Амакиваччам Бертрам шамолламаган бўлса ҳам концертда тўсатдан йўталишни бошлайдиган шунақа ғалати нусха. Аввалига бирор асбобнинг овозига ўхшайдиган қилиб беозор самимий томоқ қириб олади, кейин секин-аста кучайиб борган йўталидан олдинги қаторда ўтирган аёлнинг сочлари худди шамолда тебранаётган енгил елкандек ҳилпирайди.
Ҳайнрих БЁЛЛ*
ҒАЛАТИ ОДАМ
Ҳайнрих Теодор Бёлл (21 декабрь 1917 – 16 июль 1985) – немис ёзувчиси ва романнависи. Кёлнда туғилган. Мактабни тугатгандан сўнг гитлерюгенд таркибига қўшилади. 1939 йили хизматга чақирилган ёш Белль Шарқий ва Ғарбий фронтда капрал лавозимида хизмат қилади. 1945 йили америкаликлар томонидан асирга олинади. Урушдан сўнг Кёльн университетида ўқийди. 1949 йили илк қиссаси «Поезд ўз вақтида келди» («Der Zug war punktlich») номи билан чоп этилади. 1972 йили у адабиётдаги хизматлари учун Нобель мукофотига сазовор бўлади. Унинг «Пичоқли одам» (Der Mann mit den Messern, 1948), «Менинг азиз оёғим» (Mein teures Bein, 1950), «Қинчанғи қўйлар» (Die schwarzen Schafe, 1951), «Қаерда эдинг Адам» (Wo warst du, Adam?, 1951), «Балеклар тарозиси» (Die Waage der Baleks, 1952), «Бир аскар қопчасининг тарихи» (Abenteuer eines Brotbeutels, 1953), «Почта откриткаси» (Die Postkarte, 1953), «Хўжасиз уй» (Haus ohne Hüter, 1954), «Ёмон романлардагидек» (Wie in schlechten Romanen, 1956), «Ирланд кундалиги» (Irisches Tagebuch, 1957), «Тутқич бермаслар» (Die Spurlosen, 1957), «Доктор Муркенинг сукути» (Doktor Murkes gesammeltes Schweigen, 1955), «Катарина Блюмнинг йўқотилган обрўси» (Die verlorene Ehre der Katharina Blum, 1974), «Миналаштирилган ҳудуд» (Vermintes Gelände, 1982) каби асарлари машҳур.
Амакиваччам Бертрам шамолламаган бўлса ҳам концертда тўсатдан йўталишни бошлайдиган шунақа ғалати нусха. Аввалига бирор асбобнинг овозига ўхшайдиган қилиб беозор самимий томоқ қириб олади, кейин секин-аста кучайиб борган йўталидан олдинги қаторда ўтирган аёлнинг сочлари худди шамолда тебранаётган енгил елкандек ҳилпирайди. Бертрам қаттиқ йўталганда соғ-лиги заифлашиб қолган, кучли хотираси сабабли мусиқий асарларнинг нотасини аниқ биладигандек, гўё дирижёр каби ҳаракат қилар, зўриқиш туфайли чарчаб терлаган вақтда қулоқларигача қизариб, бўзариб, нафаси қисганда чўнтагидаги йўтал сўрғич дорисини тимирскилаб қоларди. Дорининг жуда ўткир ҳиди анқий бошлаганда, фаҳмлаганимдек мусиқа энди пианинода давом этди. Скрипканинг таёқчаси гўзал куй хиром этганда ё пианиночининг завқ билан чала бошлагани эшитилганда, немисларга хос ўйчан, таъсирчан туйғу зал бўйлаб тарқалди, гўё оғриқдан азобланаётгандек чеккасини ушлаб, кўзларида мунг тўла қайғу билан ўтирган Бертрам тўсатдан ўрнидан туриб кетди.
Шаҳримизда фақат зодагонлар концертга тушганлиги сабабли, ҳеч ким атрофга алангламади, ҳатто тарбия меъёрларни бир четга суриб ўзича шивирламади ҳам, аммо ҳар сафар сесканиб тушаётган томошабинлар ўз ғазабларини ичига ютаётгани сезилиб турарди, чунки Бертрам йўтални тўхтатишни хаёлига ҳам келтирмасди. Пианинонинг куйи оҳиста пасайган сари, бетўхтов йўтал ҳам шунга монанд секинлашарди. У шарбат ичгандан сўнг, йўтали гўё ҳиқилдоқ каби ғаройиб тезкор лифтдек тепадан пастга чиқиб тушарди.
Даҳшатлиси, Бертрам йўтали билан бирга бошқа кўплаб нусхаларни ўзига чорлаётганга ўхшарди. Гўё итлар бир-бирининг овозини танигандек залнинг турли бурчакларидан унга жавоб йўллашарди. Энг ажабланарлиси, мен ҳам аллақачон шамоллашим ўтиб кетган бўлса-да, шуни сездимки, концерт узоқроқ давом этса-ю, беихтиёр тўхтатиб бўлмайдиган йўталим бошланиб асабларга ўйнасам. Мен оғзимни ёпиб турганим учун қўлларим нам бўлганини, ички бир куч ушлаб турганини ҳис қилдим. Аммо тўсатдан барча уринишларим зое кетди: ҳозир йўталиб юбораман. Мен ортиқ ҳавони ушлаб тура олмасдим, томоғим қичишиб, танам терга ботди, қўрқувни бошдан кечираётган қалбим руҳим сингари сўнганди. Оғзимни ушлаш учун рўмолчамни изладим, тўғри нафас ола олмасдим. Концерт қулоғимга кирмасди, нусхаларнинг секин-аста куйга монанд йўталиши мени ўз домига тортиб борарди. Аллақачон юқиб бўлган бу инфекция сабабли ортиқ бардош бера олмай Бертрамга эргашиб танаффус бошлангунча йўталдим, сўнг даҳлизга югурдим. Қарсак бошлангунча бутунлай терга ботиб, ҳолдан тойиб йўлакдан югуриб очиқ ҳавога чиқдим.
Бертрамнинг кейинги таклифларини узил-кесил рад қилдим. Баъзан ҳол-жонимга қўймаганда мени мутлақо қизиқтирмайдиган “оркестрда контрабас чалиниши” ёки “момақалдироқ гумбури”, “тошқин сингари эркаклар жўрлигидаги хор қўшиқлар” бўлишига ишончим комил бўлсагина, у билан бирга концертга борардим.
Борди-ю шифокорлар мендаги бу қўрқув асаб билан боғлиқлигига ишонтирмоқчи бўлсалар, инкор эта олмайман, албатта. Бу руҳий ҳолатим асабга боғлиқлигини ҳам, Бертрам билан бирга ўтирсам шу аҳволга тушишимни ҳам биламан.
Концерт дастурларини тунд қиёфада кўриб чиқарканман, у ерда Бертрам бўлишини жуда яхши билганим учун, дўстларимнинг самимий таклифини ҳануз қабул қилолмайман. Мен Бертрамнинг дастлабки томоқ қиришини эшитган заҳотим эсанкираб қолишимдан қўрқиб, концертга боролмайман.
Немис тилидан Шаҳноза ҚУВОНОВА таржимаси
* Ҳайнрих Бёлл ҳаёти ва ижоди ҳақида мана бу саҳифа ўқишингиз мумкин:
Давронбек МАМАРАСУЛОВ. НЕМИС ХАЛҚИНИНГ АБАДИЙ ИФТИХОРИ
Немис ёзувчиси Ҳайнрих Бёллнинг «Кутиш соати» номли асари асосида радиоспектакль. Ролларни Ўзбек Миллий академик драма театри актёрлари ижро этишган. Бош ролда: Ёқуб Аҳмедов.
Haynrix BYoLL*
G’ALATI ODAM
Haynrix Teodor Byoll (21 dekabrь 1917 – 16 iyulь 1985) – nemis yozuvchisi va romannavisi. Kyolnda tug’ilgan. Maktabni tugatgandan so’ng gitleryugend tarkibiga qo’shiladi. 1939 yili xizmatga chaqirilgan yosh Bellь Sharqiy va G’arbiy frontda kapral lavozimida xizmat qiladi. 1945 yili amerikaliklar tomonidan asirga olinadi. Urushdan so’ng Kyolьn universitetida o’qiydi. 1949 yili ilk qissasi «Poyezd o’z vaqtida keldi» («Der Zug war punktlich») nomi bilan chop etiladi. 1972 yili u adabiyotdagi xizmatlari uchun Nobelь mukofotiga sazovor bo’ladi. Uning «Pichoqli odam» (Der Mann mit den Messern, 1948), «Mening aziz oyog’im» (Mein teures Bein, 1950), «Qinchang’i qo’ylar» (Die schwarzen Schafe, 1951), «Qayerda eding Adam» (Wo warst du, Adam?, 1951), «Baleklar tarozisi» (Die Waage der Baleks, 1952), «Bir askar qopchasining tarixi» (Abenteuer eines Brotbeutels, 1953), «Pochta otkritkasi» (Die Postkarte, 1953), «Xo’jasiz uy» (Haus ohne Hüter, 1954), «Yomon romanlardagidek» (Wie in schlechten Romanen, 1956), «Irland kundaligi» (Irisches Tagebuch, 1957), «Tutqich bermaslar» (Die Spurlosen, 1957), «Doktor Murkening sukuti» (Doktor Murkes gesammeltes Schweigen, 1955), «Katarina Blyumning yo’qotilgan obro’si» (Die verlorene Ehre der Katharina Blum, 1974), «Minalashtirilgan hudud» (Vermintes Gelände, 1982) kabi asarlari mashhur.
Amakivachcham Bertram shamollamagan bo’lsa ham kontsertda to’satdan yo’talishni boshlaydigan shunaqa g’alati nusxa. Avvaliga biror asbobning ovoziga o’xshaydigan qilib beozor samimiy tomoq qirib oladi, keyin sekin-asta kuchayib borgan yo’talidan oldingi qatorda o’tirgan ayolning sochlari xuddi shamolda tebranayotgan yengil yelkandek hilpiraydi. Bertram qattiq yo’talganda sog’-ligi zaiflashib qolgan, kuchli xotirasi sababli musiqiy asarlarning notasini aniq biladigandek, go’yo dirijyor kabi harakat qilar, zo’riqish tufayli charchab terlagan vaqtda quloqlarigacha qizarib, bo’zarib, nafasi qisganda cho’ntagidagi yo’tal so’rg’ich dorisini timirskilab qolardi. Dorining juda o’tkir hidi anqiy boshlaganda, fahmlaganimdek musiqa endi pianinoda davom etdi. Skripkaning tayoqchasi go’zal kuy xirom etganda yo pianinochining zavq bilan chala boshlagani eshitilganda, nemislarga xos o’ychan, ta’sirchan tuyg’u zal bo’ylab tarqaldi, go’yo og’riqdan azoblanayotgandek chekkasini ushlab, ko’zlarida mung to’la qayg’u bilan o’tirgan Bertram to’satdan o’rnidan turib ketdi.
Shahrimizda faqat zodagonlar kontsertga tushganligi sababli, hech kim atrofga alanglamadi, hatto tarbiya me’yorlarni bir chetga surib o’zicha shivirlamadi ham, ammo har safar seskanib tushayotgan tomoshabinlar o’z g’azablarini ichiga yutayotgani sezilib turardi, chunki Bertram yo’talni to’xtatishni xayoliga ham keltirmasdi. Pianinoning kuyi ohista pasaygan sari, beto’xtov yo’tal ham shunga monand sekinlashardi. U sharbat ichgandan so’ng, yo’tali go’yo hiqildoq kabi g’aroyib tezkor liftdek tepadan pastga chiqib tushardi.
Dahshatlisi, Bertram yo’tali bilan birga boshqa ko’plab nusxalarni o’ziga chorlayotganga o’xshardi. Go’yo itlar bir-birining ovozini tanigandek zalning turli burchaklaridan unga javob yo’llashardi. Eng ajablanarlisi, men ham allaqachon shamollashim o’tib ketgan bo’lsa-da, shuni sezdimki, kontsert uzoqroq davom etsa-yu, beixtiyor to’xtatib bo’lmaydigan yo’talim boshlanib asablarga o’ynasam. Men og’zimni yopib turganim uchun qo’llarim nam bo’lganini, ichki bir kuch ushlab turganini his qildim. Ammo to’satdan barcha urinishlarim zoye ketdi: hozir yo’talib yuboraman. Men ortiq havoni ushlab tura olmasdim, tomog’im qichishib, tanam terga botdi, qo’rquvni boshdan kechirayotgan qalbim ruhim singari so’ngandi. Og’zimni ushlash uchun ro’molchamni izladim, to’g’ri nafas ola olmasdim. Kontsert qulog’imga kirmasdi, nusxalarning sekin-asta kuyga monand yo’talishi meni o’z domiga tortib borardi. Allaqachon yuqib bo’lgan bu infektsiya sababli ortiq bardosh bera olmay Bertramga ergashib tanaffus boshlanguncha yo’taldim, so’ng dahlizga yugurdim. Qarsak boshlanguncha butunlay terga botib, holdan toyib yo’lakdan yugurib ochiq havoga chiqdim.
Bertramning keyingi takliflarini uzil-kesil rad qildim. Ba’zan hol-jonimga qo’ymaganda meni mutlaqo qiziqtirmaydigan “orkestrda kontrabas chalinishi” yoki “momaqaldiroq gumburi”, “toshqin singari erkaklar jo’rligidagi xor qo’shiqlar” bo’lishiga ishonchim komil bo’lsagina, u bilan birga kontsertga borardim.
Bordi-yu shifokorlar mendagi bu qo’rquv asab bilan bog’liqligiga ishontirmoqchi bo’lsalar, inkor eta olmayman, albatta. Bu ruhiy holatim asabga bog’liqligini ham, Bertram bilan birga o’tirsam shu ahvolga tushishimni ham bilaman.
Kontsert dasturlarini tund qiyofada ko’rib chiqarkanman, u yerda Bertram bo’lishini juda yaxshi bilganim uchun, do’stlarimning samimiy taklifini hanuz qabul qilolmayman. Men Bertramning dastlabki tomoq qirishini eshitgan zahotim esankirab qolishimdan qo’rqib, kontsertga borolmayman.
Nemis tilidan Shahnoza QUVONOVA tarjimasi
* Haynrix Byoll hayoti va ijodi haqida mana bu sahifa o’qishingiz mumkin:
Davronbek MAMARASULOV. NEMIS XALQINING ABADIY IFTIXORI
