Стокгольмлик меъморнинг ўғли Свен Гедин (1865-1952) болалигидан географияга ихлос қўйиб вояга етди.Бу қизиқиш сабаб Стокгольм университетида ўқиб юрганидаёқ Эронга саёҳат қилиб, туркий, форсий тилларни ўрганди. 1890-1891 ва 1893-1899 ҳамда 1902 йилларда шарқ давлатлари бўйлаб сафарга чиқди.Марв, Ашхобод, самарқанд,Бухоро,Тошкент, иссиқкўл, Қўқон,Марғилон,Туркистон, Қошғар ва Ҳиндистонда бўлди.

Умид Бекмуҳаммад
ОСИЁ УЗРА:
САҲРО ВА ТОҒЛАР ОРАЛАБ

Зиёфатга таклиф қилинганлар орасида губернатор маҳкамалари ва Туркистондаги чор армиясининг намоёндалари, Бухоро амирининг Тошкентдаги вакили, тошкентнинг фахрий сарт қозилари бор эди.Бухоро амири номидан Туркистон генерал-губернаторига кўк ва қизил духоба, кумуш ва тилла билан безатилган чиройли эгар жабдуқли 8 та от, Бухоронинг зарбоф тўнлари, гиламлар, қимматбаҳо тош ва бошқалар совға қилинди…”

1890 йилнинг январ ойидаги ушбу зиёфатни русиялик ёки маҳаллий тарихчи эмас, швециялик Свен Гедин (Sven Anders Hedin) тасвирлаган.Унинг ўлкамиздаги сафари нафақат тўкин дастурхонлар атрофида, балки хавф-хатарли масканлардаям кечган.Хўш, у Туркистонга қандай келиб қолганди?

Стокгольмлик меъморнинг ўғли Свен Гедин (1865-1952) болалигидан географияга ихлос қўйиб вояга етди.Бу қизиқиш сабаб Стокгольм университетида ўқиб юрганидаёқ Эронга саёҳат қилиб, туркий, форсий тилларни ўрганди.Европага қайтгач, ўқишини Германиянинг Упсала университетига ўтказди.У ерда георгафия ва геология фанларини чуқур эгаллади.1892 йили 27 ёшида докторлик диссертациясини ёқлаб, ғарбнинг машҳур шарқшуносларидан бири даражасига етди.1890-1891 ва 1893-1899 ҳамда 1902 йилларда шарқ давлатлари бўйлаб сафарга чиқди.Марв, Ашхобод, самарқанд,Бухоро,Тошкент, иссиқкўл, Қўқон,Марғилон,Туркистон, Қошғар ва Ҳиндистонда бўлди: “ Ўшлик ҳамроҳим Исломбой билан Нобий саҳросидаги қумли чўлларда, бўронларда қолдик.Сувсизлик азобини бошдан кечириб, ўлим ёқасига бордик.Кўплар тушкунликка тушиб, эс-ҳушини йўқотганида у мени, қимматли эсдаликларимни, хариталаримни қутқарди”, деб ёзади Свен Гедин ўз хотира китобида.

Бир гал эса Хитойга қарашли Хўтан бозорида Исломбой андижонлик бир савдогар билан ўтирганида ёнидан уч нафар Хитой аскари ўтади.Ўша вақтдаги мустамлакачилик қонунига кўра,Хитой аскарини кўрганда, Қошғардаги ҳар бир киши ўрнидан туриб, таъзим қилиши, отда бўлса, ерга тушиши шарт эди.Шу атрофдагилар таъзим бажо келтиришади.Бироқ Исломбой бундай қилмади.Шунда аскарлар уни ҳолдан тойгунча савалашади.Бу пайтда Свен уларнинг ёнида эмасди.Воқеани эшитгач,Хитой императорларига нома ёзиб, Исломбой чор армияси фуқароси эканини эслатди.Нотўғри иш тутган аскарларни жазолашни талаб қилди.Қарангки, Свен Гедин талаби қондирилиб, халойиқ олдида аскарларнинг ўзлари саваланди.

Свен Гедин қадрдон дўстини Европага олиб кетмоқчи бўлди.Аммо Исломбой таклифни рад этиб, Урумчидан Қошғарга, у ердан Ўшга қайтиб келди.” Масжид мақбара пештоқи жуда баланд.Нақшинкор икки минора унга чирой бахш этиб турибди, масжид тепасида кўпгина гумбазлар бор.Олд томони кошинлари тушиб кетган, тўртбурчак бинонинг ён ва орқа деворлари яхши сақланган бўлиб, Самарқанддагидек кўп ва яхши нақшлари кўзни олади.Масжид Худоёрхон тўртбурчак шаклда қурдирган тупроқ девор билан ўралган.Жума куни намозхонлар оёқ кийимларини кираверишга ечиб, кўк чакмон ва оқ саллада хонақоҳга кириб жойлашишди.Масжид деворларига Қуръон оятлари битилган.Мен масжиднинг юқори айвонига чиқиб, намоз ўқилишини кузатдим.Бу Истанбулдаги таровеҳ намозини эслатгувчи ажойиб манзарага ўхшарди”, дея ёзганди Свен Гедин Туркистондаги Хўжа Аҳмад Яссавий масжид мақбарасидаги ҳолатни кузатиб.

Тошкентда бўлганида эса у ўша даврнинг энг машҳур кишиси-генерал Жўрабек билан учрашди.” Кауфман Шаҳрисабзга ҳужум қилганида, Жўрабек ўзининг яқин дўсти Бобоек билан қочишга мажбур бўлди: бир неча йил тоғу тошларда сарсон-саргардон юриб, ниҳоят, нажот излаб, Қўқон ҳукмдори Худоёрхон ҳузурига борди.Худоёрхон эса вафосизлик қилиб,хиёнаткорона иш тутди,ўз миллатдошини генерал Кауфманга топширди”, дея чор империяси бостириб келган даврдаги вазиятни ёритган у.

Бироқ тарихдан маълумки, Кауфман Жўрабек ва Бобобекни тутқунликдан озод қилиб, уларга чор зобити унвонини берган ҳамда Қўқон хони Худоёрхонга қарши курашда фойдаланган. Мағлуб бўлган хиёнаткор Худоёрхонни эса Россияга сургун қилган. “аммо рус мундиридаги шарқ қўлёзмаларини ўрганиш билан машғул жўрабек ўз истаги олдида ҳар нарсага тайёр осиёлик ғурури гуркираб турган киши эди”, дея учрашувидан сўнг ёзади Свен Гедин.Ҳақиқатдан ҳам, Жўрабек билан учрашган улуғ шарқшунос В.Бартольд худди Гединдек унга қойил қолган ва генералнинг фикрини келтирганди: “Чор ҳукмронлиги худди мўғул истибдодига ўхшайди.Уларда ҳам, буларда ҳам юқори лавозимларга ёмон кишилар, худбин, шахсиятпараст ва молпарастлар қўйилган”. Швед сайёҳи ўз китобида яна Қошғар ҳукмдори, 19 асрда Хитой мустамлакачилигига қарши курашган Ёқуббек ва унинг авлодлари ҳақидаям маълумотлар берган.

  “Ёқуббек Қошғарда масжид, мадраса ва савдо расталари қурдирган.Уни 1877 йилда энг яқин кишиларидан бири-Хўтан беги Ниёз Ҳоким заҳар бериб ўлдирган”, деб туркийлар ҳаётидаги мудҳиш фожиани ёзган.Маълумки, шундан кейин Қошғарда Хитой мустамлакачилиги ўрнатилганди.

“Осиё бутун борлиғича кўз олдимда намоён бўлди.Кўплаб кашфиётлар қилишим кераклигини ҳис этдим.Бу кашфиётлар мени саҳролар марказида, тоғлар чўққиларида кутмоқда”, дея ёзганди у сафаридан сўнг.

Ҳа, у шарқ бўйлаб сайёҳатлари давомида Такла Макон саҳросию, Помир, Тибет ва Ҳимолай тоғларида бўлди.Бу ерларнинг харитасини, ўсимлик дунёсини тадқиқ этди.Шундан сўнг лондонда икки жилддан иборат “Осиё узра2 китобини нашр қилдирди.Свен Гединнинг мазкур асари орқали Европа жамоатчилиги шарқдаги ҳолатни билиб олди.”Осиё узра” биз учун ҳам мозийни ўрганишда беқиёс манба бўлиб қолди.

Umid Bekmuhammad
OSIYO UZRA:
SAHRO VA TOG’LAR ORALAB

Ziyofatga taklif qilinganlar orasida gubernator mahkamalari va Turkistondagi chor armiyasining namoyondalari, Buxoro amirining Toshkentdagi vakili, toshkentning faxriy sart qozilari bor edi.Buxoro amiri nomidan Turkiston general-gubernatoriga ko’k va qizil duxoba, kumush va tilla bilan bezatilgan chiroyli egar jabduqli 8 ta ot, Buxoroning zarbof to’nlari, gilamlar, qimmatbaho tosh va boshqalar sovg’a qilindi…”

 1890 yilning yanvar oyidagi ushbu ziyofatni rusiyalik yoki mahalliy tarixchi emas, shvetsiyalik Sven Gedin (Sven Anders Hedin) tasvirlagan.Uning o’lkamizdagi safari nafaqat to’kin dasturxonlar atrofida, balki xavf-xatarli maskanlardayam kechgan.Xo’sh, u Turkistonga qanday kelib qolgandi?

Stokgolmlik me’morning o’g’li Sven Gedin (1865-1952) bolaligidan geografiyaga ixlos qo’yib voyaga yetdi.Bu qiziqish sabab Stokgol`m universitetida o’qib yurganidayoq Eronga sayohat qilib, turkiy, forsiy tillarni o’rgandi.Yevropaga qaytgach, o’qishini Germaniyaning Upsala universitetiga o’tkazdi.U yerda georgafiya va geologiya fanlarini chuqur egalladi.1892 yili 27 yoshida doktorlik dissertatsiyasini yoqlab, g’arbning mashhur sharqshunoslaridan biri darajasiga yetdi.1890-1891 va 1893-1899 hamda 1902 yillarda sharq davlatlari bo’ylab safarga chiqdi.Marv, Ashxobod, samarqand,Buxoro,Toshkent, issiqko’l, Qo’qon,Marg’ilon,Turkiston, Qoshg’ar va Hindistonda bo’ldi: “ O’shlik hamrohim Islomboy bilan Nobiy sahrosidagi qumli cho’llarda, bo’ronlarda qoldik.Suvsizlik azobini boshdan kechirib, o’lim yoqasiga bordik.Ko’plar tushkunlikka tushib, es-hushini yo’qotganida u meni, qimmatli esdaliklarimni, xaritalarimni qutqardi”, deb yozadi Sven Gedin o’z xotira kitobida.

Bir gal esa Xitoyga qarashli Xo’tan bozorida Islomboy andijonlik bir savdogar bilan o’tirganida yonidan uch nafar Xitoy askari o’tadi.O’sha vaqtdagi mustamlakachilik qonuniga ko’ra,Xitoy askarini ko’rganda, Qoshg’ardagi har bir kishi o’rnidan turib, ta’zim
qilishi, otda bo’lsa, yerga tushishi shart edi.Shu atrofdagilar ta’zim bajo keltirishadi.Biroq Islomboy bunday qilmadi.Shunda askarlar uni holdan toyguncha savalashadi.Bu paytda Sven ularning yonida emasdi.Voqeani eshitgach,Xitoy imperatorlariga noma yozib, Islomboy chor armiyasi fuqarosi ekanini eslatdi.Noto’g’ri ish tutgan askarlarni jazolashni talab qildi.Qarangki, Sven Gedin talabi qondirilib, xaloyiq oldida askarlarning o’zlari savalandi.

Sven Gedin qadrdon do’stini Yevropaga olib ketmoqchi bo’ldi.Ammo Islomboy taklifni rad etib, Urumchidan Qoshg’arga, u yerdan O’shga qaytib keldi.” Masjid maqbara peshtoqi juda baland.Naqshinkor ikki minora unga chiroy baxsh etib turibdi, masjid tepasida ko’pgina gumbazlar bor.Old tomoni koshinlari tushib ketgan, to’rtburchak binoning yon va orqa devorlari yaxshi saqlangan bo’lib, Samarqanddagidek ko’p va yaxshi naqshlari ko’zni oladi.Masjid Xudoyorxon to’rtburchak shaklda qurdirgan tuproq devor bilan o’ralgan.Juma kuni namozxonlar oyoq kiyimlarini kiraverishga yechib, ko’k chakmon va oq sallada xonaqohga kirib joylashishdi.Masjid devorlariga Qur’on oyatlari bitilgan.Men masjidning yuqori ayvoniga chiqib, namoz o’qilishini kuzatdim.Bu Istanbuldagi taroveh namozini eslatguvchi ajoyib manzaraga o’xshardi”, deya yozgandi Sven Gedin Turkistondagi Xo’ja Ahmad Yassaviy masjid maqbarasidagi holatni kuzatib.

Toshkentda bo’lganida esa u o’sha davrning eng mashhur kishisi-general Jo’rabek bilan uchrashdi.” Kaufman Shahrisabzga hujum qilganida, Jo’rabek o’zining yaqin do’sti Boboek bilan qochishga majbur bo’ldi: bir necha yil tog’u toshlarda sarson-sargardon yurib, nihoyat, najot izlab, Qo’qon hukmdori Xudoyorxon huzuriga bordi.Xudoyorxon esa vafosizlik qilib,xiyonatkorona ish tutdi,o’z millatdoshini general Kaufmanga topshirdi”, deya chor imperiyasi bostirib kelgan davrdagi vaziyatni yoritgan u.

Biroq tarixdan ma’lumki, Kaufman Jo’rabek va Bobobekni tutqunlikdan ozod qilib, ularga chor zobiti unvonini bergan hamda Qo’qon xoni Xudoyorxonga qarshi kurashda foydalangan. Mag’lub bo’lgan xiyonatkor Xudoyorxonni esa Rossiyaga surgun qilgan. “ammo rus mundiridagi sharq qo’lyozmalarini o’rganish bilan mashg’ul jo’rabek o’z istagi oldida har narsaga tayyor osiyolik g’ururi gurkirab turgan kishi edi”, deya uchrashuvidan so’ng yozadi Sven Gedin.Haqiqatdan ham, Jo’rabek bilan uchrashgan ulug’ sharqshunos V.Bartol`d xuddi Gedindek unga qoyil qolgan va generalning fikrini keltirgandi: “Chor hukmronligi xuddi mo’g’ul istibdodiga o’xshaydi.Ularda ham, bularda ham yuqori lavozimlarga yomon kishilar, xudbin, shaxsiyatparast va molparastlar qo’yilgan”. Shved sayyohi o’z kitobida yana Qoshg’ar hukmdori, 19 asrda Xitoy mustamlakachiligiga qarshi kurashgan Yoqubbek va uning avlodlari haqidayam ma’lumotlar bergan.

“ Yoqubbek Qoshg’arda masjid, madrasa va savdo rastalari qurdirgan.Uni 1877 yilda eng yaqin kishilaridan biri-Xo’tan begi Niyoz Hokim zahar berib o’ldirgan”, deb turkiylar hayotidagi mudhish fojiani yozgan.Ma’lumki, shundan keyin Qoshg’arda Xitoy mustamlakachiligi o’rnatilgandi.

“Osiyo butun borlig’icha ko’z oldimda namoyon bo’ldi.Ko’plab kashfiyotlar qilishim kerakligini his etdim.Bu kashfiyotlar meni sahrolar markazida, tog’lar cho’qqilarida kutmoqda”, deya yozgandi u safaridan so’ng.

Ha, u sharq bo’ylab sayyohatlari davomida Takla Makon sahrosiyu, Pomir, Tibet va Himolay tog’larida bo’ldi.Bu yerlarning xaritasini, o’simlik dunyosini tadqiq etdi.Shundan so’ng londonda ikki jilddan iborat “Osiyo uzra2 kitobini nashr qildirdi.Sven Gedinning mazkur asari orqali Yevropa jamoatchiligi sharqdagi holatni bilib oldi.”Osiyo uzra” biz uchun ham moziyni o’rganishda beqiyos manba bo’lib qoldi.