9 май — Хотира ва қадрлаш куни

    Иккинчи жаҳон урушида қурбон бўлган ватандошларимиз хотирасига бағишланган асарлар адабиётимизда салмоқли ўрин эгаллайди. Аммо, бу асарлар орасида устоз Эркин Воҳидовнинг «Нидо» достони самимий эҳтироси ва кучли руҳий таъсири билан алоҳида ажралиб туради.

Эркин ВОҲИДОВ
НИДО
Достон

Бағишлов

Ҳайқираман,
Тоғлар бағридан
Гумбурлаган садо келади,
Она-Ернинг оташ қаъридан
«Ўғлим!» деган нидо келади.
«Ўғлим!»
Вужудимни чулғар аланга,
Бўғзимга тиқилар ҳаяжон.
— Мана мен, ўғлингиз,
Дардли оламга
Сиздан танҳо ёдгор,
Сўйланг, отажон!
Сўйланг, бир дақиқа қулоқ солайин,
Овозингиз тинглаб тўёлмаганман.
Бир марта йўқотиб тополмаганман,
Хаёлимда тиклаб олайин.
Отажон!
Мен ахир кутлуғ бу сўзни
Йигирма йил олмадим тилга,
Йигирма йил сакладим дилда.
Армонли ўғлингиз тинглайди сизни,
Сўйланг, эшитаман.
Вужудим тилка,
Юрагимни ёқар ўтли изтироб
Аммо кўзларимда бир томчи еш йўқ.
Бағрим ўйиб,
Бу кун менга бермоқда азоб
Сизнинг кўксингизни тешган кора ўк.
Силқиб оқаётир
Кўкрагимдан кон.
Қалбим ўртамоқда сўнгсиз армоним…
Юрак коним билан битган достоним
Сизга бағишладим,
Отажон!

* * *

Хаёлнинг туманли пардаси аро
Йиллар кўз олдимда чарх ураётир.
Қишлоқ кўчасидан занжидай қаро
Олов болалигим югураётир.
Дунё қайғусига бўлмаган ошно,
Қаҳ-қаҳ ураётир,
Барқ ураётир.
Билмас, боши узра булутли само
Чақмоқ чақаётир,
Гулдураётир.
Билмас, яраланган бу мажруҳ дунё
Қасос сўраётир,
Бонг ураётир…

Қадамлар,
Қадамлар,
Оғир қадамлар…
Этиклар зарбидан титрайди тупроқ.
Қаерга кетмоқда шунча одамлар?
Наҳотки, йўллари шунчалар йироқ!
— Ана, кўряпсанми?
Менинг дадамлар!
Дада!!!
Овозим ҳеч чиқмайди бироқ.
Югураман — ортга кетар қадамлар,
Йиғлайман — кўзимга келмайди намлар,
Мурғак вужудимда фақат зўр титроқ!
Бўғзимда аламлар,
Аччиқ аламлар,
Йўлнинг ўртасида турибман.
Шу чок —
Поезд қичқиради,
Тўхтанг, одамлар!
Қайга кетмоқдасиз?
Қани дадамлар?!
Тепамда ёнади зангори чирок…

Чўчиб уйғонаман,
Онам қошимда.
Меҳрибон қўллари
Оташ бошимда:
— Нега йиғлаяпсан,
Ёлғизим, кўзим?
Тун узоқ, ухлай кол,
Кўзларингни юм.
Ором ол, мен сенга
Аллалар айтай.
Тонгда пешонангдан
Ўпиб уйғотай.
Ана, деразангга
Қўнибди ҳилол.
Бошингга эгилиб
Сўрмоқчи савол.
Сенинг кипригингга
Сочмоқ бўлиб зар,
Ҳилол теграсида
Ўйнар юлдузлар.
Мен сенинг бахтингман
Дегандай гўё
Имлаб чорламоқда
Ёқут Сурайё.
Сеникидир булар,
Сеники бари.
Сеники осмоннинг
Зар қандиллари.
Сомончининг йўли —
Сенинг йўлларинг,
Узатсанг Зуҳрога,
Етар қўлларинг
Улғай, болажоним,
Улғайгин тезроқ.
Сенинг йўлларингга
Юлдузлар муштоқ.
Ҳозирча ором ол,
Ёлғизим, қўзим.
Тун узоқ, ухлайқол,
Кўзларингни юм.

Олис соҳилларда,
Уфқдан нари
Ўлим сочмоқдадир
Ёв кузғунлари.
Ўлим сочмоқдадир
Элга беаёв.
Шаҳар қишлоқларни
Ютмоқда олов.
Ўша олис юртда
Кон кечиб хозир
Отанг ҳаёт учун
Жанг қилаётир.
Элларнинг эрк деган
Соф тилаги деб,
Жаҳоннинг нурафшон
Келажаги деб,
Офат солмасин деб
Оламга қотил,
Отанг узоқ юртда
Жанг қилаётир.
Сен учун, мен учун,
Ўз учун эмас,
Фақат ўзбек ва ё
Рус учун эмас,
Бутун Ер — ундаги
Бор авлод учун,
Дунёда энг кутлуғ
Эътиқод учун
Узоқ ўлкаларда
Қон кечиб ҳозир
Отанг ҳаёт учун
Жанг қилаётир.
Сен ухла, ёлғизим.
Сен ухла, кўзим,
Бир нафас ором ол,
Кўзларингни юм.

Бу кунлар албатта
Ўтиб кетади.
Башар жароҳати
Битиб кетади.
Она-Ер қайтадан
Яшарар бир кун.
Олам нур қўйнида
Яшнар лолагун.
Жангу жадалларга
Келур интиҳо,
Бизнинг дунё бўлур
Урушсиз дунё.
Бу кунлардан қолур
Фақат хотира.
Аммо халк жафони
Унутмас сира.
Бу кунлар кетар-у,
Ғам, доғи қолур.
Юракларга солган
Фироғи колур.
Авлод-авлодларга
Замон-замонга
Абадий, абадий
Сабоғи қолур.
Сен ҳам унутмассан,
Юрагим, қўзим.
Ҳозирча тинч ухла,
Кўзларингни юм.

Вақт келар, улғайиб,
Одам бўларсан.
Илм олиб соҳиби
Олам бўларсан.
Сен бизлар кўрганни
Кўрмагайсан ҳеч,
Ғурбат йўлларидан ‘
Юрмагайсан ҳеч.
Олам тўла қуёш,
Қалбинг тўла нур,
Ойдин бир замонда
Яшайсан масрур.

Бизлар ҳам ўтамиз
Вакт келиб бир кун.
Сизларга қолади
Муқаддас замин.
Сиз уни авайлаб
Кафтда тутасиз,
Шараф йўлларидан
Олиб ўтасиз.
Оташ алангага
Тутмайсиз уни,
Даҳшат уммонига
Отмайсиз уни.
Замин теграсига
Олтин камалак
Ўрайди етти хил
Нурдан чамбарак.
Сиз унинг бағрини
Пора қилмайсиз,
Оталар хокини
Саклаб муборак.
Сен шундай давронда
Яшайсан, кўзим.
Ҳозирча ором ол,
Кўзларингни юм…

Бошимизда оташин фалак,
Пойимизда оташин тупрок,
Қўлимизда ёғоч камалак,
Остимизда ёғоч арғумоқ,
Оппок чангдир эгну бошимиз,
Оппоқ чангдир кўзу қошимиз.
Кўру кармиз,
Бешдан олтига
Эндигина ўтган ёшимиз,
Кўча-кўйда кўтариб сурон
Югурамиз саҳардан то кеч,
Олам узра кезар зўр бўрон,
Биз бу ҳақда ўйламаймиз ҳеч.

«Уруш-уруш» ўйин бўлса бас,
Титратамиз кўку заминни.
Ким ўйлабди дейсиз у нафас
Бу урушнинг ростакамини.
Бурчаклардан бир-биримизни
Ёғоч милтиқ билан отамиз,
Биз билмаймиз:
Қай биримизнинг
Ўққа учди бу вакт отамиз.
Кўксимизни ушлаганча жим
Йиқиламиз,
Ўлган бўламиз,
Биз дунёда ростакам ўлим
Борлигини қайдан биламиз?!
Даҳшат солиб кезаркан у дам
Узокларда жанг гулдуроси,
Бизнинг қишлок кўчасида ҳам
Янграр эди
Акси садоси.

* * *

Қуёш ботар,
Окшом чўкар кўча-кўйга,
Тарқаламиз уй-уйгаю тепа тўйга,
Тун бошланар,
Менга чарчоқ билинмайди,
Кипригимга уйқу сира илинмайди.
Мурғак фикрим етаклайди хаёлларга,
Онам қўйнин тўлдираман саволларга.
«Айтинг, ая, менинг дадам қаҳрамонми?
Тоғларни ҳам қулатувчи паҳлавонми?
Тўппончаси борми унинг чўнтагида?
Ордешцри жуда кўпми кўкрагида?
Менинг дадам самолётда учадими?
Осмонлардан парашютда тушадими?
Ўткир пўлат қиличини қўлга олиб,
Душманларнинг юрагига кўркув солиб,
Катта жангга кирадими ёлғиз ўзи?
Елкасида ёнадими беш юлдузи?
Айтинг, дадам мени яхши кўрадими?
Келганида тойча олиб берадими?
Кўчаларда тойчоғимни етаклатиб,
Қўлларимдан ушлаб олиб юрадими?
Ўша кунлар тезроккина бўла қолсин,
Айтинг, дадам ҳаялламай кела қолсин».

44-йил.
Сентябрь тонги отди.
Мени чексиз қувонч билан бахт уйғотди.
Кўк жилдимда алифбе ва бир бурда нон,
Биринчи бор қадам қўйдим мактаб томон.
Ўйинлардан анча эрта тўйган эдим,
Китобларга барвақт ҳавас қўйган эдим.
Ёд билардим алифбенинг ҳарфларини,
Ўқир эдим информбюро хабарини.
Жуман «почта» дадамдан хат келтирган кун
Катта байрам бўлар эди менинг учун.
Ўкир эдим юз ҳижжалаб, юз тутилиб,
Такрорлардим йиртилгунча хат титилиб.
Яйрар эдим маъносини укарканман,
Дадам хатин ўкиб савод чиқарганман.

Бу кун яна хат олганмиз,
Ажойиб хат,
Госпиталдан чиккан эмиш соғ-саломат,
Бошидаги жароҳати битган эмиш,
Ҳатто ўрни билинмасдан кетган эмиш.
Берлин томон тушар энди йўлим дебди.
Хат сўнгида яхши ўқи, ўғлим, дебди.
Шу кун тунда уч чизиқли дафтаримга,
Оро бериб катта-катта ҳарфларимга,
Хира чирок ёруғида кўз ишкалаб —
Дадамга хат ёзмоқ учун сурдим қалам:

«Дадажон!»
Мен сизни жуда соғиндим.
Соғиндим иккала кўзим билан тенг.
Келиб қолармишсиз эртами-индин,
Аям шундай деди,
Ростми шу, айтинг?!
Дада,
У кун сизни тушимда кўрдим.
Оқ отда келдингиз,
Сўрадингиз сув.
Мен буни аямга гапириб бердим.
Даданг келади, деб айтди,
Ростми шу?..

Рустамнинг акаси урушдан қайтди,
Қўлтиқтаёғи бор,
Бир оёғи йўқ,
Рустам айтиб берди:
Атака пайти
Тиззасидан олиб кетган эмиш ўқ…
Хол ака қайтганди уйга тўсатдан,
Ўғли, дадажон, деб чопиб келибди.
Ота кучай деса қўли йўқ экан,
Тик турган жойида йиғлайверибди.
Дарсга келмай қолди
Тунов кун Талъат,
Муаллим уришса тураверди жим.
Дадасидан келган экан қора хат.
Ҳаммамиз йиғладик,
Ҳатто муаллим…
Дадажон!
Сизга ўқ тегмасин ҳечам,
Мен учун хам тезрок кайтинг саломат,
Бувим айтган,
Агар мен тилак қилсам,
Тилагим бўлармиш доим ижобат.
Рост айтаман,
Сизни жуда соғиндим,
Соғиндим иккала кўзим билан тенг,
Келиб қоласизми, эртами-индин?
Кутаман,
Дадажон,
албатта келинг».

Ҳижрон кечалари ғоятда узун,
Айрилик йўллари олис ниҳоят.
Кўчага чиқаман юз бора ҳар кун,
Кўзларим нигорон,
Келармикан хат?
Тонгда турганда ҳам,
Кун ботганда ҳам,
Ҳатто кечалари қилолмай тоқат,
Эшикка карайман,
Чекаман алам.
Интизор бўламан,
Келармикан хат?
Мен қайдан билибман,
Йўл босар экан
Менинг мурғак хатим бекатма-бекат.

У ёқдан,
Худди у борар манзилдан
Йўлга чиққан эди машъум қора хат.

Қош, кўзларинг отангга ўхшар.
Дейишади билганлар доим.
Сўнг хўрсиниб қўшиб қўйишар:
Ўхшамасин умринг, илойим.
Отам тутган машъални ушлаб,
Ўша йўлдан бораман мен хам.
Майли эди
Отамдек яшаб,
То сўнгги дам
Унга ўхшасам.

Боболарнинг ҳикмати
Ҳаётга ёруғ йўлдир.
Отанг боласи бўлма,
Одам боласи бўл, дер.
Бу сўзни илк бор менга
Ўргатган отам эди.
Мен отам фарзандиман,
У эса одам эди.
Қирқ биринчи йилларнинг
Даҳшати кўз олдимда,
Гўдак эдим, отамни
Кузатганим ёдимда.
У кўплар бахти учун
Кирар экан зўр жангга.
Онам бошимни силаб,
Ўхша, деган отангга.
Менинг мардлик мактабим
Жонфидо отам эди.
Мен отам фарзандиман,
У эса одам эди.
Мен отам босиб ўтган
Қонли йўлни ўтмасман.

Аммо шонли ҳаётин
Бир умр унутмасман.
Она-Ватан кўксига
Қалқон бўлган отамнинг,
Кўплар бахти йўлида
Қурбон бўлган отамнинг —
Азиз номин калбимда
Виждонимдек сақладим.

Унинг ўлмас руҳини
Шод этмокдир мақсадим.
Умримни фидо этай
У жон берган Ватанга.
Эл мендан рози бўлсин
Ўхшабсан, деб отангга.

* * *

Қузғуннинг қанотидай
Қаро эди ўша тун.
На милт этган юлдуз бор,
На йилт этган бир учқун.
Кеч куз эди,
Тунд кеча,
Ер-кўк мунгли, борлик ғаш,
Қор эзғилаб ёғарди
Ёмғир билан аралаш.
Сукунат.
Жанг тин олар,
Фақат гоҳи гохида
Мушак учиб сўнади
Душман қароргоҳида.
Ярим тун зулматида
Тепаликни қоралаб
Тўрт соя эмакларди
Чакалакзор оралаб.
Ҳар замон тўхтаб-тўхтаб
Ҳордиқ олишар эди,
Жим қолиб сукунатга
Қулоқ солишар эди.
Мана, улар ўрмоннинг
Чеккасидан ўтдилар
Ва ниҳоят дарёнинг
Соҳилига етдилар.
Тўхтадилар, бир нафас
Кўз тикдилар йироққа.
Атроф жим,
Фақат дарё
Уриларди қирғоққа.
Сирли тун, бутун борлиқ
Сеҳрланган сингари.
Шундай кеча тўртовлон
Йўл олмишлар қай сари?

Қай манзилга шошишар
Шу совукда, шу намда?
Гўё қор бор,
Ёмғир бор,
Тун бор фақат оламда…
Автоматлар бош узра
Кўтарилди туғсимон.
Бирин-кетин дарёдан
Сузиб кетди тўртовлон.
Жим, шарпасиз сузишар,
Яқин қолди қирғоққа,
Ёт, нотаниш товушлар
Эшитилар қулоққа.
Мана соҳил — тик қирғоқ,
Атроф яланг,
Нарида
Икки душман соқчиси
Кўринар тун бағрида.
Бир-бировга тикилди
Бир сўз демай тўрт жуфт кўз.
Шу қарашнинг ўзида
Айтилганди барча сўз.
Тек қотдилар.
Командир
Имо қилди ниҳоят,
Тун бағрига эмаклаб
Кириб кетди тўрт соя.

Ногаҳон ўқ отилди,
Ўт чақнади кетма-кет.
Душман сезди,
Разведка
Жангга кирди бетма-бет.
Граната портлади,
Тилга кирди автомат.
Бир ёнда бутун бир полк,
Бир ёнда тўртта солдат.
Икки ёндан ўқ ёғар,
Олов ёғар бешафқат,
Бир томонда таҳлика,
Бир томонда жасорат.
Ўртада текис кенглик,
Ўртада қуюқ зулмат.
Бир томонда ёвузлик,
Бир томонда адолат.
Қанча давом этди жанг
Билар фақат қаро тун,
Билар фақат тепалик,
Аммо булар лол ва гунг.

Тонгга яқин қор тинди,
Аста ёришди осмон.
Тепаликка илк нурин
Сочди хуршиди жаҳон.
Бунда ерни қучганча
Тошларга қўйиб бошин,
Тўрт ўғлон тинч ухларди
Кўкрагида қўрғошин.
Тунги оғир жангдан сўнг
Гўё тин олар бари.
Она бағрида ётган
Маъсум гўдак сингари.
Шу тонг сабо йиғлади
Чидолмай бу фироққа.
Шу тонг дарё йиғлади
Бошин уриб қирғоққа.
Ок, момик булутларнинг
Бағри чок-чок с.ўкилди.
Шу тонг офтоб нурлари
Кўз ёш бўлиб тўкилди.
Ўрмонлар шовиллаган
Олис юртда ҳали ҳам
Номсиз тепалик узра
Ухлаб ётибди отам.

* * *

Тенгдошим,
Асрдош биродар!
Кел, бир он жим ўйга чўмайлик.
Бу ерда
ётибди
фидолар.
Кел, уни
гулларга
кўмайлик.
Бу ерда
бахт бўлсин,
нур бўлсин,
Бўлмасин,
қора тун
зулмати.
Бу ерда
юраклар
ҳур бўлсин.
Қайтмасин,
у кунлар
даҳшати.
Тенгдошим,
асрдош биродар!
Уйғок бўл,
ҳушёр боқ
оламга.
Бу ерни
кўчмасин
аланга,
Қабрида
тинч ётсин фидолар.
Эшит,
инграяпти
Она-Ер
Қўлтиқтаёқларнинг
заҳмидан,
Бу тупроқ
юраги
порадир
Атом зонтларининг
ваҳмидан.
Эшит,
чорлаяпти
Она-Ер,
Кўксида
оловли
оҳ-фарёд.
Асрдош биродар,
кўлни бер,
Кел, Ерга
қилайлик
қасамёд:
Бўлурмиз
гал келса
ҳар биримизга
Тинчлик жанггоҳининг
фидоси.
Бу сенга,
бу менга,
бу бизга
Йигирманчи аср нидоси.

Йирокларда колди
Укубатли йиллар,
Ер остида ётар топганлар завол.
Қолганлар умрнинг
Сарҳисобин килар,
Соч окига боқиб сурарлар хаёл.
Йиллар ўтди-кетди
Довулини кокиб.
Тупроққа берилди не-не азиз жон.
Бизлар хаёлларнинг
Тўлкинида окиб,
У кунлар ҳақида тўкиймиз достон.
Аммо ўлганларга
Шеър, достондан не наф,
Не фойда йиғлашдан калб дардин айтиб.
Минг йил шон ўкисак,
Минг йил айтсак шараф,
Кетганлар дунёга келмайди қайтиб.

Нега эгилмасин
Одам кетса одам,
Устунга зўр келар куласа устун.
Бу ташвишли дунё,
Сермашаккат олам
Бизнинг елкамизда қолди-ку, дўстим!
Уни бўронлардан,
Қуёшли йўллардан
Нурли истиқболга олиб ўтамиз.
Биз уни олганмиз
Табаррук қўллардан,
Табаррук кўлларга элтиб тутамиз.
Авлодлар учун ҳам
Кутлуғ бўлар албат
Ер узра тўкилган кўз ёш, кон ва тер.
Бепоён кенгликда
Чарх уради абад
Улкан юрак шаклидаги Ер…

1964

9 may — Xotira va qadrlash kuni

Ikkinchi jahon urushida qurbon bo’lgan vatandoshlarimiz xotirasiga bag’ishlangan asarlar adabiyotimizda salmoqli o’rin egallaydi. Ammo, bu asarlar orasida ustoz Erkin Vohidovning «Nido» dostoni samimiy ehtirosi va kuchli ruhiy ta’siri bilan alohida ajralib turadi.

Erkin VOHIDOV
NIDO
Doston

Bag’ishlov

Hayqiraman,
Tog’lar bag’ridan
Gumburlagan sado keladi,
Ona-Yerning otash qa’ridan
«O’g’lim!» degan nido keladi.
«O’g’lim!»
Vujudimni chulg’ar alanga,
Bo’g’zimga tiqilar hayajon.
— Mana men, o’g’lingiz,
Dardli olamga
Sizdan tanho yodgor,
So’ylang, otajon!
So’ylang, bir daqiqa quloq solayin,
Ovozingiz tinglab to’yolmaganman.
Bir marta yo’qotib topolmaganman,
Xayolimda tiklab olayin.
Otajon!
Men axir kutlug’ bu so’zni
Yigirma yil olmadim tilga,
Yigirma yil sakladim dilda.
Armonli o’g’lingiz tinglaydi sizni,
So’ylang, eshitaman.
Vujudim tilka,
Yuragimni yoqar o’tli iztirob
Ammo ko’zlarimda bir tomchi yesh yo’q.
Bag’rim o’yib,
Bu kun menga bermoqda azob
Sizning ko’ksingizni teshgan kora o’k.
Silqib oqayotir
Ko’kragimdan kon.
Qalbim o’rtamoqda so’ngsiz armonim…
Yurak konim bilan bitgan dostonim
Sizga bag’ishladim,
Otajon!

* * *

Xayolning tumanli pardasi aro
Yillar ko’z oldimda charx urayotir.
Qishloq ko’chasidan zanjiday qaro
Olov bolaligim yugurayotir.
Dunyo qayg’usiga bo’lmagan oshno,
Qah-qah urayotir,
Barq urayotir.
Bilmas, boshi uzra bulutli samo
Chaqmoq chaqayotir,
Guldurayotir.
Bilmas, yaralangan bu majruh dunyo
Qasos so’rayotir,
Bong urayotir…

Qadamlar,
Qadamlar,
Og’ir qadamlar…
Etiklar zarbidan titraydi tuproq.
Qaerga ketmoqda shuncha odamlar?
Nahotki, yo’llari shunchalar yiroq!
— Ana, ko’ryapsanmi?
Mening dadamlar!
Dada!!!
Ovozim hech chiqmaydi biroq.
Yuguraman — ortga ketar qadamlar,
Yig’layman — ko’zimga kelmaydi namlar,
Murg’ak vujudimda faqat zo’r titroq!
Bo’g’zimda alamlar,
Achchiq alamlar,
Yo’lning o’rtasida turibman.
Shu chok —
Poezd qichqiradi,
To’xtang, odamlar!
Qayga ketmoqdasiz?
Qani dadamlar?!
Tepamda yonadi zangori chirok…

Cho’chib uyg’onaman,
Onam qoshimda.
Mehribon qo’llari
Otash boshimda:
— Nega yig’layapsan,
Yolg’izim, ko’zim?
Tun uzoq, uxlay kol,
Ko’zlaringni yum.
Orom ol, men senga
Allalar aytay.
Tongda peshonangdan
O’pib uyg’otay.
Ana, derazangga
Qo’nibdi hilol.
Boshingga egilib
So’rmoqchi savol.
Sening kiprigingga
Sochmoq bo’lib zar,
Hilol tegrasida
O’ynar yulduzlar.
Men sening baxtingman
Deganday go’yo
Imlab chorlamoqda
Yoqut Surayyo.
Senikidir bular,
Seniki bari.
Seniki osmonning
Zar qandillari.
Somonchining yo’li —
Sening yo’llaring,
Uzatsang Zuhroga,
Yetar qo’llaring
Ulg’ay, bolajonim,
Ulg’aygin tezroq.
Sening yo’llaringga
Yulduzlar mushtoq.
Hozircha orom ol,
Yolg’izim, qo’zim.
Tun uzoq, uxlayqol,
Ko’zlaringni yum.

Olis sohillarda,
Ufqdan nari
O’lim sochmoqdadir
Yov kuzg’unlari.
O’lim sochmoqdadir
Elga beayov.
Shahar qishloqlarni
Yutmoqda olov.
O’sha olis yurtda
Kon kechib xozir
Otang hayot uchun
Jang qilayotir.
Ellarning erk degan
Sof tilagi deb,
Jahonning nurafshon
Kelajagi deb,
Ofat solmasin deb
Olamga qotil,
Otang uzoq yurtda
Jang qilayotir.
Sen uchun, men uchun,
O’z uchun emas,
Faqat o’zbek va yo
Rus uchun emas,
Butun Yer — undagi
Bor avlod uchun,
Dunyoda eng kutlug’
E’tiqod uchun
Uzoq o’lkalarda
Qon kechib hozir
Otang hayot uchun
Jang qilayotir.
Sen uxla, yolg’izim.
Sen uxla, ko’zim,
Bir nafas orom ol,
Ko’zlaringni yum.

Bu kunlar albatta
O’tib ketadi.
Bashar jarohati
Bitib ketadi.
Ona-Yer qaytadan
Yasharar bir kun.
Olam nur qo’ynida
Yashnar lolagun.
Jangu jadallarga
Kelur intiho,
Bizning dunyo bo’lur
Urushsiz dunyo.
Bu kunlardan qolur
Faqat xotira.
Ammo xalk jafoni
Unutmas sira.
Bu kunlar ketar-u,
G’am, dog’i qolur.
Yuraklarga solgan
Firog’i kolur.
Avlod-avlodlarga
Zamon-zamonga
Abadiy, abadiy
Sabog’i qolur.
Sen ham unutmassan,
Yuragim, qo’zim.
Hozircha tinch uxla,
Ko’zlaringni yum.

Vaqt kelar, ulg’ayib,
Odam bo’larsan.
Ilm olib sohibi
Olam bo’larsan.
Sen bizlar ko’rganni
Ko’rmagaysan hech,
G’urbat yo’llaridan ‘
Yurmagaysan hech.
Olam to’la quyosh,
Qalbing to’la nur,
Oydin bir zamonda
Yashaysan masrur.

Bizlar ham o’tamiz
Vakt kelib bir kun.
Sizlarga qoladi
Muqaddas zamin.
Siz uni avaylab
Kaftda tutasiz,
Sharaf yo’llaridan
Olib o’tasiz.
Otash alangaga
Tutmaysiz uni,
Dahshat ummoniga
Otmaysiz uni.
Zamin tegrasiga
Oltin kamalak
O’raydi yetti xil
Nurdan chambarak.
Siz uning bag’rini
Pora qilmaysiz,
Otalar xokini
Saklab muborak.
Sen shunday davronda
Yashaysan, ko’zim.
Hozircha orom ol,
Ko’zlaringni yum…

Boshimizda otashin falak,
Poyimizda otashin tuprok,
Qo’limizda yog’och kamalak,
Ostimizda yog’och arg’umoq,
Oppok changdir egnu boshimiz,
Oppoq changdir ko’zu qoshimiz.
Ko’ru karmiz,
Beshdan oltiga
Endigina o’tgan yoshimiz,
Ko’cha-ko’yda ko’tarib suron
Yuguramiz sahardan to kech,
Olam uzra kezar zo’r bo’ron,
Biz bu haqda o’ylamaymiz hech.

«Urush-urush» o’yin bo’lsa bas,
Titratamiz ko’ku zaminni.
Kim o’ylabdi deysiz u nafas
Bu urushning rostakamini.
Burchaklardan bir-birimizni
Yog’och miltiq bilan otamiz,
Biz bilmaymiz:
Qay birimizning
O’qqa uchdi bu vakt otamiz.
Ko’ksimizni ushlagancha jim
Yiqilamiz,
O’lgan bo’lamiz,
Biz dunyoda rostakam o’lim
Borligini qaydan bilamiz?!
Dahshat solib kezarkan u dam
Uzoklarda jang guldurosi,
Bizning qishlok ko’chasida ham
Yangrar edi
Aksi sadosi.

* * *

Quyosh botar,
Okshom cho’kar ko’cha-ko’yga,
Tarqalamiz uy-uygayu tepa to’yga,
Tun boshlanar,
Menga charchoq bilinmaydi,
Kiprigimga uyqu sira ilinmaydi.
Murg’ak fikrim yetaklaydi xayollarga,
Onam qo’ynin to’ldiraman savollarga.
«Ayting, aya, mening dadam qahramonmi?
Tog’larni ham qulatuvchi pahlavonmi?
To’pponchasi bormi uning cho’ntagida?
Ordeshtsri juda ko’pmi ko’kragida?
Mening dadam samolyotda uchadimi?
Osmonlardan parashyutda tushadimi?
O’tkir po’lat qilichini qo’lga olib,
Dushmanlarning yuragiga ko’rkuv solib,
Katta jangga kiradimi yolg’iz o’zi?
Yelkasida yonadimi besh yulduzi?
Ayting, dadam meni yaxshi ko’radimi?
Kelganida toycha olib beradimi?
Ko’chalarda toychog’imni yetaklatib,
Qo’llarimdan ushlab olib yuradimi?
O’sha kunlar tezrokkina bo’la qolsin,
Ayting, dadam hayallamay kela qolsin».

44-yil.
Sentyabr` tongi otdi.
Meni cheksiz quvonch bilan baxt uyg’otdi.
Ko’k jildimda alifbe va bir burda non,
Birinchi bor qadam qo’ydim maktab tomon.
O’yinlardan ancha erta to’ygan edim,
Kitoblarga barvaqt havas qo’ygan edim.
Yod bilardim alifbening harflarini,
O’qir edim informbyuro xabarini.
Juman «pochta» dadamdan xat keltirgan kun
Katta bayram bo’lar edi mening uchun.
O’kir edim yuz hijjalab, yuz tutilib,
Takrorlardim yirtilguncha xat titilib.
Yayrar edim ma’nosini ukarkanman,
Dadam xatin o’kib savod chiqarganman.

Bu kun yana xat olganmiz,
Ajoyib xat,
Gospitaldan chikkan emish sog’-salomat,
Boshidagi jarohati bitgan emish,
Hatto o’rni bilinmasdan ketgan emish.
Berlin tomon tushar endi yo’lim debdi.
Xat so’ngida yaxshi o’qi, o’g’lim, debdi.
Shu kun tunda uch chiziqli daftarimga,
Oro berib katta-katta harflarimga,
Xira chirok yorug’ida ko’z ishkalab —
Dadamga xat yozmoq uchun surdim qalam:

«Dadajon!»
Men sizni juda sog’indim.
Sog’indim ikkala ko’zim bilan teng.
Kelib qolarmishsiz ertami-indin,
Ayam shunday dedi,
Rostmi shu, ayting?!
Dada,
U kun sizni tushimda ko’rdim.
Oq otda keldingiz,
So’radingiz suv.
Men buni ayamga gapirib berdim.
Dadang keladi, deb aytdi,
Rostmi shu?..

Rustamning akasi urushdan qaytdi,
Qo’ltiqtayog’i bor,
Bir oyog’i yo’q,
Rustam aytib berdi:
Ataka payti
Tizzasidan olib ketgan emish o’q…
Xol aka qaytgandi uyga to’satdan,
O’g’li, dadajon, deb chopib kelibdi.
Ota kuchay desa qo’li yo’q ekan,
Tik turgan joyida yig’layveribdi.
Darsga kelmay qoldi
Tunov kun Tal’at,
Muallim urishsa turaverdi jim.
Dadasidan kelgan ekan qora xat.
Hammamiz yig’ladik,
Hatto muallim…
Dadajon!
Sizga o’q tegmasin hecham,
Men uchun xam tezrok kayting salomat,
Buvim aytgan,
Agar men tilak qilsam,
Tilagim bo’larmish doim ijobat.
Rost aytaman,
Sizni juda sog’indim,
Sog’indim ikkala ko’zim bilan teng,
Kelib qolasizmi, ertami-indin?
Kutaman,
Dadajon,
albatta keling».

Hijron kechalari g’oyatda uzun,
Ayrilik yo’llari olis nihoyat.
Ko’chaga chiqaman yuz bora har kun,
Ko’zlarim nigoron,
Kelarmikan xat?
Tongda turganda ham,
Kun botganda ham,
Hatto kechalari qilolmay toqat,
Eshikka karayman,
Chekaman alam.
Intizor bo’laman,
Kelarmikan xat?
Men qaydan bilibman,
Yo’l bosar ekan
Mening murg’ak xatim bekatma-bekat.

U yoqdan,
Xuddi u borar manzildan
Yo’lga chiqqan edi mash’um qora xat.

Qosh, ko’zlaring otangga o’xshar.
Deyishadi bilganlar doim.
So’ng xo’rsinib qo’shib qo’yishar:
O’xshamasin umring, iloyim.
Otam tutgan mash’alni ushlab,
O’sha yo’ldan boraman men xam.
Mayli edi
Otamdek yashab,
To so’nggi dam
Unga o’xshasam.

Bobolarning hikmati
Hayotga yorug’ yo’ldir.
Otang bolasi bo’lma,
Odam bolasi bo’l, der.
Bu so’zni ilk bor menga
O’rgatgan otam edi.
Men otam farzandiman,
U esa odam edi.
Qirq birinchi yillarning
Dahshati ko’z oldimda,
Go’dak edim, otamni
Kuzatganim yodimda.
U ko’plar baxti uchun
Kirar ekan zo’r jangga.
Onam boshimni silab,
O’xsha, degan otangga.
Mening mardlik maktabim
Jonfido otam edi.
Men otam farzandiman,
U esa odam edi.
Men otam bosib o’tgan
Qonli yo’lni o’tmasman.

Ammo shonli hayotin
Bir umr unutmasman.
Ona-Vatan ko’ksiga
Qalqon bo’lgan otamning,
Ko’plar baxti yo’lida
Qurbon bo’lgan otamning —
Aziz nomin kalbimda
Vijdonimdek saqladim.

Uning o’lmas ruhini
Shod etmokdir maqsadim.
Umrimni fido etay
U jon bergan Vatanga.
El mendan rozi bo’lsin
O’xshabsan, deb otangga.

* * *

Quzg’unning qanotiday
Qaro edi o’sha tun.
Na milt etgan yulduz bor,
Na yilt etgan bir uchqun.
Kech kuz edi,
Tund kecha,
Yer-ko’k mungli, borlik g’ash,
Qor ezg’ilab yog’ardi
Yomg’ir bilan aralash.
Sukunat.
Jang tin olar,
Faqat gohi goxida
Mushak uchib so’nadi
Dushman qarorgohida.
Yarim tun zulmatida
Tepalikni qoralab
To’rt soya emaklardi
Chakalakzor oralab.
Har zamon to’xtab-to’xtab
Hordiq olishar edi,
Jim qolib sukunatga
Quloq solishar edi.
Mana, ular o’rmonning
Chekkasidan o’tdilar
Va nihoyat daryoning
Sohiliga yetdilar.
To’xtadilar, bir nafas
Ko’z tikdilar yiroqqa.
Atrof jim,
Faqat daryo
Urilardi qirg’oqqa.
Sirli tun, butun borliq
Sehrlangan singari.
Shunday kecha to’rtovlon
Yo’l olmishlar qay sari?

Qay manzilga shoshishar
Shu sovukda, shu namda?
Go’yo qor bor,
Yomg’ir bor,
Tun bor faqat olamda…
Avtomatlar bosh uzra
Ko’tarildi tug’simon.
Birin-ketin daryodan
Suzib ketdi to’rtovlon.
Jim, sharpasiz suzishar,
Yaqin qoldi qirg’oqqa,
Yot, notanish tovushlar
Eshitilar quloqqa.
Mana sohil — tik qirg’oq,
Atrof yalang,
Narida
Ikki dushman soqchisi
Ko’rinar tun bag’rida.
Bir-birovga tikildi
Bir so’z demay to’rt juft ko’z.
Shu qarashning o’zida
Aytilgandi barcha so’z.
Tek qotdilar.
Komandir
Imo qildi nihoyat,
Tun bag’riga emaklab
Kirib ketdi to’rt soya.

Nogahon o’q otildi,
O’t chaqnadi ketma-ket.
Dushman sezdi,
Razvedka
Jangga kirdi betma-bet.
Granata portladi,
Tilga kirdi avtomat.
Bir yonda butun bir polk,
Bir yonda to’rtta soldat.
Ikki yondan o’q yog’ar,
Olov yog’ar beshafqat,
Bir tomonda tahlika,
Bir tomonda jasorat.
O’rtada tekis kenglik,
O’rtada quyuq zulmat.
Bir tomonda yovuzlik,
Bir tomonda adolat.
Qancha davom etdi jang
Bilar faqat qaro tun,
Bilar faqat tepalik,
Ammo bular lol va gung.

Tongga yaqin qor tindi,
Asta yorishdi osmon.
Tepalikka ilk nurin
Sochdi xurshidi jahon.
Bunda yerni quchgancha
Toshlarga qo’yib boshin,
To’rt o’g’lon tinch uxlardi
Ko’kragida qo’rg’oshin.
Tungi og’ir jangdan so’ng
Go’yo tin olar bari.
Ona bag’rida yotgan
Ma’sum go’dak singari.
Shu tong sabo yig’ladi
Chidolmay bu firoqqa.
Shu tong daryo yig’ladi
Boshin urib qirg’oqqa.
Ok, momik bulutlarning
Bag’ri chok-chok s.o’kildi.
Shu tong oftob nurlari
Ko’z yosh bo’lib to’kildi.
O’rmonlar shovillagan
Olis yurtda hali ham
Nomsiz tepalik uzra
Uxlab yotibdi otam.

* * *

Tengdoshim,
Asrdosh birodar!
Kel, bir on jim o’yga cho’maylik.
Bu yerda
yotibdi
fidolar.
Kel, uni
gullarga
ko’maylik.
Bu yerda
baxt bo’lsin,
nur bo’lsin,
Bo’lmasin,
qora tun
zulmati.
Bu yerda
yuraklar
hur bo’lsin.
Qaytmasin,
u kunlar
dahshati.
Tengdoshim,
asrdosh birodar!
Uyg’ok bo’l,
hushyor boq
olamga.
Bu yerni
ko’chmasin
alanga,
Qabrida
tinch yotsin fidolar.
Eshit,
ingrayapti
Ona-Yer
Qo’ltiqtayoqlarning
zahmidan,
Bu tuproq
yuragi
poradir
Atom zontlarining
vahmidan.
Eshit,
chorlayapti
Ona-Yer,
Ko’ksida
olovli
oh-faryod.
Asrdosh birodar,
ko’lni ber,
Kel, Yerga
qilaylik
qasamyod:
Bo’lurmiz
gal kelsa
har birimizga
Tinchlik janggohining
fidosi.
Bu senga,
bu menga,
bu bizga
Yigirmanchi asr nidosi.

Yiroklarda koldi
Ukubatli yillar,
Yer ostida yotar topganlar zavol.
Qolganlar umrning
Sarhisobin kilar,
Soch okiga boqib surarlar xayol.
Yillar o’tdi-ketdi
Dovulini kokib.
Tuproqqa berildi ne-ne aziz jon.
Bizlar xayollarning
To’lkinida okib,
U kunlar haqida to’kiymiz doston.
Ammo o’lganlarga
She’r, dostondan ne naf,
Ne foyda yig’lashdan kalb dardin aytib.
Ming yil shon o’kisak,
Ming yil aytsak sharaf,
Ketganlar dunyoga kelmaydi qaytib.

Nega egilmasin
Odam ketsa odam,
Ustunga zo’r kelar kulasa ustun.
Bu tashvishli dunyo,
Sermashakkat olam
Bizning yelkamizda qoldi-ku, do’stim!
Uni bo’ronlardan,
Quyoshli yo’llardan
Nurli istiqbolga olib o’tamiz.
Biz uni olganmiz
Tabarruk qo’llardan,
Tabarruk ko’llarga eltib tutamiz.
Avlodlar uchun ham
Kutlug’ bo’lar albat
Yer uzra to’kilgan ko’z yosh, kon va ter.
Bepoyon kenglikda
Charx uradi abad
Ulkan yurak shaklidagi Yer…

1964