Бугун таниқли адиб Габриэл Гарсиа Маркеснинг машҳур асарларидан бири — «La prodigiosa tarde de Baltazar» («Балтасар ҳаётидаги унутилмас кун») ҳикоясининг ўзбекчалаштирилган  икки  таржимасини  тақдим этмоқдамиз. Уларни солиштириб ўқиш, тил билганлар учун  эса  аслият билан солиштириш мароқли машғулот бўлишига ишонамиз.

Gabriel  García Márquez
LA PRODIGIOSA TARDE DE BALTAZAR
Бир ҳикоянинг икки таржимаси

БАЛТАСАР ҲАЁТИДАГИ УНУТИЛМАС КУН
Русчадан Аббос Саидов таржимаси

Қафас тайёр бўлгач, Бальтасар одати бўйича уни кўчага қараган айвонга илиб-қўйди. Кўнгли жойига тушиб, эрталабки нонуштага ўтирди. Бежирим ишланган қафас ўтган-кетганнинг диққатини ўзига тортди, тез орада Бальтасарнинг уйи рўпарасида одамлар тўпланишди. Йиғилганларнинг қафасни кўкларга кўтариб мақташаётганини эшитган Бальтасар уни олди-да, устахонасига олиб кириб қўйди.
— Соқолингни олмайсанми? — деди унга Урсула. — Назаримда гўрдан чиққанларга ўхшаб қолибсан…
— Қорин тўйгандан сўнг соқол олиш мушкул-да, — деди эринчоқлик билан Бальтасар.
Юзида болаларча алдамчи қўрқув аломати сезилиб турган, икки ҳафталик соқоли билан, кичиккина ва айни пайтда хачир думига ўхшатиб ўрилган дағал сочи елкасига осилиб тушган Бальтасар февралда ўттизга кирди. Урсула билан тўрт йилдан бери никоҳсиз яшаяпти, фарзандлари ҳам йўқ. Ҳаёт Бальтасарни қўрқоқ эмас, эҳтиёткор қилиб қўйган эди. Шу кеча энг чиройли ва бежирим қилиб ясаган қафаси кимга насиб бўлишини, билмасди ҳам. Болалигидан қушлар ва бошқа жониворларга қафас ясашга ўрганиб қолган Бальтасар учун охирги иши аввалгиларидан бир оз қийин бўлди, холос.
— …Унда дамингни олақол. Туни билан мижжа қоққанинг йўқ, — деди аёл. — Шу аҳволда одамларга кўринмаганинг маъқул.
У итоаткорона гамак*ка ётди, қафасни Пепега кўрсатиш кераклиги ҳақида ўйлади. Сўнгра эса дон Хосу Монтьелнинг қафас учун унга билдираётган миннатдорчилигини хаёлан кўз олдига келтирди, шу кўйи уйқуга кетди.
Эрининг дурадгорликни бир чеккага йиғиштириб қўйиб, икки ҳафтадан бери арзимаган қафас ясаш билан кунини ўтказиши, устига-устак кечалари чала ухлаб, тушларида ҳам вайсаб чиқишлари, соқол олиш эсига келмагани — ҳамма-ҳаммаси Урсуланинг энсасини қотирган эди. Лекин тайёр бўлган қафасни кўрди-ю, ҳангу манг бўлиб қолди. Бальтасар уйғониб қолмасидан, Урсула кўйлак-шимига дазмол босиб, гамак ёнидаги стулга илиб қўйди ва устахонага кириб, қафасни кўтариб чиқди. Уни столнинг ўртасига қўйиб, анчагача томоша қилди.
— Қафас учун қанча сўрайсан? — деди у Бальтасар уйғонганида.
— Қайдам, — жавоб қайтарди Бальтасар. — Ўттиз песо сўрайман, балки йигирма песо тўлашар.
— Эллик песо сўра, — деди Урсула. — Икки ҳафтадан буён тиним билмайсан, ундан кейин қафас ҳам шу нархга арзийди-да…
Бальтасар соқол олишга кириша туриб, хотинига гап қотди:
— Эллик песо тўлашади, деб ўйлайсанми?!
— Дон Хосе Монтьел учун арзимаган пул. Қафас бўлса чакки эмас, — деди хотини. — Олтмиш песо сўрасанг ҳам арзийди.
Улар яшайдиган уй ярим қоронғи, бунинг устига дим эди. Бальтасар кийиниб бўлиб, ҳаво алмашсин учун патио эшигини ланг очиб юборди. Улар хонадонига қафас дарагини эшитган болалар югургилаб киришди. Бальтасар ўзида йўқ хурсанд эди.
Янгилик аллақачон қанот ёйганди. Ўз ҳаётидан мамнун, бироқ касби анча толиқтирган кекса табиб Октавио Хиральдо бир неча йилдан бери бемор хотини ёнида нонушта қиларкан, Бальтасарнинг янги қафаси ҳақида ўйга толди. Иссиқ кунларда эр-хотин хиральдолар уйларининг орқа томонидаги ана шу айвончага кириб олиб, туваклардаги анвойи гулларга ва иккита қафасчадаги сайроқи тўтиларга тикилганча, узоқ ўтиришарди. Табибнинг хотини тўтиларни севарди, шундай севардики, уларга ҳамла қилиши мумкин бўлган жонзот — мушукни кўрарга кўзи йўқ эди.
Табибни бир беморникига чақириб кетишди. Октавио Хиральдо у ердан қайтаётганида янги қафасни кўриш ва унга маъқул тушиб қолгудек бўлса, бемор хотинига совға қилиш иштиёқида Бальтасар яшайдиган кўчага бурилди. Бальтасарнинг хонадони гавжум эди. Хонанинг ўртасидаги стол устида симдан ясалган, уч қаватли, гумбазсимон қафас ўзини кўз-кўз қилиб турарди. Кичиккина эшикчалари-ю, овқатланиш ва ухлаш бўлмалари ҳамда қушларнинг дам олишлари ҳисобга олинган ҳолда тўртбурчак шаклида ўрнатилган ёғочлар борми — ҳамма-ҳаммасини кузатган киши бу ерда гўё муз ишлаб чиқарадиган улкан фабрика макетини кўраётгандай бўларди.
Октавио Хиральдо қафасга яқин келиб, диққат билан кузатди. Ҳақиқатдан қафас эшитган мақтовларидан ҳам аъло даражада ясалганига иқрор бўлди ва беозор хотинининг маҳзун чеҳраси кўз олдидан ўтди.
— Ижодий хаёлотнинг жасорати-ку, ахир, бу нарса! — деди-да, кўпчиликнинг орасидан Бальтасарни қидирган бўлди. — Сендан машҳур меъмор чиқиши мумкин эди, эсиз…
Бальтасар табибнинг баҳосидан ўнғайсизланди, юзи ловиллади.
— Раҳмат, — деди эшитилар-эшитилмас.
— Ҳа, рост айтаяпман, — деди табиб. У кексайиб қолган бўлса-да, тўлагина аёллардек текис ва нозик семирган, қўллари ҳам нафис эди. Унинг овози лотинда сўзловчи авлиёларникидай жарангдор эди: — Бунинг ичига қушларни солмаса ҳам бўлади, — дея ҳайратомуз тарзда қафасни қўлига олиб, тепароқ кўтарди. — Уни дарахт шохига илиб қўй: ўзиёқ сайраб беради сенга…
Табиб қафасни авайлаб жойига қўйди. Бир сония ўйлаб турди-да:
— Бўпти, мен оламан, — деди.
— Қафас аллақачон сотилган, — афсусланган кўйи жавоб қайтарди Урсула.
— Дон Хосе Монтьелнинг ўғлига, — тушунтирди Бальтасар, — у шу қафасни буюртганди.
Табибнинг юзидан қон қочди.
— Нима, у сенга андазасини чизиб берганмиди, мана шундай бўлсин деб?..
— Йўқ, шунчаки иккита зарғалдоқ сиғадиган катта қафас керак, деганди.
— Бу қафас зарғалдоққа увол, — табиб шундай дея яна бир бор қафасни кўздан кечирди. — Ҳа зарғалдоққа увол.
— Ўшанга, доктор, — деди Бальтасар унга яқинроқ келиб. Уларнинг атрофини болалар ўраб олишди. — Ҳаммаси ҳисобга олинган, — деди-да, қафас қисмларини тушунтира кетди. Бармоқлари билан гумбазни бир-икки чертди, қафасдан турли товуш таралди. — Симларини кўринг, бундайи топилмайди, ундан кейин, ҳар бири ички ва ташқи томонларидан маҳкамланган, — деди ўз меҳнатини мақтаб.
— Маймунга ҳам чидайди-ёв, — гап қўшди кимдир.
— Жуда тўғри, — тасдиқлади Бальтасар. — Маймун ҳам сиғаверади.
Табиб норози оҳангда бош қимирлатди.
— Хўп, майли, лекин у сенга андозасини бермаган-ку! Кейин, зарғалдоқ учун катта қафас бўлиши шарт, деб қатъий айтмагандир ҳам. Тўғрими?
— Тўғри, — жавоб қайтарди Бальтасар.
— Унда ҳаммаси равшан, — деди табиб. — Зарғалдоқ учун катта қафас керак, дегани бошқа гап. Буюрилган қафас айнан шу эканини ким исботлайди?
— Ана, Урсула, — деди Бальтасар ҳижолат чекиб. — Пепега айтиб қўйганман-да, ахир, қафас ясаб бераман деб.
Октавио Хиральдо ачинганнамо елка қисди.
— Бошқасини ясаб берақол, — деди Урсула эрига диққат билан тикиларкан, сўнгра табибга қаради: — Сизга шошилинч эмас-ку, а, дон Октавио?
— Тўғрику-я, лекин бугун олиб келаман, деб хотинимни ишонтириб қўйгандим…
— Сизни тушуняпман, доктор, — деди дурадгор, — лекин бировга сотиб қўйилган нарсани қандай қилиб… бериб юборай?
Октавио Хиральдо елка қисди. Терга ботган бўйнини дастрўмоли билан артди-да, яна кафас ёнига яқин борди. Узоқдаги кемага тикилгандек, унинг ҳеч ким илгамас нуқтасига анчагача қараб қолди.
— Қанча тўлашди? — сўради Бальтасарга қарамасдан.
Бальтасар жавоб қайтаролмади, нигоҳи билан Урсулани қидирди.
— Олтмиш песо, — деди аёл.
Табиб ҳамон қафасдан кўз узмасди.
— Жуда чиройли, — оғир тин олди у. — Ажабланарли даражада чиройли.
У шундай деб дастрўмолини ҳилпиратди. Сохта табассум билан эшик томон юрди. Айни шу дақиқаларда Октавио Хиральдо бир умр эсдан чиқмайдиган аҳволда эди.
— Монтьел жуда бой, — деди у кетатуриб.
Ҳақиқатда эса Хосе Монтьел у даражада бой эмасди. Янада бойиши учун барча пасткашликларга тайёр шахс эди, холос. Бальтасарникидан бир неча кўча наридаги данғиллама уйда ўзига тўқ, пичоғи мой устида турган, ҳеч нима сотиб олиши унча шарт ҳам бўлмаган (сотиб олавермайди ҳам), Бальтасарнинг янги ясаган қафаси ҳақидаги кўпчиликнинг ҳикояларига мутлақо бефарқ қараган шахс хотиржам ҳаёт кечирарди. Тушликдан сўнг, унинг хотини барча дераза ва эшикларни беркитиб олиб, нимқоронғи хонада, икки соатлар чамаси, кўзи очиқ ҳолда ўлими ҳақидаги ваҳималарга берилавериб азобланиб кетган дамда, Хосе Монтьел қўшни хонада ширин пинакка кетганди. У шовқин-сурондан уйғониб кетди, деразадан кўчага мўралади. Уйининг қаршисида бир тўда одамни кўрди, улар орасидаги оқ кўйлак, оқ шим кийиб олган, соқоли ҳам қиртишлаб олинган Бальтасарни таниди. У қўлида қафас ушлаб турар, юзидан камбағалларга хос самимий табассум аримасди.
— Бу мўъжиза-ку, ахир, — Монтьелнинг хотини дурадгорни ичкарига бошлаб кираркан, ҳайратини яширолмади.
— Пепе уйдами? —деди Бальтасар қафасни столга қўятуриб.
— Ҳали мактабдан келгани йўқ, — жавоб қайтарди Хосе Монтьелнинг хотини. — Билмадим, нега ҳаяллади экан? — сўнг қўшиб қўйди: — Монтьел ювиняпти.
Ҳақиқатда эса Хосе Монтьелнинг ювинишга вақти йўқ эди. У камфарага спирт қўшиб тезда артинди-да, меҳмонхонада нима бўлаётганини билишга ошиқди. У ниҳоятда эҳтиёткор шахс эди. Ҳатто ухлаётганида электр вентиляторни ҳам ўчириб қўярди, гўё туш кўраётганида уйидаги барча шовқинни ва шитир-шитирни эшитиб ётиши шарт эмиш.
— Аделаида! — қичқирди у. — Тинчликми?.,
— Буёққа чиқ. Қара, қандай ажойиб қафас! — дея ҳаяжонини яширолмай чақирди хотини.
Қорувли, кўкракларини юнг босган Хосе Монтьел елкасига сочиғини ташлаганча, ётоқхона деразасидан мўралади:
— Қанақа қафас?
— Пепе учун, — жавоб қилди Бальтасар.
Ҳеч қандай воқеа содир бўлгани йўқ, фақатгина Бальтасарнинг олдида ҳаммомнинг эшиги очилгандек бўлди. Хосе Монтьел ётоқхонадан узун, ўзига ярашмаган иштонда чиқди.
— Пепе! — ўшқирди у. — Ярамас! Қани ўзи?
— Ҳали келгани йўқ, — турган еридан жавоб қайтарди Аделаида хоним.
Остонада Пепе кўринди. Ўн икки ёшдаги бу бола хам худди онасиники каби узун киприкли, юз тузилиши ҳам уникидек думалоққина ва айни пайтда касалманд кўринарди.
— Буёққа кел, — чақирди дадаси. — Қафас буюртганмидинг?
Бола бошини хам қилди. Хосе Монтьел ўғлнинг жингалак сочидан чангаллади-да, ўзига қаратди:
— Жавоб бер, сенга айтяпман!
Бола индамай лабини тишлади.
— Монтьел… — шипшиди хотини.
Хосе Монтьел қўлини олиб, тоқатсизланиб Бальтасарга ўгирилди.
— Чатоқ бўлибди-да, Бальтасар, — деди у. — Ишга киришишдан илгари мен билан маслаҳатлашишинг керак эди. Шу мишиқи билан гаплашибсан-да.
У гапираркан, чап ва ўнг кўзи учар, юзидаги хотиржамлик аломати йўқолганди. Қафасга қиё боқмай, уни столдан олиб, Бальтасарнинг қўлига тутқазди.
Бола тош қотган эди. Ниҳоят, қўлида қафас ушлаб турган Бальтасар унга ўнғайсизланиб боқди. Тўсатдан Пепе кучук боласидай хириллади-ю, ўзини полга отиб, чинқиришга тушди.
Ота уни тинчлантиришга уринаётган хотинига бефарқ тикилди.
— Турғизма уни, — деди. — Бошини ёриб кўрсин-чи, кейин туз сепилган лимон бос. Ана ўшанда билади қутуришнинг оқибатини.
Бола йиғидан тўхтади. Онаси уни турғазишга ҳаракат қилди.
— Қўявер, ётаверсин, — қайтарди яна Монтьел.
Бальтасар болага ўлим талвасасида ётган қутурган ҳайвонга қарагандек боқди. Соат тўртга яқинлашганди. Шу дақиқаларда уйида Урсула пиёз артатуриб, жуда эски, аммо ёқимли қўшиқни хиргойи қилаётгани аниқ эди.
У болага яқинлашди-да, кулумсираб, қафасни унга тутқизди. Пепе худди ўзидай келадиган қафасни икки қўллаб қучоқлаб олди ва унинг симлари орасидан Бальтасарга Нима дейишини ҳам билмай, узоқ қараб турди. Кўз ёшларини кафти билан артди.
— Сенда қолаверсин, — деди Бальтасар ва Хосе Монтьелга мурожаат қилди: — Тушунинг, ахир, қафас Пепе учун ясалган.
Бальтасар эшик томон юрди. Хосе Монтьел эса унинг кетидан ошиқди:
— Жиннилик қилма, Бальтасар,— деди йўлини тўсиб,— кўтар матоҳингни. Бари бир бир сент ҳам тўламайман…
— Шарт эмас, — деди дурадгор, — мен уни Пепега совға қилиш учун ясаганман. Пул олишни ўйлаганим ҳам йўқ.
Дурадгор эшик остонасидаги тўдага яқинлашганда, меҳмонхона ўртасида турган дон Хосе Монтьел сўкинганча қолаверди. У жуда рангсиз, кўзлари эса қонга тўлганди.
— Аҳмоқ! — деб қичқирди у. — Кўтар лаш-лушингни!
…Бильярдхонада Бальтасар шод-хуррамлик билан кутиб олинди. У ўзи қилган ишдан мамнун эди. Пепега совға қилиниши керак бўлган энг чиройли қафас, ҳа, оламдаги энг чиройли қафас эгасига топширилди.
— Шундай қилиб, қафас учун эллик песо тўлашди дегин?
— Олтмиш песо, — жавоб қайтарди Бальтасар.
— Бир ис чиқариб юборишинг керак, — деди кимдир. — Сен дон Чепе Монтьелдан пул ундирган ягона кишисан. Буни ювмасак бўлмайди.
Унга бир кружка пиво келтиришди, ўз навбатида Бальтасар ҳам атрофидагилар учун пиво буюрди. У ҳаётида биринчи марта ичаётгани туфайли кечга яқин маст бўлиб қолди ва ғаройиб лойиҳа ҳақида сўз очди: ҳар бири олтмиш песодан бўлган мингта қафас, кейин эса олтмиш миллион песо бўлиши учун миллионта қафас… «Ҳа, ҳа, бойлар ўлиб кетмаслариданоқ, иложи борича кўпроқ қафас ясаб, уларга сотиш керак, — дерди у ҳеч нарсани англамасдан. — Уларнинг ҳаммаси касалванд ва яқин-орада ўлиб ҳам кетади. Қандай аянчли ҳаёт-а, сиқилиш ҳам мумкин бўлмаса!..» Икки соатдан бери музикали автомат унинг ҳисобига қарта айлантирар эди. Тўпланганлар Бальтасарнинг саломатлиги учун, бахти ва омади, бойларнинг ўлими учун қадаҳ бўшатишди. Вақт алламаҳал бўлганда, у ёлғиз қолди.
Урсула устига пиёз майдалаб тўғралган гўшт қовурдоқни тайёрлаб, соат саккизгача Бальтасарни кутди. Қўшнилардан бири, Бальтасар бильярдхонада экани, суюнганидан эси оғиб қолиб, ҳаммани пиво билан сийлагани ҳақида маълум қилди. Урсула ишонмади, чунки Бальтасар умрида ичкиликка ружу қўймаганди. Урсула ётгани кирганда, ярим кеча эди — Бальтасар ҳамон кўчама-кўча сандирақлаб юрарди. У гандираклаб, рақс майдончасигача етиб келди. Неон нури ғира-шира тушиб турган дарахтга етар-етмас, «тап» этиб ерга қулади. Унинг юзи ёғупадан доғ бўлган, қимирлашга мадори келмас, лекин шу дамда иссиқ ўринда ётиш орзуси билан ёнарди. Киссасида бир сент ҳам қолмаган, бунинг устига эртага қарзини қайтариш шарти билан соатини гаровга қўйганди. Аммо дунё унинг кўзи олдида гўзаллашиб борарди!
У оҳиста эмаклаб, кўчанинг ўртасига чўзилди. Кўзи илинар-илинмас, кимдир оёғидан туфлисини ечиб олаётгандай туюлди, лекин у ҳаётидаги энг ажойиб туши билан хайрлашгиси келмасди. Эрталабки ибодатга шошилаётган аёллар ўлиб ётган деб гумонсирашиб, уни четлаб ўтишарди…

__________
* Гамак — тўр беланчак.

Манба: “Шарқ юлдузи” журнали, 1983 йил, 12-сон.

УНУТИЛМАС КУН
Русчадан Рустам Жабборов таржимаси

Қафас битиши билан ўз одатига кўра Балтасар уни том бўғотига осиб қўйди. У нонушта қилишга ўтирган пайтдаёқ, дунёда энг ажойиб қафас яратилгани ҳақидаги шов-шувлар чор-атрофга ёйилган эди. Уйи теграсида қафасни томоша қилишга иштиёқмандлар қуршови қалинлашиб боравергач, Балтасар уни устахонасига киритиб қўйишга мажбур бўлди.
— Соқолингни олсанг бўлармиди? — cўради Урсула ундан, — худди маймунга ўхшаб қолибсан.
— Нонуштадан кейин соқол олиш яхшимас, — деди Балтасар.

Унинг юзига икки ҳафтадан бери устара тегмаган, калта ва қаттиқ сочлари патак бўлиб кетган, башараси худди нимадандир қўрқиб турган боланикига ўхшарди. Бироқ унинг қиёфасидаги бу ифодалар алдамчи эди.

Февралда Балтасар ўттизга тўлди, Урсула билан ноқонуний ва бефарзанд никоҳда яшай бошлаганига эса тўрт йил бўляпти. Ҳаёт синовлари унга жуда эътиборли ва жасоратли бўлишни ўргатди. У айни пайтда ўзи тайёрлаган қафас кимлар учундир дунёда беқиёс бўлиб туюлишини ҳали билмасди. Ахир, қафассозлик ҳунари унга болаликдан ёд бўлиб кетган. Фақат сўнгги ижод маҳсули аввалгиларидан бир оз қийинроқ битди, холос.
— Бўлмаса, ётиб дамингни олақол, — деди аёл. — Бунақа соқол билан одамларга кўриниш уят.

У мутеълик билан осма беланчакка чўзилди. Бироқ айни пайтда ҳозироқ ўрнидан туриб, қафасни қўшниларига опчиқиб кўрсатиш нияти ҳам йўқ эмасди. Урсула қафасга энди эътибор берди. У Балтасар икки ҳафтадан буён дурадгорлик ишларини ташлаб, фақат шу қафас устида ишлагани, кечалари алаҳсираб, тузукроқ ухлолмагани, ҳатто соқол олишга ҳам қўли тегмаганидан норози эди. Бироқ тайёр қафасни кўриши билан норизолик кайфияти ўз-ўзидан йўқолди. Балтасар ухлаб ётганида Урсула унинг кўйлаги ва шимини дазмоллаб, беланчак қаршисидаги курси суянчиғига осди ва қафасни хонадаги стол устига келтириб қўйди. Кейин эса, жимгина унга тикилиб қолди.
— Шунга қанча пул олишинг мумкин? — сўради эри уйғониб кийина бошлаганида.
— Билмадим, — жавоб қайтарди Балтасар. — Ўттиз песо сўрайман, ҳеч бўлмаса, йигирма песо беришар.
— Элликта сўрайвер, — деди Урсула. — Ахир сен шуни деб икки ҳафта ухламадинг. Кейин унинг катталигини қара. Биласанми, умримда бунақа катта қафасни кўрмаганман.

Балтасар соқол ола бошлади.
— Элликта беришади, деб ўйлайсанми?
— Дон Xосе Монтел учун бу пул нима деган гап. Қафас ҳам шу пулга арзийди, — деди Урсула. — Олтмишта сўрасанг ҳам бўлаверади.

Уй одамнинг нафасини бўғадиган даражада рутубатли, буям етмагандай, ундаги иссиққа чидаш ҳам амримаҳол эди. Балтасар ҳавони янгилаш учун эшикни қия очиши билан хонага бир тўда бола отилиб кирди.

Янгилик ҳаммаёққа ёйилганди. Ўз ҳаётидан хурсанд, бироқ касбидан анчайин зада бўлган доктор Октавио Xиралдо сурункали хасталикка учраган хотини билан нонушта қиларкан, Балтасар ясаган қафас ҳақида ўйларди. Улар ёз кунлари ички ровон олдидаги стол устига анвойи гуллар билан тўла туваклар ва иккита қафасдаги канарейкани қўйиб қўйишарди. Докторнинг хотини қушларини шу қадар яхши кўрардики, ҳатто табиатан уларга душман бўлган мушукларни кўрарга кўзи йўқ эди. Доктор касал хотинининг ёнидан чиқиб, қафасни кўриш учун тўппа-тўғри Балтасарнинг уйига келди.

Балтасарнинг уйи одамлар билан тўла эди. Стол устида уч қаватли айлана гумбаз қўр тўкиб турарди. Қафас ичида қушлар учун махсус емак ва ётоқ бўлмалари йўлаклар билан беркитилган, улар ораси эса панжара билан тўсиб қўйилганди. У ана шу кўринишда муз фабрикасининг кичкина шаклини эслатарди. Врач қафасни қўл теккизмасдан қизиқиб томоша қиларкан, бу санъат асари у эшитганидан кўра ҳам нафис, хотинини хурсанд қилиш учун олиб беришни орзу қилган қафасдан ҳам беқиёс даражада гўзал эканига ич-ичидан амин бўлди.
— Ҳақиқий хаёлот маҳсули бу, — деди у нигоҳи билан издиҳом орасидан Балтасарни излаб топаркан ва унга меҳр билан қараб қўшиб қўйди, — сендан иқтидорли меъмор чиқиши мумкин эди.

Балтасар дув қизариб кетди:
— Раҳмат, — деди ерга қараб.
— Бор гап-да, — деди врач. Унинг товуши худди лотин тилида гапираётган роҳибнинг овозини эслатарди. — Унга ҳатто қуш солишнинг ҳам кераги йўқ, — деди у қафасни томошабинларга сотиб олишни тавсия қилаётгандай айлантириб кўрсатаркан. — Уни дарахт шохига илиб қўйсанг, бас, ўзи сайраб беради.

У қафасни жойига қўяркан, бироз тараддудланиб унга тикилиб турди ва деди:
— Яхши, уни олганим бўлсин.
— У аллақачон сотилган, — деди Урсула.
— Дон Xосе Монтелнинг ўғлига, — қўшиб қўйди Балтасар, — ўшанинг буюртмасига кўра ясаганман.

Врач самимият билан Балтасарга юзланди:
— У сенга қафаснинг андозасини берганмиди?
— Йўқ, у шунчаки иккита тўрғай сиғадиган, худди мана шунга ўхшаган каттакон қафас ясаб беришимни сўраганди.

Врач яна қафасга разм солди.
— Бу тўрғай учунмас-ку!
— Тўрғай учун, доктор, — эътироз билдирди Балтасар столга яқинлашиб. Уни болалар қуршаб олганди. — Ҳамма томони ҳисобга олинган, — деди алоҳида бўлмаларни кўрсатиб. Кейин эса у панжараларни секин чертиб қўйганида, атрофни майин оҳанглар тутиб кетди.
— Яхши, лекин у сенга андозасини бермаганди-ку! Аниқ бир нима демаган. Фақат тўрғай учун катта қафас ясаб беришни илтимос қилган, холос. Тўғрими!
— Тўғри, — деди Балтасар бош ирғаб.
— Унда ҳаммаси равшан, — деди врач, тўрғай учун каттакон қафас, бошқа масала. Мана бу қафас умуман бошқа гап. Ахир, бу ўша буюртма асосида ясалган қафас эканини ким тасдиқлайди.
— Бу ўша, — кажбаҳслиги тутди Балтасарнинг, — уни ўзим ясаганман-ку!

Врач унинг ўжарлигидан ажабланиб елка қисди.
— Сен яна бошқасини ҳам ясаб беришинг мумкин-ку, — деди эрига қатъиятли тикилиб Урсула ва врачга юзланди, — сизга жуда ҳам зарурми!
— Мен хотинимга бугун етказишни ваъда қилганман, — деди врач.
— Минг афсус, доктор, — деди Балтасар, — сотилган нарсани яна сотиб бўлмайди.

Врач яна елка қисди. У бўйнидан оқаётган терни рўмолча билан артаётиб, умидсизлик билан қафасга тикилди. Кейин эса, узоқда кўздан ғойиб бўлаётган кемага қараётгандек, номаълум бир нуқтага тикилиб қолди.
— Сенга улар қанча тўлашди!

Балтасар жавоб бермай Урсулага қаради.
— Олтмиш песо, — деди у.

Врач яна анча пайт қафасга тикилиб турди.
— Жуда зўр, — хўрсинди врач, — ҳайратланарли даражада зўр.

Кейин эса, у эшик томонга йўналди. Тушунарсиз илжайганича рўмолчасини силкиди ва ана шу лаҳза унинг хотирасида умрбод муҳрланиб қолди.
— Монтел жуда бой-да, — деди хонадан чиқаётиб.

Аслида Xосе Монтел бошқалар ўйлаган даражада бой эмасди, бироқ бойиш учун у ҳамма нарсага тайёр эди. Унинг қулоғига ғайриоддий қафас тўғрисидаги узуқ-юлуқ гаплар етиб келган бўлса-да, бунга эътиборсизлик билан қараганди. Xосе Монтел ширин хуррак отаётган паллада унинг аёли ўлим ҳақидаги мудҳиш хаёллар исканжасида, эшик-деразаларни беркитиб, нимқоронғу хонада кўзлари очиқ ҳолда қимирламай ётарди. Монтел ғайритабиий шовқиндан уйғониб кетди. Эшикни очганида уйи атрофида оломонни, унинг ўртасида эса, қўлига қафас тутганича юзида бойлар эшигини илинж билан қоқадиган фақирлардагина бўладиган камтарона илтифот акс этган, яқиндагина соқолини қиртишлаб, бошдан оёқ оппоқ кийинган Балтасарни кўрди.
— Ахир бу мўъжизанинг ўзи-ку, — қувончли ҳайрат билан қичқириб юборди Xосе Монтелнинг рафиқаси Балтасарни уйга бошлаб кираркан. — Умримда бунақасини кўрмагандим.

У Балтасарнинг ортидан ҳаш-паш демай ёпирилиб келаётган кишиларнинг ичкарига кирмаслиги учун ғижиниб эшикни беркитди ва қўшиб қўйди:
— Яхшиси ичкарига олиб кира қолинг, бўлмаса, анавилар меҳмонхонамизнинг тўс-тўполонини чиқариб юборишади.

Балтасар илгари ҳам Xосе Монтелнинг уйида бир неча марта бўлганди. Унинг маҳорати ва ўз ишини ғоятда пухта бажаришини билганлари боис уни бу ерга бир неча марта майда-чуйда дурадгорлик ишларига ёрдам бериш учунгина таклиф қилишганди. Бироқ у ҳамма вақт ҳам бойларнинг хизматида бўлавермасди. Баъзи пайтлардагина улар ҳақида, уларнинг жиззаки ва хунук хотинлари ҳақида, кундан-кунга уларни таъқиб этаётган мудҳиш касалликлар, кўз кўриб қулоқ эшитмаган жарроҳлик операциялари ҳақида ўйлар, кўпинча бу тоифага ачиниш билан қарарди. У бу хонадонга кирган чоғида оёғи ўзига бўйсунмай қолганини, ҳар бир қадам унга азобдай туюла бошлаганини пайқади.
— Пепе уйдами, — сўради у қафасни стол устига қўяркан.
— Ҳали мактабдан қайтмади, — жавоб қайтарди Xосе Монтелнинг хотини, — лекин ҳали замон келиб қолади, — ва қўшиб қўйди: — Монтел ювиняпти.

Ҳақиқатда эса Монтелнинг ҳозир ювинишга вақти йўқ ва шу боис тезроқ нима бўлаётганини кўриш учун тез-тез камфорали спирт билан баданини артаётган эди. У шу қадар эҳтиёткор одам эдики, ғашга тегадиган шовқини билан оромини бузмаслиги учун вентиляторни ҳам ёқмай ухларди.
— Аделаида, — қичқирди у, — нима шовқин бўляпти?
— Бу ёққа кел, қара, қанақанги ажойиб нарса, — қичқирди хотини.
— Нима бу!
— Пепе айтган қафасни олиб келдим, — жавоб қайтарди Балтасар.

Аёл унга асабий тикилди:
— Ким дедингиз?
— Пепе, — такрорлади Балтасар ва Xосе Монтелга юз бурди, — Менга Пепе буюртма берганди .

Аслида ҳеч нарса бўлмаганди, бироқ Балтасарнинг назарида худди ҳаммом деворидан дарча очилгандай туюлди. Xосе Монтел битта лунгида ётоқхонадан чиқиб келди ва ғазаб билан бақирди:
— Пепе!
— Ҳали қайтгани йўқ, — деди ҳайкалдек қотиб турган хотини пичирлаб. Шу аснода бўсағада Пепе пайдо бўлди. Унинг киприклари онасиникига ўхшаган қайрилма эди. Ўн икки ёшли болакайнинг юзида сокин бир саросима акс этарди.
— Бу ёққа кел, — чақирди уни Xосе Монтел, — манавини сен буюрганмидинг?

Болакай индамай бошини эгди. Отаси унинг сочидан чангаллаб ўзига каратди:
— Гапирсанг-чи?

Бола жимгина лабини тишлади.
— Монтел… — журъацизгина шивирлади хотини.

Хосе Монтел чангалини бўшатиб, пешонаси тиришганча, Балтасарга ўгирилди:
— Яхши иш бўмапти, Балтасар, — деди у. — Ишга киришишдан илгари мен билан маслаҳатлашишинг керак эди. Келиб-келиб шу гўдакнинг гапига кирасанми?

У гапираётганида юзи бирданига жиддий ва сокин тус олди, қафасга қиё ҳам боқмай, кўтариб Балтасарга узатди:
— Буни ҳозироқ олиб кет ва истаган одамингга сотиб юбор. Сендан илтимос, мен билан бу ҳақда мутлақо тортишма, — у Балтасарнинг елкасига қоқиб тушунтира кетди, — дўхтир айтган, менга асабийлашиш мумкин эмас.

Болакай тошдек қотиб қолган, Балтасар эса унга талмовсираганча қараб турарди. Шу пайт бола бўғзидан итларнинг ириллаганига ўхшаш товуш чиқариб, ўкириб юборди ва ўзини полга ташлади.

Онаси уни юпатмоқчи бўлганида Xосе Монтел унга бефарқ қараб тураверди:
— Қўявер, — деди у, — майли, бошини полга уриб ёрсин, кейин ярасини тузланган лимон билан артиб қўйсанг, бу хархаша янаям ширинроқ бўлади унга.

Бола бир томчи ёшсиз ариллар, онаси эса унинг қўлидан ушлаб олганди.
— Тегма, — унга буюрди яна Монтел.

Балтасар болага маъносиз тикилди. Соат тўртга яқинлашиб қолганди. Бу пайтда Урсула уйда пиёз тўғраётиб, алмисоқдан қолган аллақайси қўшиқни хиргойи қилмоқда эди.
— Пепе, — деди Балтасар ва жилмайганича унинг қўлига қафасни тутқазди. Бола бир зумда оёққа қалқди ва икки қўли билан қафасни оларкан, Балтасарга қандай миннатдорчилик билдиришни билмай, сўзсиз тикилиб қолди. Унинг кўзларида бир томчи ҳам ёш кўринмасди.
— Балтасар, — гап қотди Xосе Монтел зўраки мулойимлик билан, — қафасингни олиб кет дедим сенга.
— Ҳозироқ қайтариб бер, — буюрди аёл ҳам ўғлига.
— Ўзингда қолаверсин, — деди Балтасар ва кетишга чоғланаркан, Xосе Монтелга ўгирилиб қўшимча қилди, — ахир, буни мен фақат ўғлингиз учун ясаганман.

Хосе Монтел унинг ортидан меҳмонхонагача эргашиб борди.
— Майнавозчиликни йиғиштир, Балтасар, — дея унинг йўлни тўсиб талаб қилди уй эгаси. — Анави матаҳингни олиб кет бу ердан ва бунақа тентакликни бас қил! Барибир сенга бунинг учун сариқ чақа ҳам бермайман.
— Кераги ҳам йўқ, — деди Балтасар, — мен уни Пепега совға қилиш учун ясаганман. Бундан ҳеч нарса таъмагир эмасман.

Балтасар шундай дея ўзини эшик оғзидаги ҳангоматалаб оломон орасига урди. Xосе Монтел меҳмонхона ўртасида турганича, унинг ортидан бўғилиб қичқирар, юзи докадай оқариб, кўзлари қонга тўлганди.
— Тентак, — бақирарди у, — савилингни ҳозироқ йўқот. Сенга ўхшаганлар уйимни оёқости қилишига йўл қўймайман. Жин урсин сенларни!

Билярдхонада Балтасарни олқишу қийқириқлар билан кутиб олишди. У шу пайтга қадар шунчаки илгари ясаган қафасларидан кўра яхшироғини ясаганман, холос, дея хаёл қилар, унинг назарида ушбу қафасни аслида ҳам Пепенинг йиғламаслиги учун унга туҳфа қилиши лозимдек туюлар ва булар ҳаммаси арзимас нарсалар бўлиб кўринарди. Энди ўйлаб қараса, кўпчилик учун арзирли тарафларни ҳисобга олмаган экан.
— Демак, эллик песо беришди, дегин?
— Олтмиш песо, — деди Балтасар.
— Ў-ҳу, унда дўппингни осмонга оцанг бўларкан, — деди кимдир, — сендан бошқа ҳеч ким Дон Xосе Монтелдан бунча пул ундиролмаган бўлса керак. Бунақа ютуқни бир ювмасанг бўлмайди.

Унга пиво келтиришди, у эса шу ердагиларнинг ҳаммаси учун пиво буюрди. У умрида маст бўлмаган, ўша оқшом илк бор қўлига қадаҳ олиши эди. Кечга бориб унинг кайфи тамоман ошди ва ажабтовур режалари ҳақида алжирай бошлади: «Ҳар бири олтмиш песодан мингта, кейин яна миллионта қафас ясаса, нақ олтмиш миллион песо бўларкан. Иложи борича кўпроқ қафас ясашим ва бойлар қирилиб битмай туриб уларга пуллаб олишим керак, — дерди у ҳеч нарсанинг фарқига бормай. — Уларнинг бари касал ва ҳадемай ўлиб кетишади. Уларнинг ҳаёти шу қадар аянчлики, ҳатто ўйлашга ҳам арзимайди».

Мусиқа қурилмаси карийб икки соат тинмасдан унинг ҳисобидан «сайради». Ҳамма Балтасарнинг соғлиғи, унинг бахти ва омади, бойларнинг эса тезроқ ўлиб кетиши учун ичди. Ярим кечаси, соат бирга бориб у билярдхонада бир ўзи қолиб кетди.

Урсула устига пиёз сепилган гўштли қовурдоқ билан уни кечки соат саккизгача кутди. Кимдир унга Балтасарнинг билярдхонада хурсандчиликдан ичиб маст бўлиб қолгани ва ҳаммани пиво билан сийлаётганини айтганида, ишонмади, зеро, Балтасар умрида бир марта ҳам ичкиликни оғзига олмаган эди. У ухлагани ётганида тун ярмидан оққан, бу пайтда Балтасар ҳамон сутдек ойдин дўкон ёнида, очиқ осмон тагида, тартиб билан стол ва стуллар териб қўйилган майдончада ўтирар, икки юзи лаб бўёғининг излари билан тўлиб тошган, ўрнидан қўзғалолмайдиган аҳволда бўлса-да, юмшоққина тўшакда ётиб ухлаш ҳақида хаёл сурарди. У бугун шунчалик кўп пул сарфладики, қарзини бошқа куни тўлаш шарти билан соатини гаровга қўйишга мажбур бўлди. У кўп ўтмай кўчанинг ўртасида судралиб кета бошлаганида кимдир оёғидаги туфлисини ечиб олаётганини пайқади, бироқ арзимаган нарсани деб ҳаётидаги энг гўзал тушни йўқотиб қўймаслик учун бунга парво ҳам қилмади. Эрталабки ибодатга ошиқаётган хотинлар уни кўриб, ўлик дея гумон қилишди ва ўтакалари ёрилди.

Gabriel Garsia Markes
BALTASAR HAYOTIDAGI UNUTILMAS KUN
Bir hikoyaning ikki tarjimasi

BALTASAR HAYOTIDAGI UNUTILMAS KUN
Ruschadan Abbos Saidov tarjimasi

Qafas tayyor bo’lgach, Bal`tasar odati bo’yicha uni ko’chaga qaragan ayvonga ilib-qo’ydi. Ko’ngli joyiga tushib, ertalabki nonushtaga o’tirdi. Bejirim ishlangan qafas o’tgan-ketganning diqqatini o’ziga tortdi, tez orada Bal`tasarning uyi ro’parasida odamlar to’planishdi. Yig’ilganlarning qafasni ko’klarga ko’tarib maqtashayotganini eshitgan Bal`tasar uni oldi-da, ustaxonasiga olib kirib qo’ydi.
— Soqolingni olmaysanmi? — dedi unga Ursula. — Nazarimda go’rdan chiqqanlarga o’xshab qolibsan…
— Qorin to’ygandan so’ng soqol olish mushkul-da, — dedi erinchoqlik bilan Bal`tasar.Yuzida bolalarcha aldamchi qo’rquv alomati sezilib turgan, ikki haftalik soqoli bilan, kichikkina va ayni paytda xachir dumiga o’xshatib o’rilgan dag’al sochi yelkasiga osilib tushgan Bal`tasar fevralda o’ttizga kirdi. Ursula bilan to’rt yildan beri nikohsiz yashayapti, farzandlari ham yo’q. Hayot Bal`tasarni qo’rqoq emas, ehtiyotkor qilib qo’ygan edi. Shu kecha eng chiroyli va bejirim qilib yasagan qafasi kimga nasib bo’lishini, bilmasdi ham. Bolaligidan qushlar va boshqa jonivorlarga qafas yasashga o’rganib qolgan Bal`tasar uchun oxirgi ishi avvalgilaridan bir oz qiyin bo’ldi, xolos.
— …Unda damingni olaqol. Tuni bilan mijja qoqqaning yo’q, — dedi ayol. — Shu ahvolda odamlarga ko’rinmaganing ma’qul.
U itoatkorona gamak*ka yotdi, qafasni Pepega ko’rsatish kerakligi haqida o’yladi. So’ngra esa don Xosu Mont`elning qafas uchun unga bildirayotgan minnatdorchiligini xayolan ko’z oldiga keltirdi, shu ko’yi uyquga ketdi.
Erining duradgorlikni bir chekkaga yig’ishtirib qo’yib, ikki haftadan beri arzimagan qafas yasash bilan kunini o’tkazishi, ustiga-ustak kechalari chala uxlab, tushlarida ham vaysab chiqishlari, soqol olish esiga kelmagani — hamma-hammasi Ursulaning ensasini qotirgan edi. Lekin tayyor bo’lgan qafasni ko’rdi-yu, hangu mang bo’lib qoldi. Bal`tasar uyg’onib qolmasidan, Ursula ko’ylak-shimiga dazmol bosib, gamak yonidagi stulga ilib qo’ydi va ustaxonaga kirib, qafasni ko’tarib chiqdi.
Uni stolning o’rtasiga qo’yib, anchagacha tomosha qildi.
— Qafas uchun qancha so’raysan? — dedi u Bal`tasar uyg’onganida.
— Qaydam, — javob qaytardi Bal`tasar. — O’ttiz peso so’rayman, balki yigirma peso to’lashar.
— Ellik peso so’ra, — dedi Ursula. — Ikki haftadan buyon tinim bilmaysan, undan keyin qafas ham shu narxga arziydi-da…
Bal`tasar soqol olishga kirisha turib, xotiniga gap qotdi:
— Ellik peso to’lashadi, deb o’ylaysanmi?!
— Don Xose Mont`el uchun arzimagan pul. Qafas bo’lsa chakki emas, — dedi xotini. — Oltmish peso so’rasang ham arziydi.Ular yashaydigan uy yarim qorong’i, buning ustiga dim edi. Bal`tasar kiyinib bo’lib, havo almashsin uchun patio eshigini lang ochib yubordi. Ular xonadoniga qafas daragini eshitgan bolalar yugurgilab kirishdi. Bal`tasar o’zida yo’q xursand edi.
Yangilik allaqachon qanot yoygandi. O’z hayotidan mamnun, biroq kasbi ancha toliqtirgan keksa tabib Oktavio Xiral`do bir necha yildan beri bemor xotini yonida nonushta qilarkan, Bal`tasarning yangi qafasi haqida o’yga toldi. Issiq kunlarda er-xotin xiral`dolar uylarining orqa tomonidagi ana shu ayvonchaga kirib olib, tuvaklardagi anvoyi gullarga va ikkita qafaschadagi sayroqi to’tilarga tikilgancha, uzoq o’tirishardi. Tabibning xotini to’tilarni sevardi, shunday sevardiki, ularga hamla qilishi mumkin bo’lgan jonzot — mushukni ko’rarga ko’zi yo’q edi.
Tabibni bir bemornikiga chaqirib ketishdi. Oktavio Xiral`do u yerdan qaytayotganida yangi qafasni ko’rish va unga ma’qul tushib qolgudek bo’lsa, bemor xotiniga sovg’a qilish ishtiyoqida Bal`tasar yashaydigan ko’chaga burildi. Bal`tasarning xonadoni gavjum edi. Xonaning o’rtasidagi stol ustida simdan yasalgan, uch qavatli, gumbazsimon qafas o’zini ko’z-ko’z qilib turardi. Kichikkina eshikchalari-yu, ovqatlanish va uxlash bo’lmalari hamda qushlarning dam olishlari hisobga olingan holda to’rtburchak shaklida o’rnatilgan yog’ochlar bormi — hamma-hammasini kuzatgan kishi bu yerda go’yo muz ishlab chiqaradigan ulkan fabrika maketini ko’rayotganday bo’lardi.
Oktavio Xiral`do qafasga yaqin kelib, diqqat bilan kuzatdi. Haqiqatdan qafas eshitgan maqtovlaridan ham a’lo darajada yasalganiga iqror bo’ldi va beozor xotinining mahzun chehrasi ko’z oldidan o’tdi.
— Ijodiy xayolotning jasorati-ku, axir, bu narsa! — dedi-da, ko’pchilikning orasidan Bal`tasarni qidirgan bo’ldi. — Sendan mashhur me’mor chiqishi mumkin edi, esiz…
Bal`tasar tabibning bahosidan o’ng’aysizlandi, yuzi lovilladi.
— Rahmat, — dedi eshitilar-eshitilmas.
— Ha, rost aytayapman, — dedi tabib. U keksayib qolgan bo’lsa-da, to’lagina ayollardek tekis va nozik semirgan, qo’llari ham nafis edi. Uning ovozi lotinda so’zlovchi avliyolarnikiday jarangdor edi: — Buning ichiga qushlarni solmasa ham bo’ladi, — deya hayratomuz tarzda qafasni qo’liga olib, teparoq ko’tardi. — Uni daraxt shoxiga ilib qo’y: o’ziyoq sayrab beradi senga…
Tabib qafasni avaylab joyiga qo’ydi. Bir soniya o’ylab turdi-da:
— Bo’pti, men olaman, — dedi.
— Qafas allaqachon sotilgan, — afsuslangan ko’yi javob qaytardi Ursula.
— Don Xose Mont`elning o’g’liga, — tushuntirdi Bal`tasar, — u shu qafasni buyurtgandi.
Tabibning yuzidan qon qochdi.
— Nima, u senga andazasini chizib berganmidi, mana shunday bo’lsin deb?..
— Yo’q, shunchaki ikkita zarg’aldoq sig’adigan katta qafas kerak, degandi.
— Bu qafas zarg’aldoqqa uvol, — tabib shunday deya yana bir bor qafasni ko’zdan kechirdi. — Ha zarg’aldoqqa uvol.
— O’shanga, doktor, — dedi Bal`tasar unga yaqinroq kelib. Ularning atrofini bolalar o’rab olishdi. — Hammasi hisobga olingan, — dedi-da, qafas qismlarini tushuntira ketdi. Barmoqlari bilan gumbazni bir-ikki chertdi, qafasdan turli tovush taraldi. — Simlarini ko’ring, bundayi topilmaydi, undan keyin, har biri ichki va tashqi tomonlaridan mahkamlangan, — dedi o’z mehnatini maqtab.
— Maymunga ham chidaydi-yov, — gap qo’shdi kimdir.
— Juda to’g’ri, — tasdiqladi Bal`tasar. — Maymun ham sig’averadi.
Tabib norozi ohangda bosh qimirlatdi.
— Xo’p, mayli, lekin u senga andozasini bermagan-ku! Keyin, zarg’aldoq uchun katta qafas bo’lishi shart, deb qat’iy aytmagandir ham. To’g’rimi?
— To’g’ri, — javob qaytardi Bal`tasar.
— Unda hammasi ravshan, — dedi tabib. — Zarg’aldoq uchun katta qafas kerak, degani boshqa gap. Buyurilgan qafas aynan shu ekanini kim isbotlaydi?
— Ana, Ursula, — dedi Bal`tasar hijolat chekib. — Pepega aytib qo’yganman-da, axir, qafas yasab beraman deb.
Oktavio Xiral`do achingannamo yelka qisdi.
— Boshqasini yasab beraqol, — dedi Ursula eriga diqqat bilan tikilarkan, so’ngra tabibga qaradi: — Sizga shoshilinch emas-ku, a, don Oktavio?
— To’g’riku-ya, lekin bugun olib kelaman, deb xotinimni ishontirib qo’ygandim…
— Sizni tushunyapman, doktor, — dedi duradgor, — lekin birovga sotib qo’yilgan narsani qanday qilib… berib yuboray?
Oktavio Xiral`do yelka qisdi. Terga botgan bo’ynini dastro’moli bilan artdi-da, yana kafas yoniga yaqin bordi. Uzoqdagi kemaga tikilgandek, uning hech kim ilgamas nuqtasiga anchagacha qarab qoldi.
— Qancha to’lashdi? — so’radi Bal`tasarga qaramasdan.
Bal`tasar javob qaytarolmadi, nigohi bilan Ursulani qidirdi.
— Oltmish peso, — dedi ayol.
Tabib hamon qafasdan ko’z uzmasdi.
— Juda chiroyli, — og’ir tin oldi u. — Ajablanarli darajada chiroyli.
U shunday deb dastro’molini hilpiratdi. Soxta tabassum bilan eshik tomon yurdi. Ayni shu daqiqalarda Oktavio Xiral`do bir umr esdan chiqmaydigan ahvolda edi.
— Mont`el juda boy, — dedi u ketaturib.
Haqiqatda esa Xose Mont`el u darajada boy emasdi. Yanada boyishi uchun barcha pastkashliklarga tayyor shaxs edi, xolos. Bal`tasarnikidan bir necha ko’cha naridagi dang’illama uyda o’ziga to’q, pichog’i moy ustida turgan, hech nima sotib olishi uncha shart ham bo’lmagan (sotib olavermaydi ham), Bal`tasarning yangi yasagan qafasi haqidagi ko’pchilikning hikoyalariga mutlaqo befarq qaragan shaxs xotirjam hayot kechirardi. Tushlikdan so’ng, uning xotini barcha deraza va eshiklarni berkitib olib, nimqorong’i xonada, ikki soatlar chamasi, ko’zi ochiq holda o’limi haqidagi vahimalarga berilaverib azoblanib ketgan damda, Xose Mont`el qo’shni xonada shirin pinakka ketgandi. U shovqin-surondan uyg’onib ketdi, derazadan ko’chaga mo’raladi. Uyining qarshisida bir to’da odamni ko’rdi, ular orasidagi oq ko’ylak, oq shim kiyib olgan, soqoli ham qirtishlab olingan Bal`tasarni tanidi. U qo’lida qafas ushlab turar, yuzidan kambag’allarga xos samimiy tabassum arimasdi.
— Bu mo»jiza-ku, axir, — Mont`elning xotini duradgorni ichkariga boshlab kirarkan, hayratini yashirolmadi.
— Pepe uydami? —dedi Bal`tasar qafasni stolga qo’yaturib.
— Hali maktabdan kelgani yo’q, — javob qaytardi Xose Mont`elning xotini. — Bilmadim, nega hayalladi ekan? — so’ng qo’shib qo’ydi: — Mont`el yuvinyapti.
Haqiqatda esa Xose Mont`elning yuvinishga vaqti yo’q edi. U kamfaraga spirt qo’shib tezda artindi-da, mehmonxonada nima bo’layotganini bilishga oshiqdi. U nihoyatda ehtiyotkor shaxs edi. Hatto uxlayotganida elektr ventilyatorni ham o’chirib qo’yardi, go’yo tush ko’rayotganida uyidagi barcha shovqinni va shitir-shitirni eshitib yotishi shart emish.
— Adelaida! — qichqirdi u. — Tinchlikmi?.,
— Buyoqqa chiq. Qara, qanday ajoyib qafas! — deya hayajonini yashirolmay chaqirdi xotini.
Qoruvli, ko’kraklarini yung bosgan Xose Mont`el yelkasiga sochig’ini tashlagancha, yotoqxona derazasidan mo’raladi:
— Qanaqa qafas?
— Pepe uchun, — javob qildi Bal`tasar.
Hech qanday voqea sodir bo’lgani yo’q, faqatgina Bal`tasarning oldida hammomning eshigi ochilgandek bo’ldi. Xose Mont`el yotoqxonadan uzun, o’ziga yarashmagan ishtonda chiqdi.
— Pepe! — o’shqirdi u. — Yaramas! Qani o’zi?
— Hali kelgani yo’q, — turgan yeridan javob qaytardi Adelaida xonim.
Ostonada Pepe ko’rindi. O’n ikki yoshdagi bu bola xam xuddi onasiniki kabi uzun kiprikli, yuz tuzilishi ham unikidek dumaloqqina va ayni paytda kasalmand ko’rinardi.
— Buyoqqa kel, — chaqirdi dadasi. — Qafas buyurtganmiding?
Bola boshini xam qildi. Xose Mont`el o’g’lning jingalak sochidan changalladi-da, o’ziga qaratdi:
— Javob ber, senga aytyapman!
Bola indamay labini tishladi.
— Mont`el… — shipshidi xotini.
Xose Mont`el qo’lini olib, toqatsizlanib Bal`tasarga o’girildi.
— Chatoq bo’libdi-da, Bal`tasar, — dedi u. — Ishga kirishishdan ilgari men bilan maslahatlashishing kerak edi. Shu mishiqi bilan gaplashibsan-da.
U gapirarkan, chap va o’ng ko’zi uchar, yuzidagi xotirjamlik alomati yo’qolgandi. Qafasga qiyo boqmay, uni stoldan olib, Bal`tasarning qo’liga tutqazdi.
Bola tosh qotgan edi. Nihoyat, qo’lida qafas ushlab turgan Bal`tasar unga o’ng’aysizlanib boqdi. To’satdan Pepe kuchuk bolasiday xirilladi-yu, o’zini polga otib, chinqirishga tushdi.
Ota uni tinchlantirishga urinayotgan xotiniga befarq tikildi.
— Turg’izma uni, — dedi. — Boshini yorib ko’rsin-chi, keyin tuz sepilgan limon bos. Ana o’shanda biladi quturishning oqibatini.
Bola yig’idan to’xtadi. Onasi uni turg’azishga harakat qildi.
— Qo’yaver, yotaversin, — qaytardi yana Mont`el.
Bal`tasar bolaga o’lim talvasasida yotgan quturgan hayvonga qaragandek boqdi. Soat to’rtga yaqinlashgandi. Shu daqiqalarda uyida Ursula piyoz artaturib, juda eski, ammo yoqimli qo’shiqni xirgoyi qilayotgani aniq edi.
U bolaga yaqinlashdi-da, kulumsirab, qafasni unga tutqizdi. Pepe xuddi o’ziday keladigan qafasni ikki qo’llab quchoqlab oldi va uning simlari orasidan Bal`tasarga Nima deyishini ham bilmay, uzoq qarab turdi. Ko’z yoshlarini kafti bilan artdi.
— Senda qolaversin, — dedi Bal`tasar va Xose Mont`elga murojaat qildi: — Tushuning, axir, qafas Pepe uchun yasalgan.
Bal`tasar eshik tomon yurdi. Xose Mont`el esa uning ketidan oshiqdi:
— Jinnilik qilma, Bal`tasar,— dedi yo’lini to’sib,— ko’tar matohingni. Bari bir bir sent ham to’lamayman…
— Shart emas, — dedi duradgor, — men uni Pepega sovg’a qilish uchun yasaganman. Pul olishni o’ylaganim ham yo’q.
Duradgor eshik ostonasidagi to’daga yaqinlashganda, mehmonxona o’rtasida turgan don Xose Mont`el so’kingancha qolaverdi. U juda rangsiz, ko’zlari esa qonga to’lgandi.
— Ahmoq! — deb qichqirdi u. — Ko’tar lash-lushingni!
…Bil`yardxonada Bal`tasar shod-xurramlik bilan kutib olindi. U o’zi qilgan ishdan mamnun edi. Pepega sovg’a qilinishi kerak bo’lgan eng chiroyli qafas, ha, olamdagi eng chiroyli qafas egasiga topshirildi.
— Shunday qilib, qafas uchun ellik peso to’lashdi degin?
— Oltmish peso, — javob qaytardi Bal`tasar.
— Bir is chiqarib yuborishing kerak, — dedi kimdir. — Sen don Chepe Mont`eldan pul undirgan yagona kishisan. Buni yuvmasak bo’lmaydi.
Unga bir krujka pivo keltirishdi, o’z navbatida Bal`tasar ham atrofidagilar uchun pivo buyurdi. U hayotida birinchi marta ichayotgani tufayli kechga yaqin mast bo’lib qoldi va g’aroyib loyiha haqida so’z ochdi: har biri oltmish pesodan bo’lgan mingta qafas, keyin esa oltmish million peso bo’lishi uchun millionta qafas… «Ha, ha, boylar o’lib ketmaslaridanoq, iloji boricha ko’proq qafas yasab, ularga sotish kerak, — derdi u hech narsani anglamasdan. — Ularning hammasi kasalvand va yaqin-orada o’lib ham ketadi. Qanday ayanchli hayot-a, siqilish ham mumkin bo’lmasa!..» Ikki soatdan beri muzikali avtomat uning hisobiga qarta aylantirar edi. To’planganlar Bal`tasarning salomatligi uchun, baxti va omadi, boylarning o’limi uchun qadah bo’shatishdi. Vaqt allamahal bo’lganda, u yolg’iz qoldi.
Ursula ustiga piyoz maydalab to’g’ralgan go’sht qovurdoqni tayyorlab, soat sakkizgacha Bal`tasarni kutdi. Qo’shnilardan biri, Bal`tasar bil`yardxonada ekani, suyunganidan esi og’ib qolib, hammani pivo bilan siylagani haqida ma’lum qildi. Ursula ishonmadi, chunki Bal`tasar umrida ichkilikka ruju qo’ymagandi. Ursula yotgani kirganda, yarim kecha edi — Bal`tasar hamon ko’chama-ko’cha sandiraqlab yurardi. U gandiraklab, raqs maydonchasigacha yetib keldi. Neon nuri g’ira-shira tushib turgan daraxtga yetar-yetmas, «tap» etib yerga quladi. Uning yuzi yog’upadan dog’ bo’lgan, qimirlashga madori kelmas, lekin shu damda issiq o’rinda yotish orzusi bilan yonardi. Kissasida bir sent ham qolmagan, buning ustiga ertaga qarzini qaytarish sharti bilan soatini garovga qo’ygandi. Ammo dunyo uning ko’zi oldida go’zallashib borardi!
U ohista emaklab, ko’chaning o’rtasiga cho’zildi. Ko’zi ilinar-ilinmas, kimdir oyog’idan tuflisini yechib olayotganday tuyuldi, lekin u hayotidagi eng ajoyib tushi bilan xayrlashgisi kelmasdi. Ertalabki ibodatga shoshilayotgan ayollar o’lib yotgan deb gumonsirashib, uni chetlab o’tishardi…

__________
* Gamak — to’r belanchak.

“Sharq yulduzi” jurnali, 1983 yil, 12-son.

UNUTILMAS KUN
Ruschadan Rustam Jabborov tarjimasi

Qafas bitishi bilan o‘z odatiga ko‘ra Baltasar uni tom bo‘g‘otiga osib qo‘ydi. U nonushta qilishga o‘tirgan paytdayoq, dunyoda eng ajoyib qafas yaratilgani haqidagi shov-shuvlar chor-atrofga yoyilgan edi. Uyi tegrasida qafasni tomosha qilishga ishtiyoqmandlar qurshovi qalinlashib boravergach, Baltasar uni ustaxonasiga kiritib qo‘yishga majbur bo‘ldi.
— Soqolingni olsang bo‘larmidi? — co‘radi Ursula undan, — xuddi maymunga o‘xshab qolibsan.
— Nonushtadan keyin soqol olish yaxshimas, — dedi Baltasar.
Uning yuziga ikki haftadan beri ustara tegmagan, kalta va qattiq sochlari patak bo‘lib ketgan, basharasi xuddi nimadandir qo‘rqib turgan bolanikiga o‘xshardi. Biroq uning qiyofasidagi bu ifodalar aldamchi edi.
Fevralda Baltasar o‘ttizga to‘ldi, Ursula bilan noqonuniy va befarzand nikohda yashay boshlaganiga esa to‘rt yil bo‘lyapti. Hayot sinovlari unga juda e’tiborli va jasoratli bo‘lishni o‘rgatdi. U ayni paytda o‘zi tayyorlagan qafas kimlar uchundir dunyoda beqiyos bo‘lib tuyulishini hali bilmasdi. Axir, qafassozlik hunari unga bolalikdan yod bo‘lib ketgan. Faqat so‘nggi ijod mahsuli avvalgilaridan bir oz qiyinroq bitdi, xolos.
— Bo‘lmasa, yotib damingni olaqol, — dedi ayol. — Bunaqa soqol bilan odamlarga ko‘rinish uyat.
U mute’lik bilan osma belanchakka cho‘zildi. Biroq ayni paytda hoziroq o‘rnidan turib, qafasni qo‘shnilariga opchiqib ko‘rsatish niyati ham yo‘q emasdi. Ursula qafasga endi e’tibor berdi. U Baltasar ikki haftadan buyon duradgorlik ishlarini tashlab, faqat shu qafas ustida ishlagani, kechalari alahsirab, tuzukroq uxlolmagani, hatto soqol olishga ham qo‘li tegmaganidan norozi edi. Biroq tayyor qafasni ko‘rishi bilan norizolik kayfiyati o‘z-o‘zidan yo‘qoldi. Baltasar uxlab yotganida Ursula uning ko‘ylagi va shimini dazmollab, belanchak qarshisidagi kursi suyanchig‘iga osdi va qafasni xonadagi stol ustiga keltirib qo‘ydi. Keyin esa, jimgina unga tikilib qoldi.
— Shunga qancha pul olishing mumkin? — so‘radi eri uyg‘onib kiyina boshlaganida.
— Bilmadim, — javob qaytardi Baltasar. — O‘ttiz peso so‘rayman, hech bo‘lmasa, yigirma peso berishar.
— Ellikta so‘rayver, — dedi Ursula. — Axir sen shuni deb ikki hafta uxlamading. Keyin uning kattaligini qara. Bilasanmi, umrimda bunaqa katta qafasni ko‘rmaganman.
Baltasar soqol ola boshladi.
— Ellikta berishadi, deb o‘ylaysanmi?
— Don Xose Montel uchun bu pul nima degan gap. Qafas ham shu pulga arziydi, — dedi Ursula. — Oltmishta so‘rasang ham bo‘laveradi.
Uy odamning nafasini bo‘g‘adigan darajada rutubatli, buyam yetmaganday, undagi issiqqa chidash ham amrimahol edi. Baltasar havoni yangilash uchun eshikni qiya ochishi bilan xonaga bir to‘da bola otilib kirdi.
Yangilik hammayoqqa yoyilgandi. O‘z hayotidan xursand, biroq kasbidan anchayin zada bo‘lgan doktor Oktavio Xiraldo surunkali xastalikka uchragan xotini bilan nonushta qilarkan, Baltasar yasagan qafas haqida o‘ylardi. Ular yoz kunlari ichki rovon oldidagi stol ustiga anvoyi gullar bilan to‘la tuvaklar va ikkita qafasdagi kanareykani qo‘yib qo‘yishardi. Doktorning xotini qushlarini shu qadar yaxshi ko‘rardiki, hatto tabiatan ularga dushman bo‘lgan mushuklarni ko‘rarga ko‘zi yo‘q edi. Doktor kasal xotinining yonidan chiqib, qafasni ko‘rish uchun to‘ppa-to‘g‘ri Baltasarning uyiga keldi.
Baltasarning uyi odamlar bilan to‘la edi. Stol ustida uch qavatli aylana gumbaz qo‘r to‘kib turardi. Qafas ichida qushlar uchun maxsus yemak va yotoq bo‘lmalari yo‘laklar bilan berkitilgan, ular orasi esa panjara bilan to‘sib qo‘yilgandi. U ana shu ko‘rinishda muz fabrikasining kichkina shaklini eslatardi. Vrach qafasni qo‘l tekkizmasdan qiziqib tomosha qilarkan, bu san’at asari u eshitganidan ko‘ra ham nafis, xotinini xursand qilish uchun olib berishni orzu qilgan qafasdan ham beqiyos darajada go‘zal ekaniga ich-ichidan amin bo‘ldi.
— Haqiqiy xayolot mahsuli bu, — dedi u nigohi bilan izdihom orasidan Baltasarni izlab toparkan va unga mehr bilan qarab qo‘shib qo‘ydi, — sendan iqtidorli me’mor chiqishi mumkin edi.
Baltasar duv qizarib ketdi:
— Rahmat, — dedi yerga qarab.
— Bor gap-da, — dedi vrach. Uning tovushi xuddi lotin tilida gapirayotgan rohibning ovozini eslatardi. — Unga hatto qush solishning ham keragi yo‘q, — dedi u qafasni tomoshabinlarga sotib olishni tavsiya qilayotganday aylantirib ko‘rsatarkan. — Uni daraxt shoxiga ilib qo‘ysang, bas, o‘zi sayrab beradi.
U qafasni joyiga qo‘yarkan, biroz taraddudlanib unga tikilib turdi va dedi:
— Yaxshi, uni olganim bo‘lsin.
— U allaqachon sotilgan, — dedi Ursula.
— Don Xose Montelning o‘g‘liga, — qo‘shib qo‘ydi Baltasar, — o‘shaning buyurtmasiga ko‘ra yasaganman.
Vrach samimiyat bilan Baltasarga yuzlandi:
— U senga qafasning andozasini berganmidi?
— Yo‘q, u shunchaki ikkita to‘rg‘ay sig‘adigan, xuddi mana shunga o‘xshagan kattakon qafas yasab berishimni so‘ragandi.
Vrach yana qafasga razm soldi.
— Bu to‘rg‘ay uchunmas-ku!
— To‘rg‘ay uchun, doktor, — e’tiroz bildirdi Baltasar stolga yaqinlashib. Uni bolalar qurshab olgandi. — Hamma tomoni hisobga olingan, — dedi alohida bo‘lmalarni ko‘rsatib. Keyin esa u panjaralarni sekin chertib qo‘yganida, atrofni mayin ohanglar tutib ketdi.
— Yaxshi, lekin u senga andozasini bermagandi-ku! Aniq bir nima demagan. Faqat to‘rg‘ay uchun katta qafas yasab berishni iltimos qilgan, xolos. To‘g‘rimi!
— To‘g‘ri, — dedi Baltasar bosh irg‘ab.
— Unda hammasi ravshan, — dedi vrach, to‘rg‘ay uchun kattakon qafas, boshqa masala. Mana bu qafas umuman boshqa gap. Axir, bu o‘sha buyurtma asosida yasalgan qafas ekanini kim tasdiqlaydi.
— Bu o‘sha, — kajbahsligi tutdi Baltasarning, — uni o‘zim yasaganman-ku!
Vrach uning o‘jarligidan ajablanib yelka qisdi.
— Sen yana boshqasini ham yasab berishing mumkin-ku, — dedi eriga qat’iyatli tikilib Ursula va vrachga yuzlandi, — sizga juda ham zarurmi!
— Men xotinimga bugun yetkazishni va’da qilganman, — dedi vrach.
— Ming afsus, doktor, — dedi Baltasar, — sotilgan narsani yana sotib bo‘lmaydi.
Vrach yana yelka qisdi. U bo‘ynidan oqayotgan terni ro‘molcha bilan artayotib, umidsizlik bilan qafasga tikildi. Keyin esa, uzoqda ko‘zdan g‘oyib bo‘layotgan kemaga qarayotgandek, noma’lum bir nuqtaga tikilib qoldi.
— Senga ular qancha to‘lashdi!
Baltasar javob bermay Ursulaga qaradi.
— Oltmish peso, — dedi u.
Vrach yana ancha payt qafasga tikilib turdi.
— Juda zo‘r, — xo‘rsindi vrach, — hayratlanarli darajada zo‘r.
Keyin esa, u eshik tomonga yo‘naldi. Tushunarsiz iljayganicha ro‘molchasini silkidi va ana shu lahza uning xotirasida umrbod muhrlanib qoldi.
— Montel juda boy-da, — dedi xonadan chiqayotib.
Aslida Xose Montel boshqalar o‘ylagan darajada boy emasdi, biroq boyish uchun u hamma narsaga tayyor edi. Uning qulog‘iga g‘ayrioddiy qafas to‘g‘risidagi uzuq-yuluq gaplar yetib kelgan bo‘lsa-da, bunga e’tiborsizlik bilan qaragandi. Xose Montel shirin xurrak otayotgan pallada uning ayoli o‘lim haqidagi mudhish xayollar iskanjasida, eshik-derazalarni berkitib, nimqorong‘u xonada ko‘zlari ochiq holda qimirlamay yotardi. Montel g‘ayritabiiy shovqindan uyg‘onib ketdi. Eshikni ochganida uyi atrofida olomonni, uning o‘rtasida esa, qo‘liga qafas tutganicha yuzida boylar eshigini ilinj bilan qoqadigan faqirlardagina bo‘ladigan kamtarona iltifot aks etgan, yaqindagina soqolini qirtishlab, boshdan oyoq oppoq kiyingan Baltasarni ko‘rdi.
— Axir bu mo‘‘jizaning o‘zi-ku, — quvonchli hayrat bilan qichqirib yubordi Xose Montelning rafiqasi Baltasarni uyga boshlab kirarkan. — Umrimda bunaqasini ko‘rmagandim.
U Baltasarning ortidan hash-pash demay yopirilib kelayotgan kishilarning ichkariga kirmasligi uchun g‘ijinib eshikni berkitdi va qo‘shib qo‘ydi:
— Yaxshisi ichkariga olib kira qoling, bo‘lmasa, anavilar mehmonxonamizning to‘s-to‘polonini chiqarib yuborishadi.
Baltasar ilgari ham Xose Montelning uyida bir necha marta bo‘lgandi. Uning mahorati va o‘z ishini g‘oyatda puxta bajarishini bilganlari bois uni bu yerga bir necha marta mayda-chuyda duradgorlik ishlariga yordam berish uchungina taklif qilishgandi. Biroq u hamma vaqt ham boylarning xizmatida bo‘lavermasdi. Ba’zi paytlardagina ular haqida, ularning jizzaki va xunuk xotinlari haqida, kundan-kunga ularni ta’qib etayotgan mudhish kasalliklar, ko‘z ko‘rib quloq eshitmagan jarrohlik operatsiyalari haqida o‘ylar, ko‘pincha bu toifaga achinish bilan qarardi. U bu xonadonga kirgan chog‘ida oyog‘i o‘ziga bo‘ysunmay qolganini, har bir qadam unga azobday tuyula boshlaganini payqadi.
— Pepe uydami, — so‘radi u qafasni stol ustiga qo‘yarkan.
— Hali maktabdan qaytmadi, — javob qaytardi Xose Montelning xotini, — lekin hali zamon kelib qoladi, — va qo‘shib qo‘ydi: — Montel yuvinyapti.
Haqiqatda esa Montelning hozir yuvinishga vaqti yo‘q va shu bois tezroq nima bo‘layotganini ko‘rish uchun tez-tez kamforali spirt bilan badanini artayotgan edi. U shu qadar ehtiyotkor odam ediki, g‘ashga tegadigan shovqini bilan oromini buzmasligi uchun ventilyatorni ham yoqmay uxlardi.
— Adelaida, — qichqirdi u, — nima shovqin bo‘lyapti?
— Bu yoqqa kel, qara, qanaqangi ajoyib narsa, — qichqirdi xotini.
— Nima bu!
— Pepe aytgan qafasni olib keldim, — javob qaytardi Baltasar.
Ayol unga asabiy tikildi:
— Kim dedingiz?
— Pepe, — takrorladi Baltasar va Xose Montelga yuz burdi, — Menga Pepe buyurtma bergandi .
Aslida hech narsa bo‘lmagandi, biroq Baltasarning nazarida xuddi hammom devoridan darcha ochilganday tuyuldi. Xose Montel bitta lungida yotoqxonadan chiqib keldi va g‘azab bilan baqirdi:
— Pepe!
— Hali qaytgani yo‘q, — dedi haykaldek qotib turgan xotini pichirlab. Shu asnoda bo‘sag‘ada Pepe paydo bo‘ldi. Uning kipriklari onasinikiga o‘xshagan qayrilma edi. O‘n ikki yoshli bolakayning yuzida sokin bir sarosima aks etardi.
— Bu yoqqa kel, — chaqirdi uni Xose Montel, — manavini sen buyurganmiding?
Bolakay indamay boshini egdi. Otasi uning sochidan changallab o‘ziga karatdi:
— Gapirsang-chi?
Bola jimgina labini tishladi.
— Montel… — jur’atsizgina shivirladi xotini.
Xose Montel changalini bo‘shatib, peshonasi tirishgancha, Baltasarga o‘girildi:
— Yaxshi ish bo‘mapti, Baltasar, — dedi u. — Ishga kirishishdan ilgari men bilan maslahatlashishing kerak edi. Kelib-kelib shu go‘dakning gapiga kirasanmi?
U gapirayotganida yuzi birdaniga jiddiy va sokin tus oldi, qafasga qiyo ham boqmay, ko‘tarib Baltasarga uzatdi:
— Buni hoziroq olib ket va istagan odamingga sotib yubor. Sendan iltimos, men bilan bu haqda mutlaqo tortishma, — u Baltasarning yelkasiga qoqib tushuntira ketdi, — do‘xtir aytgan, menga asabiylashish mumkin emas.
Bolakay toshdek qotib qolgan, Baltasar esa unga talmovsiragancha qarab turardi. Shu payt bola bo‘g‘zidan itlarning irillaganiga o‘xshash tovush chiqarib, o‘kirib yubordi va o‘zini polga tashladi.
Onasi uni yupatmoqchi bo‘lganida Xose Montel unga befarq qarab turaverdi:
— Qo‘yaver, — dedi u, — mayli, boshini polga urib yorsin, keyin yarasini tuzlangan limon bilan artib qo‘ysang, bu xarxasha yanayam shirinroq bo‘ladi unga.
Bola bir tomchi yoshsiz arillar, onasi esa uning qo‘lidan ushlab olgandi.
— Tegma, — unga buyurdi yana Montel.
Baltasar bolaga ma’nosiz tikildi. Soat to‘rtga yaqinlashib qolgandi. Bu paytda Ursula uyda piyoz to‘g‘rayotib, almisoqdan qolgan allaqaysi qo‘shiqni xirgoyi qilmoqda edi.
— Pepe, — dedi Baltasar va jilmayganicha uning qo‘liga qafasni tutqazdi. Bola bir zumda oyoqqa qalqdi va ikki qo‘li bilan qafasni olarkan, Baltasarga qanday minnatdorchilik bildirishni bilmay, so‘zsiz tikilib qoldi. Uning ko‘zlarida bir tomchi ham yosh ko‘rinmasdi.
— Baltasar, — gap qotdi Xose Montel zo‘raki muloyimlik bilan, — qafasingni olib ket dedim senga.
— Hoziroq qaytarib ber, — buyurdi ayol ham o‘g‘liga.
— O‘zingda qolaversin, — dedi Baltasar va ketishga chog‘lanarkan, Xose Montelga o‘girilib qo‘shimcha qildi, — axir, buni men faqat o‘g‘lingiz uchun yasaganman.
Xose Montel uning ortidan mehmonxonagacha ergashib bordi.
— Maynavozchilikni yig‘ishtir, Baltasar, — deya uning yo‘lni to‘sib talab qildi uy egasi. — Anavi matahingni olib ket bu yerdan va bunaqa tentaklikni bas qil! Baribir senga buning uchun sariq chaqa ham bermayman.
— Keragi ham yo‘q, — dedi Baltasar, — men uni Pepega sovg‘a qilish uchun yasaganman. Bundan hech narsa ta’magir emasman.
Baltasar shunday deya o‘zini eshik og‘zidagi hangomatalab olomon orasiga urdi. Xose Montel mehmonxona o‘rtasida turganicha, uning ortidan bo‘g‘ilib qichqirar, yuzi dokaday oqarib, ko‘zlari qonga to‘lgandi.
— Tentak, — baqirardi u, — savilingni hoziroq yo‘qot. Senga o‘xshaganlar uyimni oyoqosti qilishiga yo‘l qo‘ymayman. Jin ursin senlarni!
Bilyardxonada Baltasarni olqishu qiyqiriqlar bilan kutib olishdi. U shu paytga qadar shunchaki ilgari yasagan qafaslaridan ko‘ra yaxshirog‘ini yasaganman, xolos, deya xayol qilar, uning nazarida ushbu qafasni aslida ham Pepening yig‘lamasligi uchun unga tuhfa qilishi lozimdek tuyular va bular hammasi arzimas narsalar bo‘lib ko‘rinardi. Endi o‘ylab qarasa, ko‘pchilik uchun arzirli taraflarni hisobga olmagan ekan.
— Demak, ellik peso berishdi, degin?
— Oltmish peso, — dedi Baltasar.
— O‘-hu, unda do‘ppingni osmonga otsang bo‘larkan, — dedi kimdir, — sendan boshqa hech kim Don Xose Monteldan buncha pul undirolmagan bo‘lsa kerak. Bunaqa yutuqni bir yuvmasang bo‘lmaydi.
Unga pivo keltirishdi, u esa shu yerdagilarning hammasi uchun pivo buyurdi. U umrida mast bo‘lmagan, o‘sha oqshom ilk bor qo‘liga qadah olishi edi. Kechga borib uning kayfi tamoman oshdi va ajabtovur rejalari haqida aljiray boshladi: “Har biri oltmish pesodan mingta, keyin yana millionta qafas yasasa, naq oltmish million peso bo‘larkan. Iloji boricha ko‘proq qafas yasashim va boylar qirilib bitmay turib ularga pullab olishim kerak, — derdi u hech narsaning farqiga bormay. — Ularning bari kasal va hademay o‘lib ketishadi. Ularning hayoti shu qadar ayanchliki, hatto o‘ylashga ham arzimaydi”.
Musiqa qurilmasi kariyb ikki soat tinmasdan uning hisobidan «sayradi». Hamma Baltasarning sog‘lig‘i, uning baxti va omadi, boylarning esa tezroq o‘lib ketishi uchun ichdi. Yarim kechasi, soat birga borib u bilyardxonada bir o‘zi qolib ketdi.
Ursula ustiga piyoz sepilgan go‘shtli qovurdoq bilan uni kechki soat sakkizgacha kutdi. Kimdir unga Baltasarning bilyardxonada xursandchilikdan ichib mast bo‘lib qolgani va hammani pivo bilan siylayotganini aytganida, ishonmadi, zero, Baltasar umrida bir marta ham ichkilikni og‘ziga olmagan edi. U uxlagani yotganida tun yarmidan oqqan, bu paytda Baltasar hamon sutdek oydin do‘kon yonida, ochiq osmon tagida, tartib bilan stol va stullar terib qo‘yilgan maydonchada o‘tirar, ikki yuzi lab bo‘yog‘ining izlari bilan to‘lib toshgan, o‘rnidan qo‘zg‘alolmaydigan ahvolda bo‘lsa-da, yumshoqqina to‘shakda yotib uxlash haqida xayol surardi. U bugun shunchalik ko‘p pul sarfladiki, qarzini boshqa kuni to‘lash sharti bilan soatini garovga qo‘yishga majbur bo‘ldi. U ko‘p o‘tmay ko‘chaning o‘rtasida sudralib keta boshlaganida kimdir oyog‘idagi tuflisini yechib olayotganini payqadi, biroq arzimagan narsani deb hayotidagi eng go‘zal tushni yo‘qotib qo‘ymaslik uchun bunga parvo ham qilmadi. Ertalabki ibodatga oshiqayotgan xotinlar uni ko‘rib, o‘lik deya gumon qilishdi va o‘takalari yorildi.