Улуғ рус ёзувчиси, мутафаккири Лев Николаевич Толстойнинг ижодининг гултожларидан бири сифатида тан олинган «После бала» ҳикоясини икки атоқли ўзбек мутаржими Наби Алимуҳаммедов ва Ваҳоб Рўзиматов таржимасида тақдим этмоқдамиз.

Лев Толстой
ПОСЛЕ БАЛА

БАЗМДАН СЎНГ

Мана, сизлар, одам нима яхшию нима ёмонлигини билмайди, ҳамма гап муҳитда, муҳит емиради, дейсизлар. Мен ўйлайманки, бутун гaп тасодифда. Мана, мен ўзим тўғримда гапириб берай.

Барчамизнинг ҳурматимизга сазовор Иван Васильевич, шахсий камолотга эришиш учун аввало одамлар яшаб турган шароитни ўзгартириш зарур, деган мавзуда орамизда бўлиб ўтган суҳбатдан сўнг ана шундай гaп бошлади. Аслида, ҳеч қайсимиз, нима яхшию нима ёмонлигини одам ўзи билмайди, деганимиз йўқ, аммо Иван Васильевичнинг суҳбат оқибатида туғиладиган фикрларга шу тариқа жавоб бериш ва ана шу фикрлар баҳонасида ўз ҳаётида содир бўлган воқеаларни ҳикоя қилиш одати бор эди. Кўпинча ҳикояга берилиб кетиб, ҳикоя қила бошлашига тypтки бўлган сабабни унутиб қўяр, зотан, самимият билан ҳаққоний ҳикоя қилар эди.

У ҳозир ҳам шундай қилди.

– Мен ўзим ҳақимда сўзлайман. Бутун ҳаётим, муҳит туфайли эмас, мутлақо бошқа нарса туфайли, ўзгача эмас, худди шундай бир йўсин касб этди.

– Нима сабабдан? – деб сўрадик биз.

– Бу узундан-узоқ қисса. Тушуниб олишларингиз учун, жуда кўп нарсани гапириб беришим керак бўлади.

– Бўлмаса гапириб бера қолинг-да.

Иван Васильевич ўйга толиб, бош чайқади.

– Ҳа, – деди у. – Бутун ҳаётим бир кеча ёки тўғрироғи, бир тонг оқибатида ўзгариб кетди.

– Нима бўлган эди ўзи?

– Гап шуки, мен бировни қаттиқ севиб қолган эдим.

Кўп марталаб севиб қолганман-у, аммо буниси энг кучли севги эди. Ўтиб кетган гaп; унинг қизларигача аллақачон узатилган. Бу Б… эди, ҳа, Варенька Б… – Иван Васильевич унинг фамилиясини айтди. У эллик ёшида ҳам ғоятда барно эди. Аммо ёшлигида, ўн саккиз яшарлигида латофатли: бўйдор, хушқомат, назокатли, салобатли, айниқса, савлатли эди. Бошини сал орқага ташлаган кўйи, ўзини гўё бошқача кўрсатиши мумкин эмасдек, қоматини ҳамиша одатдан ташқари тик тутар, бу эса озғинлигига, ҳатто суяклари кўриниб туришига қарамай, хушқомат, кўркам бу қизга қандайдир шоҳона қиёфа бахш этардики, мафтункор шўх кўзлари ҳам, дудоқлари ҳам ҳамиша хушчақчақ, ёқимтой жилмайиб турмаса, бутун вужудининг малоҳати бўлмаса, ана шу важоҳати кишини ҳайиқтириши мумкин эди.

– Иван Васильевич таъриф-тавсифини келтиришини қаранглар-а.

– Қанчалик таърифлаб-тавсифлаган билан, сизлар унинг қандай эканлигини тасаввур эта олишларингиз мумкин бўлган даражада тавсифлаб бериш қийин. Aммо гaп бунда эмас: мен гапириб бермоқчи бўлган нарса қирқинчи йилларда юз берган эди. Ўша вақтларда мен вилоят университетининг студенти эдим. Билмадим, бу яхшими, ёмонми, ўша вақтларда бизнинг университетда ҳеч қандай тўгараклар йўқ, ҳеч қандай назариялар бўлмас, биз шунчаки ёш-яланглар эдик, ёшликка хос ҳаёт кечирардик: ўқирдик, хушчақчақлик қилардик. Мен жуда қувноқ, шўх йигит эдим, бадавлат ҳам эдим. Учқур йўрғам бор эди, ойимқизлар билан тепаликдан яхмалак отардим (ҳали коньки расм бўлмаган эди), ўртоқларим билан айш қилардим (биз у вақтларда шампанскоедан бошқа нарса ичмасдик; пулимиз бўлмаса – ҳеч нарса ичмай қўя қолар, аммо ҳозиргиларга ўхшаб арақ ичмасдик). Кўнглимни хушлайдиган асосий нарсаларим – кечалар ва баллар эди. Яхшигина рақсга тушардим, қиёфам ҳам бадбуруш эмас эди.

– Бе, камтарликни қўйсангиз-чи, – дея унинг гапини бўлди ҳамсуҳбат аёллардан бири. – Ахир биз сизнинг портретингизни кўрганмиз-ку, сиз кўркам киши бўлгансиз.

– Кўркам бўлсам бўлгандирман, бироқ гaп бунда эмас. Гап шундаки, ўша қизни қаттиқ севиб қолган кунларим масленица[1]нинг охирги куни, хушфеъл, меҳмоннавоз бадавлат камергер чол – губерния пешвосининг[2] уйида ўтказилган балда бўлган эдим. Меҳмонларни унинг ўзига ўхшаган хушфеъл, сочига брильянт фероньерка таққан, духоба кўйлакли, худди Елизавета Пет­ровнанинг портретларидагидек оппоқ, лўппи, қаримсиқ елкалари ва кўкси очиқ хотини қабул қилмоқда эди. Бал жуда ғаройиб: айлана болохонали зал ажойиб, мусиқачилар – ишқибоз помешчикнинг ўша вақтда таърифи кетган крепостнойлари кутарди, буфетда шампанское деганингиз дарё бўлиб оқиб турибди. Зотан, шампанскоега ўч бўлсам ҳам ичмадим, негаки, шаробсиз ҳам ишқдан маст эдим, аммо йиқилиб қолгудек бўлиб рақсга тушдим – кадрилга ҳам, вальсга ҳам, полькага ҳам, албатта, энди барчасига имкони борича Варенька билан бирга тушдим. У пушти белбоғли оқ кўйлакда, нафис оқ қўлқоп кийган, қўлқопи туртиб чиққан озғин тирсакларига етиб бораёзган, оёқларига оқ селон шиппак кийган эди. Мендан мазуркани илиб кетишди: қилиғи совуқ инженер Анисимов – бу ишини ҳалигача ҳам кечира олмайман – уни кириб келиши биланоқ таклиф қилиб қўйган экан, мен эса қўлқопимни олиб чиқиш учун сартарошхонага кириб, кечикиброқ келган эдим. Хуллас, мен мазуркага у билан эмас, илгари унча-мунча мулозамат қилиб юрганим бир немис қиз билан тушдим. Аммо ўша кеча унга нисбатан анча такаллуфсизлик қилдим, деб қўрқаман, у билан гаплашмадим, унга қарамадим, мен пушти белбоғли оқ кўйлакдаги бўйдор, хушқомат кимсанинг қаддини, унинг нимпушти тус олиб порлаб турган, кулгичли юзи ва ёқимтой, масъум кўзларинигина кўрардим. Ёлғиз менгина эмас, унга ҳамма ҳам қарар, ҳамма ҳавас билан боқар эди, буларнинг барчасини йўлда қолдириб кетган бўлса-да, эркаклар ҳам, аёллар ҳам унга суқланиб боқар эдилар. Суқланмаслик мумкин эмасди.

Мазуркага, чунончи, расман у билан тушмаган бўлсам-да, аммо аслида доимо қарийб у билан рақсга тушдим. У тортинмасдан бутун зал орқали тўппа-тўғри менга қараб келарди, мен унинг таклиф қилишини кутиб ўлтирмасдан сапчиб ўрнимдан турардим, фаҳмлилигим учун у табассум билан миннатдорчилик билдирарди. Бизларни унинг олдига олиб борганларида у менинг салоҳиятимни идрок этмаса, қўлини бошқага узатиб, озғин елкаларини қисган кўйи ўкинч ва таскинини изҳор этгандек менга жилмайиб қўярди. Мазурка муқомлари вальс йўсинида ижро этиладиган кезларда мен у билан узоқ вальсга тушардим, у эса ҳансирай-ҳансирай жилмайган кўйи менга: Encove[3], – дерди. Мен ҳам қайта-қайта вальсга тушардим, танамнинг оғирлигини ҳам сезмасдим.

– Ия, нега сезмас экансиз, ўйлайманки, белидан қучганингизда ўзингизнинг танангизни эмас, унинг танасини ҳам жуда яхши ҳис қилган бўлишингиз керак.

Иван Васильевич бирдан дув қизариб, жаҳл билан қичқириб юбораёзди:

– Ҳа, сиз, ҳозирги ёшлар шундайсизлар-да. Сизлар танадан бошқа ҳеч нарсани кўрмайсизлар. Бизнинг замонамизда бундай эмасди. Уни нечоғли қаттиқ севсам, у мен учун шу қадар ҳавойи бўлиб борарди. Ҳозир сизлар оёқ, тўпиқ ва яна нималарнидир кўрасизлар, севиб қолган аёлларингизни фикран ечинтириб кўрасизлар; мен учун эса, Alphonse Karr айтганидек – яхши ёзувчи эди – маҳбубамнинг узорида ҳамиша либос бўлар эди. Биз, ечинтириш у ёқда турсин, Нуҳнинг қобил фарзандига ўхшаб, яланғоч танни кўздан яширишга тиришардик. Бе, сиз тушунармидингиз…

– Унинг гапига қулоқ солманг. Шундан кейин нима бўлди? – дедик биримиз.

– Ҳа. Шу тариқа яккаш у билан рақсга тушиб, вақт ўтиб кетганини ҳам пайқамабман. Мусиқачилар энди, биласизлар, базмнинг охирига борганда шундай бўлади, ҳорғинликка хос аллақандай зўр билан ҳамон ўша мазурка оҳангини давом эттирмоқда, меҳмонхоналарда қарта столларида ўлтирган отахонлар ва онахонлар кечки овқатни кутиб ўринларидан турмоқда, малайлар нималардир кўтарган ҳолда ўқтин-ўқтин чопиб ўтмоқда эдилар. Соат иккидан ошган. Ғанимат дақиқалардан фойдаланиб қолиш керак эди. Мен яна уни танладим-да, биз юзинчи марта зал бўйлаб айлана кетдик.

– Шундай қилиб, овқатдан кейинги кадрил меники-я? – дедим мен, уни жойига кузатиб кўярканман.

– Албатта, агар мени олиб кетиб қолишмаса, – деди у жилмайиб.

– Мен йўл қўймайман, – дедим.

– Елпиғичимни беринг, – деди у.

– Бергани кўзим қиймаётибди, – дедим мен, арзонгина оқ елпиғични узатарканман.

– Мана олинг, ачиниб юрмаслигингиз учун, – деди у, елпиғичдан патча юлиб олиб менга бераркан.

Мен патни олдим, бутун завқ-шавқим ва миннатдорчилигимни нигоҳим билангина изҳор қилишим мумкин эди. Мен хурсандгина, мамнунгина эмас, бахтиёр, девонавор, хушкўнгил эдим, мен – мен эмас, ёмонликдан бехабар ва яхшиликкагина қодир аллақандай самовий жон эгаси эдим. Патни қўлқопимга яшириб, ундан узоқлашишга ожиз ҳолда туриб қолдим.

– Қаранг, отамдан paқсгa тушишни сўраётибдилар, – деди, остонада мезбон бека ва бошқа хонимлар билан турган бўйдор, хушқомат, кумуш эполетли полковник отасини кўрсатиб.

– Вареньика, бу ёққа келинг, – деган баланд овозини эшитдик брильянт фероньеркали, елизаветавор елкали мезбон беканинг.

Варенька эшик томон борди, орқасидан мен ҳам бордим.

– Отангизни ўзингиз билан бир айланиб келишга кўндиринг, ma chere[4]. Қани, мумкин бўлса, Пётр Владиславич.

Вареньканинг отаси жуда кўркам, бўйдор, тароватини йўқотмаган чол эди. Юзи ўта қизғиш, a la Nicolas оқиш мўйлаби буралган, бакенбардлари ҳам мўйлабига туташа келган, чакка сочлари олдинга таралган, худди қизига ўхшаб унинг ҳам чақноқ кўзлари ва лабларида ўшандай ёқимтой хушчақчақ табассум ўйнаб турар эди. Қадди-қомати хушбичим, ҳарбийчасига қалқиб турган, бир нечагина орден безаган кенг кўкси ўмровдор, яғриндор, оёқлари тик, узун эди. У николайча таомилдаги хизматига ихлосманд эски ҳарбий бошлиқлардан эди.

Биз эшикка яқинлашганимизда, полковник рақс тушиш эсидан чиқиб кетганини айтиб, кўнмади-ю, аммо ҳарқалай жилмайганча, қўлини чап томонга ёзиб, қиличини камарбандидан чиқарди-да, сертавозе йигитга берди, ўнг қўлига ағдарма қўлқопини кийиб: – Ҳаммаси қоидага биноан бўлиши керак, – деди жилмайиб, сўнг қизининг қўлини тугиб, ним бурилганча зарб янграшини кутиб турди.

Мазурка оҳанги бошланган ондаёқ бир oёғи билан шўх депсиниб, иккинчисини кўтарди-да, бўйдор, вазмин гавдаси гоҳ оҳиста ва мулойим, гоҳ сершовқин ва жўшқин тарзда, оёқларини бир-бирига урган, тапир-тупир тепинган ҳолда зал бўйлаб айлана кетди. Қадди жозибали Варенька унинг ёнида сезилар-сезилмас сузиб борар, оқ селон шиппак кийган жажжи оёқлари айни вақтда одимларини узайтирар ёки қисқартирар эди. Бутун зал икковларининг ҳаракатларини кузатарди. Мен уларга ҳавас билан боқибгина қолмасдан, завқ-шавқдан меҳрим товланиб борарди. Менга, айниқса, отасининг тагидан тасма тортилган этиги, бузоқ терисидан тикилган, янги расм бўлгандек тумшуғи учли эмас, эскича – тумшуғи чорбурчак, пошнасиз этиги ёқарди. Афтидан, этикни батальон этикдўзи тикиб берган. “Севикли қизини ясантириш ва киборлар оламига олиб чиқиш учун у янгича этик сотиб олмай, қўлбола этик кийиб юраркан”, деб ўйлардим мен, шу тариқа этигининг ўша чорбурчак тумшуқлари менга жуда ҳам ёқарди. Унинг бир вақтлар ажойиб тарзда рақсга тушганлиги кўриниб турар, аммо энди вазминлашиб қолган, оёқлари ижро этишга уринган ўша барча чиройли ва шахдам қадамларга унча қовушиб кела қолмас эди. Аммо у ҳарқалай икки карра айланиб келди. Оёқларини чаққонлик билан кериб, яна жуфтлаштиргач, гарчанд залворлироқ бўлса-да, бир тиззаси билан чўккалаганидан сўнг, қизи унга илашиб қолган кўйлагини тузата-тузата жилмайган кўйи атрофидан хиром билан айланаркан, ҳамма баралла қарсак чалиб юборди. Отаси ўрнидан базўр туриб, қизини меҳрибон, мулойим йўсинда қўллари билан қулоқларидан босиб тутганча пешанасидан ўпди-да, уни мен билан рақсга тушаётибди, деб ўйлаб, мен томонга етаклаб келди. Унинг кавалери мен эмаслигимни айтдим.

– Бе, барибир, энди у билан сиз айланиб келинг, – деди отаси мулойимгина жилмайиб, қиличини камарбандига тақаркан.

Одатда шишадан тушган биринчи томчидан сўнг ундаги суюқлик шариллаб қуйилгани каби қалбимдаги Варенькага бўлган севгим дилимдаги сева олишдек пинҳоний салоҳиятимга бус-бутун эрк бахш этди. Мен ўшанда ўз севгим билан бор жаҳонни қучган эдим. Мен елизаветавор қоматли, феронь­еркали мезбон бекани ҳам, унинг эрини ҳам, меҳмонларини ҳам, малайларини ҳам, ҳaтто менга ўшшаяётган инженер Анисимовни ҳам севардим. Хонаки этик кийган, қизига ўхшаб ёқимтой жилмаядиган отасига нисбатан ўшанда кўнглимда қандайдир шавқли, самимий туйғу туғилган эди.

Мазурка тугади, мезбонлар меҳмонларни овқатга таклиф қилдилар, аммо полковник Б. кўнмай, эртага барвақт туриши кераклигини айтиб, мезбонлар билан хайрлашди. Мен, қизини олиб кетиб қолса-я, деб қўрққан эдим, аммо у онаси билан қолди.

Овқатдан сўнг мен у билан ваъда қилинган кадрилга тушдим, ўзимни беҳад бахтиёр сезаётгандек бўлишимга қарамай, бахтиёрлигим ошгандан-ошиб борарди. Биз севги тўғрисида ҳеч бир гаплашмас эдик. Мен на ундан, ҳатто на ўзимдан у мени севиш-севмаслигини сўрардим. Менга уни севишимнинг ўзи кифоя эди. Мен бир нарсадангина – нимадир бахтимга рахна солиб қўймасин, деб қўрқардим.

Уйга қайтиб келиб, ечингач, ётиб ухлашни ўйларканман, бу нарсанинг мутлақо имкони йўқ эканлигини кўрдим. Қўлимда унинг елпиғичидан олинган пат ва бутун бошли қўлқопи қолган эди. Буни у жўнаб кетаётганида, мен аввал онасини, кейин уни каретага чиқариб қўяётганимда берган эди. Мен бу буюмларга қараб, кўзимни юммасданоқ, унинг икки кавалердан бирини танлаб, менинг салоҳиятимни пайқагач, “Ғурур дерсиз, а?” деган ёқимли овозини эшитган пайтимни ва у қувонч билан менга қўлини узатган онни ёки кечки овқат вақтида шампанское қуйилган бокални лабларига тегизаркан, менга ер остидан эркаловчи назар ташлаган дақиқаларини кўз ўнгимда аён тасаввур этаман. Бироқ ҳаммадан кўпроқ уни отаси билан бирга, унинг атрофида хиром қилиб, ўзидан ҳам, отасидан ҳам фахрланган ва қувонган кўйи, ҳавас билан боқаётган томошабинларга тикилган кезларини тасаввур этаман. Менда беихтиёр равишда отаси ва қизига нисбатан баб-баробар меҳрибон, самимий туйғу пайдо бўлди.

У вақтларда марҳум акам билан ёлғиз турардик. Акам умуман киборлар дунёсини ёқтирмас, балларга бормас, худди шу пайтда эса номзодлик имтиҳонига тайёрланмоқда, жуда тўғри ҳаёт кечирмоқда эди. У ухлаётган экан. Юзини ёстиққа қўйганча, пахмоқ кўрпадан боши ярим очиқ ҳолда ётганини кўрарканман, унга меҳрим товланиб ачиндим, мен баҳраманд бўлган улкан бахтдан бехабарлигидан ва маҳрум қолаётганлигидан ачиндим. Қўлида шам билан кутиб олган крепостной малайимиз мени ечинтириб қўймоқчи эди, унга жавоб бериб юбордим. Тўзғиган пахмоқ сочи билан уйқу босган юзи менга ёқимли таъсир қилди. Шовқин кўтармасликка тиришиб, оёқ учида хонамга ўтиб бордим-да, ўрнимга ўлтирдим. Йўқ, мен беҳад бахтиёр эдим, ухлай олмас эдим.

Қолаверса, ўт ёқилган хоналарда иссиқлаб кетдим, мундиримни ечмай даҳлизга ўтиб шинелимни кийдим, ташқари эшикни очдим-да, кўчага чиқдим.

Балдан соат тўртлардан ошганда чиққан бўлсам, то уйга етиб келиб ўлтирган кўйим яна икки соат вақт ўтганки, хуллас, ташқарига чиққанимда тонг оқариб қолган эди. Об-ҳаво масленицага жуда боп, туман тушган, йўлларда пилчиллаб қолган қор эримоқда, ҳамма томлардан чакиллаб сув томмоқда эди. Б. лар ўша кезлари шаҳар ёқасидаги бир томонида сайргоҳ, иккинчи томонида қизлар институти жойлашган катта яланглик яқинида яшар эдилар. Мен ҳувиллаган тор кўчамиздан ўтиб, катта кўчага чиқиб бордим; у ерда пиёда ўткинчилар, ўтин ортилган чаналари кўчанинг тошигача ботиб бораётган киракашлар учрай бошлади. Ялтироқ дўға остида нам бошларини бир маромда чайқаб кетаётган отлар ҳам, чипта ёпинган кўйи чаналари ёнида баҳайбат этиклари билан шалп-шулп одимлаб бораётган киракашлар ҳам, кўча бўйлаб туман қўйнида жуда баланд кўринаётган уйлар ҳам – барчаси менга жуда ёқимли ва маънодор туюларди.

Уларнинг уйлари жойлашган ялангликка чиқиб борганимда этакда сайргоҳ томон кетаётган қандайдир каттакон қора шарпани кўрдим ва ўша ёқдан келаётган флейта ҳамда барабан товушларини эшитдим. Қалбим узлуксиз куйлаб турар, аҳён-аҳёнда қулоғимга мазурка оҳанги эшитилиб қоларди. Аммо бу аллақандай ўзгача, қаҳрли, нохуш мусиқа эди.

“Бу нима бўлди экан?” деб ўйладим мен ва яланглик ўртасидан тушган сирғанчиқ йўл бўйлаб товуш келаётган томон қараб кетдим. Юз қадамча юргач, туман оша кўпдан-кўп одамларнинг қора шарпаларини илғай бошладим. Солдатлар бўлиши керак. “Машқ шекилли”, деб ўйладим ва олдимда нимадир кўтариб кетаётган яғир калта пўстинли, фартукли темирчи билан бирга яқинроқ бордим. Бир-бирларига юзма-юз қатор сафга тизилган қора мундирли солдатлар милтиқларини оёқлари ёнига қўйганча қимирламай турардилар. Уларнинг орқасида турган барабанчи билан флейтачи яккаш ўша ёқимсиз, чинқириқ куйни такрорларди.

– Улар нима қилишяпти? – деб сўрадим темирчидан.

– Қочган татарни тирқиратишяпти, – деди жаҳл билан темирчи сафнинг этак томонига тиқиларкан.

Мен ҳам ўша тарафга қараб, саф ўртасидан мен томонга қараб келаётган қандайдир даҳшатли нарсани кўрдим. Мен томонга яқинлашаётган – белигача яланғочланиб, икки солдатнинг милтиғига боғланган вa улар олиб келаётган одам эди. Унинг ёнида келаётган шинель ва фуражка кийган бўйдор ҳарбийнинг қадди-қомати менга танишдек кўринди. Жазоланувчи пилчиллаган қорни шалп-шулп босганча икки томондан тушаётган калтаклар зарбидан бутун танаси силтанган кўйи мен томон келмоқда; гоҳ чалқанчасига кетар – бунда милтиққа боғлаб олиб келаётган унтер-офицерлар уни олға қараб ниқташар, гоҳ мункиб кетар – бунда эса унтер-офицерлар уни йиқилиб тушмаслиги учун орқага силташар эди. Ундан бир қадам ҳам ортда қолмай, солланиб, қатъий одимлаганча бўйдор ҳарбий келмоқда эди. Бу – қизнинг отаси, ўша қизғиш юзли, оқиш мўйлабли ва бакенбардли киши эди.

Ҳар бир калтак тушганда жазоланувчи худди таажжубланаётгандек изтиробдан бужмайган юзини зарба тушаётган томонга бурар, оппоқ тишлари тиржайганча, яккаш, аллақандай сўзларни такрорлар эди. Мен бу сўзларни у жуда яқинлашиб келганидагина эшитдим. У гапириб эмас, пиқиллаб: “Биродарлар, шафқат қилинглар”, – дерди. Аммо биродарлари шафқат қилмас эдилар, келаётганлар худди рўпарамга етганда, қаршимда турган солдатнинг шахд билан олдинга бир қадам ташлаб, калтакни ғизиллатиб туширганча татарнинг яғринига шалпиллатиб аччиқ урганини кўрдим. Татар олдинга қараб силтанди, аммо унтер-офицерлар уни тутиб қолдилар, худди шундай зарба яғринига бериги томондан бориб тушди, яна нариги томондан келиб, яна бериги томондан бориб тушди. Полковник унинг ёнгинасида келмоқда, гоҳ оёқлари остига, гоҳ жазоланувчига кўз ташлаб, лунжларини кўпчитганча нафас олар, сўнг дўрдайган лабларидан acтa-секин нафасини бўшатар эди. Келаётганлар мен турган жойдан ўтиб кетгач, саф оша жазоланувчининг яғринини кўриб қолдим. Бу шу қадар олачипор, яшил, қип-қизил, ғайритабиий нарса эдики, у одам боласининг яғрини эканлигига ишонгим келмади.

– Ё парвардигор, – деб юборди ёнимда турган темирчи.

Сазойи йироқлаша бошлади, қоқилиб-суриниб, ғужанак бўлиб кетаётган одамга ҳамон ўша-ўша кўйи икки томондан зарба тушар, ҳамон ўша-ўша кўйи барабан дупурлар, флейта чийиллар, ҳамон ўша-ўша кўйи бўйдор, хушқомат полковник жазоланувчининг ёнида кескин одимлаб борар эди. Бирдан полковник тўхтаб, шахд билан солдатлардан бирига яқин келди.

– Мен сенга чалғитишни кўрсатиб қўяман, – деган қаҳрли овозини эшитдим унинг. – Яна чалғитасанми? Чалғитасанми?

Мен татарнинг яғринига калтакни залворсизроқ туширгани учун у паст бўйли, ирвоққина ҳуркак солдатни ағдарма қўлқопли бақувват қўли билан урганини кўрдим.

– Янги хивичлардан келтиринглар! – дея қичқирди у аланглаганча ва мени кўриб қолди. Гўё мени танимайдигандек шиддат ва ғазаб билан шумшайиб, шартта бурилиб олди. Мен шу қадар изза бўлиб кетдимки, худди ғоятда бир yятли қилғилиқ устида қўлга тушиб қолгандек ерга қараб, уйга жўнашга ошиқдим. Бутун йўл бўйи гоҳ қулоқларим остида барабаннинг дупурлаши ва флейтанинг чийиллаши янгради, гоҳ: “Биродарлар, шафқат қилинглар”, деган сўзлар эшитилиб турди, гоҳ: “Яна чалғитасанми? Чалғитасанми?” деб қичқираётган полковникнинг кибрли, қаҳрли овози келаётгандек бўлди. Бу орада юрагимда қарийб аён-ошкор, ўқчитиб юборгудек ҳасрат пайдо бўлган эдики, кета туриб бир неча марта тўхтаб қолдим, назаримда, ана ўша кўрганларим оқибатида кўнглимни чулғаган ўша барча даҳшатни қайтариб ташлай-қайтариб ташлай дегудек бўлмоқда эдим. Уйга қандай етиб бориб, ётиб қолганимни ҳам эслолмайман. Аммо кўзим илиниши билан яна барчаси қулоғимга кириб, кўзимга кўриниб, сапчиганча ўрнимдан туриб кетардим.

“Афтидан, у мен билмайдиган бир нарсани билади, шекилли, – деб ўйладим мен полковник тўғрисида. – Агар мен у билган нарсани билганимда, кўрган нарсамни тушунган бўлардим, бу нарса мени қийнамаган бўларди”. Аммо нечоғли ўйламай, полковник биладиган нарсани ҳеч тушунолмадим, фақат кечга яқин, шунда ҳам, ошнамникига бориб, у билан ўлардек ичиб маст бўлиб келганимдан кейингина уйқуга кетдим.

Хўш, мени ўшанда кўрганларини ёмон иш деб топган, дея ўйларсизлар? Мутлақо ундай эмас. “Модомики, бу иш шу қадар ишонч билан амалга оширилган, уни барча зарур деб билган экан, бинобарин, улар мен билмайдиган қандайдир нарсани билганлар”, деб ўйлардим мен ва бу нарсани билиб олишга уринардим. Аммо нечоғли уринмай – бу нарса нималигини кейинчалик ҳам билиб ололмадим. Билиб ололмаганимдан кейин илгари орзу қилганим ҳарбий хизматга киролмадим, ҳарбийдагина эмас, ҳеч қаерда хизмат қилмадим, кўриб турганларингиздек, ҳеч қаерга ярамадим.

– Ҳе, сизнинг қай тариқа ҳеч қаерга ярамаганингизни яхши биламиз, – дедик биримиз. – Яхшиси, айтинг-чи: агар сиз бўлмаганингизда қанчадан-қанча одам ҳеч қаерга ярамаган бўларди?

– Бе, буниси энди мутлақо бемаъни гап, – деди самимий ўкинч билан Иван Васильевич.

– Хўш, севгингиз нима бўлди? – деб сўрадик биз.

– Севгимми? Севгим шу кундан эътиборан заволга юз тутди. Кўпинча қиз одатдагидек юзида табассум билан ўйга толгудек бўлса, дарҳол полковникнинг майдонда юрганини эслардим-да, қандайдир ноқулай ва нохуш аҳволга тушардим, шу тариқа у билан кам-кам учрашадиган бўлиб қолдим. Севгим ҳам шу тариқа барҳам топди. Ана, дунёда шундай ишлар бўладики, бунинг оқибатида одамнинг ҳаёти ўзгариб, бошқа йўриққа тушиб кетади. Ҳолбуки, сизлар бўлсаларингиз… – дея ҳикоясини тугатди у.

[1] Қишни кузатиш байрами.

[2] Дворянлар ўртасида сайлаб қўйиладиган етакчи вакил.

[3] Encove – яна (франц.).

[4] Мa chere – азизим, жоним (франц.).

Аслиятдан Ваҳоб Рўзиматов таржимаси

M: «Жаҳон адабиёти», 2014 йил, 11-сон

БАЛДАН СЎНГ

— Сиз, киши ўзи яхши-ёмонни ажрата олмайди, ҳамма гап муҳитда, кишини муҳит хароб қилади, дейсиз. Мен эсам, ҳамма гап тасодифда деб ўйлайман. Мана мен ўзим ҳақимда гапирсам…

Ҳамма иззат-ҳурмат қиладиган Иван Васильевич билан иккимизнинг орамизда кишининг камолга етиши учун энг аввал одамлар яшайдиган муҳитни ўзгартиш кераклиги тўғрисида бўлиб ўтган суҳбатдан сўнг у киши ҳалигидек гап бошлади. Яхши-ёмонни одамнинг ўзи ажратолмайди, деб ҳеч ким айтгани ҳам йўқ, аммо Иван Васильевичда гап вақтида эсига келиб қолган ўз фикрларига ўзи жавоб бериш ва шу фикрлар муносабати билан ўз саргузаштларидан гапириб бериш каби одат бор эди. Аксари ҳикоя айтишга шундай берилиб кетардики, жон-дилидан чиқариб рост сўзлашга қизиқиб кетиб, нима муносабат билан гап бошлаганини ҳам бутунлай унутиб қўярди.

Ҳозир ҳам у ана шу одатни қилди.

— Менинг ўзимга келсангиз… бутун ҳаётим муҳитдан эмас. балки бутунлай бошқа бир нарсадан шу тарзда бўлиб кетди.

— Нима сабабдан шундай бўлди? — деб сўрадик.

— Бунинг воқеаси узоқ. Буни тушунтирмоқ учун гапириб беришга тўғри келади.

— Жуда соз, гапириб беринг…

Иван Васильевич ўйга толиб, бошини ирғади.

— Шундай, — деб қўйди у. — Бир кеча ёки тўғриророғи, бир эрта бутун ҳаётимни ўзгартириб юборди.

— Хўш, нима воқеа бўлган эди?

— Шундай бўлган эдики, мен ошиқу беқарор бўлиб қолган эдим. Мен жуда кўп марта ошиқ бўлганман, аммо бу сафаргиси қаттиқ эди. Ўтган гаплар. Унинг ҳозир эрга теккан қизлари бор. Бу Б… ҳа, Б… Варенька эди, — Иван Васильевич унинг фамилиясини ҳам айтди. — У эллик ёшида ҳам ажойиб жонон эди. Аммо ёшлигида, ўн саккиз ёшида ғоятда сулув эди: қадди-қомати келишган, латофатли, савлатли эди. Бошини салгина орқасига ташлаброқ, гўё бошқача юра олмайдигандек доимо ғоз юрарди. Ўзи хипча, ҳатто суяклари туртиб чиққан бўлишига қарамай, гўзаллиги ва қадди-қомати келишганлигидан, бу юриши ўзига аллақандай бир савлат бахш этар эди. Агар ҳамиша табассум қилиб кулиб турган оғзи ва порлаб турган ажойиб шаҳло кўзлари, бутун ёш вужудидаги дилбарлик бўлмаса, савлати кишини чўчитар эди ҳам.

— Иван Васильевичнинг мақташига қойил-э!

— Қанчалик таърифини қилсам ҳам барибир уни сиз тушунадигандай қилиб таърифлаб беришнинг иложи йўқ. Аммо гап бунда эмас: менинг айтадиган воқеам қирқинчи йилларда бўлиб ўтган. У вақтларда мен ўз провинциямиздаги университетда ўқир эдим. Яхшими-ёмонми, ҳар ҳолда, университетимизда ўша вақтда ҳеч қандай тўгарак ва ҳеч қандай назария деган гаплар йўқ эди, бизлар ёш эдик, ёшларга хос яшардик, ўқиш ва ўйин-кулгидан бошқани билмасдик. Мен жуда қувноқ ва шўх бола эдим, бунинг устига, давлатим ҳам бор эди. Ўйноқи йўрға отим бор эди, қизлар билан минишиб тепаликдан пастга чопишар эдик (у маҳалда коньки расм бўлмаган эди), ўртоқларим билан кайф-сафо қилар эдик. (У вақтларда шампанскоедан бошқасини ичмас эдик, пулимиз бўлмаса ҳеч нарса ичмас эдик, эндигидек ароқ ичмасдик.) Менинг энг яхши кўрган нарсам базму зиёфат эди. Яхши танца қилар, хунук ҳам эмас эдим.

Ҳамсуҳбат хотинлардан бири унинг гапини бўлиб:

— Ўзингизни шунчалик камситмасангиз ҳам бўлади. Биз сизнинг эски сернақш суратингизни кўрганмиз. Хунук эмас, аксинча, чиройли эдингиз.

— Чиройликка чиройли эдим-а, лекин гап бунда эмас. Гап шундаки, унга ошиқу беқарор бўлиб юрган чоқларимда, масленица байрамининг охирги кунида, губерниямизнинг оқсоқоли очиқкўнгил, меҳмондўст, кексайиб қолган, бадавлат бир камергернинг уйида зиёфатда бўлдим. Меҳмонларни кутиб олган хотини ҳам эрига ўхшаш очиқкўнгил эди. Хотини жигарранг бахмал кўйлак кийиб, бошини инжу қадалган жияк билан танғиб олган. Елка ва кўкраклари ёшларникига ўхшамаса-да, Елизавета Петровнанинг сурати сингари очиқ, оппоқ момиқдай эди. Базм жуда жойида бўлди: ҳашаматли зал, ўша замондаги ҳаваскор помешчикнинг машҳур музикачи ва ашулачилари келган, дастурхон ясатилган, шампанский дарё бўлиб оқмоқда. Жон-дилим шампанское бўлса-да, лекин ичмадим, чунки май ичмасам ҳам ишқ ўтида маст эдим, лекин беармон танца тушдим, кадрилга ҳам, вальсга ҳам, полькага ҳам тушдим, албатта, мумкин қадар Варенька билан тушишга ҳаракат қилдим. У оқ кўйлак кийган, белида пушти камар, қўлида нозик ва ингичка тирсакларига етар-етмас оқ чарм қўлқоп, оёғида эса оқ атласдан бошмоқ бор эди. Мазурка ўйини бошланганда бадбахт инженер Анисимов уни таклиф этиб, мендан олиб кетди. Ҳалига довур бунинг алами мендан сира чиқмайди. Мен қўлқоп олай деб сартарошхонага кириб, андак кечикиб қолибман. Шундай қилиб, мазуркага у билан тушмасдан, аввал бир оз яхши кўриб юрганим бир немка билан тушдим. Аммо бу кеча унга камроқ илтифот қилдимми, деб қўрқаман, у билан гаплашмадим, унга қарамадим: кўзимга фақат оқ кўйлакли, қомати келишган, баланд бўйли, юзлари кулдиргичли ва қип-қизарган, ҳусндор, кўзлари ёқимли қиз кўринади, холос. Бир менгина эмас, ҳамма ҳам унга қарарди, ҳамманинг ҳаваси келарди, ҳусни ҳамма хотинларникидан ўткир бўлса ҳам эркагу хотин — ҳамма баравар унга тикилар эди. Ҳавасинг келмасдан иложи ҳам йўқ эди.

Хуллас, мазуркага у билан тушмадим, аммо ҳақиқатда эса бошқа ўйинларнинг ҳаммасига у билан тушдим. У ҳам уялиб-нетиб турмасдан, залдан ўтиб тўғри менинг олдимга келарди, мен ҳам унинг таклиф қилишини кутиб ўтирмай, сакраб ўрнимдан турардим, шунда у ҳушёрлик қилганим учун кулимсираб ташаккур изҳор қиларди. Бизларни бир-биримизга тақдим қилганларида у менинг кўнглимдагини била олмай, қўлини менга эмас, бошқага узатиб, нафис елкаларини қисар ва ачинганини ҳамда менга тасалли бермоқчи эканини изҳор қилмоқчи бўлиб жилмайиб қўярди. Мазуркага тушиб айланганимизда мен уни анчагача пириллатиб айлантириб кетсам, у нафасини ростлаёлмай ҳарсиллаб қоларди-да, жилмайиб, менга «Encore»[1], дерди. Мен эсам борган сари чирпирак бўлиб ўз танамни ҳам сезмай қолардим.

Меҳмонлардан бири:

— Жуда ҳам сезмай қолмагандирсиз, ўз белингизнигина эмас, балки унинг белини ҳам қучганингизда хўп яхши сезган чиқарсиз, деб ўйлайман, — деб сўз қотиб қўйди.

Иван Васильевич бирданига қизариб кетиб, зарда билан айтди: — Сизлар, эндиги ёшлар шундай қиласизлар. Сизлар бадандан бошқасини билмайсизлар. Бизнинг замонамизда бундай эмас эди. Шайдо бўлган сарим, мен унинг танасини камроқ ўйлайдиган бўлиб қолдим. Сизлар оёқларни, тўпиқларни ва яна аллақаерларнигина биласиз, сиз яхши кўриб қолган хотинингизни ечинтирасиз, менинг учун эса Alphonse Karr2 айтгандек, — кўп яхши ёзувчи эди-да, — маҳбубамнинг эгнида доим бронза рангда тикилган кийимлар бўларди. Бизлар ечинтириш у ёқда турсин, балки Нуҳнинг номусли ўғлидек овротини бекитишга ҳаракат қилар эдик. Гапириб ҳам нима қилдим, барибир тушунмайсизлар…

Ичимиздан кимдир:

— Унинг гапига қулоқ солманг. Хўш, сўнгра нима бўлди? — деди.

— Шундай қилиб, кўпроқ у билан танца тушиб вақтнинг ўтганини ҳам билмасдим. Музикачилар чарчаганликдан, билсангиз, базм охирида бўладигандек, зўр бериб мазурка куйига чалмоқдалар. Меҳмонхонада карта ўннаб ўтирган кексалар ҳам кечки овқатни қилишга чиқдилар, хизматкорлар ҳам у-бу ташиб югуриб-елиб қолдилар. Соат иккидан ошган: ғанимат дамлардан фойдаланиб қолмоқ керак. Мен уни яна топиб олдим, назаримда зални юз марта айланиб чиқдик-да. Уни жойига обориб ўтқазиб қўярканман:

— Овқатдан сўнг кадрилга тушамиз-а? — дедим.

— Башарти мени «илиб» кетмасалар, албатта тушамиз, — деди у ҳам кулимсираб.

— Ҳеч кимни йўлатмайман, — дедим мен.

— Елпиғични беринг, ахир, — деди у. Арзонгина оқ елпиғични унга узатиб:

— Бергим келмаяпти, — дедим.

— Беришга қизғансангиз мана сизга, —деди-да, елпиғичдан бир пат юлиб олиб менга берди.

Мен патни олдим. Аммо хурсандлигим ва ташаккуримни қараш билангина билдира олдим, холос. Шу дамда мен хурсанд ва мамнун бўлиш бир ёқда турсин, ҳимматим ошган, ўзимда йўқ эдим. Ўзимни ёмонликни сира билмайдиган, фақат яхшилик қиладиган аллақандай самовий бир вужуд деб фаҳмлардим. Патни қўлқопим ичига яшириб қўйдим, уни ташлаб кетишга мадорим етмай, ёнида туриб қолдим. У хўжайка ва бошқа хонимлар билан эшик олдида турган баланд бўйли, қомати келишган, елкасида заррин попуклари бор полковник отаси томонга қўллари билан ишорат қилиб:

— Анов ёққа қаранг, дадам танца қил, деб сўраяптилар, — деди. Шу вақт бошини инжу жияк билан танғиган, елкалари Елизаветаникига ўхшаш хўжайканинг:

— Варенька, бу ёққа келинг, — деган овозини эшитиб қолдик.

Варенька эшик олдига келди, унинг кетидан мен ҳам бордим.

— Ma chere[2], отангизга айтинг, сиз билан танца тушсинлар, — деди-да, сўнгра полковникка қараб. — Қани, Пётр Владиславич, марҳамат қилинг, — деди хўжайка.

Вареньканинг дадаси чиройли, узун бўйли, басавлат ва тетик бир чол эди. Юзи оч қизил, a la Nicolas I[3] оппоқ, хушмўйлов, оппоқ бакенбарди мўйловигача туташиб келган, чаккасидаги сочлари олдинга қаратиб таралган. Чақнаб турган кўзлари билан лаблари худди қизиникига ўхшаб майин кулиб турарди. Жуссаси келишган, ҳарбий кишиларникидек кўтарилиб турган кенг кўкрагида бир-иккита нишон. Яғрини кенг, оёқлари узун ва тўғри. Бу киши Николай замонасида машқ кўрган эски сипоҳларга ўхшаш аскар бошлиғи эди.

Биз эшик олдига келганимизда полковник, танца тушиш эсимдан чиқиб кетган, деб кўнмасдан туриб эди, аммо ҳар қалай, қўлини чап томонига ташлаб кичкина қиличчасини қинидан суғуриб олиб, ёнидаги ёшгина мулозимига берди-да, ўнг қўлидаги чарм қўлқопни таранг қилиб тортаркан, кулимсираб, «Қоидасини ўрнига қўймоқ керак», деди ва қизининг қўлидан ушлаб, сал қайириб музика мақомини кутиб турди.

Мазурка куйи бошланиши билан бир оёғини шахдам тепиб, иккинчи оёғини эса ёнига ташлаб, танца тушиб кетди. Унинг баланд, савлатли гавдаси гоҳо секин ва равон сузиб, гоҳо оёқларини бир-бирига уриштириб, ер тепиниб зални айлана бошлади. Вареньканинг хушқомати унинг олдида гириллаб айланар, унинг мўъжаз оппоқ ва майин оёқлари дам катта, дам майда қадам ташлаб, елдек учарди. Залдагиларнинг ҳаммаси иккаласининг ҳар бир ҳаракатини томоша қилиб турарди. Хусусан, мен завқланганимдан ҳайрон бўлиб томоша қилдим. Айниқса отасининг бетлик этиги, — яхши укуфа этик, лекин учи чўзинчоқ мода этик эмас, балки учи тўмтоқ, ўкчаси паст эски замон этиги, менга жуда ёқди. Афтидан, уни батальондаги этикдўз тиккан бўлса керак. «Арзанда қизини ясантирмоқ ва тўй-томошаларга бирга олиб юрмоқ учун мода этик киймасдан, балки хонакисини кияр экан», — деб ўйловдим мен, аммо тўмтоқ учли этиги менга жуда ёқди. Унинг бир маҳаллари жуда яхши танца қилганлиги кўриниб турибди, аммо энди эса вазминлашиб қолган, чаққонлик билан қилмоқчи бўлган чиройли, илдам ҳаракатларига энди оёқлари қовушмай турарди. Лекин шундай бўлса ҳам у икки марта жуда яхши айланиб чиқди. Оёқларини жуда эпчиллик билан икки ёққа кериб ташлаб, сўнгра яна жуфтлаштириб, гарчи сал қўполлик билан бўлса ҳам бир тиззаси билан чўккалаб ўтиргач, қиз эса отасига илашиб қолган юбкасини ростлаб, майин жилмайиб, унинг атрофидан айланиб чиққач, ҳамма бараварига қарсак уриб юборди. Отаси бир оз қийналиброқ ўрнидан турди-да, қизининг бошидан мулойим ва ёқимли қучоқлаб пешонасидан ўпгач, мен билан танца тушар, деган хаёл билан уни олдимга олиб келди. Шунда мен, бу кишининг жуфти мен эмас, дедим.

У ёқимли жилмайиб туриб қиличчасини қинига соларкан:

— Майли, ҳечқиси йўқ, энди сиз тушиб кўринг, — деди.

Шишадан тушган бир томчи кетидан ичидагининг ҳаммаси шариллаб тўкилиб кетганидек, менинг кўнглимда ҳам Варенькага бўлган муҳаббат қалбимдаги пинҳона ошиқлик иқтидорини ечиб юборди. Шу чоқ мен бутун дунёга муҳаббат қўйдим. Инжу жияк танғиган хўжайкани, унинг Елизаветаники сингари кўкрагини ҳам суйиб қолдим, унинг эрини ҳам, хизматкорларини ҳам, ҳатто мендан койиган инженер Анисимовни ҳам суйиб қолдим. Хонаки этик кийган, қизига ўхшаб мулойим кулган отасидан эса шу он қандайдир майин завқ олар эдим.

Мазурка тугади, мезбонлар меҳмонларни кечки овқатга таклиф қилдилар, аммо полковник Б. эртага вақтлик туришим керак, деб хайрлашиб чиқиб кетди. Мен қизни ҳам олиб чиқиб кетар, деб қўрқиб тургандим, лекин қизча онаси билан қолди.

Кечки овқатдан сўнг, ваъдалашган кадрилимизга тушдик, бахтиёрлигимнинг поёни йўқдай кўринса-да, бахтим борган сари очилаётгандай бўлар эди. Бизлар муҳаббатдан сира оғиз очмадик. Мени севадими, йўқми деб ўзимдан ҳам, ундан ҳам сўрамадим. Ўзимнинг уни севганим кифоя эди. Мен бирон воқеа бўлиб, бахтимни қора қилмасайди, деб хавотир олардим, холос.

Уйимга қайтиб келгач, ечиниб ухламоқчи бўлдим, лекин кўзларга сира уйқу келмади. Қўлимда елпиғичдан юлиб олинган пат билан қўлқопи қолган эди: жўнаб кетаётганида мен аввал онасини, сўнгра эса, ўзини аравага ўтқазаётганимда қўлқопини менга берган эди. Мен бу нарсаларга қараб кўзимни юммасдан хаёлимда уни кўрардим. Гоҳо икки йигитдан бирини танлаб менинг ниятимни билмоқчи бўлиб ўйланиб турган чоғи кўзимга кўринарди ва «Мағрурликми? Ҳали шундайми», — деган товушлари қулоғимга киради. Қувониб қўлини менга узатган чоғи, кечки овқат устида гоҳо шампанское қадаҳини лабларига теккизиб, меҳрибон кўзлари билан менга ер остидан қараб турган чоғлари кўзимга кўринар эди. Лекин кўпроқ отаси билан танцага тушган чоғи, отасининг олдида хиромон юриши, ўзига ҳам, отасига ҳам маҳлиё бўлиб томоша қилиб турганларга виқор билан қараб турган чоғлари кўз ўнгимдан кетмасди. Шунда мен нозик ва майин бир хаёл билан ота-болани беихтиёр бир тан, бир жон деб ҳис қилардим.

У вақтда марҳум акам билан бирга турардик. Акам киборлар суҳбатини ёмон кўрар ва базмларга бормас, кандидатлик имтиҳонига тайёрланаётганлигидан тинч умр кечирмоқда эди. Акам уйқуда эди. Мен унинг ёстиққа мукка тушган ва ярмиси жун одеялга бурканган бошига қараб жуда ачиндим. Кўнглимдаги хурсандлигимни, мендаги бахтиёрликни сезмаганлигига, менга ҳамдамлашмаганлигига ачиндим. Хизматкоримиз крепостной Петруша қўлида шам билан мени кутиб олди. Кийимимни ечиб қўймоқчи бўлган эди, мен унга ижозат бериб, чиқариб юбордим. Уйқудан шишган юз-кўзлари, пахмайган сочларини кўриб кўнглим бузилиб кетди. Товуш чиқармай, деб оёқ учида юриб ўз хонамга кириб, тўшакка ётдим. Йўқ, мен ҳаддан ташқари бахтиёр бўлганлигимдан ухлаёлмадим. Бунинг устига, уйнинг печкаси ёқилган экан, уй жуда исиб кетди. Мундиримни ечмасдан, аста юриб даҳлизга чиқдимда, шинелимни кийиб, ташқари эшикни очиб, кўчага чиқиб кетдим.

Зиёфатдан соат бешга яқин кетган эдим. Уйимга келиб бирпас ўтиргунимча яна бир соат вақт ўтди. Шундай қилиб, кўчага чиққанимда кун ёришиб қолган эди. Ҳаво ҳам байрам ҳавоси, ҳамма ёқни туман босган. Қорга ёмғир аралашиб, кўчалар шилта бўлган, барча томлардан томчи чакиллайди. У маҳалда Б. лар шаҳарнинг бир чеккасида туришар эди. Ялангликнинг бир томони сайилгоҳ, бир томонида қизлар мактаби бор эди.

Мен хилват тор кўчамиздан юриб бориб, катта кўчага чиқдим. Қўчада менга пиёдалар, ерга тегиб бораётған чанага ўтин ортган аравакашлар учрай бошлади. Сирланган дўға остида ҳўл бошларини солинтириб, салмоқлаб бораётган отлардан тортиб, бошига чипта ёпиниб, арава ёнида катта этикда шалоплаб кетаётган аравакашлар, туман ичида баланд бўлиб кўринган уйлар ҳам менга жуда ёқимли ва маънодор бўлиб кўринар эди.

Уларнинг уйлари олдидаги ялангликка чиққач, ялангликнинг охиридаги сайилгоҳ томонда қандайдир улкан қора бир нарсани кўрдим, шу пайт қулоғимга най билан ноғора овози эшитилди. Юрагим ҳамон хониш қилмоқда, қулоғимга гоҳо мазурка куйи киради. Лекин бу аллақандай раҳмсиз, нохуш музика овози эди.

«Нима бўлса экан!» — деб ўйладим ва ялангликнинг ўртасига тушган сирғанчиқ йўлдан овоз келган томонга қараб юрдим. Юз қадамча юргач, туман орасидан қора кийинган бир талай одамни кўрдим. Солдатларга ўхшайди. Машқ қилаётгандирлар, —деб ўйладим. Мой босган нимча пўстин устидан фартук тутган ва олдимда бир нима кўтариб келаётган темирчи икковимиз уларга яқин келдик. Қора мундир кийган солдатлар икки саф бўлиб, милтиқларини ёнларига қилиб, икки ёқда қимирламай турибдилар. Буларнинг орқасида ноғорачилар билан найчилар ҳамон ўша ёқимсиз ва хунук машқларини чалмоқдалар.

Ёнимга келиб тўхтаган темирчидан:

— Улар нима қилаётирлар? — деб сўрадим. Темирчи кўзларини сафнинг охиридан узмай:

— Қочгани учун бир татарни сазойи қиляптилар, — деди.

Мен ҳам темирчи қараган томонга қараб саф орасида менга яқинлашиб келаётган аллақандай даҳшатли бир нарсани кўрдим. Менга томон келаётган нарса белигача қип-яланғоч ва уни етаклаб келаётган икки солдатнинг милтиқларига боғланган бир кимса экан. Унинг ёнида шинель ва шапка кийган узун бўйли ҳарбий бир одам келарди. Бу кишининг қиёфаси танишдек кўринди. Сазойи қилинган бечора эриган қорни шилп-шилп босиб, ҳар икки тарафдан тушган калтак зарбидан гандираклаб, менга қараб келмоқда. У калтак зарбидан ўзини орқага ташласа, уни милтиққа боғлаб етаклаб келаётган унтер-офицерлар олдинга итарардилар, олдинга ташланса, йиқилгани қўймасдан орқага тортар эдилар. Узун бўйли, ҳарбий киши кейинда қолмасдан гурс-гурс қадам ташлаб бормоқда. Қизил юзли, оқ мўйловли ва оқ бакенбардли бу одам унинг отаси экан.

Ҳар калтак тушганда сазойи қилинган татар гўё ҳайрон бўлгандек, азобдан қийналиб буришган юзини калтак тушган томонга бурар ва оппоқ тишларини ғижирлатар, ҳадеб бир нарсалар деб ғўлдирар эди. Унинг нима деяётганини яқин келганидагина пайқадим. У гапирмас, балки пиқиллаб йиғлаб: «Оғалар, раҳм қилинглар, оғалар, раҳмингиз келсин», дерди. Аммо оғалар раҳм қилмасдилар, сазойи қилинган менинг рўпарамга келганда қаршимда турган солдат олдинга шаҳдам қадам ташлаб чиқиб, калтакни шиғиллатиб татарнинг орқасига шундай солдики, татар олдинга мункиб кетди, лекин унтер-офицерлар уни ушлаб қолдилар. Сўнгра шундай калтак ҳар тарафдан туша берди… Ёнда кетаётган полковник гоҳ оёғи остига, гоҳ сазойи қилинганга қараб, лунжларини шишириб пишиллаб бормоқда. Сазойи мен турган жойдан ўтиб кетганидан кейин, сафлар орасидан унинг елкасига кўзим тушиб қолди. Бу аллақандай ола-була, ҳўл, қип-қизил ғайри табиий бир нарса эди. Бунинг одам танаси эканлигига ишонмадим. Ёнимда турган темирчи:

— Ё, парвардигор! —деб юборди.

Улар биздан узоқлашиб кетди. Букчайиб, гандираклаб кетаётган одамнинг устига ҳамон икки томондан калтак ёғилмоқда. Ноғора билан най ҳали ҳам машқ қилишини қўйгани йўқ, баланд бўйли, гердайган полковник ҳамон сазойи қилинганнинг ёнида бормоқда. Полковник бирдан тўхтаб, (солдатлардан бирининг олдига яқин келди, шунда унинг:

— Ҳа, ҳа, ҳали аяб урадиган сенми? — деган ғазабли сўзлари қулоғимга кирди.

Паст бўйли, қути ўчган, дармонсиз солдат татарнинг кўкариб кетган орқасига секинроқ калтак ургани учун қўлқоп кийган бақувват қўли билан унинг юзига тарсаки туширганини ўз кўзим билан кўрдим.

Полковник:

— Бошқа таёқ келтиринг! — деб бақирди-да, атрофига аланглаб менга кўзи тушиб қолди. Мени танимагандек бўлиб, даҳшат ва ғазаб билан хўмрайиб, дарров юзини мендан тескари ўгирди. Мен эсам, жуда уят бир иш қилиб қўйгандай, ўсал бўлиб, нима қиларимни билмай, ерга қарадим-да, тезроқ уйга қайтдим. Йўл-йўлакай қулоғимга гоҳо ноғоранинг тарақлаган овози, найнинг чийиллаган товуши эшитилгандек бўлар эди, гоҳо: «Оғалар, раҳм қилинглар!» деган сўзлар эшитилиб, гоҳо эса полковникнинг: «Ҳа, ҳа, ҳали аяб урадиган сенми?!» деб ғазаб билан бақирган сўзлари қулоғим остида шанғиллар эди. Юрагим эзилиб, шундай ғаш бўлдики, юролмай бир неча марта тўхтаб қолдим. Назаримда бу манзарадан кўнгилга ўрнашган даҳшатлар ҳали замон мени йўқ қилиб юборадиганга ўхшарди. Уйимга қандай етиб бориб, тўшакка қандай чўзилганимни ҳам билмайман. Бироқ кўзимни юмишим билан, кўрганларим кўз олдимга келиб, эшитган гапларим қулоғим тагида жаранглаб, сакраб ўрнимдан турдим.

Полковник тўғрисида мен: «У мен билмаган бир нарсани биладиганга ўхшайди, — деб ўйладим. — Агар у билганни мен ҳам билсам, у нарсани тушунган бўлар эдим, кўрганларим эса мени бунчалик қийнамаган бўлар эди». Аммо мен ҳар қанча ўйламайин, полковникнинг билганларини билолмадим, ошнамникига бориб, хўп ичишиб, маст бўлиб кечқурунгина андак ухладим.

Хўш, сизлар нима деб ўйлайсизлар, кўрган воқеасини ярамас бир иш деб ҳукм қилгандир, деб ўйлайсизми? Ҳеч ундай эмас. «Модомики, бу иш шунчалик ишонч билан қилиниб, ҳамма уни зарур деб топар экан, бас, улар мен билмаган бир сирни билсалар керак» деб ўйлаб, бу сирни билишга уриндим. Аммо қанчалик уринмайин, кейин ҳам ҳеч била олмадим. Буни билмай туриб истагим бўлган ҳарбий хизматга киролмас эдим, балки ҳарбий хизматгина эмас, ҳатто ҳеч қанақа хизматга киролмадим, мана энди ҳеч нарсага ярамаслигимни кўриб турибсиз.

— Қўйсангиз-чи, яраш-ярамаслигингизни биламиз, — деди ҳамсуҳбатларимиздан бири, — яхшиси, агар сиз бўлмасангиз қанча одам ҳеч нарсага ярамай қоларди, шуни айтинг, — деди.

Иван Васильевич бу гапдан қаттиқ хафа бўлиб:

— Бу гаплар бориб турган аҳмоқлик, — деди.

— Хўш, ошиқлик масаласи нима бўлди? — деб сўрадик.

— Муҳаббатми? Муҳаббат шу кундан бошлаб сусая бошлади. Маъшуқам ҳар вақтдагидек илжайиб хаёлга чўмган чоқларида, ялангликдаги полковник дарров ёдимга тушиб аллақандай бўлиб кетардим, у билан камдан-кам учрашадиган бўлиб қолдим. Муҳаббат ҳам шундай қилиб барҳам топди. Ана шунақа гаплар бўлади, одамнинг бутун ҳаёти ҳам шунақа қилиб ўзгариб бошқа йўлга тушиб кетади. Сиз дейсизки… — деди-да, шу билан гапини тамом қилди.

Ясная Поляна, 1903 йил, 20 август.

[1] Французча, тағин, дегани.
[2] Азизим (французча).
[3] Николай I никига ўхшаш (французча).

Аслиятдан Наби Алимуҳамедов таржимаси

Ulugʻ rus yozuvchisi, mutafakkiri Lev Nikolayevich Tolstoyning ijodining gultojlaridan biri sifatida tan olingan “Bazmdan soʻng” hikoyasini ikki atoqli oʻzbek mutarjimi Nabi Alimuhammedov va Vahob roʻzimatov tarjimasida taqdim etmoqdamiz..

Lev Tolstoy
ПОСЛЕ БАЛА

BAZMDAN SOʻNG

Mana, sizlar, odam nima yaxshiyu nima yomonligini bilmaydi, hamma gap muhitda, muhit yemiradi, deysizlar. Men o‘ylaymanki, butun gap tasodifda. Mana, men o‘zim to‘g‘rimda gapirib beray.

Barchamizning hurmatimizga sazovor Ivan Vasilevich, shaxsiy kamolotga erishish uchun avvalo odamlar yashab turgan sharoitni o‘zgartirish zarur, degan mavzuda oramizda bo‘lib o‘tgan suhbatdan so‘ng ana shunday gap boshladi. Aslida, hech qaysimiz, nima yaxshiyu nima yomonligini odam o‘zi bilmaydi, deganimiz yo‘q, ammo Ivan Vasilevichning suhbat oqibatida tug‘iladigan fikrlarga shu tariqa javob berish va ana shu fikrlar bahonasida o‘z hayotida sodir bo‘lgan voqealarni hikoya qilish odati bor edi. Ko‘pincha hikoyaga berilib ketib, hikoya qila boshlashiga typtki bo‘lgan sababni unutib qo‘yar, zotan, samimiyat bilan haqqoniy hikoya qilar edi.

U hozir ham shunday qildi.

– Men o‘zim haqimda so‘zlayman. Butun hayotim, muhit tufayli emas, mutlaqo boshqa narsa tufayli, o‘zgacha emas, xuddi shunday bir yo‘sin kasb etdi.

– Nima sababdan? – deb so‘radik biz.

– Bu uzundan-uzoq qissa. Tushunib olishlaringiz uchun, juda ko‘p narsani gapirib berishim kerak bo‘ladi.

– Bo‘lmasa gapirib bera qoling-da.

Ivan Vasilevich o‘yga tolib, bosh chayqadi.

– Ha, – dedi u. – Butun hayotim bir kecha yoki to‘g‘rirog‘i, bir tong oqibatida o‘zgarib ketdi.

– Nima bo‘lgan edi o‘zi?

– Gap shuki, men birovni qattiq sevib qolgan edim.

Ko‘p martalab sevib qolganman-u, ammo bunisi eng kuchli sevgi edi. O‘tib ketgan gap; uning qizlarigacha allaqachon uzatilgan. Bu B… edi, ha, Varenka B… – Ivan Vasilevich uning familiyasini aytdi. U ellik yoshida ham g‘oyatda barno edi. Ammo yoshligida, o‘n sakkiz yasharligida latofatli: bo‘ydor, xushqomat, nazokatli, salobatli, ayniqsa, savlatli edi. Boshini sal orqaga tashlagan ko‘yi, o‘zini go‘yo boshqacha ko‘rsatishi mumkin emasdek, qomatini hamisha odatdan tashqari tik tutar, bu esa ozg‘inligiga, hatto suyaklari ko‘rinib turishiga qaramay, xushqomat, ko‘rkam bu qizga qandaydir shohona qiyofa baxsh etardiki, maftunkor sho‘x ko‘zlari ham, dudoqlari ham hamisha xushchaqchaq, yoqimtoy jilmayib turmasa, butun vujudining malohati bo‘lmasa, ana shu vajohati kishini hayiqtirishi mumkin edi.

– Ivan Vasilevich ta’rif-tavsifini keltirishini qaranglar-a.

– Qanchalik ta’riflab-tavsiflagan bilan, sizlar uning qanday ekanligini tasavvur eta olishlaringiz mumkin bo‘lgan darajada tavsiflab berish qiyin. Ammo gap bunda emas: men gapirib bermoqchi bo‘lgan narsa qirqinchi yillarda yuz bergan edi. O‘sha vaqtlarda men viloyat universitetining studenti edim. Bilmadim, bu yaxshimi, yomonmi, o‘sha vaqtlarda bizning universitetda hech qanday to‘garaklar yo‘q, hech qanday nazariyalar bo‘lmas, biz shunchaki yosh-yalanglar edik, yoshlikka xos hayot kechirardik: o‘qirdik, xushchaqchaqlik qilardik. Men juda quvnoq, sho‘x yigit edim, badavlat ham edim. Uchqur yo‘rg‘am bor edi, oyimqizlar bilan tepalikdan yaxmalak otardim (hali konki rasm bo‘lmagan edi), o‘rtoqlarim bilan aysh qilardim (biz u vaqtlarda shampanskoyedan boshqa narsa ichmasdik; pulimiz bo‘lmasa – hech narsa ichmay qo‘ya qolar, ammo hozirgilarga o‘xshab araq ichmasdik). Ko‘nglimni xushlaydigan asosiy narsalarim – kechalar va ballar edi. Yaxshigina raqsga tushardim, qiyofam ham badburush emas edi.

– Be, kamtarlikni qo‘ysangiz-chi, – deya uning gapini bo‘ldi hamsuhbat ayollardan biri. – Axir biz sizning portretingizni ko‘rganmiz-ku, siz ko‘rkam kishi bo‘lgansiz.

– Ko‘rkam bo‘lsam bo‘lgandirman, biroq gap bunda emas. Gap shundaki, o‘sha qizni qattiq sevib qolgan kunlarim maslenitsa[1]ning oxirgi kuni, xushfe’l, mehmonnavoz badavlat kamerger chol – guberniya peshvosining[2] uyida o‘tkazilgan balda bo‘lgan edim. Mehmonlarni uning o‘ziga o‘xshagan xushfe’l, sochiga brilyant feronerka taqqan, duxoba ko‘ylakli, xuddi Yelizaveta Pet­rovnaning portretlaridagidek oppoq, lo‘ppi, qarimsiq yelkalari va ko‘ksi ochiq xotini qabul qilmoqda edi. Bal juda g‘aroyib: aylana boloxonali zal ajoyib, musiqachilar – ishqiboz pomeshchikning o‘sha vaqtda ta’rifi ketgan krepostnoylari kutardi, bufetda shampanskoye deganingiz daryo bo‘lib oqib turibdi. Zotan, shampanskoyega o‘ch bo‘lsam ham ichmadim, negaki, sharobsiz ham ishqdan mast edim, ammo yiqilib qolgudek bo‘lib raqsga tushdim – kadrilga ham, valsga ham, polkaga ham, albatta, endi barchasiga imkoni boricha Varenka bilan birga tushdim. U pushti belbog‘li oq ko‘ylakda, nafis oq qo‘lqop kiygan, qo‘lqopi turtib chiqqan ozg‘in tirsaklariga yetib borayozgan, oyoqlariga oq selon shippak kiygan edi. Mendan mazurkani ilib ketishdi: qilig‘i sovuq injener Anisimov – bu ishini haligacha ham kechira olmayman – uni kirib kelishi bilanoq taklif qilib qo‘ygan ekan, men esa qo‘lqopimni olib chiqish uchun sartaroshxonaga kirib, kechikibroq kelgan edim. Xullas, men mazurkaga u bilan emas, ilgari uncha-muncha mulozamat qilib yurganim bir nemis qiz bilan tushdim. Ammo o‘sha kecha unga nisbatan ancha takallufsizlik qildim, deb qo‘rqaman, u bilan gaplashmadim, unga qaramadim, men pushti belbog‘li oq ko‘ylakdagi bo‘ydor, xushqomat kimsaning qaddini, uning nimpushti tus olib porlab turgan, kulgichli yuzi va yoqimtoy, mas’um ko‘zlarinigina ko‘rardim. Yolg‘iz mengina emas, unga hamma ham qarar, hamma havas bilan boqar edi, bularning barchasini yo‘lda qoldirib ketgan bo‘lsa-da, erkaklar ham, ayollar ham unga suqlanib boqar edilar. Suqlanmaslik mumkin emasdi.

Mazurkaga, chunonchi, rasman u bilan tushmagan bo‘lsam-da, ammo aslida doimo qariyb u bilan raqsga tushdim. U tortinmasdan butun zal orqali to‘ppa-to‘g‘ri menga qarab kelardi, men uning taklif qilishini kutib o‘ltirmasdan sapchib o‘rnimdan turardim, fahmliligim uchun u tabassum bilan minnatdorchilik bildirardi. Bizlarni uning oldiga olib borganlarida u mening salohiyatimni idrok etmasa, qo‘lini boshqaga uzatib, ozg‘in yelkalarini qisgan ko‘yi o‘kinch va taskinini izhor etgandek menga jilmayib qo‘yardi. Mazurka muqomlari vals yo‘sinida ijro etiladigan kezlarda men u bilan uzoq valsga tushardim, u esa hansiray-hansiray jilmaygan ko‘yi menga: Encove[3], – derdi. Men ham qayta-qayta valsga tushardim, tanamning og‘irligini ham sezmasdim.

– Iya, nega sezmas ekansiz, o‘ylaymanki, belidan quchganingizda o‘zingizning tanangizni emas, uning tanasini ham juda yaxshi his qilgan bo‘lishingiz kerak.

Ivan Vasilevich birdan duv qizarib, jahl bilan qichqirib yuborayozdi:

– Ha, siz, hozirgi yoshlar shundaysizlar-da. Sizlar tanadan boshqa hech narsani ko‘rmaysizlar. Bizning zamonamizda bunday emasdi. Uni nechog‘li qattiq sevsam, u men uchun shu qadar havoyi bo‘lib borardi. Hozir sizlar oyoq, to‘piq va yana nimalarnidir ko‘rasizlar, sevib qolgan ayollaringizni fikran yechintirib ko‘rasizlar; men uchun esa, Alphonse Karr aytganidek – yaxshi yozuvchi edi – mahbubamning uzorida hamisha libos bo‘lar edi. Biz, yechintirish u yoqda tursin, Nuhning qobil farzandiga o‘xshab, yalang‘och tanni ko‘zdan yashirishga tirishardik. Be, siz tushunarmidingiz…

– Uning gapiga quloq solmang. Shundan keyin nima bo‘ldi? – dedik birimiz.

– Ha. Shu tariqa yakkash u bilan raqsga tushib, vaqt o‘tib ketganini ham payqamabman. Musiqachilar endi, bilasizlar, bazmning oxiriga borganda shunday bo‘ladi, horg‘inlikka xos allaqanday zo‘r bilan hamon o‘sha mazurka ohangini davom ettirmoqda, mehmonxonalarda qarta stollarida o‘ltirgan otaxonlar va onaxonlar kechki ovqatni kutib o‘rinlaridan turmoqda, malaylar nimalardir ko‘targan holda o‘qtin-o‘qtin chopib o‘tmoqda edilar. Soat ikkidan oshgan. G‘animat daqiqalardan foydalanib qolish kerak edi. Men yana uni tanladim-da, biz yuzinchi marta zal bo‘ylab aylana ketdik.

– Shunday qilib, ovqatdan keyingi kadril meniki-ya? – dedim men, uni joyiga kuzatib ko‘yarkanman.

– Albatta, agar meni olib ketib qolishmasa, – dedi u jilmayib.

– Men yo‘l qo‘ymayman, – dedim.

– Yelpig‘ichimni bering, – dedi u.

– Bergani ko‘zim qiymayotibdi, – dedim men, arzongina oq yelpig‘ichni uzatarkanman.

– Mana oling, achinib yurmasligingiz uchun, – dedi u, yelpig‘ichdan patcha yulib olib menga berarkan.

Men patni oldim, butun zavq-shavqim va minnatdorchiligimni nigohim bilangina izhor qilishim mumkin edi. Men xursandgina, mamnungina emas, baxtiyor, devonavor, xushko‘ngil edim, men – men emas, yomonlikdan bexabar va yaxshilikkagina qodir allaqanday samoviy jon egasi edim. Patni qo‘lqopimga yashirib, undan uzoqlashishga ojiz holda turib qoldim.

– Qarang, otamdan paqsga tushishni so‘rayotibdilar, – dedi, ostonada mezbon beka va boshqa xonimlar bilan turgan bo‘ydor, xushqomat, kumush epoletli polkovnik otasini ko‘rsatib.

– Varenika, bu yoqqa keling, – degan baland ovozini eshitdik brilyant feronerkali, yelizavetavor yelkali mezbon bekaning.

Varenka eshik tomon bordi, orqasidan men ham bordim.

– Otangizni o‘zingiz bilan bir aylanib kelishga ko‘ndiring, ma chere[4]. Qani, mumkin bo‘lsa, Pyotr Vladislavich.

Varenkaning otasi juda ko‘rkam, bo‘ydor, tarovatini yo‘qotmagan chol edi. Yuzi o‘ta qizg‘ish, a la Nicolas oqish mo‘ylabi buralgan, bakenbardlari ham mo‘ylabiga tutasha kelgan, chakka sochlari oldinga taralgan, xuddi qiziga o‘xshab uning ham chaqnoq ko‘zlari va lablarida o‘shanday yoqimtoy xushchaqchaq tabassum o‘ynab turar edi. Qaddi-qomati xushbichim, harbiychasiga qalqib turgan, bir nechagina orden bezagan keng ko‘ksi o‘mrovdor, yag‘rindor, oyoqlari tik, uzun edi. U nikolaycha taomildagi xizmatiga ixlosmand eski harbiy boshliqlardan edi.

Biz eshikka yaqinlashganimizda, polkovnik raqs tushish esidan chiqib ketganini aytib, ko‘nmadi-yu, ammo harqalay jilmaygancha, qo‘lini chap tomonga yozib, qilichini kamarbandidan chiqardi-da, sertavoze yigitga berdi, o‘ng qo‘liga ag‘darma qo‘lqopini kiyib: – Hammasi qoidaga binoan bo‘lishi kerak, – dedi jilmayib, so‘ng qizining qo‘lini tugib, nim burilgancha zarb yangrashini kutib turdi.

Mazurka ohangi boshlangan ondayoq bir oyog‘i bilan sho‘x depsinib, ikkinchisini ko‘tardi-da, bo‘ydor, vazmin gavdasi goh ohista va muloyim, goh sershovqin va jo‘shqin tarzda, oyoqlarini bir-biriga urgan, tapir-tupir tepingan holda zal bo‘ylab aylana ketdi. Qaddi jozibali Varenka uning yonida sezilar-sezilmas suzib borar, oq selon shippak kiygan jajji oyoqlari ayni vaqtda odimlarini uzaytirar yoki qisqartirar edi. Butun zal ikkovlarining harakatlarini kuzatardi. Men ularga havas bilan boqibgina qolmasdan, zavq-shavqdan mehrim tovlanib borardi. Menga, ayniqsa, otasining tagidan tasma tortilgan etigi, buzoq terisidan tikilgan, yangi rasm bo‘lgandek tumshug‘i uchli emas, eskicha – tumshug‘i chorburchak, poshnasiz etigi yoqardi. Aftidan, etikni batalon etikdo‘zi tikib bergan. “Sevikli qizini yasantirish va kiborlar olamiga olib chiqish uchun u yangicha etik sotib olmay, qo‘lbola etik kiyib yurarkan”, deb o‘ylardim men, shu tariqa etigining o‘sha chorburchak tumshuqlari menga juda ham yoqardi. Uning bir vaqtlar ajoyib tarzda raqsga tushganligi ko‘rinib turar, ammo endi vazminlashib qolgan, oyoqlari ijro etishga uringan o‘sha barcha chiroyli va shaxdam qadamlarga uncha qovushib kela qolmas edi. Ammo u harqalay ikki karra aylanib keldi. Oyoqlarini chaqqonlik bilan kerib, yana juftlashtirgach, garchand zalvorliroq bo‘lsa-da, bir tizzasi bilan cho‘kkalaganidan so‘ng, qizi unga ilashib qolgan ko‘ylagini tuzata-tuzata jilmaygan ko‘yi atrofidan xirom bilan aylanarkan, hamma baralla qarsak chalib yubordi. Otasi o‘rnidan bazo‘r turib, qizini mehribon, muloyim yo‘sinda qo‘llari bilan quloqlaridan bosib tutgancha peshanasidan o‘pdi-da, uni men bilan raqsga tushayotibdi, deb o‘ylab, men tomonga yetaklab keldi. Uning kavaleri men emasligimni aytdim.

– Be, baribir, endi u bilan siz aylanib keling, – dedi otasi muloyimgina jilmayib, qilichini kamarbandiga taqarkan.

Odatda shishadan tushgan birinchi tomchidan so‘ng undagi suyuqlik sharillab quyilgani kabi qalbimdagi Varenkaga bo‘lgan sevgim dilimdagi seva olishdek pinhoniy salohiyatimga bus-butun erk baxsh etdi. Men o‘shanda o‘z sevgim bilan bor jahonni quchgan edim. Men yelizavetavor qomatli, feron­erkali mezbon bekani ham, uning erini ham, mehmonlarini ham, malaylarini ham, hatto menga o‘shshayayotgan injener Anisimovni ham sevardim. Xonaki etik kiygan, qiziga o‘xshab yoqimtoy jilmayadigan otasiga nisbatan o‘shanda ko‘nglimda qandaydir shavqli, samimiy tuyg‘u tug‘ilgan edi.

Mazurka tugadi, mezbonlar mehmonlarni ovqatga taklif qildilar, ammo polkovnik B. ko‘nmay, ertaga barvaqt turishi kerakligini aytib, mezbonlar bilan xayrlashdi. Men, qizini olib ketib qolsa-ya, deb qo‘rqqan edim, ammo u onasi bilan qoldi.

Ovqatdan so‘ng men u bilan va’da qilingan kadrilga tushdim, o‘zimni behad baxtiyor sezayotgandek bo‘lishimga qaramay, baxtiyorligim oshgandan-oshib borardi. Biz sevgi to‘g‘risida hech bir gaplashmas edik. Men na undan, hatto na o‘zimdan u meni sevish-sevmasligini so‘rardim. Menga uni sevishimning o‘zi kifoya edi. Men bir narsadangina – nimadir baxtimga raxna solib qo‘ymasin, deb qo‘rqardim.

Uyga qaytib kelib, yechingach, yotib uxlashni o‘ylarkanman, bu narsaning mutlaqo imkoni yo‘q ekanligini ko‘rdim. Qo‘limda uning yelpig‘ichidan olingan pat va butun boshli qo‘lqopi qolgan edi. Buni u jo‘nab ketayotganida, men avval onasini, keyin uni karetaga chiqarib qo‘yayotganimda bergan edi. Men bu buyumlarga qarab, ko‘zimni yummasdanoq, uning ikki kavalerdan birini tanlab, mening salohiyatimni payqagach, “G‘urur dersiz, a?” degan yoqimli ovozini eshitgan paytimni va u quvonch bilan menga qo‘lini uzatgan onni yoki kechki ovqat vaqtida shampanskoye quyilgan bokalni lablariga tegizarkan, menga yer ostidan erkalovchi nazar tashlagan daqiqalarini ko‘z o‘ngimda ayon tasavvur etaman. Biroq hammadan ko‘proq uni otasi bilan birga, uning atrofida xirom qilib, o‘zidan ham, otasidan ham faxrlangan va quvongan ko‘yi, havas bilan boqayotgan tomoshabinlarga tikilgan kezlarini tasavvur etaman. Menda beixtiyor ravishda otasi va qiziga nisbatan bab-barobar mehribon, samimiy tuyg‘u paydo bo‘ldi.

U vaqtlarda marhum akam bilan yolg‘iz turardik. Akam umuman kiborlar dunyosini yoqtirmas, ballarga bormas, xuddi shu paytda esa nomzodlik imtihoniga tayyorlanmoqda, juda to‘g‘ri hayot kechirmoqda edi. U uxlayotgan ekan. Yuzini yostiqqa qo‘ygancha, paxmoq ko‘rpadan boshi yarim ochiq holda yotganini ko‘rarkanman, unga mehrim tovlanib achindim, men bahramand bo‘lgan ulkan baxtdan bexabarligidan va mahrum qolayotganligidan achindim. Qo‘lida sham bilan kutib olgan krepostnoy malayimiz meni yechintirib qo‘ymoqchi edi, unga javob berib yubordim. To‘zg‘igan paxmoq sochi bilan uyqu bosgan yuzi menga yoqimli ta’sir qildi. Shovqin ko‘tarmaslikka tirishib, oyoq uchida xonamga o‘tib bordim-da, o‘rnimga o‘ltirdim. Yo‘q, men behad baxtiyor edim, uxlay olmas edim.

Qolaversa, o‘t yoqilgan xonalarda issiqlab ketdim, mundirimni yechmay dahlizga o‘tib shinelimni kiydim, tashqari eshikni ochdim-da, ko‘chaga chiqdim.

Baldan soat to‘rtlardan oshganda chiqqan bo‘lsam, to uyga yetib kelib o‘ltirgan ko‘yim yana ikki soat vaqt o‘tganki, xullas, tashqariga chiqqanimda tong oqarib qolgan edi. Ob-havo maslenitsaga juda bop, tuman tushgan, yo‘llarda pilchillab qolgan qor erimoqda, hamma tomlardan chakillab suv tommoqda edi. B. lar o‘sha kezlari shahar yoqasidagi bir tomonida sayrgoh, ikkinchi tomonida qizlar instituti joylashgan katta yalanglik yaqinida yashar edilar. Men huvillagan tor ko‘chamizdan o‘tib, katta ko‘chaga chiqib bordim; u yerda piyoda o‘tkinchilar, o‘tin ortilgan chanalari ko‘chaning toshigacha botib borayotgan kirakashlar uchray boshladi. Yaltiroq do‘g‘a ostida nam boshlarini bir maromda chayqab ketayotgan otlar ham, chipta yopingan ko‘yi chanalari yonida bahaybat etiklari bilan shalp-shulp odimlab borayotgan kirakashlar ham, ko‘cha bo‘ylab tuman qo‘ynida juda baland ko‘rinayotgan uylar ham – barchasi menga juda yoqimli va ma’nodor tuyulardi.

Ularning uylari joylashgan yalanglikka chiqib borganimda etakda sayrgoh tomon ketayotgan qandaydir kattakon qora sharpani ko‘rdim va o‘sha yoqdan kelayotgan fleyta hamda baraban tovushlarini eshitdim. Qalbim uzluksiz kuylab turar, ahyon-ahyonda qulog‘imga mazurka ohangi eshitilib qolardi. Ammo bu allaqanday o‘zgacha, qahrli, noxush musiqa edi.

“Bu nima bo‘ldi ekan?” deb o‘yladim men va yalanglik o‘rtasidan tushgan sirg‘anchiq yo‘l bo‘ylab tovush kelayotgan tomon qarab ketdim. Yuz qadamcha yurgach, tuman osha ko‘pdan-ko‘p odamlarning qora sharpalarini ilg‘ay boshladim. Soldatlar bo‘lishi kerak. “Mashq shekilli”, deb o‘yladim va oldimda nimadir ko‘tarib ketayotgan yag‘ir kalta po‘stinli, fartukli temirchi bilan birga yaqinroq bordim. Bir-birlariga yuzma-yuz qator safga tizilgan qora mundirli soldatlar miltiqlarini oyoqlari yoniga qo‘ygancha qimirlamay turardilar. Ularning orqasida turgan barabanchi bilan fleytachi yakkash o‘sha yoqimsiz, chinqiriq kuyni takrorlardi.

– Ular nima qilishyapti? – deb so‘radim temirchidan.

– Qochgan tatarni tirqiratishyapti, – dedi jahl bilan temirchi safning etak tomoniga tiqilarkan.

Men ham o‘sha tarafga qarab, saf o‘rtasidan men tomonga qarab kelayotgan qandaydir dahshatli narsani ko‘rdim. Men tomonga yaqinlashayotgan – beligacha yalang‘ochlanib, ikki soldatning miltig‘iga bog‘langan va ular olib kelayotgan odam edi. Uning yonida kelayotgan shinel va furajka kiygan bo‘ydor harbiyning qaddi-qomati menga tanishdek ko‘rindi. Jazolanuvchi pilchillagan qorni shalp-shulp bosgancha ikki tomondan tushayotgan kaltaklar zarbidan butun tanasi siltangan ko‘yi men tomon kelmoqda; goh chalqanchasiga ketar – bunda miltiqqa bog‘lab olib kelayotgan unter-ofitserlar uni olg‘a qarab niqtashar, goh munkib ketar – bunda esa unter-ofitserlar uni yiqilib tushmasligi uchun orqaga siltashar edi. Undan bir qadam ham ortda qolmay, sollanib, qat’iy odimlagancha bo‘ydor harbiy kelmoqda edi. Bu – qizning otasi, o‘sha qizg‘ish yuzli, oqish mo‘ylabli va bakenbardli kishi edi.

Har bir kaltak tushganda jazolanuvchi xuddi taajjublanayotgandek iztirobdan bujmaygan yuzini zarba tushayotgan tomonga burar, oppoq tishlari tirjaygancha, yakkash, allaqanday so‘zlarni takrorlar edi. Men bu so‘zlarni u juda yaqinlashib kelganidagina eshitdim. U gapirib emas, piqillab: “Birodarlar, shafqat qilinglar”, – derdi. Ammo birodarlari shafqat qilmas edilar, kelayotganlar xuddi ro‘paramga yetganda, qarshimda turgan soldatning shaxd bilan oldinga bir qadam tashlab, kaltakni g‘izillatib tushirgancha tatarning yag‘riniga shalpillatib achchiq urganini ko‘rdim. Tatar oldinga qarab siltandi, ammo unter-ofitserlar uni tutib qoldilar, xuddi shunday zarba yag‘riniga berigi tomondan borib tushdi, yana narigi tomondan kelib, yana berigi tomondan borib tushdi. Polkovnik uning yonginasida kelmoqda, goh oyoqlari ostiga, goh jazolanuvchiga ko‘z tashlab, lunjlarini ko‘pchitgancha nafas olar, so‘ng do‘rdaygan lablaridan acta-sekin nafasini bo‘shatar edi. Kelayotganlar men turgan joydan o‘tib ketgach, saf osha jazolanuvchining yag‘rinini ko‘rib qoldim. Bu shu qadar olachipor, yashil, qip-qizil, g‘ayritabiiy narsa ediki, u odam bolasining yag‘rini ekanligiga ishongim kelmadi.

– Yo parvardigor, – deb yubordi yonimda turgan temirchi.

Sazoyi yiroqlasha boshladi, qoqilib-surinib, g‘ujanak bo‘lib ketayotgan odamga hamon o‘sha-o‘sha ko‘yi ikki tomondan zarba tushar, hamon o‘sha-o‘sha ko‘yi baraban dupurlar, fleyta chiyillar, hamon o‘sha-o‘sha ko‘yi bo‘ydor, xushqomat polkovnik jazolanuvchining yonida keskin odimlab borar edi. Birdan polkovnik to‘xtab, shaxd bilan soldatlardan biriga yaqin keldi.

– Men senga chalg‘itishni ko‘rsatib qo‘yaman, – degan qahrli ovozini eshitdim uning. – Yana chalg‘itasanmi? Chalg‘itasanmi?

Men tatarning yag‘riniga kaltakni zalvorsizroq tushirgani uchun u past bo‘yli, irvoqqina hurkak soldatni ag‘darma qo‘lqopli baquvvat qo‘li bilan urganini ko‘rdim.

– Yangi xivichlardan keltiringlar! – deya qichqirdi u alanglagancha va meni ko‘rib qoldi. Go‘yo meni tanimaydigandek shiddat va g‘azab bilan shumshayib, shartta burilib oldi. Men shu qadar izza bo‘lib ketdimki, xuddi g‘oyatda bir yyatli qilg‘iliq ustida qo‘lga tushib qolgandek yerga qarab, uyga jo‘nashga oshiqdim. Butun yo‘l bo‘yi goh quloqlarim ostida barabanning dupurlashi va fleytaning chiyillashi yangradi, goh: “Birodarlar, shafqat qilinglar”, degan so‘zlar eshitilib turdi, goh: “Yana chalg‘itasanmi? Chalg‘itasanmi?” deb qichqirayotgan polkovnikning kibrli, qahrli ovozi kelayotgandek bo‘ldi. Bu orada yuragimda qariyb ayon-oshkor, o‘qchitib yuborgudek hasrat paydo bo‘lgan ediki, keta turib bir necha marta to‘xtab qoldim, nazarimda, ana o‘sha ko‘rganlarim oqibatida ko‘nglimni chulg‘agan o‘sha barcha dahshatni qaytarib tashlay-qaytarib tashlay degudek bo‘lmoqda edim. Uyga qanday yetib borib, yotib qolganimni ham eslolmayman. Ammo ko‘zim ilinishi bilan yana barchasi qulog‘imga kirib, ko‘zimga ko‘rinib, sapchigancha o‘rnimdan turib ketardim.

“Aftidan, u men bilmaydigan bir narsani biladi, shekilli, – deb o‘yladim men polkovnik to‘g‘risida. – Agar men u bilgan narsani bilganimda, ko‘rgan narsamni tushungan bo‘lardim, bu narsa meni qiynamagan bo‘lardi”. Ammo nechog‘li o‘ylamay, polkovnik biladigan narsani hech tushunolmadim, faqat kechga yaqin, shunda ham, oshnamnikiga borib, u bilan o‘lardek ichib mast bo‘lib kelganimdan keyingina uyquga ketdim.

Xo‘sh, meni o‘shanda ko‘rganlarini yomon ish deb topgan, deya o‘ylarsizlar? Mutlaqo unday emas. “Modomiki, bu ish shu qadar ishonch bilan amalga oshirilgan, uni barcha zarur deb bilgan ekan, binobarin, ular men bilmaydigan qandaydir narsani bilganlar”, deb o‘ylardim men va bu narsani bilib olishga urinardim. Ammo nechog‘li urinmay – bu narsa nimaligini keyinchalik ham bilib ololmadim. Bilib ololmaganimdan keyin ilgari orzu qilganim harbiy xizmatga kirolmadim, harbiydagina emas, hech qayerda xizmat qilmadim, ko‘rib turganlaringizdek, hech qayerga yaramadim.

– He, sizning qay tariqa hech qayerga yaramaganingizni yaxshi bilamiz, – dedik birimiz. – Yaxshisi, ayting-chi: agar siz bo‘lmaganingizda qanchadan-qancha odam hech qayerga yaramagan bo‘lardi?

– Be, bunisi endi mutlaqo bema’ni gap, – dedi samimiy o‘kinch bilan Ivan Vasilevich.

– Xo‘sh, sevgingiz nima bo‘ldi? – deb so‘radik biz.

– Sevgimmi? Sevgim shu kundan e’tiboran zavolga yuz tutdi. Ko‘pincha qiz odatdagidek yuzida tabassum bilan o‘yga tolgudek bo‘lsa, darhol polkovnikning maydonda yurganini eslardim-da, qandaydir noqulay va noxush ahvolga tushardim, shu tariqa u bilan kam-kam uchrashadigan bo‘lib qoldim. Sevgim ham shu tariqa barham topdi. Ana, dunyoda shunday ishlar bo‘ladiki, buning oqibatida odamning hayoti o‘zgarib, boshqa yo‘riqqa tushib ketadi. Holbuki, sizlar bo‘lsalaringiz… – deya hikoyasini tugatdi u.

«Jahon adabiyoti», 2014 yil, 11-son

[1] Qishni kuzatish bayrami.

[2] Dvoryanlar o‘rtasida saylab qo‘yiladigan yetakchi vakil.

[3] Encove – yana (frants.).

[4] Ma chere – azizim, jonim (frants.).

Rus tilidan Vahob Ro‘zimatov tarjimasi

BALDAN SO‘NG

— Siz, kishi o‘zi yaxshi-yomonni ajrata olmaydi, hamma gap muhitda, kishini muhit xarob qiladi, deysiz. Men esam, hamma gap tasodifda deb o‘ylayman. Mana men o‘zim haqimda gapirsam…

Hamma izzat-hurmat qiladigan Ivan Vasilevich bilan ikkimizning oramizda kishining kamolga yetishi uchun eng avval odamlar yashaydigan muhitni o‘zgartish kerakligi to‘g‘risida bo‘lib o‘tgan suhbatdan so‘ng u kishi haligidek gap boshladi. Yaxshi-yomonni odamning o‘zi ajratolmaydi, deb hech kim aytgani ham yo‘q, ammo Ivan Vasilevichda gap vaqtida esiga kelib qolgan o‘z fikrlariga o‘zi javob berish va shu fikrlar munosabati bilan o‘z sarguzashtlaridan gapirib berish kabi odat bor edi. Aksari hikoya aytishga shunday berilib ketardiki, jon-dilidan chiqarib rost so‘zlashga qiziqib ketib, nima munosabat bilan gap boshlaganini ham butunlay unutib qo‘yardi.

Hozir ham u ana shu odatni qildi.

— Mening o‘zimga kelsangiz… butun hayotim muhitdan emas. balki butunlay boshqa bir narsadan shu tarzda bo‘lib ketdi.

— Nima sababdan shunday bo‘ldi? — deb so‘radik.

— Buning voqeasi uzoq. Buni tushuntirmoq uchun gapirib berishga to‘g‘ri keladi.

— Juda soz, gapirib bering…

Ivan Vasilevich o‘yga tolib, boshini irg‘adi.

— Shunday, — deb qo‘ydi u. — Bir kecha yoki to‘g‘rirorog‘i, bir erta butun hayotimni o‘zgartirib yubordi.

— Xo‘sh, nima voqea bo‘lgan edi?

— Shunday bo‘lgan ediki, men oshiqu beqaror bo‘lib qolgan edim. Men juda ko‘p marta oshiq bo‘lganman, ammo bu safargisi qattiq edi. O‘tgan gaplar. Uning hozir erga tekkan qizlari bor. Bu B… ha, B… Varenka edi, — Ivan Vasilevich uning familiyasini ham aytdi. — U ellik yoshida ham ajoyib jonon edi. Ammo yoshligida, o‘n sakkiz yoshida g‘oyatda suluv edi: qaddi-qomati kelishgan, latofatli, savlatli edi. Boshini salgina orqasiga tashlabroq, go‘yo boshqacha yura olmaydigandek doimo g‘oz yurardi. O‘zi xipcha, hatto suyaklari turtib chiqqan bo‘lishiga qaramay, go‘zalligi va qaddi-qomati kelishganligidan, bu yurishi o‘ziga allaqanday bir savlat baxsh etar edi. Agar hamisha tabassum qilib kulib turgan og‘zi va porlab turgan ajoyib shahlo ko‘zlari, butun yosh vujudidagi dilbarlik bo‘lmasa, savlati kishini cho‘chitar edi ham.

— Ivan Vasilevichning maqtashiga qoyil-e!

— Qanchalik ta’rifini qilsam ham baribir uni siz tushunadiganday qilib ta’riflab berishning iloji yo‘q. Ammo gap bunda emas: mening aytadigan voqeam qirqinchi yillarda bo‘lib o‘tgan. U vaqtlarda men o‘z provintsiyamizdagi universitetda o‘qir edim. Yaxshimi-yomonmi, har holda, universitetimizda o‘sha vaqtda hech qanday to‘garak va hech qanday nazariya degan gaplar yo‘q edi, bizlar yosh edik, yoshlarga xos yashardik, o‘qish va o‘yin-kulgidan boshqani bilmasdik. Men juda quvnoq va sho‘x bola edim, buning ustiga, davlatim ham bor edi. O‘ynoqi yo‘rg‘a otim bor edi, qizlar bilan minishib tepalikdan pastga chopishar edik (u mahalda konki rasm bo‘lmagan edi), o‘rtoqlarim bilan kayf-safo qilar edik. (U vaqtlarda shampanskoyedan boshqasini ichmas edik, pulimiz bo‘lmasa hech narsa ichmas edik, endigidek aroq ichmasdik.) Mening eng yaxshi ko‘rgan narsam bazmu ziyofat edi. Yaxshi tantsa qilar, xunuk ham emas edim.

Hamsuhbat xotinlardan biri uning gapini bo‘lib:

— O‘zingizni shunchalik kamsitmasangiz ham bo‘ladi. Biz sizning eski sernaqsh suratingizni ko‘rganmiz. Xunuk emas, aksincha, chiroyli edingiz.

— Chiroylikka chiroyli edim-a, lekin gap bunda emas. Gap shundaki, unga oshiqu beqaror bo‘lib yurgan choqlarimda, maslenitsa bayramining oxirgi kunida, guberniyamizning oqsoqoli ochiqko‘ngil, mehmondo‘st, keksayib qolgan, badavlat bir kamergerning uyida ziyofatda bo‘ldim. Mehmonlarni kutib olgan xotini ham eriga o‘xshash ochiqko‘ngil edi. Xotini jigarrang baxmal ko‘ylak kiyib, boshini inju qadalgan jiyak bilan tang‘ib olgan. Yelka va ko‘kraklari yoshlarnikiga o‘xshamasa-da, Yelizaveta Petrovnaning surati singari ochiq, oppoq momiqday edi. Bazm juda joyida bo‘ldi: hashamatli zal, o‘sha zamondagi havaskor pomeshchikning mashhur muzikachi va ashulachilari kelgan, dasturxon yasatilgan, shampanskiy daryo bo‘lib oqmoqda. Jon-dilim shampanskoye bo‘lsa-da, lekin ichmadim, chunki may ichmasam ham ishq o‘tida mast edim, lekin bearmon tantsa tushdim, kadrilga ham, valsga ham, polkaga ham tushdim, albatta, mumkin qadar Varenka bilan tushishga harakat qildim. U oq ko‘ylak kiygan, belida pushti kamar, qo‘lida nozik va ingichka tirsaklariga yetar-etmas oq charm qo‘lqop, oyog‘ida esa oq atlasdan boshmoq bor edi. Mazurka o‘yini boshlanganda badbaxt injener Anisimov uni taklif etib, mendan olib ketdi. Haliga dovur buning alami mendan sira chiqmaydi. Men qo‘lqop olay deb sartaroshxonaga kirib, andak kechikib qolibman. Shunday qilib, mazurkaga u bilan tushmasdan, avval bir oz yaxshi ko‘rib yurganim bir nemka bilan tushdim. Ammo bu kecha unga kamroq iltifot qildimmi, deb qo‘rqaman, u bilan gaplashmadim, unga qaramadim: ko‘zimga faqat oq ko‘ylakli, qomati kelishgan, baland bo‘yli, yuzlari kuldirgichli va qip-qizargan, husndor, ko‘zlari yoqimli qiz ko‘rinadi, xolos. Bir mengina emas, hamma ham unga qarardi, hammaning havasi kelardi, husni hamma xotinlarnikidan o‘tkir bo‘lsa ham erkagu xotin — hamma baravar unga tikilar edi. Havasing kelmasdan iloji ham yo‘q edi.

Xullas, mazurkaga u bilan tushmadim, ammo haqiqatda esa boshqa o‘yinlarning hammasiga u bilan tushdim. U ham uyalib-netib turmasdan, zaldan o‘tib to‘g‘ri mening oldimga kelardi, men ham uning taklif qilishini kutib o‘tirmay, sakrab o‘rnimdan turardim, shunda u hushyorlik qilganim uchun kulimsirab tashakkur izhor qilardi. Bizlarni bir-birimizga taqdim qilganlarida u mening ko‘nglimdagini bila olmay, qo‘lini menga emas, boshqaga uzatib, nafis yelkalarini qisar va achinganini hamda menga tasalli bermoqchi ekanini izhor qilmoqchi bo‘lib jilmayib qo‘yardi. Mazurkaga tushib aylanganimizda men uni anchagacha pirillatib aylantirib ketsam, u nafasini rostlayolmay harsillab qolardi-da, jilmayib, menga «Encore»[1], derdi. Men esam borgan sari chirpirak bo‘lib o‘z tanamni ham sezmay qolardim.

Mehmonlardan biri:

— Juda ham sezmay qolmagandirsiz, o‘z belingiznigina emas, balki uning belini ham quchganingizda xo‘p yaxshi sezgan chiqarsiz, deb o‘ylayman, — deb so‘z qotib qo‘ydi.

Ivan Vasilevich birdaniga qizarib ketib, zarda bilan aytdi: — Sizlar, endigi yoshlar shunday qilasizlar. Sizlar badandan boshqasini bilmaysizlar. Bizning zamonamizda bunday emas edi. Shaydo bo‘lgan sarim, men uning tanasini kamroq o‘ylaydigan bo‘lib qoldim. Sizlar oyoqlarni, to‘piqlarni va yana allaqayerlarnigina bilasiz, siz yaxshi ko‘rib qolgan xotiningizni yechintirasiz, mening uchun esa Alphonse Karr2 aytgandek, — ko‘p yaxshi yozuvchi edi-da, — mahbubamning egnida doim bronza rangda tikilgan kiyimlar bo‘lardi. Bizlar yechintirish u yoqda tursin, balki Nuhning nomusli o‘g‘lidek ovrotini bekitishga harakat qilar edik. Gapirib ham nima qildim, baribir tushunmaysizlar…

Ichimizdan kimdir:

— Uning gapiga quloq solmang. Xo‘sh, so‘ngra nima bo‘ldi? — dedi.

— Shunday qilib, ko‘proq u bilan tantsa tushib vaqtning o‘tganini ham bilmasdim. Muzikachilar charchaganlikdan, bilsangiz, bazm oxirida bo‘ladigandek, zo‘r berib mazurka kuyiga chalmoqdalar. Mehmonxonada karta o‘nnab o‘tirgan keksalar ham kechki ovqatni qilishga chiqdilar, xizmatkorlar ham u-bu tashib yugurib-elib qoldilar. Soat ikkidan oshgan: g‘animat damlardan foydalanib qolmoq kerak. Men uni yana topib oldim, nazarimda zalni yuz marta aylanib chiqdik-da. Uni joyiga oborib o‘tqazib qo‘yarkanman:

— Ovqatdan so‘ng kadrilga tushamiz-a? — dedim.

— Basharti meni «ilib» ketmasalar, albatta tushamiz, — dedi u ham kulimsirab.

— Hech kimni yo‘latmayman, — dedim men.

— Yelpig‘ichni bering, axir, — dedi u. Arzongina oq yelpig‘ichni unga uzatib:

— Bergim kelmayapti, — dedim.

— Berishga qizg‘ansangiz mana sizga, —dedi-da, yelpig‘ichdan bir pat yulib olib menga berdi.

Men patni oldim. Ammo xursandligim va tashakkurimni qarash bilangina bildira oldim, xolos. Shu damda men xursand va mamnun bo‘lish bir yoqda tursin, himmatim oshgan, o‘zimda yo‘q edim. O‘zimni yomonlikni sira bilmaydigan, faqat yaxshilik qiladigan allaqanday samoviy bir vujud deb fahmlardim. Patni qo‘lqopim ichiga yashirib qo‘ydim, uni tashlab ketishga madorim yetmay, yonida turib qoldim. U xo‘jayka va boshqa xonimlar bilan eshik oldida turgan baland bo‘yli, qomati kelishgan, yelkasida zarrin popuklari bor polkovnik otasi tomonga qo‘llari bilan ishorat qilib:

— Anov yoqqa qarang, dadam tantsa qil, deb so‘rayaptilar, — dedi. Shu vaqt boshini inju jiyak bilan tang‘igan, yelkalari Yelizavetanikiga o‘xshash xo‘jaykaning:

— Varenka, bu yoqqa keling, — degan ovozini eshitib qoldik.

Varenka eshik oldiga keldi, uning ketidan men ham bordim.

— Ma chere[2], otangizga ayting, siz bilan tantsa tushsinlar, — dedi-da, so‘ngra polkovnikka qarab. — Qani, Pyotr Vladislavich, marhamat qiling, — dedi xo‘jayka.

Varenkaning dadasi chiroyli, uzun bo‘yli, basavlat va tetik bir chol edi. Yuzi och qizil, a la Nicolas I[3] oppoq, xushmo‘ylov, oppoq bakenbardi mo‘ylovigacha tutashib kelgan, chakkasidagi sochlari oldinga qaratib taralgan. Chaqnab turgan ko‘zlari bilan lablari xuddi qizinikiga o‘xshab mayin kulib turardi. Jussasi kelishgan, harbiy kishilarnikidek ko‘tarilib turgan keng ko‘kragida bir-ikkita nishon. Yag‘rini keng, oyoqlari uzun va to‘g‘ri. Bu kishi Nikolay zamonasida mashq ko‘rgan eski sipohlarga o‘xshash askar boshlig‘i edi.

Biz eshik oldiga kelganimizda polkovnik, tantsa tushish esimdan chiqib ketgan, deb ko‘nmasdan turib edi, ammo har qalay, qo‘lini chap tomoniga tashlab kichkina qilichchasini qinidan sug‘urib olib, yonidagi yoshgina mulozimiga berdi-da, o‘ng qo‘lidagi charm qo‘lqopni tarang qilib tortarkan, kulimsirab, «Qoidasini o‘rniga qo‘ymoq kerak», dedi va qizining qo‘lidan ushlab, sal qayirib muzika maqomini kutib turdi.

Mazurka kuyi boshlanishi bilan bir oyog‘ini shaxdam tepib, ikkinchi oyog‘ini esa yoniga tashlab, tantsa tushib ketdi. Uning baland, savlatli gavdasi goho sekin va ravon suzib, goho oyoqlarini bir-biriga urishtirib, yer tepinib zalni aylana boshladi. Varenkaning xushqomati uning oldida girillab aylanar, uning mo‘jaz oppoq va mayin oyoqlari dam katta, dam mayda qadam tashlab, yeldek uchardi. Zaldagilarning hammasi ikkalasining har bir harakatini tomosha qilib turardi. Xususan, men zavqlanganimdan hayron bo‘lib tomosha qildim. Ayniqsa otasining betlik etigi, — yaxshi ukufa etik, lekin uchi cho‘zinchoq moda etik emas, balki uchi to‘mtoq, o‘kchasi past eski zamon etigi, menga juda yoqdi. Aftidan, uni batalondagi etikdo‘z tikkan bo‘lsa kerak. «Arzanda qizini yasantirmoq va to‘y-tomoshalarga birga olib yurmoq uchun moda etik kiymasdan, balki xonakisini kiyar ekan», — deb o‘ylovdim men, ammo to‘mtoq uchli etigi menga juda yoqdi. Uning bir mahallari juda yaxshi tantsa qilganligi ko‘rinib turibdi, ammo endi esa vazminlashib qolgan, chaqqonlik bilan qilmoqchi bo‘lgan chiroyli, ildam harakatlariga endi oyoqlari qovushmay turardi. Lekin shunday bo‘lsa ham u ikki marta juda yaxshi aylanib chiqdi. Oyoqlarini juda epchillik bilan ikki yoqqa kerib tashlab, so‘ngra yana juftlashtirib, garchi sal qo‘pollik bilan bo‘lsa ham bir tizzasi bilan cho‘kkalab o‘tirgach, qiz esa otasiga ilashib qolgan yubkasini rostlab, mayin jilmayib, uning atrofidan aylanib chiqqach, hamma baravariga qarsak urib yubordi. Otasi bir oz qiynalibroq o‘rnidan turdi-da, qizining boshidan muloyim va yoqimli quchoqlab peshonasidan o‘pgach, men bilan tantsa tushar, degan xayol bilan uni oldimga olib keldi. Shunda men, bu kishining jufti men emas, dedim.

U yoqimli jilmayib turib qilichchasini qiniga solarkan:

— Mayli, hechqisi yo‘q, endi siz tushib ko‘ring, — dedi.

Shishadan tushgan bir tomchi ketidan ichidagining hammasi sharillab to‘kilib ketganidek, mening ko‘nglimda ham Varenkaga bo‘lgan muhabbat qalbimdagi pinhona oshiqlik iqtidorini yechib yubordi. Shu choq men butun dunyoga muhabbat qo‘ydim. Inju jiyak tang‘igan xo‘jaykani, uning Yelizavetaniki singari ko‘kragini ham suyib qoldim, uning erini ham, xizmatkorlarini ham, hatto mendan koyigan injener Anisimovni ham suyib qoldim. Xonaki etik kiygan, qiziga o‘xshab muloyim kulgan otasidan esa shu on qandaydir mayin zavq olar edim.

Mazurka tugadi, mezbonlar mehmonlarni kechki ovqatga taklif qildilar, ammo polkovnik B. ertaga vaqtlik turishim kerak, deb xayrlashib chiqib ketdi. Men qizni ham olib chiqib ketar, deb qo‘rqib turgandim, lekin qizcha onasi bilan qoldi.

Kechki ovqatdan so‘ng, va’dalashgan kadrilimizga tushdik, baxtiyorligimning poyoni yo‘qday ko‘rinsa-da, baxtim borgan sari ochilayotganday bo‘lar edi. Bizlar muhabbatdan sira og‘iz ochmadik. Meni sevadimi, yo‘qmi deb o‘zimdan ham, undan ham so‘ramadim. O‘zimning uni sevganim kifoya edi. Men biron voqea bo‘lib, baxtimni qora qilmasaydi, deb xavotir olardim, xolos.

Uyimga qaytib kelgach, yechinib uxlamoqchi bo‘ldim, lekin ko‘zlarga sira uyqu kelmadi. Qo‘limda yelpig‘ichdan yulib olingan pat bilan qo‘lqopi qolgan edi: jo‘nab ketayotganida men avval onasini, so‘ngra esa, o‘zini aravaga o‘tqazayotganimda qo‘lqopini menga bergan edi. Men bu narsalarga qarab ko‘zimni yummasdan xayolimda uni ko‘rardim. Goho ikki yigitdan birini tanlab mening niyatimni bilmoqchi bo‘lib o‘ylanib turgan chog‘i ko‘zimga ko‘rinardi va «Mag‘rurlikmi? Hali shundaymi», — degan tovushlari qulog‘imga kiradi. Quvonib qo‘lini menga uzatgan chog‘i, kechki ovqat ustida goho shampanskoye qadahini lablariga tekkizib, mehribon ko‘zlari bilan menga yer ostidan qarab turgan chog‘lari ko‘zimga ko‘rinar edi. Lekin ko‘proq otasi bilan tantsaga tushgan chog‘i, otasining oldida xiromon yurishi, o‘ziga ham, otasiga ham mahliyo bo‘lib tomosha qilib turganlarga viqor bilan qarab turgan chog‘lari ko‘z o‘ngimdan ketmasdi. Shunda men nozik va mayin bir xayol bilan ota-bolani beixtiyor bir tan, bir jon deb his qilardim.

U vaqtda marhum akam bilan birga turardik. Akam kiborlar suhbatini yomon ko‘rar va bazmlarga bormas, kandidatlik imtihoniga tayyorlanayotganligidan tinch umr kechirmoqda edi. Akam uyquda edi. Men uning yostiqqa mukka tushgan va yarmisi jun odeyalga burkangan boshiga qarab juda achindim. Ko‘nglimdagi xursandligimni, mendagi baxtiyorlikni sezmaganligiga, menga hamdamlashmaganligiga achindim. Xizmatkorimiz krepostnoy Petrusha qo‘lida sham bilan meni kutib oldi. Kiyimimni yechib qo‘ymoqchi bo‘lgan edi, men unga ijozat berib, chiqarib yubordim. Uyqudan shishgan yuz-ko‘zlari, paxmaygan sochlarini ko‘rib ko‘nglim buzilib ketdi. Tovush chiqarmay, deb oyoq uchida yurib o‘z xonamga kirib, to‘shakka yotdim. Yo‘q, men haddan tashqari baxtiyor bo‘lganligimdan uxlayolmadim. Buning ustiga, uyning pechkasi yoqilgan ekan, uy juda isib ketdi. Mundirimni yechmasdan, asta yurib dahlizga chiqdimda, shinelimni kiyib, tashqari eshikni ochib, ko‘chaga chiqib ketdim.

Ziyofatdan soat beshga yaqin ketgan edim. Uyimga kelib birpas o‘tirgunimcha yana bir soat vaqt o‘tdi. Shunday qilib, ko‘chaga chiqqanimda kun yorishib qolgan edi. Havo ham bayram havosi, hamma yoqni tuman bosgan. Qorga yomg‘ir aralashib, ko‘chalar shilta bo‘lgan, barcha tomlardan tomchi chakillaydi. U mahalda B. lar shaharning bir chekkasida turishar edi. Yalanglikning bir tomoni sayilgoh, bir tomonida qizlar maktabi bor edi.

Men xilvat tor ko‘chamizdan yurib borib, katta ko‘chaga chiqdim. Qo‘chada menga piyodalar, yerga tegib borayotg‘an chanaga o‘tin ortgan aravakashlar uchray boshladi. Sirlangan do‘g‘a ostida ho‘l boshlarini solintirib, salmoqlab borayotgan otlardan tortib, boshiga chipta yopinib, arava yonida katta etikda shaloplab ketayotgan aravakashlar, tuman ichida baland bo‘lib ko‘ringan uylar ham menga juda yoqimli va ma’nodor bo‘lib ko‘rinar edi.

Ularning uylari oldidagi yalanglikka chiqqach, yalanglikning oxiridagi sayilgoh tomonda qandaydir ulkan qora bir narsani ko‘rdim, shu payt qulog‘imga nay bilan nog‘ora ovozi eshitildi. Yuragim hamon xonish qilmoqda, qulog‘imga goho mazurka kuyi kiradi. Lekin bu allaqanday rahmsiz, noxush muzika ovozi edi.

«Nima bo‘lsa ekan!» — deb o‘yladim va yalanglikning o‘rtasiga tushgan sirg‘anchiq yo‘ldan ovoz kelgan tomonga qarab yurdim. Yuz qadamcha yurgach, tuman orasidan qora kiyingan bir talay odamni ko‘rdim. Soldatlarga o‘xshaydi. Mashq qilayotgandirlar, —deb o‘yladim. Moy bosgan nimcha po‘stin ustidan fartuk tutgan va oldimda bir nima ko‘tarib kelayotgan temirchi ikkovimiz ularga yaqin keldik. Qora mundir kiygan soldatlar ikki saf bo‘lib, miltiqlarini yonlariga qilib, ikki yoqda qimirlamay turibdilar. Bularning orqasida nog‘orachilar bilan naychilar hamon o‘sha yoqimsiz va xunuk mashqlarini chalmoqdalar.

Yonimga kelib to‘xtagan temirchidan:

— Ular nima qilayotirlar? — deb so‘radim. Temirchi ko‘zlarini safning oxiridan uzmay:

— Qochgani uchun bir tatarni sazoyi qilyaptilar, — dedi.

Men ham temirchi qaragan tomonga qarab saf orasida menga yaqinlashib kelayotgan allaqanday dahshatli bir narsani ko‘rdim. Menga tomon kelayotgan narsa beligacha qip-yalang‘och va uni yetaklab kelayotgan ikki soldatning miltiqlariga bog‘langan bir kimsa ekan. Uning yonida shinel va shapka kiygan uzun bo‘yli harbiy bir odam kelardi. Bu kishining qiyofasi tanishdek ko‘rindi. Sazoyi qilingan bechora erigan qorni shilp-shilp bosib, har ikki tarafdan tushgan kaltak zarbidan gandiraklab, menga qarab kelmoqda. U kaltak zarbidan o‘zini orqaga tashlasa, uni miltiqqa bog‘lab yetaklab kelayotgan unter-ofitserlar oldinga itarardilar, oldinga tashlansa, yiqilgani qo‘ymasdan orqaga tortar edilar. Uzun bo‘yli, harbiy kishi keyinda qolmasdan gurs-gurs qadam tashlab bormoqda. Qizil yuzli, oq mo‘ylovli va oq bakenbardli bu odam uning otasi ekan.

Har kaltak tushganda sazoyi qilingan tatar go‘yo hayron bo‘lgandek, azobdan qiynalib burishgan yuzini kaltak tushgan tomonga burar va oppoq tishlarini g‘ijirlatar, hadeb bir narsalar deb g‘o‘ldirar edi. Uning nima deyayotganini yaqin kelganidagina payqadim. U gapirmas, balki piqillab yig‘lab: «Og‘alar, rahm qilinglar, og‘alar, rahmingiz kelsin», derdi. Ammo og‘alar rahm qilmasdilar, sazoyi qilingan mening ro‘paramga kelganda qarshimda turgan soldat oldinga shahdam qadam tashlab chiqib, kaltakni shig‘illatib tatarning orqasiga shunday soldiki, tatar oldinga munkib ketdi, lekin unter-ofitserlar uni ushlab qoldilar. So‘ngra shunday kaltak har tarafdan tusha berdi… Yonda ketayotgan polkovnik goh oyog‘i ostiga, goh sazoyi qilinganga qarab, lunjlarini shishirib pishillab bormoqda. Sazoyi men turgan joydan o‘tib ketganidan keyin, saflar orasidan uning yelkasiga ko‘zim tushib qoldi. Bu allaqanday ola-bula, ho‘l, qip-qizil g‘ayri tabiiy bir narsa edi. Buning odam tanasi ekanligiga ishonmadim. Yonimda turgan temirchi:

— Yo, parvardigor! —deb yubordi.

Ular bizdan uzoqlashib ketdi. Bukchayib, gandiraklab ketayotgan odamning ustiga hamon ikki tomondan kaltak yog‘ilmoqda. Nog‘ora bilan nay hali ham mashq qilishini qo‘ygani yo‘q, baland bo‘yli, gerdaygan polkovnik hamon sazoyi qilinganning yonida bormoqda. Polkovnik birdan to‘xtab, (soldatlardan birining oldiga yaqin keldi, shunda uning:

— Ha, ha, hali ayab uradigan senmi? — degan g‘azabli so‘zlari qulog‘imga kirdi.

Past bo‘yli, quti o‘chgan, darmonsiz soldat tatarning ko‘karib ketgan orqasiga sekinroq kaltak urgani uchun qo‘lqop kiygan baquvvat qo‘li bilan uning yuziga tarsaki tushirganini o‘z ko‘zim bilan ko‘rdim.

Polkovnik:

— Boshqa tayoq keltiring! — deb baqirdi-da, atrofiga alanglab menga ko‘zi tushib qoldi. Meni tanimagandek bo‘lib, dahshat va g‘azab bilan xo‘mrayib, darrov yuzini mendan teskari o‘girdi. Men esam, juda uyat bir ish qilib qo‘yganday, o‘sal bo‘lib, nima qilarimni bilmay, yerga qaradim-da, tezroq uyga qaytdim. Yo‘l-yo‘lakay qulog‘imga goho nog‘oraning taraqlagan ovozi, nayning chiyillagan tovushi eshitilgandek bo‘lar edi, goho: «Og‘alar, rahm qilinglar!» degan so‘zlar eshitilib, goho esa polkovnikning: «Ha, ha, hali ayab uradigan senmi?!» deb g‘azab bilan baqirgan so‘zlari qulog‘im ostida shang‘illar edi. Yuragim ezilib, shunday g‘ash bo‘ldiki, yurolmay bir necha marta to‘xtab qoldim. Nazarimda bu manzaradan ko‘ngilga o‘rnashgan dahshatlar hali zamon meni yo‘q qilib yuboradiganga o‘xshardi. Uyimga qanday yetib borib, to‘shakka qanday cho‘zilganimni ham bilmayman. Biroq ko‘zimni yumishim bilan, ko‘rganlarim ko‘z oldimga kelib, eshitgan gaplarim qulog‘im tagida jaranglab, sakrab o‘rnimdan turdim.

Polkovnik to‘g‘risida men: «U men bilmagan bir narsani biladiganga o‘xshaydi, — deb o‘yladim. — Agar u bilganni men ham bilsam, u narsani tushungan bo‘lar edim, ko‘rganlarim esa meni bunchalik qiynamagan bo‘lar edi». Ammo men har qancha o‘ylamayin, polkovnikning bilganlarini bilolmadim, oshnamnikiga borib, xo‘p ichishib, mast bo‘lib kechqurungina andak uxladim.

Xo‘sh, sizlar nima deb o‘ylaysizlar, ko‘rgan voqeasini yaramas bir ish deb hukm qilgandir, deb o‘ylaysizmi? Hech unday emas. «Modomiki, bu ish shunchalik ishonch bilan qilinib, hamma uni zarur deb topar ekan, bas, ular men bilmagan bir sirni bilsalar kerak» deb o‘ylab, bu sirni bilishga urindim. Ammo qanchalik urinmayin, keyin ham hech bila olmadim. Buni bilmay turib istagim bo‘lgan harbiy xizmatga kirolmas edim, balki harbiy xizmatgina emas, hatto hech qanaqa xizmatga kirolmadim, mana endi hech narsaga yaramasligimni ko‘rib turibsiz.

— Qo‘ysangiz-chi, yarash-yaramasligingizni bilamiz, — dedi hamsuhbatlarimizdan biri, — yaxshisi, agar siz bo‘lmasangiz qancha odam hech narsaga yaramay qolardi, shuni ayting, — dedi.

Ivan Vasilevich bu gapdan qattiq xafa bo‘lib:

— Bu gaplar borib turgan ahmoqlik, — dedi.

— Xo‘sh, oshiqlik masalasi nima bo‘ldi? — deb so‘radik.

— Muhabbatmi? Muhabbat shu kundan boshlab susaya boshladi. Ma’shuqam har vaqtdagidek iljayib xayolga cho‘mgan choqlarida, yalanglikdagi polkovnik darrov yodimga tushib allaqanday bo‘lib ketardim, u bilan kamdan-kam uchrashadigan bo‘lib qoldim. Muhabbat ham shunday qilib barham topdi. Ana shunaqa gaplar bo‘ladi, odamning butun hayoti ham shunaqa qilib o‘zgarib boshqa yo‘lga tushib ketadi. Siz deysizki… — dedi-da, shu bilan gapini tamom qildi.

Yasnaya Polyana, 1903 yil, 20 avgust.

[1] Frantsuzcha, tag‘in, degani.
[2] Azizim (frantsuzcha).
[3] Nikolay I nikiga o‘xshash (frantsuzcha).

Ruschadan Nabi Alimuhamedov tarjimasi