Ҳеч шубҳасиз, Шекспир, Толстой адабий мероси сингари Достоевский ижоди ҳам жаҳон адабиётининг чўққиларидан бири саналади. Унинг сермашаққат ҳаёти биз учун қанчалик қизиқарли бўлса, сермаҳсул ижоди ундан ҳам аҳамиятли ва қадрлидир.

ФЁДОР ДОСТОЕВСКИЙ ҲАЁТИДАН
АЙРИМ ЛАВҲАЛАР
Жовли Хушбоқ

Достоевский Фёдор Михайлович [1821.30.10 (11.11), Москва — 1881.28.1 (9.2), Санкт-Петербург] — рус ёзувчиси. Ижодий фаолияти 1844 й.да бошланган. Биринчи романи — «Бечора одамлар»да (1846) хўрланган, ижтимоий адолатсизликка дучор бўлган «кичкина одамлар»нинг қисмати ҳикоя қилинган. «Қиёфадош» (1846), «Оқ тунлар» (1848) қиссалари ҳам ижтимоий мавзуда. Н. Добролюбов, В. Белинский каби демократ зиёлиларнинг инқилобий ғояларига маҳлиё бўлиб қолган Достоевский 1847 й.дан рус инқилобчиси ва  социалисти М.В. Петрашевский тўгарагига фаол қатнашиб, хаёлий социализм ғоясини қўллаб-қувватлайди. Мазкур тўгаракда қатнашиб, мавжуд давлат тузумини куч ишлатиб ўзгартиришга ҳаракат қилгани учун Достоевский ўлим жазосига хукм қилинади (1849). Нуфузли давлат ва жамоат арбобларининг аралашувидан сўнг, подшо Александр II ўлим жазосини 4 йиллик каторга сургуни б-н алмаштиради. Ёзувчи Омск каторга қамоқхонасида (1850—54) ва Семипалатинскда интизомий ҳарбий хизматда бўлди (1854—59). 1859 й.дан Петербургда Узоқ муддатли тутқунлик ва сургун Достоевский ижодида ўз ифодасини топади, тушкунлик устувор мавзуга айланади. «Степанчиков қишлоғи ва унинг ахолиси» (1859), «Хўрланганлар ва ҳақоратланганлар» (1861), «Ўлик хонадондан мактублар» (1861—62) асарлари жаҳолат ботқоғига ботиб, инсоний қиёфасини йўқотган руслар ҳаётига бағишланган.
Достоевский акаси М.М. Достоевский б-н ҳамкорликда «Время» (1861—63), «Эпоха» (1864—65) журналларини нашр этади. Буларда Россиядаги крепостнойлик тартиби, аслзода (дворян) ларнинг маънавий- ахлоқий тубанлиги, меҳнаткашлар шафқатсиз эксплуатация қилинишини фош этишдан ташқари, миллатчилик, буюк давлатчилик (шовинизм) ғоялари, хусусан, чор Россияси томонидан Туркистоннинг забт этилиши тарғиб қилинади. «Биз Европага бостириб борсак, улар бизни варварлар сифатида қарши олади, Осиёда эса бизни маданиятли миллат каби кутиб олишади», деб, Кауфман, Скобелев сингари шовинист ҳарбийлар Туркистонни босиб олишга даъват этилади.
«Жиноят ва жазо» (1866), «Телба» (1868) романларида рус халқининг маънавий муаммолари бадиий бўёқларда яққол акс эттирилган. «Жинлар» (1871—72), «Ўсмир» (1875) романларида эса рус «оқсуяклари» табақаси, амалдорлари орасида маънавий қашшоқлик, амалпарастлик, очкўзлик ва худбинлик каби иллатлар чуқур илдиз отгани кўрсатилган, ички-миллий муаммоларни бошқа бир халқ ҳисобига ҳал этиб бўлмаслиги эътироф этилган. «Оға-ини Карамазовлар» (1879—80) романида жамият ва шахс ўртасидаги чуқур зиддият, руҳий инқироз ва фожиа ўз ифодасини топган.
Достоевский ижоди, гарчи зиддиятли бўлсада, рус ва жаҳон адабиётига катта таъсир кўрсатган. Адиб 19-асрдаги реалистик роман жанрини янги ўзига хос томонлар б-н бойитди. Адиб тўлақонли бадиий образларда нафақат воқеалар оқимини, инсонлар такдирини, қалб курашини, балки жамият маънавий ҳаётидаги фожиавий конфликтларни ҳам бера олди. Ўзининг интеллектуал романларида фикрларнинг кескин курашини, ғоя ва дунёқарашнинг фожиавий тўқнашувини маҳорат б-н тасвирлади. Достоевский романлари вазмин тасвир услуби эмас, аксинча, соф драматик жанрларга хос кескинлиги ва лиро-публицистик пафоси б-н ажралади.
Достоевскийнинг «Жиноят ва жазо», «Телба» ва бошқа асарлари Иброҳим Ғафуров томонидан ўзбек тилига таржима қилинган.

* * *

Табиийки, Лев Толстойнинг қуйидаги нордон гапларини ўқиб, буюк ёзувчига нисбатан шубҳангиз ортмаса ҳам, ҳарқалай, ҳеч бўлмаганда ажабланиб қўясиз: “У жуда расво ёзади, атайлаб хунук ёзади, ҳа, ишончим комилки, атайлаб, эркалик қилиб шундай ёзади. У тилни зўрлайди; “Телба”да у: “Танишувни сурбетларча тиқиштириш ва афишалаштириш”, деб ёзади. Чамамда, у “афишалаштириш” сўзини бегона, ғарбча сўз бўлгани учун атай бузиб ишлатган. Аммо унинг тилида кечириб бўлмас хатоларни топиш мумкин. Телба: “Эшак — яхши ва фойдали одам”, дейди-ю, бунга ҳеч ким кулмайди. Ҳолбуки, бу сўзлар кулги қўзғайди ёки қандайдир эътироз уйғотади. Бу сўзларни уч опа-сингил олдида айтади. Улар эса телбани калака қилишни яхши кўришади. Айниқса, Аглая шундай. Бу китобни ёмон дейишади, аммо энг ёмони шуки, ундаги Мишкин эпилептик. Агар соғлом одам бўлганида, унинг соддадиллиги, беғуборлиги бизни мафтун қиларди. Аммо уни соғлом қилиб кўрсатиш учун Достоевскийда жасорат етишмаган. У соғлом одамларни ёқтирмасди. У ўзи бемор бўлгани учун дунёни бемор деб биларди…”.

Жаҳон адабиётининг шоҳ асарлари, дея тан олинган “Хўрланган ва ҳақоратланганлар”, “Қиморбоз”, “Жиноят ва жазо”, “Телба”, “Ўлик уйдан мактублар”, “Ака-ука Карамазовлар” сингари нодир адабий обидаларнинг муаллифи сифатида шуҳрат қозонган улуғ адиб хусусида шундай кескин танқидий гапларни айтиш жоизмиди? Лев Толстой шунга ўхшаш шафқатсиз танқидий мулоҳазаларни дунё адабиётининг устунлари саналган В.Шекспир ижоди ва ҳаёти ҳақида ҳам ҳеч иккиланмасдан айтганлигига нима дейсиз? Демак, илгари буюклар бир-бирини аяшмаган, юзинг-кўзинг демасдан ҳақиқатни очиқ-ойдин айтаверишган.

Аммо, шу билан бирга Лев Толстойнинг Достоевский ўлимидан кейин кундагида ёзган мана гапларни ҳам назардан қочирмаслигимиз керак: «У (Достоевский) билан тенглашишни ҳеч качон хаёлимга ҳам келтирмаганман, ҳеч качон. У ёзганларнинг ҳаммаси яхши, ҳақконий нарсалар ёзган, менга шундай туюладики, у қанча кўп ёзса, мен учун шунча яхши эди…»

Энди Белинскийнинг сўзларига эътибор беринг: “Лермонтов кўп жиҳатдан Пушкиндан миннатдор бўлгани сингари, гарчи жаноб Достоевский ҳам кўп жиҳатдан Гоголдан миннатдор бўлса-да, лекин Достоевский аслини олганда асло Гоголнинг тақлидчиси эмас, балки ўзига мустақил талантдир ва ғоят зўр талантлардандир”.

Добролюбов Достоевскийнинг “Бечора кишилар” қиссаси хусусида фикр юритар экан, ёзувчи яратган образларнинг аксарияти реалистик образлар бўлмай, балки “Ҳафсала билан тасвирланган ярамасликлар, ёвуз ва ҳаёсиз хусусиятларнинг йиғиндиси”дан иборатлигини қайд этиб ўтди. Добролюбов “Эзилган кишилар” мақоласида “Хўрланган ва ҳақоратланганлар” романининг авра-астарини ағдариб ташлади.

Тўғри, Достоевский “Бечора кишилар”ни йигирма беш ёшда, “Оқ тунлар” қиссасини йигирма етти ёшда ёзган. “Хўрланган ва ҳақоратланганлар” романини эса қирқ ёшида яратганди. Демак, у шу ёшида ҳам улуғ танқидчининг қамчисига бардош берган.

Гапнинг очиғи, Достоевский калтакни еб, жим кетаверадиганлардан эмасди. У 1861 йилдаёқ мақола ёзиб, унда бадиийлик тўғрисидаги масала устида мунозара бошлаб, Добролюбовни бадиийликни камситишда, санъатга манфаатпарастлик билан муносабатда бўлишда айблади.

* * *

Улуғ ёзувчи Достоевскийнинг ҳаёти ниҳоятда қизиқарли, зиддиятли, айтиш мумкинки, ҳатто фожиали бўлган. Унинг тузукроқ ёстиқдошга ёлчимаганини тадқиқотчилар афсус билан ёзади.

“Бечора кишилар” қиссаси билан баҳор осмонида чақнаган чақмоқдек кўринган, ҳарбий кийимда камтаргина бўлиб юрадиган Достоевский Семипалатинскда юраги бир ҳапқириб кетади. Унинг нозик ҳиссиётларга тўла қалбини забт этган аёл шаҳар амалдорларидан бири Исаевнинг хотини Мария Дмитриевна эди. У билан учрашув шунчалик ҳаяжонли кечадики, ҳаттоки улар бир-бирларига ошиқу беқарор бўлиб қолишади. Кейин билса, Мария кўзни ўйнатар даражада гўзал бўлгани билан кўнгилни айнитар даражадаги хунук жиҳатлари ҳам бор экан! Тажанглиги, сиркаси сув кўтармайдиган феъл-атвори, қилиқлари одамнинг жонига тегиб кетарди. Шундай аёлни нега севиб қолди экан? Бунинг устига, ҳали эридан ажрашмаган бўлса… Унинг муҳаббатига ҳатто Мариянинг қайсар, характери оғир ўғли ҳам ғов бўлолмади. 1821 йили туғилган, сўққабош бўлиб юрган Фёдор Михайловичнинг бирданига оилали, болали аёлни севиб қолгани кўпларни ҳайратлантирди.

Эри Исаевни жуда олис жойга хизматга юборишгани учун Мария ҳам у билан бирга кетиб қолади. Беадад айрилиқ онлари бошланади. Соғинч ҳисси Достоевскийнинг юрагини ўртайди. Ниҳоят, эри ичкилик балосидан қазо қилади. 1855 йил август ойида Мария қарз олиб, уни дафн этади.

Камбағаллик Мариянинг жонига тегади, кечалари ухлай олмайди, қарзлари кўпайгандан-кўпаяверади.

Достоевскийнинг сабр-бардошини қарангки, ҳатто Мариянинг эри ўлганидан сўнг ҳам бир ярим йил кутди. Сўнгра 1857 йил 6 феврал куни уларнинг тўйи бўлиб ўтди.

Лекин ҳурилиқо Мария феъл-атворидаги салбий жиҳатлар — урушқоқлиги, жанжалкашлиги Достоевскийни безор қилиб юборади. Мария Дмитриевнанинг бу хархашалари, айниқса, ўпка сили дардига гирифтор бўлганидан кейин авжига минади. Турган гапки, бундай инжиқликлар адибнинг севги оловида ёнган юрагини муз каби яхлатиб юборади. Эндигина қад ростлаган оила қўрғонининг тиниқ кўзгусига дарз кетади.

Уч йилдан сўнг улар бошқа-бошқа шаҳарда — Мария Москвада, Достоевский эса Петербургда истиқомат қила бошлайди.

1864 йили фожиалар бошланди. Апрел ойида аёли Мария, 25 сентябрда дўсти ва сафдоши, шоир ва таржимон Аполлон Григорьев қазо қилди. Ёзда тўсатдан акаси Михаил Михайлович оламдан ўтди.

* * *

Мария улуғ ёзувчининг ҳаётида шундай ўчмас из қолдирдики, адиб уни ҳатто асарига прототип қилиб ҳам олди. Негаки, ўзи яхши билган, англаган инсон характерини романда акс эттириш ўнғайлигини у яхши билар эди. Талантли адиб учун ўзи ҳис этган, кўриб-билиб юрган, бевосита иштирокчиси бўлган воқеа-ҳодисаларни тасвирлашдан ҳам қулайи борми? Унинг баъзи романларидаги образларни эсласак, уларда айни Мария характери акс этганига ишончингиз комил бўлади. Мисол учун, “Ака-ука Карамазовлар” романидаги Грушенка, “Телба” асаридаги Настасья Филипповна образларини бир эсланг. Ёки “Хўрланган ва ҳақоратланганлар” романидаги Наташа, “Жиноят ва жазо”даги Катерина Ивановна образлари Достоевскийнинг илк аёли Мария Дмитриевна характерига ўхшаб кетади. Табиийки, ёзувчи юқоридаги аёл қаҳрамонларга Мария характеридаги ижобий томонларни, шунингдек, ундаги жиззакилик ва тажангликни сингдириб юбора олган. Натижада биз тилга олган романлардаги кучли характерларнинг табиийлиги, ҳаётийлиги таъминланган.

Турли хил фожиаларга тўла характерлар яратган Достоевскийнинг ўз ҳаёти ҳам фожиаларга лиммо-лим эди. У 27 ёшдаёқ Петрошевскийнинг сиёсий тўгарагида қатнашганлиги учун чор ҳукумати томонидан осиб ўлдиришга ҳукм қилинган. Ҳукм, ижро этилиш арафасидагина, сургун жазоси билан алмаштирилади. Тўрт йиллик каторга, олти йиллик Сибир сургуни жабри… Адиб 1859 йилда сургундан озод бўлиб, Петербургга қайтиб келади.

У сургундаги йилларида “Наҳотки энди қўлимга қалам ушламасам, агар ёзмасам ўлиб қоламан-ку. Ўн беш йилга қамалсам ҳам қўлимда қалам бўлгани яхши эди”, деб зорланади.

Сургундан қайтганида Достоевский 37 ёшда эди. Бу ёшда, масалан, Пушкин ўзига ҳайкал қўйиб улгурганди.

1856 йил 1 октябрда унга — Семипалатинскдаги 7-батальон ҳарбий хизматчисига — прапоршик унвони берилган. 1859 йили эса, Омск қалъасининг собиқ сиёсий маҳбуси Тверь шаҳрига жўнатилган, ҳарбий хизматдан озод этилган. Мана, энди у эркин қуш…

Эҳтимол, Сибир сургунида жабру жафолардан елкаси яғир бўлмаганида “Ўлик уйдан мактублар”дек ҳаётий, бадиий жиҳатдан хийла пишиқ асар дунёга келмасмиди? Сибир, қамоқхонадаги чиркин ҳаёт тасвири бунчалик табиий чиқмаган бўларди, балки…

Ниҳоят, Достоевскийнинг ҳаёт осмонида бахт юлдузи чарақлай бошлагандек бўлади. Негаки, адиб эндигина йигирма икки ёшга қадам қўйган Аполинария Сусловадан эҳтиросларга тўла ишқий мактуб олган эди. Хотинининг инжиқликларига дош беролмаган ёзувчи учун бу айни муддао бўлади. Бироқ унинг севинчи сароб бўлиб чиқди. Аполинарияни қаттиқ севиб қолган бўлса-да, бу аёл ҳам адибнинг зимистон бўла бошлаган кўнглини ёрита олмади.

Достоевский адабиёт фондидан 1500 рубллик заём олганди. Бу маблағ ҳисобига улар Францияга боришмоқчи эди. Нима бўлди-ю, Аполинария Парижга Достоевскийдан олдин жўнаб кетади. Бу ҳам камлик қилгандай, испаниялик бир эркак билан танишиб ҳам олади. Аввалги, Петербургдаги ишқий кайфиятдан асар ҳам қолмайди. Улар ўртасида жарлик пайдо бўлади. Энг яхшиси, ажралиб кетиш… Чунки Аполинария испаниялик йўловчига турмушга чиқмоқчи эканлигини очиқдан-очиқ айтишдан ҳам уялмайди.

Орадан кўп ўтмай улар биргаликдаги ҳаётига нуқта қўйишди: кечагина бир-бирларини жонларидан ортиқ кўрган эр-хотин ажралишди қўйишди. Уларнинг севгиси тез сўнишида, аксарият тадқиқотчиларнинг фикрича, Фёдор Михайловичнинг айби камроқ. Негаки, Аполинария севгиси омонат эканлигини кейинги йилларда янада яққолроқ намоён этди. Биринчидан, умр йўлдошга ёлчимади. Иккинчидан, ким билан оила ипини боғламасин, сал ўтмай чирт этиб узиб кетаверди. Мисол учун, қирқ ёшни қоралаганида эндигина ўн саккиз баҳорни қаршилаган файласуф В.Розановни ёқтириб қолди. У Розановга ҳам вафо қилмади: қўл силтаб кетди-қолди.

Табиийки, адиб ҳаётининг маълум бир қисмида ўчмас из қолдирган Аполинария Суслова Достоевскийнинг юрагида қайсидир жиҳатлари билан муҳрланиб қолганди. Шу боисдан бўлса керакки, бу ўзига хос ҳурилиқо ва фикр-ўйлари тез ўзгариб турадиган аёл қиёфасини асарларида гавдалантиришга ҳам имкон топа олди.

Мана, масалан, “Қиморбоз” романидаги Полина образи кўп жиҳатлари билан ёдингизда муҳрланиб қолади. Агар эътибор берган бўлсангиз, ҳаётдаги Аполинария Суслова билан романдаги Полина бир-бирларига жуда-жуда ўхшаш. Англайсизки, адиб Сусловани Полина образига бекорга прототип қилиб олмаган экан!

Фёдор Михайловичнинг “Қиморбоз” романи ёзилиши тарихини эслаганда киши кулишни ҳам, ачинишни ҳам билмай қолади. Яшай деса, чўнтагида пули йўқ. Нима қилсин? Адиб икки ўт орасида. Буёғи ношир Стелловский билан шартнома қўйган. Вақт эса зувиллаб ўтиб кетаётир. Шартнома муддати тугашига бир ойдан ортиқроқ фурсат қолган. Пул излаб қаёққа бошини урсин?

Аслида, ёзувчи романини “Қиморбоз” деб эмас, “Релетенбург”, дея номлаган эди. Тўғри, тафсилотлар, ҳатто қаҳрамонлар характери, хатти-ҳаракатларигача мияда пишитилган. Уни янада тезроқ ёзишнинг эса имкони йўқ. Икки оёғи бир этикка тиқилган кунларнинг бирида таниш-билишлардан бири жонига оро киради. У роман матнини тезда кўчириб берадиган стенографистка қиз топиб беришини ваъда қилади.

Табиийки, адиб суюниб кетади. Анна Григорьевна Сниткина деган қизни унга тавсия этишади. Эндигина йигирма ёшни қоралаган қиз ёзувчига дастлаб ёқмайди. Адиб қирқ ёшдан аллақачон ўтиб кетган, икки марта уйланган, бунинг устига камбағал, касалманд. Қизга эътибор ҳам бериб ўтирмайди. Кечқурун келинг, балки ишлаб кетармиз, дейди совуққина қилиб.

Гимназияни тугаллаганига кўп бўлмаган қиз дастлабки кунлари ишлари унчалик ўнгидан келмаганлигидан хижолат бўлади. Ахир, у рўпарасида турган машҳур бу адибни кўришни, у билан гурунглашишни ҳавас, ҳатто орзу қилганди. Ажойиб асарларини ўқиб ҳузурланганди, романлари, қиссалари қаҳрамонлари ҳаёти қизни ларзага солганди. Энди бўлса… Ўша таниқли адиб ишга таклиф қилиб ўтирибди. Бундан ортиқ бахт борми?! Табиийки, қиз дастлаб суюниб кетганди. Ишлаш кечқурун — соат саккизга қолдирилгач эса, негадир кўнгли бироз ғаш бўлади.

Нима бўлса бўлар, деб кеч тушиши билан у яна келади. Лекин, омадни қарангки, ёшлари ўртасида катта фарқ бўлса-да, улар тезда тил топишади.

Анна Григорьевна бой-бадавлат бўлмаса-да хийлагина жаҳлдор бу адибга кўникиб ҳам қолади. Ёзувчининг инжиқликлари, касалмандлиги уларнинг иноқлашувига халал бермайди.

Улар бир-бирлари билан апоқ-чапоқ бўлиб кетадилар. Ҳатто бири иккинчисини сал вақт кўрмаса туролмайдиган даражада соғинишарди.

Турган гапки, стенографисткага айтиб ёздирилган асар ношир Стелловский белгилаган муддатдан олдин — 1866 йил 29 октябрда тугалланди. Бунда ёқимтой қиз Анна Григорьевнанинг улкан ҳиссаси борлигидан кўз юмиб бўлмас эди.

Илк муваффақиятдан руҳланган адиб енг шимариб ишлай бошлайди: “Жиноят ва жазо” романининг давомини ёзишга киришади.

Гапнинг очиғи, дастлаб Анна ёзувчининг ўзи ўйлагандек эмаслигини билгач ваҳимага тушиб қолади. Достоевский олдига қўйилган таомни ёғоч қошиқда тановул қилар, бунинг устига қўлига пул тушса орқа-олдига қарамасдан харж қилиб юбораверарди. Гўё маданиятдан узоқ одамдай тузукроқ кийинишни ҳам билмаслиги қизни ҳайратга солади. Энди бўлса мана шундай одамни бир кўришдаёқ ёқтириб-севиб қолганига нима дейсиз?

Тавба, меҳр-муҳаббат қўйиш учун бошқа тузукроқ — чиройлироқ, ёшроқ эркак қуриб кетганмиди, дейсиз беихтиёр. Фёдор Михайловичнинг фақат машҳур ёзувчилигини айтмаса… Жаҳли ҳамиша бурнининг учида турадиган, ёши қирқдан ошиб кетган одамни севиш…

Достоевскийга ҳам осон тутиб бўлмасди. Аёли Аполинария бошқага турмушга чиқиб кетиб қолган, ўгай ўғлини боқишга мажбур. Шу боисдан, бир оқсоч аёлни хизматкорликка ёллаган эди. Бунинг устига қашшоқлик балоси эзади, қарзлари анчагина. Ҳорғин, ҳаёт азоб-уқубатлари эзиб қўйган, норози қиёфадаги бу одам Анна Григорьевнадек ёшгина соҳибжамол қизга ёқиб қолди.

Аннага дастлаб эллик сўм пул бериб, ўша адибга бироз ишлагин, дея тайинлашганди. Аммо қиз адибга бутунлай боғланиб, уни кўрмаса туролмайдиган даражага етади.

1867 йилнинг 15 февралида уларнинг тўйлари бўлиб ўтади ва адиб вафот этгунга қадар — 1881 йилгача бирга яшашди.

Фёдор Михайлович қазо қилганида Анна эндигина ўттиз бешга қадам қўйганди. Аммо адибдан бир неча фарзандлар, ўнлаб шоҳ асарлар қолди.

Анна Григорьевна ёзувчининг оғир ва уқубатли ҳаётига шерик бўлди. Юқорида таъкидлаб ўтганимиздек, аввало, муҳтожлик Достоевскийнинг елкасидан зил-замбил юк бўлиб босиб турарди. Иккинчидан, ундаги тутқаноқ дарди анча йиллардан бери азоб берарди. Бунинг устига, Сибирда сургунлик йилларидаги азоб-уқубатлар асорати безовта қиларди. Булар ҳам камлик қилгандай, ёстиқдошга ёлчимаслик, ҳадеб умр йўлдошни янгилайвериш…

Аслини олганда, Достоевскийнинг мучали чаён бўлиб (24 октябрдан 22 ноябргача туғилганлар шу мучалга тегишли), бу даврда дунёга келганларга қуйидагича таъриф берилган: «Мучал соҳиби жуда ҳиссиётга бой, ташқи кўринишидан босиқ бўлса-да, жаҳли тез. Агар уни севиб қолсангиз кўп қийинчиликларга бардош беришингизга тўғри келади. У ҳеч қачон туйғуларини очиқ намоён қилмайди. Сизни кўпчилик олдида изза қилиши мумкин. Шунга босиқлик билан чидасангиз бахтга эришасиз. Бу мучал соҳибини бир кўрган одам ҳеч қачон унутмайди. “Чаён” кишиларнинг хотирасида қувноқ ва дилкаш, ёки жаҳлдор, камгап одам қиёфасида сақланиб қолади. Уни ҳеч қачон енгиб бўлмайди. “Чаён” гўзаллик ва бойлик шайдоси. У ҳамиша севиб яшайди…»

Достоевский характерида, мучалида таърифланганидек, фазилат ва қусурлар йўқ эмасди. Лекин Анна Григорьевнага уйланганидан кейин сержаҳллиги бироз йўқолгандек, ҳаётидан мамнунлик ҳисси зимистон кўнглини чароғон этгандек бўлди.

Аммо… Барибир, нима бўлганида ҳам ўлим жазосига маҳкум этилгани унинг руҳиятига қаттиқ таъсир этганди. Акс ҳолда, ижодининг асосий қисмини ўлим мавзуи эгалламаган бўларди. “Масъума” ҳикоясидаги тафсилотларни, “Жиноят ва жазо” романидаги Расколников образини бир эсланг. Улардаги ўлим даҳшати сизни ҳам ваҳимага солади. Адиб ўлим жараёнини, ҳолатини асарларида эринмасдан, ҳафсала билан тасвирлайдики, демак, ёзувчининг ўзи бир вақтлар ўлим жазоси ижросини ҳаяжон билан кутганида кўнглидан ўтган адоқсиз, қайғули ҳис-туйғулар романлари, қиссалари, ҳикоялари тасвирида қўл келган. Мисол учун, “Кулгили одамнинг туши” ҳикоясини ўқисангиз ўлим ҳақидаги тасаввурларингиз янада кенгайганини ҳис этасиз. Бир қарашда Достоевский эзмалик қилаётгандек туюлади. Диққат билан мутолаа қилган киши бу сўзамоллик эмас, балки тафсилотлар, воқеалар, образлар тадқиқи, ўзига хос батафсил тасвир услуби, мавзуни ичдан ёритиш, унинг туб-тубидаги номаълум мўъжизалар билан китобхонни ошно қилиш усули эканлигига ишончи ортади.

* * *

Достоевскийни қийнаган, унга ҳамиша руҳий азоб берадиган нарса олдинги аёлларидан келадиган хатлар эди. Буни сўнгги умр йўлдоши Анна Григорьевнанинг кундалигидаги қуйидаги ёзувлардан ҳам илғаб олиш қийин эмас. “Кўп ўтмай хаёлимда уйга қайтиш ва Федянинг ёзув столидан топилган хатни ўқиш фикри чақмоқдай “ялт” этди. (Албатта, эркак кишига ёзилган мактубни яширинча ўқиш яхшимас. Аммо, бундан ўзимни сақлашга қурбим етмади. Хат С.дан (адибнинг иккинчи аёли Аполинария Сусловадан — Ж.Х.) эди. Уни ўқиганим сари шунақа ҳаяжонланиб кетдимки, очиғи нима қилишни билмай қолдим. Бир пайтлар боғланган кўнгиллар шафағи боз ёришаётгандай, унинг менга нисбатан ишқ юлдузи сўнаётгандай туюлди. Бундан даҳшатга тушмай бўладими? Эй худо, менга бундай бахтиқароликни раво кўрма! Мен буткул ғамга ботдим”.

Бошқа бир куни эса Анна Григорьевна қуйидагича зорланади: “Аҳволимиз оғир ва таянч нуқтани тополмасдан азоб ва ташвишда юрамиз. Бу ночор аҳволдан чиқишимизга ўзинг кўмак бер, худойим. Агар тирикчилигимиз кўнгилдагидек, пулимиз етарли бўлганида эди, ўртамиздаги муҳаббат ҳаққи, дунёда биздан бахтлироқ кишилар бўлмасди. Уйга қайтганимга ярим соатлар бўлганди, қовоғидан қор ёғиб Федя кириб келди. Чойга ўтирганимизда менга атайин столни суриб қўяяпсан, дея гина қилди”.

Достоевскийнинг аёли ўз кундаликларида адибнинг инжиқликлари, қўрс ва тажанг бўлиб юрган кунлари ҳақида ҳам батафсил ёзишни унутмаган: “… уйқум қочиб, ўзимни қўлга ололмай турганимда хириллашидан бирдан Федяни тутқаноқ тутаётганини сезиб қолдим. Очиғи, худо оҳимни эшитган кўринади. Сонечка ё Миша (туғилиши кутилаётган фарзандларимизни у шундай атамоқчи) ҳозирча тутқаноқдан бирор-бир зарар кўрганича йўқ. Кўп синадим. Тутқаноқ олдидан уйқум қочган ё ухлолмаётган бўламан, бунақада қўрқиш, довдираш ярамайди. Ишқилиб, боламизнинг тўрт мучаси тугал бўлсин-да.

Шу лаҳзадаёқ тўшагимдан учиб туриб, шамни ёқдим ва унинг олдига бордим. Менимча, бу сафарги тутқаноғи кучли бўлган, у ҳолсиз, ҳатто кучсизгина иҳраб қўярди. Ё раббим, унинг шу лаҳзадаги қиёфасига боқсангиз эди. Азобдан буришган юзини кўриб капалагим учиб кетди. У гўё тўнгиб қолгандай, айниқса, бурни кўкариб ётарди. Ўлиб қолди-ёв, деб ўйладим. Бундан мени даҳшат босди”.

Эру хотин ўртасидаги бундай даҳшатли ҳолатлар уларнинг ҳаётини “безаган”, кўнгил уйларини обод қилган, деб ўйлайсизми? Бу воқеалар ортида қанчалик руҳий эзилишлар, дилхираликлар… Аммо буларнинг бирортаси Анна Григорьевна билан Фёдор Достоевский ўртасидаги буюк муҳаббатга раҳна сололмади. Улар умр бўйи бир-бирларига садоқатли, меҳр-оқибатли бўлишди, биргаликда кечиришган ўн тўрт-ўн беш йиллик ҳаёт севгининг қудратини намоён этди. Ўлимидан тўрт йил аввал Петербург Фанлар академиясининг мухбир аъзолигига сайланган Фёдор Михайлович рус адабиётида Лев Толстой билан деярли тенг тилга олинади.

Дарвоқе, бу икки улуғ адиб ҳаётларида қандай тафовутлар бўлгани ҳақида эшитганмисиз?

Лев Николаевич бойликдан, мол-дунёдан қисилмаганини яхши биласиз. Ҳатто қашшоқларга мулкларини тарқатиб берганидан хабарингиз бор. Фёдор Михайлович эса, бутун умр камбағаллик азобини тортган. Доим одамлардан қарз олиб, улардан қутулиш пайида бўлган. Лев Николаевич эса, Софья Андреевнанинг ёзишича, оиласи учун айтарли ташвиш чекмаган, куч сарфлаб бир нарса қилмаган.

Ҳаётининг сўнгги йилларида Достоевский умр йўлдоши Анна Григорьевнадан миннатдор бўлиб сўзлайди. Лев Николаевич эса аёли Софья Андреевнадан зорланиб гапиради. Булар оилавий ҳаётда икки буюк ёзувчи икки олам бўлганлигини кўрсатади. Иван Волигиннинг “Достоевскийнинг сўнгги йиллари” китобида бу ҳақида батафсил фикр юритилган. Ҳатто шундай хулосага келиш мумкинки, Лев Толстой оилани биринчи ўринга қўймаган, вақтини ва куч-қувватини ижодга бағишлаган. Достоевский ҳам бутун умрини ижодга сарф этгани ҳолда, асарларидан кун кечириш учун ҳам фойдаланишга мажбур бўлган, ижод қилиб пул топишга интилган.

Шахсий кутубхонамда бундан қирқ бир йил олдин нашр қилинган “Хўрланган ва ҳақоратланганлар” романи (Ҳабиба Зиёхонова таржимаси) сақланади. “Телба” ва “Жиноят ва жазо” китоблари ҳам турли йилларда босилиб чиқди. Негадир Олим Отахонов улуғ ёзувчининг “Ўлик уйдан мактублар” романини тўлиқ таржима қилмади. Тоҳир Малик, Нурбек каби таржимонлар ҳам бу борада анча иш қилишди. Иброҳим Ғафуровнинг машаққатли меҳнати туфайли буюк ёзувчининг бир неча асари ўзбек тилида босилиб чиқди. Аммо Достоевскийдек буюк адиб адабий меросининг, эҳтимол, ўндан бир қисмигина таржима қилиниб ўзбек ўқувчиларига тақдим этилгани унчалик мақтанадиган ҳол эмасдир. “Иблислар”, “Хилватдан мактублар”, “Неточка Незванова”, “Амакининг туши”, “Бечора кишилар”, “Степанчикова қишлоғи ва унинг фуқаролари” сингари ўнлаб асарлари, “Кундалиги”, “Хатлар”и, “Ҳикоялар” китоби ўзбек тилида чиқса, деб орзу қиламиз.

Шу ўринда дунёнинг гениал адибларидан атиги иккитасининг сўзларига эътибор қаратсак. Мана, Г.Маркеснинг фикри: “Ўз олдингга юксак намуналарга тенглашиш вазифасини қўйиб ёзишинг лозим. Мен учун ана шундай намуналар Софокл, Достоевский”. Ч.Айтматов фикри: “Толстой ва Достоевский ҳақиқий классиклардир”.

Ҳеч шубҳасиз, Шекспир, Толстой сингари Достоевский ҳам жаҳон адабиётининг чўққиларидан бири саналади. Унинг сермашаққат ҳаёти биз учун қанчалик қизиқарли бўлса, сермаҳсул ижоди ундан ҳам аҳамиятли ва қадрлидир.

Достоевский асарлари инсонни яшашга ўргатади, хатолардан сабоқ чиқаришга ундайди. Инсон қудрати ва фожиаси ҳақидаги ғамгин қўшиқ каби янграйдиган бу бебаҳо дурдоналар ҳали асрлар оша одамларга наф келтиришига ишонгинг келади.

Манба: «Ўзбекистон адабиёти ва санъати» газетасининг 2007 йил 42-сони

   Hech shubhasiz, Shekspir, Tolstoy adabiy merosi singari Dostoyevskiy ijodi ham jahon adabiyotining cho‘qqilaridan biri sanaladi. Uning sermashaqqat hayoti biz uchun qanchalik qiziqarli bo‘lsa, sermahsul ijodi undan ham ahamiyatli va qadrlidir.

FYODOR DOSTOEVSKIY HAYOTIDAN
AYRIM LAVHALAR
Jovli Xushboq

Dostoevskiy Fyodor Mixaylovich [1821.30.10 (11.11), Moskva — 1881.28.1 (9.2), Sankt-Peterburg] — rus yozuvchisi. Ijodiy faoliyati 1844 y.da boshlangan. Birinchi romani — «Bechora odamlar»da (1846) xo’rlangan, ijtimoiy adolatsizlikka duchor bo’lgan «kichkina odamlar»ning qismati hikoya qilingan. «Qiyofadosh» (1846), «Oq tunlar» (1848) qissalari ham ijtimoiy mavzuda. N. Dobrolyubov, V. Belinskiy kabi demokrat ziyolilarning inqilobiy g’oyalariga mahliyo bo’lib qolgan Dostoevskiy 1847 y.dan rus inqilobchisi va sotsialisti M.V. Petrashevskiy to’garagiga faol qatnashib, xayoliy sotsializm g’oyasini qo’llab-quvvatlaydi. Mazkur to’garakda qatnashib, mavjud davlat tuzumini kuch ishlatib o’zgartirishga harakat qilgani uchun Dostoevskiy o’lim jazosiga xukm qilinadi (1849). Nufuzli davlat va jamoat arboblarining aralashuvidan so’ng, podsho Aleksandr II o’lim jazosini 4 yillik katorga surguni b-n almashtiradi. Yozuvchi Omsk katorga qamoqxonasida (1850—54) va Semipalatinskda intizomiy harbiy xizmatda bo’ldi (1854—59). 1859 y.dan Peterburgda Uzoq muddatli tutqunlik va surgun Dostoevskiy ijodida o’z ifodasini topadi, tushkunlik ustuvor mavzuga aylanadi. «Stepanchikov qishlog’i va uning axolisi» (1859), «Xo’rlanganlar va haqoratlanganlar» (1861), «O’lik xonadondan maktublar» (1861—62) asarlari jaholat botqog’iga botib, insoniy qiyofasini yo’qotgan ruslar hayotiga bag’ishlangan.
Dostoevskiy akasi M.M. Dostoevskiy b-n hamkorlikda «Vremya» (1861—63), «Epoxa» (1864—65) jurnallarini nashr etadi. Bularda Rossiyadagi krepostnoylik tartibi, aslzoda (dvoryan) larning ma’naviy- axloqiy tubanligi, mehnatkashlar shafqatsiz ekspluatatsiya qilinishini fosh etishdan tashqari, millatchilik, buyuk davlatchilik (shovinizm) g’oyalari, xususan, chor Rossiyasi tomonidan Turkistonning zabt etilishi targ’ib qilinadi. «Biz Yevropaga bostirib borsak, ular bizni varvarlar sifatida qarshi oladi, Osiyoda esa bizni madaniyatli millat kabi kutib olishadi», deb, Kaufman, Skobelev singari shovinist harbiylar Turkistonni bosib olishga da’vat etiladi.
«Jinoyat va jazo» (1866), «Telba» (1868) romanlarida rus xalqining ma’naviy muammolari badiiy bo’yoqlarda yaqqol aks ettirilgan. «Jinlar» (1871—72), «O’smir» (1875) romanlarida esa rus «oqsuyaklari» tabaqasi, amaldorlari orasida ma’naviy qashshoqlik, amalparastlik, ochko’zlik va xudbinlik kabi illatlar chuqur ildiz otgani ko’rsatilgan, ichki-milliy muammolarni boshqa bir xalq hisobiga hal etib bo’lmasligi e’tirof etilgan. «Og’a-ini Karamazovlar» (1879—80) romanida jamiyat va shaxs o’rtasidagi chuqur ziddiyat, ruhiy inqiroz va fojia o’z ifodasini topgan.
Dostoevskiy ijodi, garchi ziddiyatli bo’lsada, rus va jahon adabiyotiga katta ta’sir ko’rsatgan. Adib 19-asrdagi realistik roman janrini yangi o’ziga xos tomonlar b-n boyitdi. Adib to’laqonli badiiy obrazlarda nafaqat voqealar oqimini, insonlar takdirini, qalb kurashini, balki jamiyat ma’naviy hayotidagi fojiaviy konfliktlarni ham bera oldi. O’zining intellektual romanlarida fikrlarning keskin kurashini, g’oya va dunyoqarashning fojiaviy to’qnashuvini mahorat b-n tasvirladi. Dostoevskiy romanlari vazmin tasvir uslubi emas, aksincha, sof dramatik janrlarga xos keskinligi va liro-publitsistik pafosi b-n ajraladi.
Dostoevskiyning «Jinoyat va jazo», «Telba» va boshqa asarlari Ibrohim G’afurov tomonidan o’zbek tiliga tarjima qilingan.

* * *

Tabiiyki, Lev Tolstoyning quyidagi nordon gaplarini o’qib, buyuk yozuvchiga nisbatan shubhangiz ortmasa ham, harqalay, hech bo’lmaganda ajablanib qo’yasiz: “U juda rasvo yozadi, ataylab xunuk yozadi, ha, ishonchim komilki, ataylab, erkalik qilib shunday yozadi. U tilni zo’rlaydi; “Telba”da u: “Tanishuvni surbetlarcha tiqishtirish va afishalashtirish”, deb yozadi. Chamamda, u “afishalashtirish” so’zini begona, g’arbcha so’z bo’lgani uchun atay buzib ishlatgan. Ammo uning tilida kechirib bo’lmas xatolarni topish mumkin. Telba: “Eshak — yaxshi va foydali odam”, deydi-yu, bunga hech kim kulmaydi. Holbuki, bu so’zlar kulgi qo’zg’aydi yoki qandaydir e’tiroz uyg’otadi. Bu so’zlarni uch opa-singil oldida aytadi. Ular esa telbani kalaka qilishni yaxshi ko’rishadi. Ayniqsa, Aglaya shunday. Bu kitobni yomon deyishadi, ammo eng yomoni shuki, undagi Mishkin epileptik. Agar sog’lom odam bo’lganida, uning soddadilligi, beg’uborligi bizni maftun qilardi. Ammo uni sog’lom qilib ko’rsatish uchun Dostoevskiyda jasorat yetishmagan. U sog’lom odamlarni yoqtirmasdi. U o’zi bemor bo’lgani uchun dunyoni bemor deb bilardi…”.

Jahon adabiyotining shoh asarlari, deya tan olingan “Xo’rlangan va haqoratlanganlar”, “Qimorboz”, “Jinoyat va jazo”, “Telba”, “O’lik uydan maktublar”, “Aka-uka Karamazovlar” singari nodir adabiy obidalarning muallifi sifatida shuhrat qozongan ulug’ adib xususida shunday keskin tanqidiy gaplarni aytish joizmidi? Lev Tolstoy shunga o’xshash shafqatsiz tanqidiy mulohazalarni dunyo adabiyotining ustunlari sanalgan V.Shekspir ijodi va hayoti haqida ham hech ikkilanmasdan aytganligiga nima deysiz? Demak, ilgari buyuklar bir-birini ayashmagan, yuzing-ko’zing demasdan haqiqatni ochiq-oydin aytaverishgan.

Ammo, shu bilan birga Lev Tolstoyning Dostoevskiy o’limidan keyin kundagida yozgan mana gaplarni ham nazardan qochirmasligimiz kerak: «U (Dostoevskiy) bilan tenglashishni hech kachon xayolimga ham keltirmaganman, hech kachon. U yozganlarning hammasi yaxshi, haqkoniy narsalar yozgan, menga shunday tuyuladiki, u qancha ko’p yozsa, men uchun shuncha yaxshi edi…»

Endi Belinskiyning so’zlariga e’tibor bering: “Lermontov ko’p jihatdan Pushkindan minnatdor bo’lgani singari, garchi janob Dostoevskiy ham ko’p jihatdan Gogoldan minnatdor bo’lsa-da, lekin Dostoevskiy aslini olganda aslo Gogolning taqlidchisi emas, balki o’ziga mustaqil talantdir va g’oyat zo’r talantlardandir”.

Dobrolyubov Dostoevskiyning “Bechora kishilar” qissasi xususida fikr yuritar ekan, yozuvchi yaratgan obrazlarning aksariyati realistik obrazlar bo’lmay, balki “Hafsala bilan tasvirlangan yaramasliklar, yovuz va hayosiz xususiyatlarning yig’indisi”dan iboratligini qayd etib o’tdi. Dobrolyubov “Ezilgan kishilar” maqolasida “Xo’rlangan va haqoratlanganlar” romanining avra-astarini ag’darib tashladi.

To’g’ri, Dostoevskiy “Bechora kishilar”ni yigirma besh yoshda, “Oq tunlar” qissasini yigirma yetti yoshda yozgan. “Xo’rlangan va haqoratlanganlar” romanini esa qirq yoshida yaratgandi. Demak, u shu yoshida ham ulug’ tanqidchining qamchisiga bardosh bergan.

Gapning ochig’i, Dostoevskiy kaltakni yeb, jim ketaveradiganlardan emasdi. U 1861 yildayoq maqola yozib, unda badiiylik to’g’risidagi masala ustida munozara boshlab, Dobrolyubovni badiiylikni kamsitishda, san’atga manfaatparastlik bilan munosabatda bo’lishda aybladi.

* * *

Ulug’ yozuvchi Dostoevskiyning hayoti nihoyatda qiziqarli, ziddiyatli, aytish mumkinki, hatto fojiali bo’lgan. Uning tuzukroq yostiqdoshga yolchimaganini tadqiqotchilar afsus bilan yozadi.

“Bechora kishilar” qissasi bilan bahor osmonida chaqnagan chaqmoqdek ko’ringan, harbiy kiyimda kamtargina bo’lib yuradigan Dostoevskiy Semipalatinskda yuragi bir hapqirib ketadi. Uning nozik hissiyotlarga to’la qalbini zabt etgan ayol shahar amaldorlaridan biri Isaevning xotini Mariya Dmitrievna edi. U bilan uchrashuv shunchalik hayajonli kechadiki, hattoki ular bir-birlariga oshiqu beqaror bo’lib qolishadi. Keyin bilsa, Mariya ko’zni o’ynatar darajada go’zal bo’lgani bilan ko’ngilni aynitar darajadagi xunuk jihatlari ham bor ekan! Tajangligi, sirkasi suv ko’tarmaydigan fe’l-atvori, qiliqlari odamning joniga tegib ketardi. Shunday ayolni nega sevib qoldi ekan? Buning ustiga, hali eridan ajrashmagan bo’lsa… Uning muhabbatiga hatto Mariyaning qaysar, xarakteri og’ir o’g’li ham g’ov bo’lolmadi. 1821 yili tug’ilgan, so’qqabosh bo’lib yurgan Fyodor Mixaylovichning birdaniga oilali, bolali ayolni sevib qolgani ko’plarni hayratlantirdi.

Eri Isaevni juda olis joyga xizmatga yuborishgani uchun Mariya ham u bilan birga ketib qoladi. Beadad ayriliq onlari boshlanadi. Sog’inch hissi Dostoevskiyning yuragini o’rtaydi. Nihoyat, eri ichkilik balosidan qazo qiladi. 1855 yil avgust oyida Mariya qarz olib, uni dafn etadi.

Kambag’allik Mariyaning joniga tegadi, kechalari uxlay olmaydi, qarzlari ko’paygandan-ko’payaveradi.

Dostoevskiyning sabr-bardoshini qarangki, hatto Mariyaning eri o’lganidan so’ng ham bir yarim yil kutdi. So’ngra 1857 yil 6 fevral kuni ularning to’yi bo’lib o’tdi.

Lekin huriliqo Mariya fe’l-atvoridagi salbiy jihatlar — urushqoqligi, janjalkashligi Dostoevskiyni bezor qilib yuboradi. Mariya Dmitrievnaning bu xarxashalari, ayniqsa, o’pka
sili dardiga giriftor bo’lganidan keyin avjiga minadi. Turgan gapki, bunday injiqliklar adibning sevgi olovida yongan yuragini muz kabi yaxlatib yuboradi. Endigina qad rostlagan oila qo’rg’onining tiniq ko’zgusiga darz ketadi.

Uch yildan so’ng ular boshqa-boshqa shaharda — Mariya Moskvada, Dostoevskiy esa Peterburgda istiqomat qila boshlaydi.

1864 yili fojialar boshlandi. Aprel oyida ayoli Mariya, 25 sentyabrda do’sti va safdoshi, shoir va tarjimon Apollon Grigor`ev qazo qildi. Yozda to’satdan akasi Mixail Mixaylovich olamdan o’tdi.

* * *

Mariya ulug’ yozuvchining hayotida shunday o’chmas iz qoldirdiki, adib uni hatto asariga prototip qilib ham oldi. Negaki, o’zi yaxshi bilgan, anglagan inson xarakterini romanda aks ettirish o’ng’ayligini u yaxshi bilar edi. Talantli adib uchun o’zi his etgan, ko’rib-bilib yurgan, bevosita ishtirokchisi bo’lgan voqea-hodisalarni tasvirlashdan ham qulayi bormi? Uning ba’zi romanlaridagi obrazlarni eslasak, ularda ayni Mariya xarakteri aks etganiga ishonchingiz komil bo’ladi. Misol uchun, “Aka-uka Karamazovlar” romanidagi Grushenka, “Telba” asaridagi Nastas`ya Filippovna obrazlarini bir eslang. Yoki “Xo’rlangan va haqoratlanganlar” romanidagi Natasha, “Jinoyat va jazo”dagi Katerina Ivanovna obrazlari Dostoevskiyning ilk ayoli Mariya Dmitrievna xarakteriga o’xshab ketadi. Tabiiyki, yozuvchi yuqoridagi ayol qahramonlarga Mariya xarakteridagi ijobiy tomonlarni, shuningdek, undagi jizzakilik va tajanglikni singdirib yubora olgan. Natijada biz tilga olgan romanlardagi kuchli xarakterlarning tabiiyligi, hayotiyligi ta’minlangan.

Turli xil fojialarga to’la xarakterlar yaratgan Dostoevskiyning o’z hayoti ham fojialarga limmo-lim edi. U 27 yoshdayoq Petroshevskiyning siyosiy to’garagida qatnashganligi uchun chor hukumati tomonidan osib o’ldirishga hukm qilingan. Hukm, ijro etilish arafasidagina, surgun jazosi bilan almashtiriladi. To’rt yillik katorga, olti yillik Sibir surguni jabri… Adib 1859 yilda surgundan ozod bo’lib, Peterburgga qaytib keladi.

U surgundagi yillarida “Nahotki endi qo’limga qalam ushlamasam, agar yozmasam o’lib qolaman-ku. O’n besh yilga qamalsam ham qo’limda qalam bo’lgani yaxshi edi”, deb zorlanadi.

Surgundan qaytganida Dostoevskiy 37 yoshda edi. Bu yoshda, masalan, Pushkin o’ziga haykal qo’yib ulgurgandi.

1856 yil 1 oktyabrda unga — Semipalatinskdagi 7-batal`on harbiy xizmatchisiga — praporshik unvoni berilgan. 1859 yili esa, Omsk qal’asining sobiq siyosiy mahbusi Tver` shahriga jo’natilgan, harbiy xizmatdan ozod etilgan. Mana, endi u erkin qush…

Ehtimol, Sibir surgunida jabru jafolardan yelkasi yag’ir bo’lmaganida “O’lik uydan maktublar”dek hayotiy, badiiy jihatdan xiyla pishiq asar dunyoga kelmasmidi? Sibir, qamoqxonadagi chirkin hayot tasviri bunchalik tabiiy chiqmagan bo’lardi, balki…

Nihoyat, Dostoevskiyning hayot osmonida baxt yulduzi charaqlay boshlagandek bo’ladi. Negaki, adib endigina yigirma ikki yoshga qadam qo’ygan Apolinariya Suslovadan ehtiroslarga to’la ishqiy maktub olgan edi. Xotinining injiqliklariga dosh berolmagan yozuvchi uchun bu ayni muddao bo’ladi. Biroq uning sevinchi sarob bo’lib chiqdi. Apolinariyani qattiq sevib qolgan bo’lsa-da, bu ayol ham adibning zimiston bo’la boshlagan ko’nglini yorita olmadi.

Dostoevskiy adabiyot fondidan 1500 rubllik zayom olgandi. Bu mablag’ hisobiga ular Frantsiyaga borishmoqchi edi. Nima bo’ldi-yu, Apolinariya Parijga Dostoevskiydan oldin jo’nab ketadi. Bu ham kamlik qilganday, ispaniyalik bir erkak bilan tanishib ham oladi. Avvalgi, Peterburgdagi ishqiy kayfiyatdan asar ham qolmaydi. Ular o’rtasida jarlik paydo bo’ladi. Eng yaxshisi, ajralib ketish… Chunki Apolinariya ispaniyalik yo’lovchiga turmushga chiqmoqchi ekanligini ochiqdan-ochiq aytishdan ham uyalmaydi.

Oradan ko’p o’tmay ular birgalikdagi hayotiga nuqta qo’yishdi: kechagina bir-birlarini jonlaridan ortiq ko’rgan er-xotin ajralishdi qo’yishdi. Ularning sevgisi tez so’nishida, aksariyat tadqiqotchilarning fikricha, Fyodor Mixaylovichning aybi kamroq. Negaki, Apolinariya sevgisi omonat ekanligini keyingi yillarda yanada yaqqolroq namoyon etdi. Birinchidan, umr yo’ldoshga yolchimadi. Ikkinchidan, kim bilan oila ipini bog’lamasin, sal o’tmay chirt etib uzib ketaverdi. Misol uchun, qirq yoshni qoralaganida endigina o’n sakkiz bahorni qarshilagan faylasuf V.Rozanovni yoqtirib qoldi. U Rozanovga ham vafo qilmadi: qo’l siltab ketdi-qoldi.

Tabiiyki, adib hayotining ma’lum bir qismida o’chmas iz qoldirgan Apolinariya Suslova Dostoevskiyning yuragida qaysidir jihatlari bilan muhrlanib qolgandi. Shu boisdan bo’lsa kerakki, bu o’ziga xos huriliqo va fikr-o’ylari tez o’zgarib turadigan ayol qiyofasini asarlarida gavdalantirishga ham imkon topa oldi.

Mana, masalan, “Qimorboz” romanidagi Polina obrazi ko’p jihatlari bilan yodingizda muhrlanib qoladi. Agar e’tibor bergan bo’lsangiz, hayotdagi Apolinariya Suslova bilan romandagi Polina bir-birlariga juda-juda o’xshash. Anglaysizki, adib Suslovani Polina obraziga bekorga prototip qilib olmagan ekan!

Fyodor Mixaylovichning “Qimorboz” romani yozilishi tarixini eslaganda kishi kulishni ham, achinishni ham bilmay qoladi. Yashay desa, cho’ntagida puli yo’q. Nima qilsin? Adib ikki o’t orasida. Buyog’i noshir Stellovskiy bilan shartnoma qo’ygan. Vaqt esa zuvillab o’tib ketayotir. Shartnoma muddati tugashiga bir oydan ortiqroq fursat qolgan. Pul izlab qayoqqa boshini ursin?

Aslida, yozuvchi romanini “Qimorboz” deb emas, “Reletenburg”, deya nomlagan edi. To’g’ri, tafsilotlar, hatto qahramonlar xarakteri, xatti-harakatlarigacha miyada pishitilgan. Uni yanada tezroq yozishning esa imkoni yo’q. Ikki oyog’i bir etikka tiqilgan kunlarning birida tanish-bilishlardan biri joniga oro kiradi. U roman matnini tezda ko’chirib beradigan stenografistka qiz topib berishini va’da qiladi.

Tabiiyki, adib suyunib ketadi. Anna Grigor`evna Snitkina degan qizni unga tavsiya etishadi. Endigina yigirma yoshni qoralagan qiz yozuvchiga dastlab yoqmaydi. Adib qirq yoshdan allaqachon o’tib ketgan, ikki marta uylangan, buning ustiga kambag’al, kasalmand. Qizga e’tibor ham berib o’tirmaydi. Kechqurun keling, balki ishlab ketarmiz, deydi sovuqqina qilib.

Gimnaziyani tugallaganiga ko’p bo’lmagan qiz dastlabki kunlari ishlari unchalik o’ngidan kelmaganligidan xijolat bo’ladi. Axir, u ro’parasida turgan mashhur bu adibni ko’rishni, u bilan gurunglashishni havas, hatto orzu qilgandi. Ajoyib asarlarini o’qib huzurlangandi, romanlari, qissalari qahramonlari hayoti qizni larzaga solgandi. Endi bo’lsa… O’sha taniqli adib ishga taklif qilib o’tiribdi. Bundan ortiq baxt bormi?! Tabiiyki, qiz dastlab suyunib ketgandi. Ishlash kechqurun — soat sakkizga qoldirilgach esa, negadir ko’ngli biroz g’ash bo’ladi.

Nima bo’lsa bo’lar, deb kech tushishi bilan u yana keladi. Lekin, omadni qarangki, yoshlari o’rtasida katta farq bo’lsa-da, ular tezda til topishadi.

Anna Grigor`evna boy-badavlat bo’lmasa-da xiylagina jahldor bu adibga ko’nikib ham qoladi. Yozuvchining injiqliklari, kasalmandligi ularning inoqlashuviga xalal bermaydi.

Ular bir-birlari bilan apoq-chapoq bo’lib ketadilar. Hatto biri ikkinchisini sal vaqt ko’rmasa turolmaydigan darajada sog’inishardi.

Turgan gapki, stenografistkaga aytib yozdirilgan asar noshir Stellovskiy belgilagan muddatdan oldin — 1866 yil 29 oktyabrda tugallandi. Bunda yoqimtoy qiz Anna Grigor`evnaning ulkan hissasi borligidan ko’z yumib bo’lmas edi.

Ilk muvaffaqiyatdan ruhlangan adib yeng shimarib ishlay boshlaydi: “Jinoyat va jazo” romanining davomini yozishga kirishadi.

Gapning ochig’i, dastlab Anna yozuvchining o’zi o’ylagandek emasligini bilgach vahimaga tushib qoladi. Dostoevskiy oldiga qo’yilgan taomni yog’och qoshiqda tanovul qilar, buning ustiga qo’liga pul tushsa orqa-oldiga qaramasdan xarj qilib yuboraverardi. Go’yo madaniyatdan uzoq odamday tuzukroq kiyinishni ham bilmasligi qizni hayratga soladi. Endi bo’lsa mana shunday odamni bir ko’rishdayoq yoqtirib-sevib qolganiga nima deysiz?

Tavba, mehr-muhabbat qo’yish uchun boshqa tuzukroq — chiroyliroq, yoshroq erkak qurib ketganmidi, deysiz beixtiyor. Fyodor Mixaylovichning faqat mashhur yozuvchiligini aytmasa… Jahli hamisha burnining uchida turadigan, yoshi qirqdan oshib ketgan odamni sevish…

Dostoevskiyga ham oson tutib bo’lmasdi. Ayoli Apolinariya boshqaga turmushga chiqib ketib qolgan, o’gay o’g’lini boqishga majbur. Shu boisdan, bir oqsoch ayolni xizmatkorlikka yollagan edi.  Buning ustiga qashshoqlik balosi ezadi, qarzlari anchagina. Horg’in, hayot azob-uqubatlari ezib qo’ygan, norozi qiyofadagi bu odam Anna Grigor`evnadek yoshgina sohibjamol qizga yoqib qoldi.

Annaga dastlab ellik so’m pul berib, o’sha adibga biroz ishlagin, deya tayinlashgandi. Ammo qiz adibga butunlay bog’lanib, uni ko’rmasa turolmaydigan darajaga yetadi.

1867 yilning 15 fevralida ularning to’ylari bo’lib o’tadi va adib vafot etgunga qadar — 1881 yilgacha birga yashashdi.

Fyodor Mixaylovich qazo qilganida Anna endigina o’ttiz beshga qadam qo’ygandi. Ammo adibdan bir necha farzandlar, o’nlab shoh asarlar qoldi.

Anna Grigor`evna yozuvchining og’ir va uqubatli hayotiga sherik bo’ldi. Yuqorida ta’kidlab o’tganimizdek, avvalo, muhtojlik Dostoevskiyning yelkasidan zil-zambil yuk bo’lib bosib turardi. Ikkinchidan, undagi tutqanoq dardi ancha yillardan beri azob berardi. Buning ustiga, Sibirda surgunlik yillaridagi azob-uqubatlar asorati bezovta qilardi. Bular ham kamlik qilganday, yostiqdoshga yolchimaslik, hadeb umr yo’ldoshni yangilayverish…

Aslini olganda, Dostoevskiyning muchali chayon bo’lib (24 oktyabrdan 22 noyabrgacha tug’ilganlar shu muchalga tegishli), bu davrda dunyoga kelganlarga quyidagicha ta’rif berilgan: «Muchal sohibi juda hissiyotga boy, tashqi ko’rinishidan bosiq bo’lsa-da, jahli tez. Agar uni sevib qolsangiz ko’p qiyinchiliklarga bardosh berishingizga to’g’ri keladi. U hech qachon tuyg’ularini ochiq namoyon qilmaydi. Sizni ko’pchilik oldida izza qilishi mumkin. Shunga bosiqlik bilan chidasangiz baxtga erishasiz. Bu muchal sohibini bir ko’rgan odam hech qachon unutmaydi. “Chayon” kishilarning xotirasida quvnoq va dilkash, yoki jahldor, kamgap odam qiyofasida saqlanib qoladi. Uni hech qachon yengib bo’lmaydi. “Chayon” go’zallik va boylik shaydosi. U hamisha sevib yashaydi…»

Dostoevskiy xarakterida, muchalida ta’riflanganidek, fazilat va qusurlar yo’q emasdi. Lekin Anna Grigor`evnaga uylanganidan keyin serjahlligi biroz yo’qolgandek, hayotidan mamnunlik hissi zimiston ko’nglini charog’on etgandek bo’ldi.

Ammo… Baribir, nima bo’lganida ham o’lim jazosiga mahkum etilgani uning ruhiyatiga qattiq ta’sir etgandi. Aks holda, ijodining asosiy qismini o’lim mavzui egallamagan bo’lardi. “Mas’uma” hikoyasidagi tafsilotlarni, “Jinoyat va jazo” romanidagi Raskolnikov obrazini bir eslang. Ulardagi o’lim dahshati sizni ham vahimaga soladi. Adib o’lim jarayonini, holatini asarlarida erinmasdan, hafsala bilan tasvirlaydiki, demak, yozuvchining o’zi bir vaqtlar o’lim jazosi ijrosini hayajon bilan kutganida ko’nglidan o’tgan adoqsiz, qayg’uli his-tuyg’ular romanlari, qissalari, hikoyalari tasvirida qo’l kelgan. Misol uchun, “Kulgili odamning tushi” hikoyasini o’qisangiz o’lim haqidagi tasavvurlaringiz yanada kengayganini his etasiz. Bir qarashda Dostoevskiy ezmalik qilayotgandek tuyuladi. Diqqat bilan mutolaa qilgan kishi bu so’zamollik emas, balki tafsilotlar, voqealar, obrazlar tadqiqi, o’ziga xos batafsil tasvir uslubi, mavzuni ichdan yoritish, uning tub-tubidagi noma’lum mo»jizalar bilan kitobxonni oshno qilish usuli ekanligiga ishonchi ortadi.

* * *

Dostoevskiyni qiynagan, unga hamisha ruhiy azob beradigan narsa oldingi ayollaridan keladigan xatlar edi. Buni so’nggi umr yo’ldoshi Anna Grigor`evnaning kundaligidagi quyidagi yozuvlardan ham ilg’ab olish qiyin emas. “Ko’p o’tmay xayolimda uyga qaytish va Fedyaning yozuv stolidan topilgan xatni o’qish fikri chaqmoqday “yalt” etdi. (Albatta, erkak kishiga yozilgan maktubni yashirincha o’qish yaxshimas. Ammo, bundan o’zimni saqlashga qurbim yetmadi. Xat S.dan (adibning ikkinchi ayoli Apolinariya Suslovadan — J.X.) edi. Uni o’qiganim sari shunaqa hayajonlanib ketdimki, ochig’i nima qilishni bilmay qoldim. Bir paytlar bog’langan ko’ngillar shafag’i boz yorishayotganday, uning menga nisbatan ishq yulduzi so’nayotganday tuyuldi. Bundan dahshatga tushmay bo’ladimi? Ey xudo, menga bunday baxtiqarolikni ravo ko’rma! Men butkul g’amga botdim”.

Boshqa bir kuni esa Anna Grigor`evna quyidagicha zorlanadi: “Ahvolimiz og’ir va tayanch nuqtani topolmasdan azob va tashvishda yuramiz. Bu nochor ahvoldan chiqishimizga o’zing ko’mak ber, xudoyim. Agar tirikchiligimiz ko’ngildagidek, pulimiz yetarli bo’lganida edi, o’rtamizdagi muhabbat haqqi, dunyoda bizdan baxtliroq kishilar bo’lmasdi. Uyga qaytganimga yarim soatlar bo’lgandi, qovog’idan qor yog’ib Fedya kirib keldi. Choyga o’tirganimizda menga atayin stolni surib qo’yayapsan, deya gina qildi”.

Dostoevskiyning ayoli o’z kundaliklarida adibning injiqliklari, qo’rs va tajang bo’lib yurgan kunlari haqida ham batafsil yozishni unutmagan: “… uyqum qochib, o’zimni qo’lga ololmay turganimda xirillashidan birdan Fedyani tutqanoq tutayotganini sezib qoldim. Ochig’i, xudo ohimni eshitgan ko’rinadi. Sonechka yo Misha (tug’ilishi kutilayotgan farzandlarimizni u shunday atamoqchi) hozircha tutqanoqdan biror-bir zarar ko’rganicha yo’q. Ko’p sinadim. Tutqanoq oldidan uyqum qochgan yo uxlolmayotgan bo’laman, bunaqada qo’rqish, dovdirash yaramaydi. Ishqilib, bolamizning to’rt muchasi tugal bo’lsin-da.

Shu lahzadayoq to’shagimdan uchib turib, shamni yoqdim va uning oldiga bordim. Menimcha, bu safargi tutqanog’i kuchli bo’lgan, u holsiz, hatto kuchsizgina ihrab qo’yardi. YO rabbim, uning shu lahzadagi qiyofasiga boqsangiz edi. Azobdan burishgan yuzini ko’rib kapalagim uchib ketdi. U go’yo to’ngib qolganday, ayniqsa, burni ko’karib yotardi. O’lib qoldi-yov, deb o’yladim. Bundan meni dahshat bosdi”.

Eru xotin o’rtasidagi bunday dahshatli holatlar ularning hayotini “bezagan”, ko’ngil uylarini obod qilgan, deb o’ylaysizmi? Bu voqealar ortida qanchalik ruhiy ezilishlar, dilxiraliklar… Ammo bularning birortasi Anna Grigor`evna bilan Fyodor Dostoevskiy o’rtasidagi buyuk muhabbatga rahna sololmadi. Ular umr bo’yi bir-birlariga sadoqatli, mehr-oqibatli bo’lishdi, birgalikda kechirishgan o’n to’rt-o’n besh yillik hayot sevgining qudratini namoyon etdi. O’limidan to’rt yil avval Peterburg Fanlar akademiyasining muxbir a’zoligiga saylangan Fyodor Mixaylovich rus adabiyotida Lev Tolstoy bilan deyarli teng tilga olinadi.

Darvoqe, bu ikki ulug’ adib hayotlarida qanday tafovutlar bo’lgani haqida eshitganmisiz?

Lev Nikolaevich boylikdan, mol-dunyodan qisilmaganini yaxshi bilasiz. Hatto qashshoqlarga mulklarini tarqatib berganidan xabaringiz bor. Fyodor Mixaylovich esa, butun umr kambag’allik azobini tortgan. Doim odamlardan qarz olib, ulardan qutulish payida bo’lgan. Lev Nikolaevich esa, Sof`ya Andreevnaning yozishicha, oilasi uchun aytarli tashvish chekmagan, kuch sarflab bir narsa qilmagan.

Hayotining so’nggi yillarida Dostoevskiy umr yo’ldoshi Anna Grigor`evnadan minnatdor bo’lib so’zlaydi. Lev Nikolaevich esa ayoli Sof`ya Andreevnadan zorlanib gapiradi. Bular oilaviy hayotda ikki buyuk yozuvchi ikki olam bo’lganligini ko’rsatadi. Ivan Voliginning “Dostoevskiyning so’nggi yillari” kitobida bu haqida batafsil fikr yuritilgan. Hatto shunday xulosaga kelish mumkinki, Lev Tolstoy oilani birinchi o’ringa qo’ymagan, vaqtini va kuch-quvvatini ijodga bag’ishlagan. Dostoevskiy ham butun umrini ijodga sarf etgani holda, asarlaridan kun kechirish uchun ham foydalanishga majbur bo’lgan, ijod qilib pul topishga intilgan.

Shaxsiy kutubxonamda bundan qirq bir yil oldin nashr qilingan “Xo’rlangan va haqoratlanganlar” romani (Habiba Ziyoxonova tarjimasi) saqlanadi. “Telba” va “Jinoyat va jazo” kitoblari ham turli yillarda bosilib chiqdi. Negadir Olim Otaxonov ulug’ yozuvchining “O’lik uydan maktublar” romanini to’liq tarjima qilmadi. Tohir Malik, Nurbek kabi tarjimonlar ham bu borada ancha ish qilishdi. Ibrohim G’afurovning mashaqqatli mehnati tufayli buyuk yozuvchining bir necha asari o’zbek tilida bosilib chiqdi. Ammo Dostoevskiydek buyuk adib adabiy merosining, ehtimol, o’ndan bir qismigina tarjima qilinib o’zbek o’quvchilariga taqdim etilgani unchalik maqtanadigan hol emasdir. “Iblislar”, “Xilvatdan maktublar”, “Netochka Nezvanova”, “Amakining tushi”, “Bechora kishilar”, “Stepanchikova qishlog’i va uning fuqarolari” singari o’nlab asarlari, “Kundaligi”, “Xatlar”i, “Hikoyalar” kitobi o’zbek tilida chiqsa, deb orzu qilamiz.

Shu o’rinda dunyoning genial adiblaridan atigi ikkitasining so’zlariga e’tibor qaratsak. Mana, G.Markesning fikri: “O’z oldingga yuksak namunalarga tenglashish vazifasini qo’yib yozishing lozim. Men uchun ana shunday namunalar Sofokl, Dostoevskiy”. CH.Aytmatov fikri: “Tolstoy va Dostoevskiy haqiqiy klassiklardir”.

Hech shubhasiz, Shekspir, Tolstoy singari Dostoevskiy ham jahon adabiyotining cho’qqilaridan biri sanaladi. Uning sermashaqqat hayoti biz uchun qanchalik qiziqarli bo’lsa, sermahsul ijodi undan ham ahamiyatli va qadrlidir.

Dostoevskiy asarlari insonni yashashga o’rgatadi, xatolardan saboq chiqarishga undaydi. Inson qudrati va fojiasi haqidagi g’amgin qo’shiq kabi yangraydigan bu bebaho durdonalar hali asrlar osha odamlarga naf keltirishiga ishonging keladi.

Manba: «O’zbekiston adabiyoti va san’ati» gazetasining 2007 yil 42-soni