Менинг ўн бир нафар ўғлим бор. Тўнғичим бир қарашда умуман кўзга ташланмайди, лекин жиддий ва ақлли йигит. Унинг босиқлигини жуда қадрлайман…

Франц КАФКА
ЎН БИР ЎҒИЛ

Франс Кафка 1883 йилнинг 3 июлида Прага шаҳрида туғилган. Отаси ўз меҳнати туфайли шаҳарда кичикроқ бир фабриканинг эгаси бўлган. У уч қизи ва ўғли Франснинг келажагини таъмин этмоқчи бўлди, лекин ўғли билан бир умр келишолмай ўтди. Франснинг онаси руҳонийлар оиласидан эди.
Кафка Прагадаги немис гимназиясини тугатиб, 1901 — 1905 йилларда Прага университетида ҳуқуқшуносликни ўрганди, санъат тарихи ва олмоншунослик бўйича маърузалар тинглади. 1906 — 1907 йилларда Прага шаҳар судининг адвокатлар идорасида амалиёт ўтади. 1907 йилнинг октябридан бошлаб хусусий суғурта жамиятига хизматга кирди. 1908 йилда Прага тижорат академиясида шу ихтисослик бўйича малакасини оширди. Шундан сўнг у турли кам иш тўланадиган ташкилотларда ишлаган. 1917 йилда Кафка сил касалига дучор бўлади, 1922 йилда нафақага чиқади. 1923 йили Берлинга кетади, лекин соғлигининг ёмонлашуви сабабли Прагага қайтишга мажбур бўлади. Франс Кафка 1924 йилнинг 3 июнида Вена шаҳри атрофидаги Кирлинг санаториясида вафот этади.

Асарлари: «Бир кураш тарихи» (1902-1903, биринчи асари), «Қурилиш» (1923, охирги асари), «Америка» (1911-1916, биринчи романи), «Жараён» (1915-1918, иккинчи романи), «Қўрғон» (1921-1922, охирги романи), «Эврилиш», «Ҳукм», «Жазо колониясида», «Очлик устаси», «Отамга хат» ва бошқ.

Менинг ўн бир нафар ўғлим бор.

Тўнғичим бир қарашда умуман кўзга ташланмайди, лекин жиддий ва ақлли йигит. Унинг босиқлигини жуда қадрлайман.

Иккинчи ўғлим чиройли, хушбичим, қиличбозликни суяди. Фикрлаш доираси кенг. У кузатувчан, уйда бўлган кезларида ўзи туғилиб ўсган гўша табиат билан бир тану бир жон бўлиб кетади. Табиат қўйнида сайр унга мислсиз завқ бағишлайди. Боламнинг фавқулодда истеъдоди ҳар қандай киши томонидан тан олинади, ҳатто чўмилаётганида ҳам унга тақлид қилишни ёқтиришади. Сакраш кўпригининг охиригача жасорат ва кайфият улашади, лекин тўсатдан ўтириб олади ва қўлини гуноҳкорона чўзади. Шунга қарамай ўғлимга нисбатан муносабатим ҳеч қачон ўзгармайди. Унинг шундай йигит бўлгани мени бахтиёр қилади. Ўғлимнинг чап кўзи ўнгига қараганда кичик ва кўп пириллайди. Гарчи боламни ҳеч ким айбламаса-да, камчилигини сездирмаслик мақсадида чеҳрасини мардоновор тутади. Буни мен учун қилади, албатта. Аммо менга азоб берадиган нарса фарзандимнинг кўзга ташланадиган нуқсони эмас, балки қонида адашиб юрадиган бешафқатлик. Ушбу туйғу суюкли ўғлимнинг феъл-атворига нуқс ташлайди. Аслида бу айб қонимизда оқади.

Учинчи ўғлим ҳам келишган, лекин қиёфаси менга ёқмайди. Хаёлчан кўзлар, баланд кўтарилган бош, тик қомат, юк кўтаришни хоҳламаган ниҳоятда нозик қўл ва узун оёқлар санъаткорларни эслатади. Товуши чиройли бўлмаса-да, йўқни бордек кўрсатишга уриниш, суҳбатдошини диққат билан тинглаб, сўнгра енгил хўрсиниб қўйиш, барча соҳада ўзини ўрнак қилиб кўрсатишга бўлган уринишга ўхшайди… Оиламизга эса ётлик туйғусини ҳис қилишини сезиб тураман.

Тўртинчи ўғлим жуда дилкаш. У одамни бир қарашда тушунади, мавжуд нарсалар устида тажриба ўтказишни хуш кўради. Ҳамма тан олганлиги учун фарзандим эркину беғам туюлади. Ҳикматли сўзларни тез-тез такрорлаб юришни хуш кўради. Бир текис учаётган қалдирғочлар орасидан энг заифи улардан ажралиб беҳол самодан пастга шўнғигандек, хилватдаги сарғайган чанг-тўзон сингари ҳеч нарсаси йўқ дардманд эди у. Шундай хаёллар бу боланинг мулоҳазасини бузиб турарди.

Бешинчи ўғлим — ёқимтой бола. У бир сўзли. Ваъда бердими, албатта, устидан чиқарди. Лекин болам қалбан ёлғиз, шунга қарамай обрўси баланд. Бу ўғлим ҳамма билан осон дўстлашади. Аммо уни менга нисбатан кўпроқ мақташса, ўзимни ёмон ҳис қиламан.

Олтинчи ўғлим ўта маъюс. У ҳаётдан доим нолийверади, инжиғу эзма. Шунинг учун ҳам доимо тан-ҳо. Гўё тубсиз қайғуга чўккандек… Бекорчи сафсатаси орқали ғолибликка эришган. Ҳар ҳолда мен унинг ўзини унутиш даражасидаги жонбозлигига эътироз билдираман. Ҳаво очиқ кунлари жигаргўшам орзусидаги хаёллари билан курашади. Ниҳоятда соғлом бўлишига қарамай гоҳо қоронғиликда каловланиб қолади, аммо у ҳеч кимнинг ёрдамига таянмайди, йиқилмайди ҳам.

Еттинчи ўғлим бошқа фарзандларимга нисбатан менга яқин туюлади. У дунёни, дунё уни тушунмайди. Айниқса, ҳазилларини. Мен унга ортиқча баҳо беролмайман. Агар дунёда янглишишлар ва хатолар бўлмаганда, янаям мукаммал бўларди. Шу маънода ўғлимнинг оиладаги ўрнини инкор қилолмасдим. У келажак чархпалагини ҳаракатга келтиролмасди, лекин ўз режасининг амалга ошишига қаттиқ ишонарди. Мен ўғлимнинг болалари ўзига ўхшашини жуда хоҳлардим. У доимо ёлғиз юрар, қизларга хушомад қилмас, шунга қарамай ҳеч қачон тушкун кайфиятда бўлмасди.

Саккизинчи ўғлим ҳали болалиги билан хайрлашиб улгурмаганди. У мендан қанча ўзини тортса, мен шунча муносабатларни мустаҳкамлашга ҳаракат қилардим. Вақт эса олий ҳакам. Авваллари шу ўғлим ҳақида ўйлаганимда, мени енгилгина титроқ босарди. У ҳамон ўз йўлидан кетар, ҳамма билан алоқани узарди. Боши катта, жуссаси кичик, келишган — фақат оёқлари заиф эди, лекин қисқа вақт ичида тузалганди. У қаерда ҳурматга сазоворлигини биларди. Фарзандларим ичида фақат угина соқол қўйди. Бироқ пакана бўйли йигитга бу унчалик ярашмаган эди.

Тўққизинчи ўғлим эса жуда замонавий ва ниҳоятда ёқимли нигоҳи сабаб бир кўришда аёллар севиб қоладиганлар тоифасига мансуб эди. Бу жиҳатлар уни қизиқтирмасди. Болам эски диван устида шипдаги нақшга тикилиб ётар, вақтни беҳудага совурар, кўзларини юмиб, унга дам берарди. Кичик даврада шошилиб сўзларди. Агар фикрларига халал бермасалар, у бошқа мавзуларга ўтиб кетар ва нутқи ниҳоятда саёзлашиб борарди. Орзуга берилган, хаёлга тўла нигоҳларни сезса, барига қўл силтаб, жим қоларди.

Ўнинчи ўғлим тилёғлама. Унинг бу нуқсонини юзига солмоқчи эмасман, таъкидлаб ўтмоқчи ҳaм эмасман. Болам тантаналарда ҳар доимгидек узун белбурма костюм кияди, эски, аммо доимо тозаланган қора шляпаси, лоқайд чеҳраси, узун, ингичка ияги, шишган қовоқлари, лаблари устига доим турувчи иккита бармоғини кўрган одам нима дейишини билмай қолади. Унинг сўзини эшитганлар, зўрма-зўраки изоҳига қулоқ тутганлар ўзини ниҳоятда ақлли, деб ҳисоблаган бу чеҳралар лоқайд-лик остида зоҳир мунофиқлик яшириниб ётганини англаб етадилар.

Ўн биринчи ўғлим ака-укалари ўртасида энг нимжони, лекин унинг бу жиҳати шубҳали кўринади. Баъзан ожизлик ниқоби ечилгандай ва у ҳаддан ортиқ даражада кучли туюлади. Аслида боламнинг заифлиги — жамиятимизнинг заифлигидир. Масалан, парвозга тайёргарлик кўриш вақтида руҳнинг бир қадар заифлашганига ўхшайди. Шу тахлит жиҳатларни ўғлимнинг табиатида кўриш мумкин. Оталарга эса ўғлининг бундай ожизлиги хуш ёқмайди. Чунки жигаргўшамнинг нуқсони оиламиз шаънига доғ туширади назаримда. Унинг нигоҳи баъзан менга унсиз сўзлайди: «Сизни ўзим билан олиб кетаман, ота». Мен эса ўйлаб қолман: «Қанийди, ишончимни оқлаши мумкин бўлганларнинг сўнггиси бўл-санг!» Унинг нигоҳи эса гуё фикрларимни тасдиқлайди: «Ишонинг мен чиндан сўнггиси бўламан».

Булар каминанинг ўн бир нафар ўғли ҳақидаги ҳикоя эди.

Немис тилидан Шаҳноза ҚУВОНОВА таржимаси
Манба: «Китоб дунёси» газетаси сайти

Frans KAFKA
O‘N BIR O‘G‘IL

Frans Kafka 1883 yilning 3 iyulida Praga shahrida tug‘ilgan. Otasi o‘z mehnati tufayli shaharda kichikroq bir fabrikaning egasi bo‘lgan. U uch qizi va o‘g‘li Fransning kelajagini ta’min etmoqchi bo‘ldi, lekin o‘g‘li bilan bir umr kelisholmay o‘tdi. Fransning onasi ruhoniylar oilasidan edi.
Kafka Pragadagi nemis gimnaziyasini tugatib, 1901 — 1905 yillarda Praga universitetida huquqshunoslikni o‘rgandi, san’at tarixi va olmonshunoslik bo‘yicha ma’ruzalar tingladi. 1906 — 1907 yillarda Praga shahar sudining advokatlar idorasida amaliyot o‘tadi. 1907 yilning oktyabridan boshlab xususiy sug‘urta jamiyatiga xizmatga kirdi. 1908 yilda Praga tijorat akademiyasida shu ixtisoslik bo‘yicha malakasini oshirdi. Shundan so‘ng u turli kam ish to‘lanadigan tashkilotlarda ishlagan. 1917 yilda Kafka sil kasaliga duchor bo‘ladi, 1922 yilda nafaqaga chiqadi. 1923 yili Berlinga ketadi, lekin sog‘ligining yomonlashuvi sababli Pragaga qaytishga majbur bo‘ladi. Frans Kafka 1924 yilning 3 iyunida Vena shahri atrofidagi Kirling sanatoriyasida vafot etadi.

Asarlari: «Bir kurash tarixi» (1902-1903, birinchi asari), «Qurilish» (1923, oxirgi asari), «Amerika» (1911-1916, birinchi romani), «Jarayon» (1915-1918, ikkinchi romani), «Qo‘rg‘on» (1921-1922, oxirgi romani), «Evrilish», «Hukm», «Jazo koloniyasida», «Ochlik ustasi», «Otamga xat» va boshq.

Mening o‘n bir nafar o‘g‘lim bor.

To‘ng‘ichim bir qarashda umuman ko‘zga tashlanmaydi, lekin jiddiy va aqlli yigit. Uning bosiqligini juda qadrlayman.

Ikkinchi o‘g‘lim chiroyli, xushbichim, qilichbozlikni suyadi. Fikrlash doirasi keng. U kuzatuvchan, uyda bo‘lgan kezlarida o‘zi tug‘ilib o‘sgan go‘sha tabiat bilan bir tanu bir jon bo‘lib ketadi. Tabiat qo‘ynida sayr unga mislsiz zavq bag‘ishlaydi. Bolamning favqulodda iste’dodi har qanday kishi tomonidan tan olinadi, hatto cho‘milayotganida ham unga taqlid qilishni yoqtirishadi. Sakrash ko‘prigining oxirigacha jasorat va kayfiyat ulashadi, lekin to‘satdan o‘tirib oladi va qo‘lini gunohkorona cho‘zadi. Shunga qaramay o‘g‘limga nisbatan munosabatim hech qachon o‘zgarmaydi. Uning shunday yigit bo‘lgani meni baxtiyor qiladi. O‘g‘limning chap ko‘zi o‘ngiga qaraganda kichik va ko‘p pirillaydi. Garchi bolamni hech kim ayblamasa-da, kamchiligini sezdirmaslik maqsadida chehrasini mardonovor tutadi. Buni men uchun qiladi, albatta. Ammo menga azob beradigan narsa farzandimning ko‘zga tashlanadigan nuqsoni emas, balki qonida adashib yuradigan beshafqatlik. Ushbu tuyg‘u suyukli o‘g‘limning fe’l-atvoriga nuqs tashlaydi. Aslida bu ayb qonimizda oqadi.

Uchinchi o‘g‘lim ham kelishgan, lekin qiyofasi menga yoqmaydi. Xayolchan ko‘zlar, baland ko‘tarilgan bosh, tik qomat, yuk ko‘tarishni xohlamagan nihoyatda nozik qo‘l va uzun oyoqlar san’atkorlarni eslatadi. Tovushi chiroyli bo‘lmasa-da, yo‘qni bordek ko‘rsatishga urinish, suhbatdoshini diqqat bilan tinglab, so‘ngra yengil xo‘rsinib qo‘yish, barcha sohada o‘zini o‘rnak qilib ko‘rsatishga bo‘lgan urinishga o‘xshaydi… Oilamizga esa yotlik tuyg‘usini his qilishini sezib turaman.

To‘rtinchi o‘g‘lim juda dilkash. U odamni bir qarashda tushunadi, mavjud narsalar ustida tajriba o‘tkazishni xush ko‘radi. Hamma tan olganligi uchun farzandim erkinu beg‘am tuyuladi. Hikmatli so‘zlarni tez-tez takrorlab yurishni xush ko‘radi. Bir tekis uchayotgan qaldirg‘ochlar orasidan eng zaifi ulardan ajralib behol samodan pastga sho‘ng‘igandek, xilvatdagi sarg‘aygan chang-to‘zon singari hech narsasi yo‘q dardmand edi u. Shunday xayollar bu bolaning mulohazasini buzib turardi.

Beshinchi o‘g‘lim — yoqimtoy bola. U bir so‘zli. Va’da berdimi, albatta, ustidan chiqardi. Lekin bolam qalban yolg‘iz, shunga qaramay obro‘si baland. Bu o‘g‘lim hamma bilan oson do‘stlashadi. Ammo uni menga nisbatan ko‘proq maqtashsa, o‘zimni yomon his qilaman.

Oltinchi o‘g‘lim o‘ta ma’yus. U hayotdan doim noliyveradi, injig‘u ezma. Shuning uchun ham doimo tan-ho. Go‘yo tubsiz qayg‘uga cho‘kkandek… Bekorchi safsatasi orqali g‘oliblikka erishgan. Har holda men uning o‘zini unutish darajasidagi jonbozligiga e’tiroz bildiraman. Havo ochiq kunlari jigargo‘sham orzusidagi xayollari bilan kurashadi. Nihoyatda sog‘lom bo‘lishiga qaramay goho qorong‘ilikda kalovlanib qoladi, ammo u hech kimning yordamiga tayanmaydi, yiqilmaydi ham.

Yettinchi o‘g‘lim boshqa farzandlarimga nisbatan menga yaqin tuyuladi. U dunyoni, dunyo uni tushunmaydi. Ayniqsa, hazillarini. Men unga ortiqcha baho berolmayman. Agar dunyoda yanglishishlar va xatolar bo‘lmaganda, yanayam mukammal bo‘lardi. Shu ma’noda o‘g‘limning oiladagi o‘rnini inkor qilolmasdim. U kelajak charxpalagini harakatga keltirolmasdi, lekin o‘z rejasining amalga oshishiga qattiq ishonardi. Men o‘g‘limning bolalari o‘ziga o‘xshashini juda xohlardim. U doimo yolg‘iz yurar, qizlarga xushomad qilmas, shunga qaramay hech qachon tushkun kayfiyatda bo‘lmasdi.

Sakkizinchi o‘g‘lim hali bolaligi bilan xayrlashib ulgurmagandi. U mendan qancha o‘zini tortsa, men shuncha munosabatlarni mustahkamlashga harakat qilardim. Vaqt esa oliy hakam. Avvallari shu o‘g‘lim haqida o‘ylaganimda, meni yengilgina titroq bosardi. U hamon o‘z yo‘lidan ketar, hamma bilan aloqani uzardi. Boshi katta, jussasi kichik, kelishgan — faqat oyoqlari zaif edi, lekin qisqa vaqt ichida tuzalgandi. U qayerda hurmatga sazovorligini bilardi. Farzandlarim ichida faqat ugina soqol qo‘ydi. Biroq pakana bo‘yli yigitga bu unchalik yarashmagan edi.

To‘qqizinchi o‘g‘lim esa juda zamonaviy va nihoyatda yoqimli nigohi sabab bir ko‘rishda ayollar sevib qoladiganlar toifasiga mansub edi. Bu jihatlar uni qiziqtirmasdi. Bolam eski divan ustida shipdagi naqshga tikilib yotar, vaqtni behudaga sovurar, ko‘zlarini yumib, unga dam berardi. Kichik davrada shoshilib so‘zlardi. Agar fikrlariga xalal bermasalar, u boshqa mavzularga o‘tib ketar va nutqi nihoyatda sayozlashib borardi. Orzuga berilgan, xayolga to‘la nigohlarni sezsa, bariga qo‘l siltab, jim qolardi.

O‘ninchi o‘g‘lim tilyog‘lama. Uning bu nuqsonini yuziga solmoqchi emasman, ta’kidlab o‘tmoqchi ham emasman. Bolam tantanalarda har doimgidek uzun belburma kostyum kiyadi, eski, ammo doimo tozalangan qora shlyapasi, loqayd chehrasi, uzun, ingichka iyagi, shishgan qovoqlari, lablari ustiga doim turuvchi ikkita barmog‘ini ko‘rgan odam nima deyishini bilmay qoladi. Uning so‘zini eshitganlar, zo‘rma-zo‘raki izohiga quloq tutganlar o‘zini nihoyatda aqlli, deb hisoblagan bu chehralar loqayd-lik ostida zohir munofiqlik yashirinib yotganini anglab yetadilar.

O‘n birinchi o‘g‘lim aka-ukalari o‘rtasida eng nimjoni, lekin uning bu jihati shubhali ko‘rinadi. Ba’zan ojizlik niqobi yechilganday va u haddan ortiq darajada kuchli tuyuladi. Aslida bolamning zaifligi — jamiyatimizning zaifligidir. Masalan, parvozga tayyorgarlik ko‘rish vaqtida ruhning bir qadar zaiflashganiga o‘xshaydi. Shu taxlit jihatlarni o‘g‘limning tabiatida ko‘rish mumkin. Otalarga esa o‘g‘lining bunday ojizligi xush yoqmaydi. Chunki jigargo‘shamning nuqsoni oilamiz sha’niga dog‘ tushiradi nazarimda. Uning nigohi ba’zan menga unsiz so‘zlaydi: «Sizni o‘zim bilan olib ketaman, ota». Men esa o‘ylab qolman: «Qaniydi, ishonchimni oqlashi mumkin bo‘lganlarning so‘nggisi bo‘l-sang!» Uning nigohi esa guyo fikrlarimni tasdiqlaydi: «Ishoning men chindan so‘nggisi bo‘laman».

Bular kaminaning o‘n bir nafar o‘g‘li haqidagi hikoya edi.

Nemis tilidan Shahnoza QUVONOVA tarjimasi
Manba: “Kitob dunyosi” gazetasi sayti