Haynrix Byoll. Albatta, bir nima sodir bo’ladi

032     Альфред Вунзидел фабрикасида хизматчи бўлиб ишлаган пайтларим кечмиш ҳаётимда ғаройиб кунлар бўлиб муҳрланди. Табиатан меҳнатдан кўра хаёлпарастликка ошнолигим кўпроқ ва ўзимни уринтиришни хуш кўрмайман.

 НЕМИС ХАЛҚИНИНГ АБАДИЙ ИФТИХОРИ
Давронбек МАМАРАСУЛОВ
09

“Келажакда бирор кимса мендан немис халқида чинакам таъсир кучи ва ҳаққонийликка тааллуқли қандай китоблар борлигига оид мисол келтиришимни сўраса, мен албатта Бёллни кўрсатаман” (Карл Корн, FAZ, № 79, 1953 йил 4 апрель сони).

033Ҳайнрих Теодор Бёлль (1917 йил 21 декабрда Германиянинг Кёльн шаҳрида таваллуд топган,1985 йил 16 июлда Кройцау-Лангенбройхда вафот этган) немис тилида ижод қилган ёзувчи ва таржимон бўлиб, Германиянинг урушдан сўнгги йиллардаги энг машҳур адибларидан бири ҳисобланади. 1972 йилда у адабиёт йўналиши бўйича Нобель мукофотига сазовор бўлган.

Ёзувчининг отаси Виктор Бёлль– дурадгор, онаси Мария хоним ўз азму қарорида қатъий турадиган аёллар тоифасидан эди. Ҳайнрих оилада саккизинчи фарзанд (учинчи ўғил) бўлиб, Мария хоним Викторга иккинчи рафиқа бўлиб турмушга чиққанди. Бёлларнинг оиласи католик мазҳабига эътиқод қиларди.

Бёлль 1924-1928 йилларда Редертал католик халқ мактабида ўқиб, кейинчалик Кайзер-Вильҳелм номидаги давлат гуманистик гимназиясида таҳсил олади. Уни тамомлагач, 1937 йилда Бонндаги “Мат Лемперц” китоб дўконида савдо ишини ўргана бошлайди. Бу вақтга келиб, у ўзининг илк ёзувчилик машқларини бошлаб қўйган эди.

1939 йилда Кёльн университетида филология соҳасида таҳсил олади ва ўзининг илк “Черков ёнида” романини ёзиб тугатади. Ёз фасли охирларида ҳарбий хизматга чақирилади. 1945 йилнинг апрель ойида Америка ҳарбийлари томонидан асирга олиниб, ярим йилдан сўнг озодликка чиқади. 1942 йил Ҳайнрих Аннемари Чех исмли қиз билан турмуш қуради. Уларнинг тўнғич ўғли Кристоф 1945 йилда туғилиб, шу йилнинг ўзида нобуд бўлди. Уларнинг яна Раймунд, Рене ва Винсент исмли ўғиллари бўлган.

Урушдан сўнг Бёлль бир пайтнинг ўзида тирикчилик ташвишида турли жойларда ишлаб юради, университетга қайта қабул қилинади ва бу сафар озиқ-овқат карточкасига эга бўлиш учунгина ўқийди. Бу вақтда оиласини асосан унинг рафиқаси ўқитувчилик орқасидан келадиган даромади сабаб тебратиб турган. 1946 йилда адиб уруш пайтида ёзган иккинчи романи “Севгисиз тақдир”ни ёзиб тугатади ва асарни махсус танловда қатнашиш учун юборади. Бу орада Бёллнинг илк ҳикоялари журналларда босилиб чиқади. Унинг бу ҳикояларини ўша пайтдаги “урушдан сўнгги адабиёт” ва “уруш, таназзул, ватанга қайтиш ҳақидаги адабиёт” каби оқимларга оид дейиш мумкин. Уларда урушдан сўнгги Германия ҳаёти, уруш сабоқлари ва келажакдаги ижтимоий тараққиёт муаммолари марказий ўрин эгаллайди. Унинг энг ёрқин ҳикоялари 1950 йилда нашр қилинган “Сайёҳ, Спа… га келмоқдамисан?” тўпламидан ўрин олган бўлиб, бу тўплам Бёллни бутун мамлакатга иқтидорли ҳикоянавис сифатида танитди.

Бу даврдаги асарларга унинг қадрдон дўсти, ёзувчи ва сценарийнавис Эрнст-Адольф Кунц (асли исм-шарифи Филипп Вибе) билан ёзишган мактублари манба бўлиб хизмат қилди, улар Францияда асирлик чоғида танишган эдилар.

1951 йил май ойида “47-лар гуруҳи” ташкилотига аъзо бўлиши Ҳейнрих Бёлль учун катта ютуқ бўлди. Гарчи Бёлль бу пайтга келиб бир неча асарларини нашр қилдириб улгурган бўлса- да, улар ҳали халқаро даражада довруқ қозонмаганди. “47-лар гуруҳи”нинг Бад Дюркҳаймдаги еттинчи анжуманига у Альфред Андерш таклифига кўра чақирилади. Бёлль анжуманда ўзининг “Қора қўйлар” сатирасини ўқиб эшиттиради ва шу сатираси учуноқ “47- лар гуруҳи” мукофотини қўлга киритиб, 1000 марка миқдоридаги пул ютуғини олади. Қолаверса, “Kiepenheuer&Witsch” нашриёти билан муаллифлик шартномаси тузишга эришади. Бундан кейинги йиллар Ҳайнрих Бёлль ҳаётида энг сермаҳсул ижод босқичи бўлди. Далил сифатида унинг қаламига мансуб қуйидаги асарларни келтириш мумкин: “Адам, қаерда эдинг?” (1951), “Бир сўз ҳам демади” (1953), “Қўриқчисиз уй” (1954), “Ирландия кундалиги” (1957), “Доктор Муркенинг хотиржам сукути ва бошқа сати- ралар” (1958), “Тўққиз яримдаги бильярд” (1959), “Бир масхарабоз қарашлари” (1963), “Хизмат сафа- рининг тугаши” (1966).

Университет таҳсилидан сўнг Ҳайнрих Бёлль бир қанча жамоатчилик ва давлат мансабларида ҳам ўзини синаб кўрди, юқори поғоналарга кўтарилди. Аденауэр даврида унга рақобатчи сифатида консерватив кучлар томонидан канцлерлик лавозимига номзод қилиб кўрсатилган Бёлль бир муддат ўтиб, Германиянинг ПЭН–клуби президентлигига тайинланди ва 1974 йилга қадар у шу лавозимда хизмат қилди.

“Хоним билан биргаликдаги сурат” романи чоп этилганидан бир йил кейин, (яъни Нобель мукофоти билан тақдирланган 1972 йилда) у бир ички сиёсий можарога аралашиб, “Шпигель” журнали учун ёзган “Ульрике шафқат тилайдими ёки кишансиз эскорт?” номли эссесида қизил бўлинма террорчиси Ульрике Майнҳоф шахси ва қилмишларини қаламга олиб, “Шпрингер” рўзномасини қаттиқ танқид қилади.

1974 йилда Бёллнинг бугунга қадар энг машҳур асари ҳисобланувчи “Катарина Блумнинг номуси” асари дунёга келди, бу эса “Шпрингер” рўзномаси билан икки ўртадаги янги-янги баҳсларга сабаб бўлди. Қисса ўттиздан ортиқ тилларга таржима қилиниб, шу асосда фильм ҳам ишланди, уч йил ичида Германиянинг ўзида қайта-қайта чоп қилиниб, 6 миллион нусхада ўқувчилар қўлига етиб борди. Асарни мунаққидлар ҳам, хусусан, кейинчалик ГФР президенти лавозимини эгаллаган Карл Карстен ҳам “террористик зўравонликни оқлаш” деб баҳолади.

Кейинги йилларда Бёлль кўпроқ ўз ватани, Польша, собиқ Иттифоқ мамлакатлари ўртасидаги сиёсий муаммолар билан шуғулланиб, танқидий мунозараларда қатнашди. Баъзи-баъзида собиқ Иттифоққа мухолиф бўлган кишилар ҳам унинг уйида меҳмон бўлганлиги сир эмас. Қолаверса, шу йиллари у Жанубий Африкадаги ва бошқа мамлакатлардаги кўплаб сиёсий-этник ва миллий можароларга ҳам муносабат билдириб, мутасадди партиялар билан мулоқотга киришди. Масалан, Боливия аёллар делегацияси билан мамлакат ичидаги муаммоларни ечишда иштирок этди.

Ҳайнрих Бёлль кўп миқдорда тамаки истеъмол қилгани сабабли Эквадор мамлакатига сафар чоғида касалланиб қолади, унинг оёғида қон-томирлар билан боғлиқ касаллик пайдо бўлди. Оқибатда у ўша ерда ва кейинчалик Германияда жарроҳлик столига ётиб даволаниб чиқди.

У католиклар черкови билан ҳам мунозараларга киришиб, кейинчалик ҳатто черковдан ҳам юз ўгиради.

Бёлль НАТОнинг қуролланиш пойгасига қарши йўналган тинчлик йўлидаги оммавий ҳаракатларни ҳам қўллаб-қувватлайди, 1983 йилда Мутланген ҳарбий ракета базасини қамал қилишда қатнашади.

Унинг сўнгги асари бўлмиш “Дарё соҳилидаги аёллар” романи 1985 йилда Бонн шаҳрида нашр қилинади. Бугунги кунда бу роман Вольфганг Коэппеннинг “Иссиқхона” асари билан бирга ГФР пойтахтининг 1949-1989 йиллардаги ҳаётини ҳаққоний тасвирловчи адабий ёдгорлик ҳисобланади.

Адибнинг силласини қуритган касаллик изсиз кетмади, аксинча, ҳаётига зомин бўлади. 1985 йил июль ойи бошларида Бёлль Кёльн шаҳридаги касалхоналардан бирида навбатдаги жарроҳлик муолажасига ётқизилади. Ушбу муолажадан сўнг у Эйфель тоғлари этагида жойлашган уйига қайтади. У шу ерда 16 июль тонгида дунёдан кўз юмди. Вафотидан уч кун ўтгач, унинг жасади Кёльн яқинидаги Мертен туманида, минглаб халойиқ қуршовида, қадрдон дўсти бўлган католик руҳоний бошчилигида, диний урф-одатларга кўра дафн этилди. Барибир, Бёлль ўлими олдидан яна черков анъаналарига эътиқод қила бошлаганлиги ҳақидаги миш-мишлар асоссиз эди. Дафн маросимида адибнинг кўплаб ҳамкасблари ва сиёсатчилар ҳозир бўлишди. Ўша пайтдаги Германия Федератив Республикаси президенти Рихард фон Вайцзекер ҳам мотам маросимида иштирок этди, бу Бёлль шахсига бўлган юксак ҳурматнинг рамзи бўлди.

Ҳайнрих Бёллдан қолган адабий-маънавий мерос ҳамон китобсеварлар учун, бутун халқ учун бадиият хазинаси бўлиб хизмат қилиб келмоқда.

Бугунги кунга келиб, буюк ёзувчининг номи билан аталувчи кўплаб муассасалар фаолият юритмоқда. “Ҳайнрих Бёлль фонди” ва “Ҳайнрих Бёлль архиви” адиб ҳаёти ва ижодига бағишланган ҳужжатлар ва маълумотлар марказлари ҳисобланади. Германиядаги кўплаб мактабларга Ҳайнрих Бёлль номи берилган.

1985 йилда Ҳайнрих Бёлль номидаги мукофот таъсис қилиниб, муносиб шахслар ҳар йили немис адабиёти соҳасидаги юксак хизматлари учун ана шу мукофот билан тақдирланади. 1987 йилда таъсис этилган Ҳайнрих Бёлль номидаги жамғарма илм-фан ва таълим соҳаларидаги лойиҳаларни маблағ билан қўллаб-қувватлашга хизмат қилмоқда.

Ҳайнрих Бёлль асарларини ўқир эканмиз, сатрдан сатрга ўтган сари қаҳрамонлар руҳиятига кириб борамиз, ёзувчи сўзларни шундай маҳорат ва топқирлик билан танлаб, жумлаларни шу қадар равон ва ёрқин туза билганки, воқеа иштирокчиларининг дилидан ўтган ҳар бир туйғу ва фикр, танаси туйган оғриқ ўзимизга кўчаётганини сезиб турамиз. Сўзлардан маҳорат билан матн тузиб, энг долзарб, ўлмас мавзуларни, қадриятлар ва муаммоларни шу сўзлар ичига жо қила билгани, жамоатчилик диққатини айни муаммоларга торта билгани учун адибга беихтиёр тасаннолар айтамиз.

Ҳайнрих БЁЛЛ
АЛБАТТА,БИР НИМА СОДИР БЎЛАДИ

Олмон тилидан Давронбек Мамарасулов таржимаси
006

Альфред Вунзидел фабрикасида хизматчи бўлиб ишлаган пайтларим кечмиш ҳаётимда ғаройиб кунлар бўлиб муҳрланди. Табиатан меҳнатдан кўра хаёлпарастликка ошнолигим кўпроқ ва ўзимни уринтиришни хуш кўрмайман.

Онда-сонда меҳмон бўладиган моддий қийинчиликлар ҳам ҳа деганда мени тарк этавермайди – хаёлпарастлик ҳам бекорчилик каби бесамар бўлади-да. Бир сафар иложсизликдан бандликка кўмаклашувчи ташкилотга умид боғлаб бордим. Мени (ўзим каби яна етти шеригим билан) Вунзидел фабрикасига ишга қабул имтиҳонидан ўтишга жўнатишди.

Фабриканинг олд кўринишиёқ ичимга ғулғула солди: фабрика бошдан оёқ шиша блоклардан қурилганди. Меҳнатни қанчалик ёқтирмасам, ёрқин бино ва хоналарни ҳам ундан ортиқ кўрмайман. Бизни ёруғ, байрамона безалган ошхонага олиб киришганда, ташвишим янада ортди: мулойим официантлар бизга тухумлар, қаҳва ва қовурма бурда нонлар келтиришар, кўзни қамаштирадиган графинлардаги апельсин шарбатлари кишини ўзига чорларди; яна тилла балиқчалар оч яшил аквариум ойналарига димоғдор башарасини тираб туришини айтмайсизми. Официантлар шу қадар хурсанд эдиларки, хурсандчиликдан ёрилиб кетгудай, қўшиқ айтиб юборишдан ўзларини зўрға тутиб туришгандек туюларди менга.

Хаёлимга бошқа шерикларим ўйламаган гумонли фикр келди: балки бу нонушта ҳам имтиҳоннинг бир босқичи бўлсачи; мен, ўз танасини гўё тансиқ таомлар билан сийлаётган киши каби нонни астойдил, жон куйдириб чайнай бошладим. Ундан кейин қилган ишимни кўрган одам мени жиннига йўйиши мумкин: оч қоринга апельсин шарбатидан ичдим, қаҳва ва тухумга қўл ҳам урмадим, қовурма бурда ноннинг йирик бўлагига ҳам тегмадим, кейин ўрнимдан турдим-у, ошхона ичида у ёқдан бу ёққа шахдам қадам ташлаб юра кетдим.

Шундай қилиб десангиз, имтиҳонга биринчи бўлиб олиб киришди, у ерда шинам тузалган столлар устида саволномалар шай турарди. Деворлар яшил бўёқ билан шундай зийнатлангандики, қўяверасиз. Бу ерда ҳеч бир зоғ кўринмас, шунга қарамай мени кузатишаётганига ишончим комил эди. Ўзимни гўё ҳеч ким кузатмаётган, меҳнатга бошқоронғи бўлган ҳомиладордек тутдим: бетоқатлик билан ручкамни сумкамдан суғура солиб биринчи дуч келган стол ёнига ўтирдим ва тутқаноғи тутган ҳисобчи каби сўровномани олдимга тортдим.

Биринчи савол: Бир инсонда икки қўл, икки оёқ, икки кўз ва қулоқ борлигини мантиқан тўғри деб ҳисоблайсизми?

Шу ўринда мен биринчи марта хаёлпарастлигим мевалари ҳосилини йиғиб, зудлик билан уни қоғозга туширдим: “тўрт қўл, тўрт оёқ ва тўрт қулоқ ҳам менинг ғайратим олдида камлик қилади. Эсиз, инсон тана аъзолари билан кам таъминлангани ачинарли.

Иккинчи савол: Бир вақтнинг ўзида нечта телефонга хизмат кўрсата оласиз?

Бу саволга жавоб беришим ҳам “икки карра икки”дек осон бўлди. “Агар телефон еттитача бўлса, – ёздим мен, – балки зерикиб қоларман, тўққизтаси балки чигалимни ёзар”.

Учинчи савол: Иш куни тугагач, бўш вақтингизда нима билан банд бўласиз?

Жавобим: “Мен иш куни тугашини тасаввур қилолмайман, ўн беш ёшга кирган куним “бўш вақт” жумласини луғатимдан ўчириб ташлаганман, меҳнат доим ҳаётимнинг мазмуни бўлиб келган”.
Мени ишга олишди. Очиғи тўққизта телефон ҳам мени чарчата олмади. Гўшакка бақиришимни айтмайсизми: “Имилламай ҳаракат қилинг!” ёки “Бўш турманг! – Бир нима қилиш керак. – Бир нима амалга ошади. – Бир нима амалга ошди. – Бир нима амалга ошиши керак эди”. Кўпинча (муҳитнинг таъсирида бўлса керак) – буйруқ-истак майлига амал қилардим.

Энг қизиғи тушлик танаффуслари эди. Биз ошхонада сассиз-садосиз хуррамлик билан витаминларга бой таомлардан баҳра олардик. Вунзидел фабрикаси шундай одамлар билан тўлгандики, улар худди ҳормас-толмас меҳнаткашлар каби ўз таржимаи ҳолидан ҳикоя қилишга муккасидан кетгандилар. Уларнинг таржимаи ҳоли уларга ўз ҳаётидан ҳам муҳимроқ, бир тугмасини боссанг бас, эҳтиромга бурканган таржимаи ҳол ижросини эшитасан.

Вунзидел раҳбари Брошек исмли киши бўлиб, ўз вақтида жуда шуҳрат топган эди, чунки у талабалик пайтидаёқ еттита етим бола ва бир фалаж аёлни боққан, қолаверса, тўртта савдо ваколатхонасида муваффақиятли амалиётдан ўтган ва унинг устига икки йил ичида иккита давлат имтиҳонини аъло баҳога топшириб, ўқишни тамомлаган эди. Мухбирлар ундан: “Сиз ўзи қачон ухлашга улгурасиз?” – деб сўрашганда у: “Ухлаш – бу гуноҳ!” деб жавоб берган.

Вунзиделнинг котибаси эса, бир фалаж киши ва тўрт болани тўқувчилик қилиб боққан ва шу билан бир вақтда психология ва мамлакатшунослик бўйича диссертация ёқлаган, буям етмагандек овчарка итлар боққан ва Vamp 7 номи билан барда қўшиқчилик қилган.

Вунзиделнинг ўзи шундай инсонлар тоифасидан бўлганки, бундайлар эрталаб уйғониб улгурмай, ҳаракат қилишга бел боғлашади. “Мен ҳаракат қилишим керак”, – ўйлайди улар ваннага кираётиб. “Мен ҳаракат қилишим керак”, – ўйлайди улар соқол олаётиб, улар соқолларини олар экан, совун кўпигига бурканган устара мосламага тантанавор боқадилар: Бу қиртишлашдан тўкилган қиллар улар ҳаракатчанлигининг илк қурбонлари бўлмоқдалар. Ҳатто билинар-билинмас ҳодисалар ҳам уларда мамнуният уйғотади: сув шилдирамоқда, қоғоз ишлатилмоқда. Бир нима амалга ошмоқда. Нон ейилмоқда, тухум паққос туширилмоқда.

Вунзиделнинг арзимаган кичик бир қимирлаши ҳам ҳаракат бўлиб кўринади: бошига шляпа қўндириши, бармоқлари титраганича пальтоси тугмасини қадаши, хотинининг юзидан ўпиб қўйиши, ҳаммаси меҳнат.

У хонасига қадам қўйиши билан котибасига салом ўрнига қичқиради: “Бир нима қилиниши керак!” Котиба ҳам унга кўтаринки кайфиятда жавоб беради: “Албатта, бир нима амалга ошади!” Вунзидел кейин бирин-кетин бўлимларни айланиб, ҳаммага “Бир нима қилиниши керак!” номли кўтаринки жумласини улашади. Ҳамма унга “Албатта, бир нима амалга ошади!” дея жавоб қайтаради. Мен ҳам, у хонамга кирган заҳоти нурафшон қиёфада: “Албатта, бир нима амалга оширилади!” деб ҳайқираман.

Биринчи ҳафта давомида хизмат кўрсатадиган телефонларим сонини ўн биттага етказдим, иккинчи ҳафтада ўн учтага. Эрталаблари трамвайда кетар эканман, янгидан-янги буйруқ-истак майлларини ихтиро қилиб ёки “содир бўлмоқ, амалга ошмоқ” феълларини турли замонларда, турли нисбатларда, истак майли ва аниқ майлларида кашф қилиб роҳатланаман; икки кун давомида фақат битта гапни қайтардим, чунки унинг шундай зер-забар шаклини топиб олдим: “Бирор нима содир бўлиши керак бўлган бўлса – бўлса экан”, кейинги икки кун бошқа бир гап: “Содир бўлиши мумкин бўлмаган нарса бўлса – бўлса экан”.

Шу зайлда ростдан ҳам бир нима содир бўлгандай, ўзимни ҳолсиз сеза бошладим. Қайсидир сешанба куни фикримни йиғиб улгурмасимдан, Вунзидел хонамга кириб келди ва ўзининг “Бир нима қилиниши керак!” ибораси билан ҳайқирди.

Унинг юзидаги ғайриоддий ифодага тикилиб, ёзиб қўйилганидек, хушчақчақ ва ғайрат билан “Албатта, бир нима амалга ошади!” дейиш тилимга келмади. Узоқ вақт каловландим, чунки ҳадеб бақиравермайдиган Вунзидел менга қараб ўкирар эди: “Жавоб беринг! Ёзиб қўйилганидек жавоб беринг!” Мен эса секингина, истамасдан, “мен ёмон боламан” дейишга тили бормаётган ёш болага ўхшаб жавоб бердим. Бўғзимдаги гапим зўрға сирғалиб чиқди: “Бир нима амалга ошади!” Тилим калимага келиб улгурмасидан, ростдан ҳам нимадир содир бўлди: Вунзидел тўсатдан ерга йиқилди, у тараф-бу тарафга ағанаб, очиқ эшик рўпарасида кўндаланг ётиб қолди. Мен қўрқа-писа столимни айланиб ўтиб унга яқинлашганимда, кўнглимдан ўтган гумон тўғрилигига амин бўлдим: у жон таслим қилганди.

Бошимни силкиб, Вунзиделдан узоқлашдим, коридор бўйлаб оҳиста юриб Брошек хонасига яқинлашдим ва тақиллатмасдан кириб бордим. Брошек ўз ёзув столи ёнида ўтирар, икки қўлида ҳам телефон гўшаги, оғзида эса шарикли ручка билан ён дафтарга нималарнидир қайд этар, яна шу билан бир пайтда ялангоёғи билан стол остидаги ёзув машинкасини ишлатарди. Шу алфозда у оиласининг бус-бутун кийинишини таъминларди. “Бир нима содир бўлди,” – дедим мен секингина. Брошек шарикли ручкани туфлаб ташлади, иккала гўшакни қўйди, оёқ бармоқларини шошмасдан машинкадан олди.

– Нима содир бўлди? – сўради мендан.
– Жаноб Вунзидел қазо қилди, – дедим мен.
– Йўқ, – деди Брошек.
– Афсуски, рост, – дедим мен, – бу ёққа юринг!

Брошек: “Йўқ, бундай бўлиши мумкин эмас”, – деди-ю, менинг ортимдан коридор бўйлаб туфлисини шалоплатиб судраганча эргашди.
“Йўқ, – деди у Вунзиделнинг жонсиз жасадига кўз тикиб, – йўқ, йўқ!” Мен унга эътироз билдирмадим. Эҳтиёткорлик билан Вунзиделни ўгирдим, кўзларини юмиб қўйдим-да, унга ўйчан тикилдим.

Қалбимда унга нисбатан илиқликни туйдим ва биринчи марта ич-ичимдан уни ҳеч қачон ёмон кўрмаганимни ҳис қилдим. Унинг юзида гўё болалар юзидаги каби ўжарлик ва қайсарлик ифодаси бор эди, худди ўртоқларининг далиллари ҳар қанча ишонарли эшитилсаям, қорбобога бўлган ишончидан воз кечмаётгандай.

“Йўқ, – такрорларди Брошек, – йўқ!”.
– Бирор нима қилиш керак, – аста юзландим Брошекка.
– Ҳа, – деди Брошек, – бирор нима қилиш керак.

Бир нима чораси кўрилди: Вунзидел дафн қилинди, менга эса сунъий атиргулларни унинг тобути ортидан кўтариб боришни бир овоздан топширишди, чунки менинг қонимда хаёлпарастлик ва ҳаракатсизликка мойилликдан ташқари, жуссам ва юз қиёфамда қора костюмга монандлик ҳам бор эди. Очиғи мен – Вунзидел тобути ортидан қўлимда сунъий атиргуллар билан борар чоғимда – салобатли, оғир-вазмин кўринардим. Шундан сўнг мени дафн маросими билан шуғулланувчи муассасага таклиф қилишди. У ерда менга азадор сифатида ишлашни таклиф қилишди. “Сиз туғма мотамсаросиз, – деди менга муассаса раҳбари, – сизни кийим-кечак билан таъминлаймиз. Кўринишингиз – қойилмақом!”

Мен Брошек билан гаплашиб, унга у ерда ўн учта телефонга хизмат қилиб ҳам, меҳнатга бўлган чанқоғим босилмаётгани, етарлича ишлаб чигалим ёзилмаётганини тушунтирдим. Ўша биринчи марта ўзимни азадор қиёфасида кўрган чоғимда англаб етдимки, бу айнан менинг касбим, айнан мен учун аталган иш экан.

Ўйга толиб, камтарона гулдастани қўлимда тутганча, халқ орасида унча оммалашмаган мотам куйи чалинаётган чоғда капелла ортида тураман. Қабристон ёнидаги кафе доимий ўтирадиган паккам, роль ўйнагани чиқмаган пайтларим у ерда вақт ўтказаман. Баъзан зерикканимда буюртма берилмаган майит ортидан борувчиларга ҳам қўшилиб кетавераман, ўз ҳисобимдан шартта гулдаста сотиб оламан-да, худо йўлига етим-есирлар тобути ортидан юриб кетавераман. Вақти-вақти билан Вунзиделнинг қабрини ҳам зиёрат қилиб тураман, чунки менинг чинакам касбимни, хаёлпарастлик қадрланадиган ва ҳеч нарса қилмаслик бурчи бўлган касбни кашф қилиб бергани учун ундан бир умр миннатдорман.

Энди-энди бир нарса бошимни қотиряпти: Вунзидел фабрикасида нима ишлаб чиқариларди экан?! Адашмасам совун эди-ёв!

«Шарқ юлдузи» журналининг 2012 йил 2-сонидан олинди.

09

NEMIS XALQINING ABADIY IFTIXORI
Davronbek MAMARASULOV
090

“Kelajakda biror kimsa mendan nemis xalqida chinakam ta’sir kuchi va haqqoniylikka taalluqli qanday kitoblar borligiga oid misol keltirishimni so’rasa, men albatta Byollni ko’rsataman” (Karl Korn, FAZ, № 79, 1953 yil 4 aprel` soni).

Haynrix Teodor Byoll (1917 yil 21 dekabrda Germaniyaning Kyol`n shahrida tavallud topgan,1985 yil 16 iyulda Kroytsau-Langenbroyxda vafot etgan) nemis tilida ijod qilgan yozuvchi va tarjimon bo’lib, Germaniyaning urushdan so’nggi yillardagi eng mashhur adiblaridan biri hisoblanadi.1972 yilda u adabiyot yo’nalishi bo’yicha Nobel` mukofotiga sazovor bo’lgan.

Yozuvchining otasi Viktor Byoll`– duradgor, onasi Mariya xonim o’z azmu qarorida qat’iy turadigan ayollar toifasidan edi. Haynrix oilada sakkizinchi farzand (uchinchi o’g’il) bo’lib, Mariya xonim Viktorga ikkinchi rafiqa bo’libturmushga chiqqandi. Byollarning oilasi katolik mazhabiga e’tiqod qilardi.

Byoll 1924-1928 yillarda Redertal katolik xalq maktabida o’qib, keyinchalik Kayzer-Vil`helm nomidagi davlat gumanistik gimnaziyasida tahsil oladi. Uni tamomlagach, 1937 yilda Bonndagi “Mat Lemperts” kitob do’konida savdo ishini o’rgana boshlaydi. Bu vaqtga kelib, u o’zining ilk yozuvchilik mashqlarini boshlab qo’ygan edi.

1939 yilda Kyoln universitetida filologiya sohasida tahsil oladi va o’zining ilk “Cherkov yonida” romanini yozib tugatadi. Yoz fasli oxirlarida harbiy xizmatga chaqiriladi. 1945 yilning aprel` oyida Amerika harbiylari tomonidan asirga olinib, yarim yildan so’ng ozodlikka chiqadi. 1942 yil Haynrix Annemari Chex ismli qiz bilan turmush quradi. Ularning to’ng’ich o’g’li Kristof 1945 yilda tug’ilib, shu yilning o’zida nobud bo’ldi. Ularning yana Raymund, Rene va Vinsent ismli o’g’illari bo’lgan.

Urushdan so’ng Byoll bir paytning o’zida tirikchilik tashvishida turli joylarda ishlab yuradi, universitetga qayta qabul qilinadi va bu safar oziq-ovqat kartochkasiga ega bo’lish uchungina o’qiydi. Bu vaqtda oilasini asosan uning rafiqasi o’qituvchilik orqasidan keladigan daromadi sabab tebratib turgan. 1946 yilda adib urush paytida yozgan ikkinchi romani “Sevgisiz taqdir”ni yozib tugatadi va asarni maxsus tanlovda qatnashish uchun yuboradi. Bu orada Byollning ilk hikoyalari jurnallarda bosilib chiqadi. Uning bu hikoyalarini o’sha paytdagi “urushdan so’nggi adabiyot” va “urush, tanazzul, vatanga qaytish haqidagi adabiyot” kabi oqimlarga oid deyish mumkin. Ularda urushdan so’nggi Germaniya hayoti, urush saboqlari va kelajakdagi ijtimoiy taraqqiyot muammolari markaziy o’rin egallaydi. Uning eng yorqin hikoyalari 1950 yilda nashr qilingan “Sayyoh, Spa… ga kelmoqdamisan?” to’plamidan o’rin olgan bo’lib, bu to’plam Byollni butun mamlakatga iqtidorli hikoyanavis sifatida tanitdi.

Bu davrdagi asarlarga uning qadrdon do’sti, yozuvchi va stsenariynavis Ernst-Adol`f Kunts (asli ism-sharifi Filipp Vibe) bilan yozishgan maktublari manba bo’lib xizmat qildi, ular Frantsiyada asirlik chog’ida tanishgan edilar.1951 yil may oyida “47-lar guruhi” tashkilotiga a’zo bo’lishi Heynrix Byoll` uchun katta yutuq bo’ldi. Garchi Byoll` bu paytga kelib bir necha asarlarini nashr qildirib ulgurgan bo’lsa- da, ular hali xalqaro darajada dovruq qozonmagandi. “47-lar guruhi”ning Bad Dyurkhaymdagi yettinchi anjumaniga u Al`fred Andersh taklifiga ko’ra chaqiriladi. Byoll` anjumanda o’zining “Qora qo’ylar” satirasini o’qib eshittiradi va shu satirasi uchunoq “47- lar guruhi” mukofotini qo’lga kiritib, 1000 marka miqdoridagi pul yutug’ini oladi. Qolaversa, “Kiepenheuer&Witsch” nashriyoti bilan mualliflik shartnomasi tuzishga erishadi. Bundan keyingi yillar Haynrix Byoll` hayotida eng sermahsul ijod bosqichi bo’ldi. Dalil sifatida uning qalamiga mansub quyidagi asarlarni keltirish mumkin: “Adam, qaerda eding?” (1951), “Bir so’z ham demadi” (1953), “Qo’riqchisiz uy” (1954), “Irlandiya kundaligi” (1957), “Doktor Murkening xotirjam sukuti va boshqa sati- ralar” (1958), “To’qqiz yarimdagi bil`yard” (1959), “Bir masxaraboz qarashlari” (1963), “Xizmat safa- rining tugashi” (1966).

Universitet tahsilidan so’ng Haynrix Byoll bir qancha jamoatchilik va davlat mansablarida ham o’zini sinab ko’rdi, yuqori pog’onalarga ko’tarildi. Adenauer davrida unga raqobatchi sifatida konservativ kuchlar tomonidan kantslerlik lavozimiga nomzod qilib ko’rsatilgan Byoll` bir muddat o’tib, Germaniyaning PEN–klubi prezidentligiga tayinlandi va 1974 yilga qadar u shu lavozimda xizmat qildi.

“Xonim bilan birgalikdagi surat” romani chop etilganidan bir yil keyin, (ya’ni Nobel` mukofoti bilan taqdirlangan 1972 yilda) u bir ichki siyosiy mojaroga aralashib, “Shpigel`” jurnali uchun yozgan “Ul`rike shafqat tilaydimi yoki kishansiz eskort?” nomli essesida qizil bo’linma terrorchisi Ul`rike Maynhof shaxsi va qilmishlarini qalamga olib, “Shpringer” ro’znomasini qattiq tanqid qiladi.

1974 yilda Byollning bugunga qadar eng mashhur asari hisoblanuvchi “Katarina Blumning nomusi” asari dunyoga keldi, bu esa “Shpringer” ro’znomasi bilan ikki o’rtadagi yangi-yangi bahslarga sabab bo’ldi. Qissa o’ttizdan ortiq tillarga tarjima qilinib, shu asosda fil`m ham ishlandi, uch yil ichida Germaniyaning o’zida qayta-qayta chop qilinib, 6 million nusxada o’quvchilar qo’liga yetib bordi. Asarni munaqqidlar ham, xususan, keyinchalik GFR prezidenti lavozimini egallagan Karl Karsten ham “terroristik zo’ravonlikni oqlash” deb baholadi.

Keyingi yillarda Byoll ko’proq o’z vatani, Pol`sha, sobiq Ittifoq mamlakatlari o’rtasidagi siyosiy muammolar bilan shug’ullanib, tanqidiy munozaralarda qatnashdi. Ba’zi-ba’zida sobiq Ittifoqqa muxolif bo’lgan kishilar ham uning uyida mehmon bo’lganligi sir emas. Qolaversa, shu yillari u Janubiy Afrikadagi va boshqa mamlakatlardagi ko’plab siyosiy-etnik va milliy mojarolarga ham munosabat bildirib, mutasaddi partiyalar bilan muloqotga kirishdi. Masalan, Boliviya ayollar delegatsiyasi bilan mamlakat ichidagi muammolarni yechishda ishtirok etdi.

Haynrix Byoll ko’p miqdorda tamaki iste’mol qilgani sababli Ekvador mamlakatiga safar chog’ida kasallanib qoladi, uning oyog’ida qon-tomirlar bilan bog’liq kasallik paydo bo’ldi. Oqibatda u o’sha yerda va keyinchalik Germaniyada jarrohlik stoliga yotib davolanib chiqdi.

U katoliklar cherkovi bilan ham munozaralarga kirishib, keyinchalik hatto cherkovdan ham yuz o’giradi.

Byoll` NATOning qurollanish poygasiga qarshi yo’nalgan tinchlik yo’lidagi ommaviy harakatlarni ham qo’llab-quvvatlaydi, 1983 yilda Mutlangen harbiy raketa bazasini qamal qilishda qatnashadi.

Uning so’nggi asari bo’lmish “Daryo sohilidagi ayollar” romani 1985 yilda Bonn shahrida nashr qilinadi. Bugungi kunda bu roman Vol`fgang Koeppenning “Issiqxona” asari bilan birga GFR poytaxtining 1949-1989 yillardagi hayotini haqqoniy tasvirlovchi adabiy yodgorlik hisoblanadi.

Adibning sillasini quritgan kasallik izsiz ketmadi, aksincha, hayotiga zomin bo’ladi. 1985 yil iyul` oyi boshlarida Byoll` Kyol`n shahridagi kasalxonalardan birida navbatdagi jarrohlik muolajasiga yotqiziladi. Ushbu muolajadan so’ng u Eyfel tog’lari etagida joylashgan uyiga qaytadi. U shu yerda 16 iyul` tongida dunyodan ko’z yumdi. Vafotidan uch kun o’tgach, uning jasadi Kyol`n yaqinidagi Merten tumanida, minglab xaloyiq qurshovida, qadrdon do’sti bo’lgan katolik ruhoniy boshchiligida, diniy urf-odatlarga ko’ra dafn etildi. Baribir, Byoll` o’limi oldidan yana cherkov an’analariga e’tiqod qila boshlaganligi haqidagi mish-mishlar asossiz edi. Dafn marosimida adibning ko’plab hamkasblari va siyosatchilar hozir bo’lishdi. O’sha paytdagi Germaniya Federativ Respublikasi prezidenti Rixard fon Vaytszeker ham motam marosimida ishtirok etdi, bu Byoll` shaxsiga bo’lgan yuksak hurmatning ramzi bo’ldi.

Haynrix Byolldan qolgan adabiy-ma’naviy meros hamon kitobsevarlar uchun, butun xalq uchun badiiyat xazinasi bo’lib xizmat qilib kelmoqda.

Bugungi kunga kelib, buyuk yozuvchining nomi bilan ataluvchi ko’plab muassasalar faoliyat yuritmoqda. “Haynrix Byoll` fondi” va “Haynrix Byoll` arxivi” adib hayoti va ijodiga bag’ishlangan hujjatlar va ma’lumotlar markazlari hisoblanadi. Germaniyadagi ko’plab maktablarga Haynrix Byoll nomi berilgan.

1985 yilda Haynrix Byoll` nomidagi mukofot ta’sis qilinib, munosib shaxslar har yili nemis adabiyoti sohasidagi yuksak xizmatlari uchun ana shu mukofot bilan taqdirlanadi. 1987 yilda ta’sis etilgan Haynrix Byoll` nomidagi jamg’arma ilm-fan va ta’lim sohalaridagi loyihalarni mablag’ bilan qo’llab-quvvatlashga xizmat qilmoqda.

Haynrix Byoll asarlarini o’qir ekanmiz, satrdan satrga o’tgan sari qahramonlar ruhiyatiga kirib boramiz, yozuvchi so’zlarni shunday mahorat va topqirlik bilan tanlab, jumlalarni shu qadar ravon va yorqin tuza bilganki, voqea ishtirokchilarining dilidan o’tgan har bir tuyg’u va fikr, tanasi tuygan og’riq o’zimizga ko’chayotganini sezib turamiz. So’zlardan mahorat bilan matn tuzib, eng dolzarb, o’lmas mavzularni, qadriyatlar va muammolarni shu so’zlar ichiga jo qila bilgani, jamoatchilik diqqatini ayni muammolarga torta bilgani uchun adibga beixtiyor tasannolar aytamiz.

Haynrix BYOLL
ALBATTA,BIR NIMA SODIR BO’LADI

Olmon tilidan Davronbek Mamarasulov tarjimasi
006

Alfred Vunzidel fabrikasida xizmatchi bo‘lib ishlagan paytlarim kechmish hayotimda g‘aroyib kunlar bo‘lib muhrlandi. Tabiatan mehnatdan ko‘ra xayolparastlikka oshnoligim ko‘proq va o‘zimni urintirishni xush ko‘rmayman.

Onda-sonda mehmon bo‘ladigan moddiy qiyinchiliklar ham ha deganda meni tark etavermaydi – xayolparastlik ham bekorchilik kabi besamar bo‘ladi-da. Bir safar ilojsizlikdan bandlikka ko‘maklashuvchi tashkilotga umid bog‘lab bordim. Meni (o‘zim kabi yana yetti sherigim bilan) Vunzidel fabrikasiga ishga qabul imtihonidan o‘tishga jo‘natishdi.

Fabrikaning old ko‘rinishiyoq ichimga g‘ulg‘ula soldi: fabrika boshdan oyoq shisha bloklardan qurilgandi. Mehnatni qanchalik yoqtirmasam, yorqin bino va xonalarni ham undan ortiq ko‘rmayman. Bizni yorug‘, bayramona bezalgan oshxonaga olib kirishganda, tashvishim yanada ortdi: muloyim ofitsiantlar bizga tuxumlar, qahva va qovurma burda nonlar keltirishar, ko‘zni qamashtiradigan grafinlardagi apelsin sharbatlari kishini o‘ziga chorlardi; yana tilla baliqchalar och yashil akvarium oynalariga dimog‘dor basharasini tirab turishini aytmaysizmi. Ofitsiantlar shu qadar xursand edilarki, xursandchilikdan yorilib ketguday, qo‘shiq aytib yuborishdan o‘zlarini zo‘rg‘a tutib turishgandek tuyulardi menga.

Xayolimga boshqa sheriklarim o‘ylamagan gumonli fikr keldi: balki bu nonushta ham imtihonning bir bosqichi bo‘lsachi; men, o‘z tanasini go‘yo tansiq taomlar bilan siylayotgan kishi kabi nonni astoydil, jon kuydirib chaynay boshladim. Undan keyin qilgan ishimni ko‘rgan odam meni jinniga yo‘yishi mumkin: och qoringa apelsin sharbatidan ichdim, qahva va tuxumga qo‘l ham urmadim, qovurma burda nonning yirik bo‘lagiga ham tegmadim, keyin o‘rnimdan turdim-u, oshxona ichida u yoqdan bu yoqqa shaxdam qadam tashlab yura ketdim.

Shunday qilib desangiz, imtihonga birinchi bo‘lib olib kirishdi, u yerda shinam tuzalgan stollar ustida savolnomalar shay turardi. Devorlar yashil bo‘yoq bilan shunday ziynatlangandiki, qo‘yaverasiz. Bu yerda hech bir zog‘ ko‘rinmas, shunga qaramay meni kuzatishayotganiga ishonchim komil edi. O‘zimni go‘yo hech kim kuzatmayotgan, mehnatga boshqorong‘i bo‘lgan homiladordek tutdim: betoqatlik bilan ruchkamni sumkamdan sug‘ura solib birinchi duch kelgan stol yoniga o‘tirdim va tutqanog‘i tutgan hisobchi kabi so‘rovnomani oldimga tortdim.

Birinchi savol: Bir insonda ikki qo‘l, ikki oyoq, ikki ko‘z va quloq borligini mantiqan to‘g‘ri deb hisoblaysizmi?
Shu o‘rinda men birinchi marta xayolparastligim mevalari hosilini yig‘ib, zudlik bilan uni qog‘ozga tushirdim: “to‘rt qo‘l, to‘rt oyoq va to‘rt quloq ham mening g‘ayratim oldida kamlik qiladi. Esiz, inson tana a’zolari bilan kam ta’minlangani achinarli.

Ikkinchi savol: Bir vaqtning o‘zida nechta telefonga xizmat ko‘rsata olasiz?
Bu savolga javob berishim ham “ikki karra ikki”dek oson bo‘ldi. “Agar telefon yettitacha bo‘lsa, – yozdim men, – balki zerikib qolarman, to‘qqiztasi balki chigalimni yozar”.

Uchinchi savol: Ish kuni tugagach, bo‘sh vaqtingizda nima bilan band bo‘lasiz?
Javobim: “Men ish kuni tugashini tasavvur qilolmayman, o‘n besh yoshga kirgan kunim “bo‘sh vaqt” jumlasini lug‘atimdan o‘chirib tashlaganman, mehnat doim hayotimning mazmuni bo‘lib kelgan”.

Meni ishga olishdi. Ochig‘i to‘qqizta telefon ham meni charchata olmadi. Go‘shakka baqirishimni aytmaysizmi: “Imillamay harakat qiling!” yoki “Bo‘sh turmang! – Bir nima qilish kerak. – Bir nima amalga oshadi. – Bir nima amalga oshdi. – Bir nima amalga oshishi kerak edi”. Ko‘pincha (muhitning ta’sirida bo‘lsa kerak) – buyruq-istak mayliga amal qilardim.

Eng qizig‘i tushlik tanaffuslari edi. Biz oshxonada sassiz-sadosiz xurramlik bilan vitaminlarga boy taomlardan bahra olardik. Vunzidel fabrikasi shunday odamlar bilan to‘lgandiki, ular xuddi hormas-tolmas mehnatkashlar kabi o‘z tarjimai holidan hikoya qilishga mukkasidan ketgandilar. Ularning tarjimai holi ularga o‘z hayotidan ham muhimroq, bir tugmasini bossang bas, ehtiromga burkangan tarjimai hol ijrosini eshitasan.

Vunzidel rahbari Broshek ismli kishi bo‘lib, o‘z vaqtida juda shuhrat topgan edi, chunki u talabalik paytidayoq yettita yetim bola va bir falaj ayolni boqqan, qolaversa, to‘rtta savdo vakolatxonasida muvaffaqiyatli amaliyotdan o‘tgan va uning ustiga ikki yil ichida ikkita davlat imtihonini a’lo bahoga topshirib, o‘qishni tamomlagan edi. Muxbirlar undan: “Siz o‘zi qachon uxlashga ulgurasiz?” – deb so‘rashganda u: “Uxlash – bu gunoh!” deb javob bergan.

Vunzidelning kotibasi esa, bir falaj kishi va to‘rt bolani to‘quvchilik qilib boqqan va shu bilan bir vaqtda psixologiya va mamlakatshunoslik bo‘yicha dissertatsiya yoqlagan, buyam yetmagandek ovcharka itlar boqqan va Vamp 7 nomi bilan barda qo‘shiqchilik qilgan.

Vunzidelning o‘zi shunday insonlar toifasidan bo‘lganki, bundaylar ertalab uyg‘onib ulgurmay, harakat qilishga bel bog‘lashadi. “Men harakat qilishim kerak”, – o‘ylaydi ular vannaga kirayotib. “Men harakat qilishim kerak”, – o‘ylaydi ular soqol olayotib, ular soqollarini olar ekan, sovun ko‘pigiga burkangan ustara moslamaga tantanavor boqadilar: Bu qirtishlashdan to‘kilgan qillar ular harakatchanligining ilk qurbonlari bo‘lmoqdalar. Hatto bilinar-bilinmas hodisalar ham ularda mamnuniyat uyg‘otadi: suv shildiramoqda, qog‘oz ishlatilmoqda. Bir nima amalga oshmoqda. Non yeyilmoqda, tuxum paqqos tushirilmoqda.
Vunzidelning arzimagan kichik bir qimirlashi ham harakat bo‘lib ko‘rinadi: boshiga shlyapa qo‘ndirishi, barmoqlari titraganicha paltosi tugmasini qadashi, xotinining yuzidan o‘pib qo‘yishi, hammasi mehnat.

U xonasiga qadam qo‘yishi bilan kotibasiga salom o‘rniga qichqiradi: “Bir nima qilinishi kerak!” Kotiba ham unga ko‘tarinki kayfiyatda javob beradi: “Albatta, bir nima amalga oshadi!” Vunzidel keyin birin-ketin bo‘limlarni aylanib, hammaga “Bir nima qilinishi kerak!” nomli ko‘tarinki jumlasini ulashadi. Hamma unga “Albatta, bir nima amalga oshadi!” deya javob qaytaradi. Men ham, u xonamga kirgan zahoti nurafshon qiyofada: “Albatta, bir nima amalga oshiriladi!” deb hayqiraman.

Birinchi hafta davomida xizmat ko‘rsatadigan telefonlarim sonini o‘n bittaga yetkazdim, ikkinchi haftada o‘n uchtaga. Ertalablari tramvayda ketar ekanman, yangidan-yangi buyruq-istak mayllarini ixtiro qilib yoki “sodir bo‘lmoq, amalga oshmoq” fe’llarini turli zamonlarda, turli nisbatlarda, istak mayli va aniq mayllarida kashf qilib rohatlanaman; ikki kun davomida faqat bitta gapni qaytardim, chunki uning shunday zer-zabar shaklini topib oldim: “Biror nima sodir bo‘lishi kerak bo‘lgan bo‘lsa – bo‘lsa ekan”, keyingi ikki kun boshqa bir gap: “Sodir bo‘lishi mumkin bo‘lmagan narsa bo‘lsa – bo‘lsa ekan”.
Shu zaylda rostdan ham bir nima sodir bo‘lganday, o‘zimni holsiz seza boshladim. Qaysidir seshanba kuni fikrimni yig‘ib ulgurmasimdan, Vunzidel xonamga kirib keldi va o‘zining “Bir nima qilinishi kerak!” iborasi bilan hayqirdi.

Uning yuzidagi g‘ayrioddiy ifodaga tikilib, yozib qo‘yilganidek, xushchaqchaq va g‘ayrat bilan “Albatta, bir nima amalga oshadi!” deyish tilimga kelmadi. Uzoq vaqt kalovlandim, chunki hadeb baqiravermaydigan Vunzidel menga qarab o‘kirar edi: “Javob bering! Yozib qo‘yilganidek javob bering!” Men esa sekingina, istamasdan, “men yomon bolaman” deyishga tili bormayotgan yosh bolaga o‘xshab javob berdim. Bo‘g‘zimdagi gapim zo‘rg‘a sirg‘alib chiqdi: “Bir nima amalga oshadi!” Tilim kalimaga kelib ulgurmasidan, rostdan ham nimadir sodir bo‘ldi: Vunzidel to‘satdan yerga yiqildi, u taraf-bu tarafga ag‘anab, ochiq eshik ro‘parasida ko‘ndalang yotib qoldi. Men qo‘rqa-pisa stolimni aylanib o‘tib unga yaqinlashganimda, ko‘nglimdan o‘tgan gumon to‘g‘riligiga amin bo‘ldim: u jon taslim qilgandi.

Boshimni silkib, Vunzideldan uzoqlashdim, koridor bo‘ylab ohista yurib Broshek xonasiga yaqinlashdim va taqillatmasdan kirib bordim. Broshek o‘z yozuv stoli yonida o‘tirar, ikki qo‘lida ham telefon go‘shagi, og‘zida esa sharikli ruchka bilan yon daftarga nimalarnidir qayd etar, yana shu bilan bir paytda yalangoyog‘i bilan stol ostidagi yozuv mashinkasini ishlatardi. Shu alfozda u oilasining bus-butun kiyinishini ta’minlardi. “Bir nima sodir bo‘ldi,” – dedim men sekingina. Broshek sharikli ruchkani tuflab tashladi, ikkala go‘shakni qo‘ydi, oyoq barmoqlarini shoshmasdan mashinkadan oldi.

– Nima sodir bo‘ldi? – so‘radi mendan.
– Janob Vunzidel qazo qildi, – dedim men.
– Yo‘q, – dedi Broshek.
– Afsuski, rost, – dedim men, – bu yoqqa yuring!

Broshek: “Yo‘q, bunday bo‘lishi mumkin emas”, – dedi-yu, mening ortimdan koridor bo‘ylab tuflisini shaloplatib sudragancha ergashdi.
“Yo‘q, – dedi u Vunzidelning jonsiz jasadiga ko‘z tikib, – yo‘q, yo‘q!” Men unga e’tiroz bildirmadim. Ehtiyotkorlik bilan Vunzidelni o‘girdim, ko‘zlarini yumib qo‘ydim-da, unga o‘ychan tikildim.

Qalbimda unga nisbatan iliqlikni tuydim va birinchi marta ich-ichimdan uni hech qachon yomon ko‘rmaganimni his qildim. Uning yuzida go‘yo bolalar yuzidagi kabi o‘jarlik va qaysarlik ifodasi bor edi, xuddi o‘rtoqlarining dalillari har qancha ishonarli eshitilsayam, qorboboga bo‘lgan ishonchidan voz kechmayotganday.
“Yo‘q, – takrorlardi Broshek, – yo‘q!”.
– Biror nima qilish kerak, – asta yuzlandim Broshekka.
– Ha, – dedi Broshek, – biror nima qilish kerak.

Bir nima chorasi ko‘rildi: Vunzidel dafn qilindi, menga esa sun’iy atirgullarni uning tobuti ortidan ko‘tarib borishni bir ovozdan topshirishdi, chunki mening qonimda xayolparastlik va harakatsizlikka moyillikdan tashqari, jussam va yuz qiyofamda qora kostyumga monandlik ham bor edi. Ochig‘i men – Vunzidel tobuti ortidan qo‘limda sun’iy atirgullar bilan borar chog‘imda – salobatli, og‘ir-vazmin ko‘rinardim. Shundan so‘ng meni dafn marosimi bilan shug‘ullanuvchi muassasaga taklif qilishdi. U yerda menga azador sifatida ishlashni taklif qilishdi. “Siz tug‘ma motamsarosiz, – dedi menga muassasa rahbari, – sizni kiyim-kechak bilan ta’minlaymiz. Ko‘rinishingiz – qoyilmaqom!”

Men Broshek bilan gaplashib, unga u yerda o‘n uchta telefonga xizmat qilib ham, mehnatga bo‘lgan chanqog‘im bosilmayotgani, yetarlicha ishlab chigalim yozilmayotganini tushuntirdim. O‘sha birinchi marta o‘zimni azador qiyofasida ko‘rgan chog‘imda ang­lab yetdimki, bu aynan mening kasbim, aynan men uchun atalgan ish ekan.

O‘yga tolib, kamtarona guldastani qo‘limda tutgancha, xalq orasida uncha ommalashmagan motam kuyi chalinayotgan chog‘da kapella ortida turaman. Qabriston yonidagi kafe doimiy o‘tiradigan pakkam, rol o‘ynagani chiqmagan paytlarim u yerda vaqt o‘tkazaman. Ba’zan zerikkanimda buyurtma berilmagan mayit ortidan boruvchilarga ham qo‘shilib ketaveraman, o‘z hisobimdan shartta guldasta sotib olaman-da, xudo yo‘liga yetim-esirlar tobuti ortidan yurib ketaveraman. Vaqti-vaqti bilan Vunzidelning qabrini ham ziyorat qilib turaman, chunki mening chinakam kasbimni, xayolparastlik qadrlanadigan va hech narsa qilmaslik burchi bo‘lgan kasbni kashf qilib bergani uchun undan bir umr minnatdorman.

Endi-endi bir narsa boshimni qotiryapti: Vunzidel fabrikasida nima ishlab chiqarilardi ekan?! Adashmasam sovun edi-yov!

Manba:«Sharq yulduzi» jurnalining 2012 yil 2-soni.

067

(Tashriflar: umumiy 215, bugungi 1)

Izoh qoldiring