Ниҳоят, мен бу саодат юртининг одамларини кўриб, улар билам танишдим. Улар ҳузуримга ўзлари келдилар, атрофимки ўраб олиб, юз-кўзимдан ўпдилар. Қуёш болалари, ўз қуёшининг болалари, — о, улар қандай гўзал эди! Мен ўз еримизда инсон сиймосида бу қадар гўзалликни ҳеч қачон кўрган эмасман.

Фёдор Достоевский
АЛОМАТ ОДАМНИНГ ТУШИ

   Фёдор Достоевский (1821-1881) — рус ёзувчиси. Ижодий фаолияти 1844 йилда бошланган. Биринчи романи — «Бечора одамлар»да (1846) хўрланган, ижтимоий адолатсизликка дучор бўлган «кичкина одамлар»нинг қисмати ҳикоя қилинган. «Қиёфадош» (1846), «Оқ тунлар» (1848) қиссалари ҳам ижтимоий мавзуда.Н. Добролюбов, В. Белинский каби демократ зиёлиларнинг инқилобий ғояларига маҳлиё бўлиб қолган Достоевский 1847 йилдан рус инқилобчиси ва хаёлий сотсиалисти М.В. Петрашевский тўгарагига фаол қатнашиб, хаёлий сотсиализм ғоясини қўллаб-қувватлайди. Мазкур тўгаракда қатнашиб, мавжуд давлат тузумини куч ишлатиб ўзгартиришга ҳаракат қилгани учун Достоевский ўлим жазосига ҳукм қилинади (1849). Нуфузли давлат ва жамоат арбобларининг аралашувидан сўнг, подшо Александр II ўлим жазосини 4 йиллик каторга сургуни билан алмаштиради. Ёзувчи Омск каторга қамоқхонасида (1850—54) ва Семипалатинскда интизомий ҳарбий хизматда бўлди (1854—59). 1859 йилдан Петербургда Узоқ муддатли тутқунлик ва сургун Достоевский ижодида ўз ифодасини топади, тушкунлик устувор мавзуга айланади. «Степанчиков қишлоғи ва унинг аҳолиси» (1859), «Хўрланганлар ва ҳақоратланганлар» (1861), «Ўлик хонадондан мактублар» (1861—62) асарлари жаҳолат ботқоғига ботиб, инсоний қиёфасини йўқотган руслар ҳаётига бағишланган.Достоевский М.М. Достоевский (акаси) билан ҳамкорликда «Время» (1861—63), «Эпоха» (1864—65) журналларини нашр этади. Буларда Россиядаги крепостнойлик тартиби, аслзода (дворян)ларнинг маънавий-ахлоқий тубанлиги, меҳнаткашлар шафқатсиз эксплуатация қилинишини фош этишдан ташқари, миллатчилик, буюк давлатчилик (шовинизм) ғоялари, хусусан, чор Россияси томонидан Туркистоннинг забт этилиши тарғиб қилинади. «Биз Европага бостириб борсак, улар бизни варварлар сифатида қарши олади, Осиёда эса бизни маданиятли миллат каби кутиб олишади», деб, Кауфман, Скобелев цингари ҳарбийлар Туркистонни босиб олишга даъват этилади. «Жиноят ва жазо» (1866), «Телба» (1868) романларида рус халқининг маънавий муаммолари бадиий бўёқларда яққол акс эттирилган. «Жинлар» (1871—72), «Ўсмир» (1875) романларида эса рус «оқсуяклари» табақаси, амалдорлари орасида маънавий қашшоқлик, амалпарастлик, очкўзлик ва худбинлик каби иллатлар чуқур илдиз отгани кўрсатилган, ички-миллий муаммоларни бошқа бир халқ ҳисобига ҳал этиб бўлмаслиги эътироф этилган. «Оға-ини Карамазовлар» (1879—80) романида жамият ва шахс ўртасидаги чуқур зиддият, руҳий инқироз ва фожиа ўз ифодасини топган.Достоевский ижоди, гарчи зиддиятли бўлсада, рус ва жаҳон адабиётига катта таъсир кўрсатган. Достоевский 19-асрдаги реалистик роман жанрини янги ўзига хос томонлар билан бойитди. Адиб тўлақонли бадиий образларда нафақат воқеалар оқимини, инсонлар тақдирини, қалб курашини, балки жамият маънавий ҳаётидаги фожиавий конфликтларни ҳам бера олди. Ўзининг интеллектуал романларида фикрларнинг кескин курашини, ғоя ва дунёқарашнинг фожиавий тўқнашувини маҳорат билан тасвирлади. Достоевский романлари вазмин тасвир услуби эмас, аксинча, соф драматик жанрларга хос кескинлиги ва лиро-публитсистик пафоси билан ажралади.Достоевскийнинг «Жиноят ва жазо», «Телба» ва бошқа асарлари Иброҳим Ғафуров томонидан ўзбек тилига таржима қилинган.

О, барча нарса худди ўзимиздагидек, аммо ҳамма ерда аллақандай байрам ва ниҳоят эришишга муваффақ бўлинган буюк эзгу, тантана нашъаси барқ уриб турар эди. Латиф зумрад денгиз соҳилга оҳиста талпиниб, уни яққол, аён, қарийб бир онгли меҳр билан ўпарди. Бўйдор, ажиб дарахтлар бор кўркини тўкиб турар, уларнинг сон-саноқсиз япроқлари эса, ишонч билан айтаманки, мени маъсум, осойишта шивирлари билан қутлаб, қандайдир муҳаббат сўзларини изҳор этмоқда эдилар. Чамандаги хушбўй гуллар алвон товланмоқда. Осмонда гала-гала бўлиб учиб юрган қушлар мендан ҳайиқмай, елкам ва қўлларимга қўнар, ўйноқи, латиф қанотлари билан мени уриб-уриб қўяр эдилар. Ниҳоят, мен бу саодат юртининг одамларини кўриб, улар билан танишдим. Улар ҳузуримга ўзлари келдилар, атрофимни ўраб олиб, юз-кўзимдан ўпдилар. Қуёш болалари, ўз қуёшининг болалари, — о, улар қандай гўзал эди! Мен ўз еримизда инсон сиймосида бу қадар гўзалликни ҳеч қачон кўрган эмасман. Эҳтимолки, болаларимизнинг, уларнинг сабий гўдаклик йилларида бу гўзалликнинг йироқ, шунда ҳам заиф аксини топсак ажаб эмас. Бу бахтиёр одамларнинг кўзларида нур чақнарди. Уларнинг чеҳраларида ақл-заковат, аллақандай осудалик чулғаб олган шуур барқ урар, аммо бу чеҳралар хуррам, бу одамларнинг сўзлари ва овозларида болаларга хос қувонч янграр эди.

О, мен уларнинг чеҳраларига нигоҳ ташлаган илк ондаёқ ҳамма нарсани дарҳол пайқаб олдим! Бу замин гуноҳлардан пок, унда гуноҳ қилмаган одамлар яшар, бутун башариятнинг ривоятига кўра, бизнинг гуноҳ қилган аждодларимиз яшаган жаннатдагидек яшар, тафовути шундагина эдики, бу ернинг замини бир текисда жаннат эди. Хуррам қаҳқаҳа отаётган бу одамлар атрофимда парвона бўлиб, мени эркалатардилар, улар мени ўз уйларига олиб кетдилар, ҳар қайсиси ҳам менга таскин бергиси келарди. О, улар мендан ҳеч нарсани суриштирмас, ҳамма нарсадан аллақачон воқифдек эдилар, менга шундай туюлди, улар менинг чеҳрамдаги изтиробга тезроқ барҳам беришни истар эдилар.

* * *

Биласизми, қайта айтаман: майли бу туш бўлган бўлса бўлақолсин! Аммо бу маъсум ва ажойиб одамларнинг меҳр-муҳаббат туйғуси қалбимда абадий қолди, ҳис қилиб турибманки, уларнинг меҳр-муҳаббати ҳозир ҳам ўша томондан менга ҳамон ёғилмоқда. Мен уларни кўзим билан кўрдим, уларнинг мавжудлигини идрок этиб, қаноат ҳосил қилдим, уларни севиб қолдим, кейинчалик улар учун дард чекдим. О, ҳатто ўша ондаёқ кўп жиҳатлардан уларнинг дилидагини мутлақо пайқаёлмаслигимни дарҳол тушундим; мендек бир замонавий рус тараққийпарвари била туриб, бизнинг фанимиздек фанга эга эмасликларининг сабабини тушунолмади. Аммо тез орада пайқадимки, уларнинг билимлари бизнинг ердагига қараганда бошқачароқ, зеҳн-идрокдан озиқланар экан, мадад олар экан, уларнинг ҳавас-иштиёқлари ҳам мутлақо бошқача экан. Улар ҳеч нарса истамас, хотиржам эдилар, улар ҳаётни биз билиб олишга интилганимиздек, идрок этишга интилмас эдилар, чунки уларнинг ҳаёти тўкис эди. Аммо уларнинг билими бизнинг фанимиздан кўра чуқурроқ ва юксакроқ эди; чунки бизнинг фанимиз ҳаётнинг маъносини тушунтириш йўлларини қидиради, бошқаларни яшашга ўргатиш учун уни идрок этишга интилади; улар эса қандай яшашлари кераклигини фансиз ҳам билардилар, мен буни тушундиму аммо билимларини пайқай олмадим. Улар менга дарахтларини кўрсатишди, уларнинг ўз дарахтларига нечоғли меҳр билан қарашларини ҳам тушуниб етолмадим: гўё улар ўзларига ўхшаган жон эгалари билан сўзлашаётгандек эдилар.

Биласизми, борди-ю, улар ўша дарахтлар билан сўзлашдилар, десам ҳам хато бўлмас! Ҳа, булар улар билан тил топишган, аминманки, дарахтлар ҳам буларни тушуниб турар эди. Улар бутун табиатга — жониворларга ҳам шундай қарар, жониворлар эса улар билан ийиб кетиб, уларга оқибат кўрсатар эдилар. Улар менга юлдузларни кўрсатиб, булар борасида шундай нарсаларни айтдиларки, буни тушуна олмадим, аммо аминманки улар фалак юлдузлари билан нималардир орқали мулоқотда бўлар эдилар, ақлим етмайди-ю, аммо қандайдир бир жонли алоқа йўли билан бўлса керак. О, бу одамлар мен уларни тушуниб олишим учун уринмас, улар мени бусиз ҳам севар эдилар, аммо мен эса улар мени ҳеч қачон тушуна олмасликларини билардим, шунинг учун ҳам уларга ўзимизнинг ер ҳақида қарийб гапирмасдим. Мен фақат улар яшаётган замин тупроғини ўпардим, сўз билан изҳор қилмай уларнинг ўзларини ардоқлардим, улар буни аён кўриб ўзларини ардоқлашимга йўл қўяр, ардоқлаётганимдан хижил бўлмас, чунки ўзлари ҳам чексиз меҳр билан севар эдилар. Баъзан уларнинг ҳам менга нисбатан қандай меҳр-оқибат кўрсатишларини қалбимда қувонч билан ҳис этганда кўзда ёш билан уларнинг оёқларини ўпарканман, улар мен учун изтироб чекмас эдилар.

Гоҳо мен ҳайрат билан ўзимдан сўраб қолардим: нечук улар мендек одамни шу вақтгача сира ҳам таҳқирламайдилар, мендек бир одамнинг дилида бирон марта ҳам рашк ва ҳасад уйғотмайдилар! Кўп марталаб ўзимдан сўрадимки, мендек бир мақтанчоқ ва ёлғончи уларнинг хаёлларига хам келмаган билимлар ҳақида нима учун гапириб бермадим. Уларга бўлган меҳр-оқибатим ҳурмати, уларни ақалли таажублантиргим келмади? Улар болалардек шўх ва хушчақчақ эдилар. Улар ўзларининг ажойиб ўрмон ва тўқайларига кечиб юрар, ажойиб қўшиқларнни куйлар, ўз дарахтларининг мевалари бўлган ноз-неъматлар билан, ўрмонларининт асаллари ва меҳрибон жониворларининг сути билан озиқланар эдилар. Озиқ-овқат ва кийим-кечак топиш учун улар унча-мунчага машаққатсиз меҳнат қилар эдилар. Уларда ҳам ишқ-муҳаббат бор. Фарзанд кўрар эдилар, аммо мен уларда ҳеч қачон ваҳшиёна нафс иштиёқини кўрмадим; бизнинг ерда эса ҳамма ва ҳар бир кимса бунга гирифтор, бу нарса инсониятимизнинг деярли барча гуноҳлари учун бирдан бир манба бўлиб хизмат қилади. Болалар туғилганда, булар ҳузур-халоватимизнинг янги иштирокчилари, деб қувонар эдилар. Уларнинг орасида низо ва ғайирликдан асар йўқ, бу нарсаларнинг нималигини ҳатто билмас ҳам эдилар. Уларнинг болалари ҳамманинг боласи, чунки ҳаммалари ягона бир оилани ташкил қилар эдилар. Уларда касал деган нарса мутлақо йўқ, зотан ўлимгина бор; қариялари видолашгани тўпланган одамлар қуршовида, жилмайган чеҳра билан уларга омонлик тилаб, уйқуга кетаётгандек жон берар, тўпланганлар ҳам уларни хушнуд чеҳра билан кузатиб қолар эдилар. Мен бу ҳолларда йиғи-сиғи, алам-ситамни кўрмадим, аксинча, завқ-шавқ, осуда, самимий, яққол завқ-шавқ барқ урган меҳр-муҳаббат ҳукм сурар эди. Марҳум зотлар билан ҳатто уларнинг ўлимларидан кейин ҳам мулоқотда бўлар эканлар, ҳаётликларидаги иноқликларига ўлим ҳам айрилиқ сололмас экан, деб ўйлаш мумкин эди. Улардан мангу ҳаёт ҳақида сўраб қолсам, гапимга тушуниб етмас эдилар, афтидан мангу ҳаётга бўлган эътиқодлари шу қадар қатъий эдики, бу ҳақда уларда савол туғилиши мумкин эмас эди. Уларнинг ибодатхоналари йўқ, аммо уларда Бутун коинот билан аллақандай муҳим, жонли ва узлуксиз мулоқот ҳукм сурарди. Уларда диний эътиқод йўқ, ер юзидаги ҳузур-ҳаловатимиз ердаги табиат имкони доирасидан чекига етса, ҳаётларимиз ҳам, ўлганларимиз ҳам Бутун коинот билан бундан ҳам зўрроқ мулоқотда бўлишга эришамиз, деган қатъий ишончлари бор. Бу дақиқани улар қувонч билан кутар, аммо ошиқмас, муштоқ бўлмас, аксинча, уни дилдан яқин ҳис қилар, бу ҳисларидан бир-бирларини воқиф этар эдилар. Кечқурунлари ётар олдидан улар ялпи ва маҳзун хониш қилишни хуш кўрар эдилар. Бу тароналарда улар интиҳосига етган кун ато этган барча туйғуларни изҳор қилар, бу кунни муборакбод қилиб, у билан видолашар эдилар. Улар табиатни, еру заминни, денгизларни, ўрмонларни қутлар эдилар. Улар бир-бирлари ҳақида қўшиқлар тўқишар, бир-бирларини ёш болалардек мақтар эдилар, бу энг оддий қўшиқлар бўлиб, аммо қалблардан отилиб чиқиб, қалбларга қуйилар эди. Қўшиқлардагина эмас, бутун умрларини бир-бирларига меҳр изҳор қилиб ўтказаётгандек эдилар. Бу барчага хос, умум кўпчиликка хос аллақандай бир-бирини севиш туйғуси эди. Баъзи бир тантанавор ва завқбахш қўшиқларга мен мутлақо тушунмас эдим. Сўзларини тушунсам ҳам ҳеч қачон тўла-тўкис мазмунини идрок этолмасдим. Бунга мутлақо ақлим етмас, аммо қалбимни тобора мислсиз бир йўсинда эгаллаб борар эди. Мен уларга кўпинча шуларнинг ҳаммасини аллақачонлар олдиндан ҳис қилганман, баъзан чидаб бўлмас даражада ғуссага етиб борадиган ҳасрат туғдирувчи бизнинг еримиздалигимиздаёқ бу барча қувонч ва шон-шуҳратдан баҳраманд бўлганман, мен сизларнинг барчаларингизни ва донг-шуҳратларингизни қалбимнинг тушларида, шууримнинг орзуларида ҳис қилганман, еримизда мен кўпинча ботаётган Қуёшга қараб кўзёшимни тиёлмасдим, дердим…

Бизнинг еримизнинг одамларига бўлган нафратимда ҳамиша ҳасрат сезилиб туради: нега мен улардан севмай туриб нафратланолмайман, нега мен уларни кечиролмайман, уларга бўлган меҳр-муҳаббатимга ҳасрат омухта: нега мен уларни нафратланолмай туриб, севолмайман, дердим. Улар менинг сўзларимни тинглардилар, аммо гапираётган нарсаларимни тасаввур қилолмаётганларини кўриб турардим, лекин уларга бу ҳақда гапирганимдан ўкинмасдим: билардимки, тарк этиб келганларим ҳақида қандай дарду ҳасрат чекаётганимни тўла-тўкис пайқаб турибдилар. Ҳа, улар менга меҳр-муҳаббат барқ урган маъсум нигоҳ билан боқарканлар, ўз қалбим ҳам уларнинг қалбларидек маъсум ва ҳаққоний бўлиб бораётганини ҳис этарканман, дилларидагини тушунмаётганимга ўкинмасдим. Завқи-шавқимдан теримга сиғмай, ун чиқармай улар учун илтижо қилардим.

Майли, бу туш бўлсин, буларнинг ҳаммаси содир бўлмаган бўлиши мумкин эмас. Биласизми, мен сизга бир сирни айтаман; эҳтимолки, буларнинг ҳаммаси мутлақо туш эмасдир!

Ваҳоб Рўзиматов таржимаси

  O, barcha narsa xuddi o’zimizdagidek, ammo hamma yerda allaqanday bayram va nihoyat erishishga muvaffaq bo’lingan buyuk ezgu, tantana nash’asi barq urib turar edi. Latif zumrad dengiz sohilga ohista talpinib, uni yaqqol, ayon, qariyb bir ongli mehr bilan o’pardi.

Fyodor Dostoevskiy
ALOMAT ODAMNING TUSHI

Fyodor Dostoyevskiy (1821-1881) — rus yozuvchisi. Ijodiy faoliyati 1844 yilda boshlangan. Birinchi romani — “Bechora odamlar”da (1846) xo‘rlangan, ijtimoiy adolatsizlikka duchor bo‘lgan “kichkina odamlar”ning qismati hikoya qilingan. “Qiyofadosh” (1846), “Oq tunlar” (1848) qissalari ham ijtimoiy mavzuda.N. Dobrolyubov, V. Belinskiy kabi demokrat ziyolilarning inqilobiy g‘oyalariga mahliyo bo‘lib qolgan Dostoyevskiy 1847 yildan rus inqilobchisi va xayoliy sotsialisti M.V. Petrashevskiy to‘garagiga faol qatnashib, xayoliy sotsializm g‘oyasini qo‘llab-quvvatlaydi. Mazkur to‘garakda qatnashib, mavjud davlat tuzumini kuch ishlatib o‘zgartirishga harakat qilgani uchun Dostoyevskiy o‘lim jazosiga hukm qilinadi (1849). Nufuzli davlat va jamoat arboblarining aralashuvidan so‘ng, podsho Aleksandr II o‘lim jazosini 4 yillik katorga surguni bilan almashtiradi. Yozuvchi Omsk katorga qamoqxonasida (1850—54) va Semipalatinskda intizomiy harbiy xizmatda bo‘ldi (1854—59). 1859 yildan Peterburgda Uzoq muddatli tutqunlik va surgun Dostoyevskiy ijodida o‘z ifodasini topadi, tushkunlik ustuvor mavzuga aylanadi. “Stepanchikov qishlog‘i va uning aholisi” (1859), “Xo‘rlanganlar va haqoratlanganlar” (1861), “O‘lik xonadondan maktublar” (1861—62) asarlari jaholat botqog‘iga botib, insoniy qiyofasini yo‘qotgan ruslar hayotiga bag‘ishlangan.Dostoyevskiy M.M. Dostoyevskiy (akasi) bilan hamkorlikda “Vremya” (1861—63), “Epoxa” (1864—65) jurnallarini nashr etadi. Bularda Rossiyadagi krepostnoylik tartibi, aslzoda (dvoryan)larning ma’naviy-axloqiy tubanligi, mehnatkashlar shafqatsiz ekspluatatsiya qilinishini fosh etishdan tashqari, millatchilik, buyuk davlatchilik (shovinizm) g‘oyalari, xususan, chor Rossiyasi tomonidan Turkistonning zabt etilishi targ‘ib qilinadi. “Biz Yevropaga bostirib borsak, ular bizni varvarlar sifatida qarshi oladi, Osiyoda esa bizni madaniyatli millat kabi kutib olishadi”, deb, Kaufman, Skobelev singari harbiylar Turkistonni bosib olishga da’vat etiladi. “Jinoyat va jazo” (1866), “Telba” (1868) romanlarida rus xalqining ma’naviy muammolari badiiy bo‘yoqlarda yaqqol aks ettirilgan. “Jinlar” (1871—72), “O‘smir” (1875) romanlarida esa rus “oqsuyaklari” tabaqasi, amaldorlari orasida ma’naviy qashshoqlik, amalparastlik, ochko‘zlik va xudbinlik kabi illatlar chuqur ildiz otgani ko‘rsatilgan, ichki-milliy muammolarni boshqa bir xalq hisobiga hal etib bo‘lmasligi e’tirof etilgan. “Og‘a-ini Karamazovlar” (1879—80) romanida jamiyat va shaxs o‘rtasidagi chuqur ziddiyat, ruhiy inqiroz va fojia o‘z ifodasini topgan.Dostoyevskiy ijodi, garchi ziddiyatli bo‘lsada, rus va jahon adabiyotiga katta ta’sir ko‘rsatgan. Dostoyevskiy 19-asrdagi realistik roman janrini yangi o‘ziga xos tomonlar bilan boyitdi. Adib to‘laqonli badiiy obrazlarda nafaqat voqealar oqimini, insonlar taqdirini, qalb kurashini, balki jamiyat ma’naviy hayotidagi fojiaviy konfliktlarni ham bera oldi. O‘zining intellektual romanlarida fikrlarning keskin kurashini, g‘oya va dunyoqarashning fojiaviy to‘qnashuvini mahorat bilan tasvirladi. Dostoyevskiy romanlari vazmin tasvir uslubi emas, aksincha, sof dramatik janrlarga xos keskinligi va liro-publitsistik pafosi bilan ajraladi.Dostoyevskiyning “Jinoyat va jazo”, “Telba” va boshqa asarlari Ibrohim G‘afurov tomonidan o‘zbek tiliga tarjima qilingan.

O, barcha narsa xuddi o’zimizdagidek, ammo hamma yerda allaqanday bayram va nihoyat erishishga muvaffaq bo’lingan buyuk ezgu, tantana nash’asi barq urib turar edi. Latif zumrad dengiz sohilga ohista talpinib, uni yaqqol, ayon, qariyb bir ongli mehr bilan o’pardi. Bo’ydor, ajib daraxtlar bor ko’rkini to’kib turar, ularning son-sanoqsiz yaproqlari esa, ishonch bilan aytamanki, meni ma’sum, osoyishta shivirlari bilan qutlab, qandaydir muhabbat so’zlarini izhor etmoqda edilar. Chamandagi xushbo’y gullar alvon tovlanmoqda. Osmonda gala-gala bo’lib uchib yurgan qushlar mendan hayiqmay, yelkam va qo’llarimga qo’nar, o’ynoqi, latif qanotlari bilan meni urib-urib qo’yar edilar. Nihoyat, men bu saodat yurtining odamlarini ko’rib, ular bilan tanishdim. Ular huzurimga o’zlari keldilar, atrofimni o’rab olib, yuz-ko’zimdan o’pdilar. Quyosh bolalari, o’z quyoshining bolalari, — o, ular qanday go’zal edi! Men o’z yerimizda inson siymosida bu qadar go’zallikni hech qachon ko’rgan emasman. Ehtimolki, bolalarimizning, ularning sabiy go’daklik yillarida bu go’zallikning yiroq, shunda ham zaif aksini topsak ajab emas. Bu baxtiyor odamlarning ko’zlarida nur chaqnardi. Ularning chehralarida aql-zakovat, allaqanday osudalik chulg’ab olgan shuur barq urar, ammo bu chehralar xurram, bu odamlarning so’zlari va ovozlarida bolalarga xos quvonch yangrar edi.

O, men ularning chehralariga nigoh tashlagan ilk ondayoq hamma narsani darhol payqab oldim! Bu zamin gunohlardan pok, unda gunoh qilmagan odamlar yashar, butun bashariyatning rivoyatiga ko’ra, bizning gunoh qilgan ajdodlarimiz yashagan jannatdagidek yashar, tafovuti shundagina ediki, bu yerning zamini bir tekisda jannat edi. Xurram qahqaha otayotgan bu odamlar atrofimda parvona bo’lib, meni erkalatardilar, ular meni o’z uylariga olib ketdilar, har qaysisi ham menga taskin bergisi kelardi. O, ular mendan hech narsani surishtirmas, hamma narsadan allaqachon voqifdek edilar, menga shunday tuyuldi, ular mening chehramdagi iztirobga tezroq barham berishni istar edilar.

* * *

Bilasizmi, qayta aytaman: mayli bu tush bo’lgan bo’lsa bo’laqolsin! Ammo bu ma’sum va ajoyib odamlarning mehr-muhabbat tuyg’usi qalbimda abadiy qoldi, his qilib turibmanki, ularning mehr-muhabbati hozir ham o’sha tomondan menga hamon yog’ilmoqda. Men ularni ko’zim bilan ko’rdim, ularning mavjudligini idrok etib, qanoat hosil qildim, ularni sevib qoldim, keyinchalik ular uchun dard chekdim. O, hatto o’sha ondayoq ko’p jihatlardan ularning dilidagini mutlaqo payqayolmasligimni darhol tushundim; mendek bir zamonaviy rus taraqqiyparvari bila turib, bizning fanimizdek fanga ega emasliklarining sababini tushunolmadi. Ammo tez orada payqadimki, ularning bilimlari bizning yerdagiga qaraganda boshqacharoq, zehn-idrokdan oziqlanar ekan, madad olar ekan, ularning havas-ishtiyoqlari ham mutlaqo boshqacha ekan. Ular hech narsa istamas, xotirjam edilar, ular hayotni biz bilib olishga intilganimizdek, idrok etishga intilmas edilar, chunki ularning hayoti to’kis edi. Ammo ularning bilimi bizning fanimizdan ko’ra chuqurroq va yuksakroq edi; chunki bizning fanimiz hayotning ma’nosini tushuntirish yo’llarini qidiradi, boshqalarni yashashga o’rgatish uchun uni idrok etishga intiladi; ular esa qanday yashashlari kerakligini fansiz ham bilardilar, men buni tushundimu ammo bilimlarini payqay olmadim. Ular menga daraxtlarini ko’rsatishdi, ularning o’z daraxtlariga nechog’li mehr bilan qarashlarini ham tushunib yetolmadim: go’yo ular o’zlariga o’xshagan jon egalari bilan so’zlashayotgandek edilar.

Bilasizmi, bordi-yu, ular o’sha daraxtlar bilan so’zlashdilar, desam ham xato bo’lmas! Ha, bular ular bilan til topishgan, aminmanki, daraxtlar ham bularni tushunib turar edi. Ular butun tabiatga — jonivorlarga ham shunday qarar, jonivorlar esa ular bilan iyib ketib, ularga oqibat ko’rsatar edilar. Ular menga yulduzlarni ko’rsatib, bular borasida shunday narsalarni aytdilarki, buni tushuna olmadim, ammo aminmanki ular falak yulduzlari bilan nimalardir orqali muloqotda bo’lar edilar, aqlim yetmaydi-yu, ammo qandaydir bir jonli aloqa yo’li bilan bo’lsa kerak. O, bu odamlar men ularni tushunib olishim uchun urinmas, ular meni busiz ham sevar edilar, ammo men esa ular meni hech qachon tushuna olmasliklarini bilardim, shuning uchun ham ularga o’zimizning yer haqida qariyb gapirmasdim. Men faqat ular yashayotgan zamin tuprog’ini o’pardim, so’z bilan izhor qilmay ularning o’zlarini ardoqlardim, ular buni ayon ko’rib o’zlarini ardoqlashimga yo’l qo’yar, ardoqlayotganimdan xijil bo’lmas, chunki o’zlari ham cheksiz mehr bilan sevar edilar. Ba’zan ularning ham menga nisbatan qanday mehr-oqibat ko’rsatishlarini qalbimda quvonch bilan his etganda ko’zda yosh bilan ularning oyoqlarini o’parkanman, ular men uchun iztirob chekmas edilar.

Goho men hayrat bilan o’zimdan so’rab qolardim: nechuk ular mendek odamni shu vaqtgacha sira ham tahqirlamaydilar, mendek bir odamning dilida biron marta ham rashk va hasad uyg’otmaydilar! Ko’p martalab o’zimdan so’radimki, mendek bir maqtanchoq va yolg’onchi ularning xayollariga xam kelmagan bilimlar haqida nima uchun gapirib bermadim. Ularga bo’lgan mehr-oqibatim hurmati, ularni aqalli taajublantirgim kelmadi? Ular bolalardek sho’x va xushchaqchaq edilar. Ular o’zlarining ajoyib o’rmon va to’qaylariga kechib yurar, ajoyib qo’shiqlarnni kuylar, o’z daraxtlarining mevalari bo’lgan noz-ne’matlar bilan, o’rmonlarinint asallari va mehribon jonivorlarining suti bilan oziqlanar edilar. Oziq-ovqat va kiyim-kechak topish uchun ular uncha-munchaga mashaqqatsiz mehnat qilar edilar. Ularda ham ishq-muhabbat bor. Farzand ko’rar edilar, ammo men ularda hech qachon vahshiyona nafs ishtiyoqini ko’rmadim; bizning yerda esa hamma va har bir kimsa bunga giriftor, bu narsa insoniyatimizning deyarli barcha gunohlari uchun birdan bir manba bo’lib xizmat qiladi. Bolalar tug’ilganda, bular huzur-xalovatimizning yangi ishtirokchilari, deb quvonar edilar. Ularning orasida nizo va g’ayirlikdan asar yo’q, bu narsalarning nimaligini hatto bilmas ham edilar. Ularning bolalari hammaning bolasi, chunki hammalari yagona bir oilani tashkil qilar edilar. Ularda kasal degan narsa mutlaqo yo’q, zotan o’limgina bor; qariyalari vidolashgani to’plangan odamlar qurshovida, jilmaygan chehra bilan ularga omonlik tilab, uyquga ketayotgandek jon berar, to’planganlar ham ularni xushnud chehra bilan kuzatib qolar edilar. Men bu hollarda yig’i-sig’i, alam-sitamni ko’rmadim, aksincha, zavq-shavq, osuda, samimiy, yaqqol zavq-shavq barq urgan mehr-muhabbat hukm surar edi. Marhum zotlar bilan hatto ularning o’limlaridan keyin ham muloqotda bo’lar ekanlar, hayotliklaridagi inoqliklariga o’lim ham ayriliq sololmas ekan, deb o’ylash mumkin edi. Ulardan mangu hayot haqida so’rab qolsam, gapimga tushunib yetmas edilar, aftidan mangu hayotga bo’lgan e’tiqodlari shu qadar qat’iy ediki, bu haqda ularda savol tug’ilishi mumkin emas edi. Ularning ibodatxonalari yo’q, ammo ularda Butun koinot bilan allaqanday muhim, jonli va uzluksiz muloqot hukm surardi. Ularda diniy e’tiqod yo’q, yer yuzidagi huzur-halovatimiz yerdagi tabiat imkoni doirasidan chekiga yetsa, hayotlarimiz ham, o’lganlarimiz ham Butun koinot bilan bundan ham zo’rroq muloqotda bo’lishga erishamiz, degan qat’iy ishonchlari bor. Bu daqiqani ular quvonch bilan kutar, ammo oshiqmas, mushtoq bo’lmas, aksincha, uni dildan yaqin his qilar, bu hislaridan bir-birlarini voqif etar edilar. Kechqurunlari yotar oldidan ular yalpi va mahzun xonish qilishni xush ko’rar edilar. Bu taronalarda ular intihosiga yetgan kun ato etgan barcha tuyg’ularni izhor qilar, bu kunni muborakbod qilib, u bilan vidolashar edilar. Ular tabiatni, yeru zaminni, dengizlarni, o’rmonlarni qutlar edilar. Ular bir-birlari haqida qo’shiqlar to’qishar, bir-birlarini yosh bolalardek maqtar edilar, bu eng oddiy qo’shiqlar bo’lib, ammo qalblardan otilib chiqib, qalblarga quyilar edi. Qo’shiqlardagina emas, butun umrlarini bir-birlariga mehr izhor qilib o’tkazayotgandek edilar. Bu barchaga xos, umum ko’pchilikka xos allaqanday bir-birini sevish tuyg’usi edi. Ba’zi bir tantanavor va zavqbaxsh qo’shiqlarga men mutlaqo tushunmas edim. So’zlarini tushunsam ham hech qachon to’la-to’kis mazmunini idrok etolmasdim. Bunga mutlaqo aqlim yetmas, ammo qalbimni tobora mislsiz bir yo’sinda egallab borar edi. Men ularga ko’pincha shularning hammasini allaqachonlar oldindan his qilganman, ba’zan chidab bo’lmas darajada g’ussaga yetib boradigan hasrat tug’diruvchi bizning yerimizdaligimizdayoq bu barcha quvonch va shon-shuhratdan bahramand bo’lganman, men sizlarning barchalaringizni va dong-shuhratlaringizni qalbimning tushlarida, shuurimning orzularida his qilganman, yerimizda men ko’pincha botayotgan Quyoshga qarab ko’zyoshimni tiyolmasdim, derdim…

Bizning yerimizning odamlariga bo’lgan nafratimda hamisha hasrat sezilib turadi: nega men ulardan sevmay turib nafratlanolmayman, nega men ularni kechirolmayman, ularga bo’lgan mehr-muhabbatimga hasrat omuxta: nega men ularni nafratlanolmay turib, sevolmayman, derdim. Ular mening so’zlarimni tinglardilar, ammo gapirayotgan narsalarimni tasavvur qilolmayotganlarini ko’rib turardim, lekin ularga bu haqda gapirganimdan o’kinmasdim: bilardimki, tark etib kelganlarim haqida qanday dardu hasrat chekayotganimni to’la-to’kis payqab turibdilar. Ha, ular menga mehr-muhabbat barq urgan ma’sum nigoh bilan boqarkanlar, o’z qalbim ham ularning qalblaridek ma’sum va haqqoniy bo’lib borayotganini his etarkanman, dillaridagini tushunmayotganimga o’kinmasdim. Zavqi-shavqimdan terimga sig’may, un chiqarmay ular uchun iltijo qilardim.

Mayli, bu tush bo’lsin, bularning hammasi sodir bo’lmagan bo’lishi mumkin emas. Bilasizmi, men sizga bir sirni aytaman; ehtimolki, bularning hammasi mutlaqo tush emasdir!

Vahob Ro’zimatov tarjimasi