan juda yaxshi. Nihoyatda ravshan; lekin doimiy xotirjamlik tusiga ega ekanligi bilan Sizning maqolalaringiz mavhumday taassurot paydo qiladi. Kerakli o’rinlarida hayajonlanish ham, murosasizlik ham kerak, hatto dolzarb jihatlarni bandma-band ko’zdan kechirish lozim. Bu maqolaga o’ta muhim zaruriylik tusini beradi va o’quvchini hayratlantiradi.
Men voqelikka (san’atdagi) o’zgacha nuqtai nazardan qarayman va aksariyat fantastik va favqulodda tusga ega deb hisoblaydigan holatlarni odatiy holat, deb bilaman. Odatiy voqealar va ularga nisbatan siyqa munosabat, menimcha, realizm emas, hatto uning aksi. Gazetalarning har bir sonida o’ta hayotiy va g’oyat oqilona dalillarga oid hisobotlarni ko’rasiz. Adiblarimiz uchun ular mo»jiza; ular mazkur holatlar mohiyatini anglashni o’ylab ham ko’rmaydilar; xolbuki, ular chinakam voqelik, rad qilib bo’lmaydigan hayotiy dalillar. Kim ularni payqaydi-yu, batafsil tushuntiradi? Ular favqulodda emas, balki oniy va kundalik tusga ega. Lekin adiblarimiz g’oyalarining teranligi aynan g’oyalari qamrovi tasvirida o’z ifodasini topmasa, masalan, (Goncharov asarining qahramoni) Rayskiy kabi, bundan ne foyda? Rayskiy qanday siymo? Azaliy siyqa soxta rus kishisining timsoli; hammasini inson boshlaydi, katta niyatlar bilan ishga kirishadi-yu, hatto eng maydalarining ham uddasidan chiqa olmaydi. Ming yillik safsata! Sariq chaqaga ham arzimaydigan fikr, boz ustiga noto’g’ri! Belinskiyning shohidligida ruslarning fe’l-atvoriga nisbatan malomat. Voqelikni aks ettirishda ham nuqtai nazari o’ta yuzaki va qabih. Faqat bir qoziq atrofida aylanadi. Bu tarzda butun voqelikni e’tibordan qochiramiz. Dalillarni kim qayd etadiyu, mohiyatini kim ko’rsatib beradi? Turgenevning qissasi haqida gapirmayman: nimaligi faqat Xudoga ayon! Mening qalamimga mansub mo»jizaviy “Telba” nimasi bilan chinakam hayot, boz ustiga odatiy turmush emas! Darvoqe, zamindan uzilgan jamiyatimiz toifalarida ayni shunday fe’l-atvor egalari aynan hozir bo’lishi kerak, – mazkur toifalar haqiqatdan ham noyob bo’lib borayotir. Ortiqcha gapga ne hojat! Romanning qator o’rinlari shoshma-shosharlik bilan yozilgan, cho’zilgan talay o’rinlari risoladagidek emas, lekin muvaffaqiyatli chiqqan jihatlari ham bor. Men o’z romanimni yoqlamoqchi emasman, balki ayni asar vositasida ilgari surilgan g’oyani himoya qilmoqchiman. Fikringizni yozing, albatta yozing va imkon boricha oshkora yozing. Qancha ko’p tanqid qilsangiz, Sizning samimiyatingizni shu qadar yuqori baholayman.
IZOH VA QAYDLAR
1. Dostoevskiy Mixail Mixailovich (1820-1864) – dramaturg, tarjimon, noshir. F.M. Dostoevskiyning akasi.
2. Maykov Appalon Nikolaevich (1821-1897) – shoir, tarjimon va tanqidchi. O’n to’qqizinchi asrning 40-yillaridan e’tiboran F.M.Dostoevskiyning yaqin do’sti.
3. Turgenev Ivan Sergeevich– shoir, adib.
4. Katkov Mixail Nikiforovich (1818-1887) – “Russkiy Vestnik” jurnali muharriri.
5. Vrangel Aleksandr Yegorovich (1838-?) – huquqshunos va diplomat. Fyodor Dostoevskiy u bilan Semipalatinskda surgunda bo’lgan davrda, 1854 yilda tanishgan. A.YE. Vrangel “Dostoevskiy 1854-1856 yillarda Sibirda surgunda” xotiralar kitobi muallifi.
6. Korvin-Krukovsoy Anna Vasilyevna (1843-1887) – Parij Kommunasi qatnashchisi, taniqli inqilobchi. Adabiy faoliyatini aka-uka Dostoevskiylarning “Epoxa” jurnalida hikoyalar e’lon qilish bilan boshlagan.
7. Milyukov Aleksandr Petrovich (1817-1897) – tarixchi va adabiy tanqidchi.
8. Straxov Nikolay Nikolaevich (1828-1896) – tanqidchi, faylasuf.1861 yildan e’tiboran Straxov aka-uka Dostoevskiylar nashr qilgan “Vremya” va “Epoxa” jurnallarining faol mualliflaridan bo’lgan.
Manba: “Jahon adabiyoti” jurnali, 2011 yil, 11-son.
Fedor Dostoyevskiy. O’lik uydan maktublar (roman)
