Устоз Иброҳим Ғафуров тавалудининг 80 йиллиги олдидан
Шу кунларда юртимизда атоқли мунаққид, етук таржимон, филология фанлари доктори, профессор Иброҳим Ғафуров таваллудининг 80 йиллиги кенг нишонланмоқда. Шу муносабат билан бугунги саҳифамизда устозга мактуб шаклида ёзилган икки дил иҳорини ва uRadioda тайёрланган суҳбатни тақдим этмоқдамиз.
Илҳом Аҳрор
ШАМ ВА БЎРОН
Устоз Иброҳим Ғафуровга мактуб
Иброҳим Ғафуровнинг бадиий олами ва фикрий теранлиги бир-бирига шу қадар омухталашиб кетганки, баъзан уни бадиият файласуфи ёхуд фалсафанинг шоири дегинг келади.
Нажмиддин КОМИЛОВ
Юқоридаги сарлавҳа “Дил эркинлиги” китобингиздан олинган. Ундаги мақолаларнинг бири шундай номланади. Бунда қандай рамзий маъно юклаганингиз ҳақда ўйлаб қолади одам: шам кичкинагина хонани ёритади. У шунинг учун ёнади. Тўғрироғи, шу мақсадда ёндирилган. Дунё миқёсида оладиган бўлсак, ўша хонани юртимизга, халқимизнинг урф-одат ва анъаналарига менгзасак, шамнинг бир маромда таралаётган ёғдусига қараб қаердадир бўрон ҳам борлигини туясиз. Бўрон чегара билмайди. Унинг “хона”мизга йўламаслигини, шамнинг ҳеч қачон ўчмаслигини маърифат эгалари таъминлайдилар.
Иброҳим ака, Сизни ана шундай зотлардан деб биламан. Талабалик йилларимда ўқиганимнинг таъсирими, 80-йилларгача ёзилган асарларингиз довруғи ҳақда кўп ўйлайман. Ижодкорлар назарингизга тушиш ва тушмасликни исташарди. Истайдиганлар – мақтовга сазоворлар, истамайдиганлар – танқидни хуш кўрмайдиганлар эди. Айниқса, дастлабки “Ёнар сўз”, “Гўзалликнинг олмос қирралари” китобларингиз қўлма-қўл бўлиб ўқилган.
“Гўзалликнинг олмос қирралари” китобингизда Абдулла Қаҳҳор, Ғафур Ғулом, Асқад Мухтор, Пиримқул Қодиров каби ёзувчилар билан асарлари орқали диллашаркансиз, мақсадни аниқ қўясиз. Уларнинг фазилатларини бошловчи ёзувчиларга намуна сифатида кўрсатасиз. Чунончи, Абдулла Қаҳҳор яратган иғвогар “ҳи-ҳи” образига нисбат берасиз. Ёзувчининг диалог тузишидан унинг назмга майлини илғайсиз:
“– Саводингизни анча чиқариб қўйишибдими?
– Ким?
– Билмасам. Домлангиз, домлаларингиз.
– Менинг домлам йўқ. Домлам – икки кўзим…”
Нимаики ёзсангиз, “ҳаёт жозибаси бадиий асар жозибасига кўчиши” кераклигига аҳамият берасиз. Жозибасиз “адабиётда қуёш ўрнини капалак эгаллайди”, асар “изм-изм”ларнинг пардоз қутичасига айланади” деб куюнишларингиз боиси энди аён бўлмадими? Қуёшга айланмоқчи бўлган қанчадан-қанча парвоналар ҳақиқат оташида жизғанак бўлиб кетмади, дейсиз. Лекин ўзини билган капалаклар ҳамон боғларнинг кўрки. Чунки ўзликни билиш самимият билан боғлиқ. Шу маънода бадиий адабиётда самимиятни жозибанинг жони сифатида кўришни истаб ёзасиз: “Шум бола”нинг композицияси садафга, ички мазмуни дурга ўхшайди”.
Нақадар ҳақ гап….
Сиз севиб ишлатадиган сўзлардан бири – баҳрамандлик. Чиндан, бу сўз шу қадар чуқурки, бунда ҳаётнинг инсонга, инсоннинг ҳаётга таъсири кўриниб туради. Буни шундай изоҳлайсиз: “Ҳаётдан баҳраманд бўлмаган адабиёт ҳеч қачон адабиёт саналмагандай, адабиётдан баҳраманд бўлмаган ҳаёт ҳам юксак маданиятга молик ҳаёт деб ҳисобланмайди”.
“Прозанинг шоири” китобингиз муқаддимасида “сафбаста” деган сўзни ишлатасиз. Бу билан Саид Аҳмад прозасидан Ойбекдаги “хаттий порлоқлик ва лиризм”, Абдулла Қаҳҳордаги “лўндалик ва ўткирлик”, Абдулла Қодирийдаги “пластик таъсир туйғуси” таъсирларини излайсиз. Атай Қодирийни саноқнинг охирига қолдирасиз. Чунки мазкур ижодий очерк шўролар ғояси ҳали ҳукмрон бўлган бир даврда нашр этилган. Шунга қарамай, Саид Аҳмад асарларини улуғ адибнинг “Обид кетмон”и билан қиёслайсиз. Бунда нозик бир ишора бор: Саид Аҳмад асарлари Қодирий оламининг ҳали бир остонасида турибди, “Ўтган кунлар”, “Меҳробдан чаён”гача ҳали анча масофа бор. Хуллас… “Обид кетмон”даги “Қуёш билан ҳам курашаман” бобига аҳамият қаратаркансиз, адибнинг “атанган” ва “ақловар” сўзларидан дилингиз ёришади. Нафақат Қодирий қаҳрамонлари, унинг ўзи ҳам миллат равнақига атанган, эл учун фидо бўлиш йўлида ақловар шахс бўлганидан фахрланасиз. Саид Аҳмад ҳам у яратган мактабнинг “илдизлари, илдизларидан қувватланадиган анъаналари, илғор анъаналаридан ўсиб чиқадиган янгиликлар”идан тўла баҳраманд бўлишга имконияти етажагини маҳорат билан айтасиз. Билдирилган фикр ичида яна “нимадир” дейиш усулингизга амал қилиб китоб давомида ҳам Қодирий учун яна саҳифалар ажратасиз. Дунё тан олган ёзувчилар – Гоголнинг Ўрта Россияни теран тасвирлагани, Америка ёзувчиси Фолкнер асарларида Америка жанубининг тимсоли сифатида Йикнопатофа ўлкасини яратгани, Ҳеменгуэй Испанияни, Африкани, Париж кўчаларини севгани, Шолоховнинг Дон шоири экани, Достоевскийга Петербург илҳом бергани ва ниҳоят саноқни Абдулла Қодирий учун Марғилон ва Қўқон илҳомбахш муҳит бўлгани билан якунлайсиз. Демак, ўша “нимадир” Қодирийнинг улар даражасидан қолишмайдиган адиб эканига урғу бериш бўлган.
Китобда Саид Аҳмад яратган “меҳнат эътиқодига айланган кишилар” сиймоси ҳақда фикр юритиб, ёзувчилар аҳамият бериши шарт бўлган хислатлар – воқеа қуруқ панд-насиҳатга асосланмаслиги, сюжет қаърида “олийжаноб дидактика” ётиши лозимлиги, севгининг “танловчи туйғу” эканини китобхон ҳис қилиши кераклиги, ҳар бир халқ ўз миллий қадриятлари билан юксалажаги ҳақда мулоҳаза юритасиз: “Ниятдаги порлоқликни акс эттириш порлоқлигига кўчириш” кераклигини уқтирасиз. Бу фикрлар ўша даврда нафақат Саид Аҳмад, балки барча ижодкорлар учун жуда зарур эди. Бугун ҳам ўз қадрини йўқотгани йўқ. Чунки бу мулоҳазаларда, ўз иборангиз билан изоҳлагандай, “айтмай айтиш” санъатидан фойдаланилган.
Бир ифода йўлингизга талабалик йилларимда маҳлиё бўлганман. Таъсирингиз остида ёзган мақоламни ўқиган адабиётшунос олим Собир Мирвалиев буни сезган. Койиган мени. Ҳожиакбар Ҳамидовнинг хушовоз хонандалиги, агар Фахриддин Умаровга эргашмаганида яна бир ўзига хос зўр ижрочи пайдо бўлиши мумкинлигини мисол қилган. Баъзан бир ўринда, гоҳида бутун бошли мақолангизда кўриниш берадиган ўша усулингиз шундан иборатки, бир сўз ёки жумладан риторика йўналишида фойдаланасиз. Ундан алланечук оҳанг ясаб мазмун-моҳиятга сайқал берасиз. Масалан, “Қалб ҳароратини ҳаёт ҳарорати яратади. Ҳаёт ҳароратини халқнинг ҳарорати белгилайди”. “Ҳарорат” сўзи икки жумлада тўрт бор такрорланса-да, эриш туюлмайди кишига. Ёки “Матонат ва эзгулик” мақолангиз моҳиятига адабий қаҳрамон тимсолидаги “Мен” барқарорлик бахш этган. Фикр машинасини бошқарган: “МЕН воқеаларни тарихчи каби ҳикоя қилади”, МЕНнинг фаолияти воқеаларга кучли эмоционал талқин бахш этади”, “МЕН воқеаларга ишонч уйғотади”, МЕНнинг кўз қараши қизиқ”, “МЕН қишлоқ йўлидан бормоқда”.
Бу ва бунга ўхшаш тасвир имкониятларингиз ижодий фаолиятингизда равнақ пиллапоясидан кўтарилди. Таржима асарларингиз, насрий назм – мансураларингизга ҳам салмоқ бағишлади.
“Лириканинг юраги” – кенг қамровли адабий тадқиқотларингиздан бири. Китобда замонавий шоирлар Ғафур Ғулом, Ҳамид Олимжон, Усмон Носир, Асқад Мухтор, Э.Воҳидов, А.Орипов, Омон Матжон, О.Ҳожиева, Ҳ.Худойбердиева, Рауф Парфи, Хуршид Даврон сингари шоирлар ижодига мурожаат қилинган бўлса-да, ора-орада қадимги ёдномалар – “Авесто”, “Инжил”, “Панчатантра”, “ Дҳаммапада”, “Экклесиаст”, “Кецалькоать” китоблари, Пабло Неруда, Нозим Ҳикмат, Жак Превер, Бартольт Брехт асарларида қўлланилган бадиий воситалар таҳлилига бағишланган мақолаларни ҳам киритгансиз – баландга кўтарилиб олиб пастга назар ташлагансиз. Қиёсий таҳлил асосларидан фойдаланганингиз яхши самара берган. Қадимги адабий манбаларимиз ялтироқликдан, баландпарвозликдан холи бўлганини исботлар экансиз, олдингизга савол қўясиз: “Кўрайлик-чи, бугунги шоирлар учун энг муҳим нарса нима экан?” Энди номдор, замонамиз пешқадам шоирларининг шеърларини шундай юксак даражали манбалар билан қиёсан қилган таҳлилларингизнинг аввало уларнинг ўзига, кейин ёш ижодкорларга қандай таъсир этганини тасаввур этиш қийин эмас.
“Лириканинг юраги”даги деярли барча мақолалар вақтли матбуотда эълон қилинган. Масалан, қуйидаги фикрингизни олайлик: “Андрей Вознисенский “Фақат ҳиссиёт гўзал” деган ғояни ўртага ташлади. Мен унинг бу сўзларини таҳрир қилиб, “Фақат меҳр гўзал, фақат муҳаббат гўзал” дейишни истардим”. Истеъдодли шоир Муҳаммад Юсуф сизни ниҳоятда ҳурмат қиларди. Сиз ҳақингизда тўлиб-тошиб гапирганига кўп бора гувоҳ бўлганман. Энди-энди ўйласам, ўшанда Муҳаммад ака шу мулоҳазангиздан таъсирланиб “Меҳр қолур, муҳаббат қолур” деган гўзал шеърини ёзгандир, ўзининг содда ва самимий шеърияти анҳорида яна бир тўлқин ҳосил қилгандир, эҳтимол. Демоқчиманки, китобларингиздаги адабий мулоҳазаларингиз жуда кўп ёш ижодкорларнинг илк шеърлари, китобларини адабий муҳокамаларга тавсия этиб, матбуотда ёритилишига кўмаклашиш – уларга амалий ёрдам беришларингиздай аҳамиятли ва унутилмасдир. Чунки мушоҳадаларингиз бадиий тафаккур, меҳру муҳаббат, шу билан бирга ажойиб андиша ва юксак дид мевасидир. Чунончи: “Шоир олам ичида эмас, оламлар ичида яшайди ва оламлар ҳосил қилади”, “Характер ўз қиммат ва моҳиятини фаолиятда очади”, “Бу одамнинг нимадан, нега “темир” бўлиб қолганлиги маълум эмас”, “Кўчамизда бетон қорадиган ташкилот бор. Шу минора тепасига “Энг муҳими, болалар, қалбан қаримасликдир” деб ёзилган. Ҳар сафар унга кўзим тушса, қувваи жисмимда қийинчиликларни енгиб ўтишга табиат томонидан берилган куч қандай бўлмасин ортгандай бўлиб туюлади”. “Муҳаббат – уйқудан уйғотиб юборган шеъриятнинг гўзал садолари” (Зулфия шеъриятига нисбатан), “Маълум бир қонуниятлар қўлни боғламагандан сўнг истаганча сухандонлик қилиш мумкин деб қаровчилар йўқ эмас” (сарбаст, эркин шеър жанрларида ижод қилувчиларга нисбатан), “Шоир худди оғзида қовун билан тамшаниб сўзлаётгандек…”, “Соддалик талантга эргашиб юради”…
Усмон Носирга бағишланган “Лириканинг юраги” мақолангизда Абдулла Алавийнинг бир шеърини тўлиқ келтирасиз. Унда шундай қуйма сатрлар бор: “Бу кечанинг юмшоқ ипак кулгиси”, “Қўшиқ айтган шаршаракни ўпаман”…
Мазкур мақолада унинг замондошидан мисол келтириш орқали бир ҳақиқатни асослайсиз: Усмон Носир, баъзилар айтгандай “осмондан” тушган шоир эмас, мавжуд адабий муҳитда шаклланган, у ҳам кимлардандир ва нималардандир таъсирланган, илҳомланган. Умид ва умидсизлик орасида умр кечирган. Йўқса дермидингиз: “Шеър қидираётган одамда бўладиган ҳамма зиддиятлар унга ҳам хос эди”. Фақат “шеъри меҳрига беркинган”. Бу шоир таржималари муҳокамасида ҳам кўринади. Пушкин, Лермонтовдан қилган таржималарининг баланд савияда эканлигини таъкидларкансиз, баъзи камчиликларини ҳам асослаб берасиз. Таржималарни асл матн билан сўзма-сўз, мантиқма-мантиқ солиштириб таҳлил қиласизки, токи бундай камчиликлар бошқа таржимонларда учрамасин.
Усмон Носирнинг адабиётдаги ўрни, унинг туйғу шаклланиши борасидаги ютуқлари иқтидори устида чеккан заҳматлари билан боғлиқ эканлигини уқтириб, илмий мушоҳада ва бадиий талқин муштараклигида фикрингизни “Нил ва Рим” мисолида шундай изоҳлайсиз: “Мен бу қадар образлари оғир зарбли шеърни кам ўқиганман, бундай шеърлар катта шоирларда ҳам саноқли бўлади”, Усмон Носир “куйиб тушган ҳар қанотдан бир жон топади”, “ўлик кўзлар ойнасида йиллар, одамлар қичқиради, уларнинг босган қадамлари эшитилади. Нил бу – қуллар тўккан ёш, еру осмон қуллар фарёдидан ларзада, қул учун эрк қулф, хаёл қулф, худо қулф, унинг косасида сув, халтасида нон, рангида қон, кўзида кўз, белида бел йўқ. Шеър шу истибдод тагига ўт қўйиб, мағрур фиръавнлар ҳайкали қаршисида буюк озодлик обидасини қурган, спартаклар авлоди, гомерлар шогирди бўлган насл номидан қонхўрлик, хорликка лаънат ўқийди”.
Дарҳақиқат, шундай асарлар бўладики, китобхонини ўзи топади. Бизни қайсидир адабий манба ўзига чорламадими, демак, икки томоннинг қайси биридадир кемтиклик бор. Сиз доимо адабий асарларни шу ҳолатда кўрмаслик ташвишини қилгансиз: “Халқимизнинг форобийлари, хоразмийлари, берунийлари, синолари, навоийлари, ҳувайдою машраблари бор эди. Лекин улар яратган ҳаётбахш китоблар асрларнинг токчаларида қимирламай ётар эди”.
Энди аҳвол ўзгарди. Сиз сингари зиёлиларнинг орзуси ушалди: токчадаги китоблар полапон қушлардай қанот чиқара бошлади.
Адабиётшунос танлаган таҳлил воситаси адабий муҳит, жараёнга хос бўлсагина, таъсири сезилсагина, аҳамият касб этади. “Ўртоқ шоир” илмий рисолангиз ана шу жиҳатдан ўз вақтида кўпчиликда жуда катта таассурот қолдирган. Чунки таҳлил ортида публицистик шеърда бадиий салмоқни сақлаган, тарихни поэтик жонлантирган, ҳаётни фалсафий назарда кўра олган Шайхзода турибди. Бунинг устига, ижодий маҳорат пойдеворини Шайхзода салоҳияти орқали “ҳаётдан, йиллардан, тажрибалардан, инсониятнинг улуғларидан орттирилган сабоқлар ва улардан туғилган ўзлик” деб биласиз. Шоир қўллаган бадиий воситалар – ўхшатиш, ташбеҳ ва метафоралардан аввало ўзингиз завқланасиз. Чунончи: “Миянинг суратхонага ўхшатилиши Шайхзоданинг энг гўзал ва айни чоқда илмий изланишларидан биридир:
Фикр кияр хаёл либосин,
Ўхшар суратхонага мия”.
Дарҳақиқат, шоир баъзи сатрлари билан тасаввурингизни элакка ўхшатиб қўяди. Бироз чалғийсиз. Моҳиятни англаганингиздан кейин гап элак ичидагида эмас, остидаги тозаланган унда эканлиги аён бўлади. Масалан, “Сафар ва йўл ва кема” мисрасини ўқиб, нега “ва” боғловчисини икки марта қўллаган, деб ўйлайсиз. Аслида биринчи боғловчи қуруқликдаги жараёнга, иккинчиси сув оламига тегишли. Шоирнинг ўзига хос ифода усулига ўзингизни мослагач, боғловчиларнинг ҳеч бирини олиб ташлаш мумкин эмаслигини биласиз.
Шайхзоданинг “Жалолиддин Мангуберди”, “Мирзо Улуғбек” драмалари ҳам адиб дунёқарашини обдон ўрганган ҳолда таҳлилга тортилган. Икки драмада бир мантиқий боғлиқлик бор. “Жалолиддин Мангуберди”да ўғил отанинг ўсал дунёқараши туфайли ёвни тамомила енголмаганига ишора қилинади: “Тарихий маълумотлар шоирнинг адабий муддаоси учун калит ва калитчалардир”. Шайхзоданинг “Мирзо Улуғбек” драмасида ҳам шу “калит ва калитчалар”дан фойдаланганини кузатаркансиз, асарда келтирилган Мавлоно Тархонийнинг байтига мурожаат этасиз:
Тушгани банд ичра бўлдим ул пари девонаси,
Кўк саро – фонусдур, ул шаму, мен парвонаси.
Бу сатрлардан таъсирланган Улуғбекнинг байтдан ўз тақдирига мослаб хулоса чиқаргани, “Фожиали бир насиба борга ўхшайди”, деб ўкингани ва бу ички ҳолатни Шайхзода чуқур ҳис қилганига аҳамият қаратасиз. Бу билан икки драмани боғлайдиган бир ғоя – ота ва ўғилдаги тақдир алмашинувига диққат қиласиз: бирида ота – Хоразмшоҳ, иккинчисида ўғил – Абдулатиф ғаддор замон ўйинчоғига айланади.
Умуман, “Ўртоқ шоир” рисолангизда Мақсуд Шайхзода шеърларидаги тимсоллар шаклланиб, ороланиб тарихий асарларига бадиий-ғоявий баркамоллик бағишлагани ҳар томонлама асослаб берилган.
Гапни “Дил эркинлиги” китобингиздан бошлагандик. Ундаги “Шам ва бўрон” топилма иборангизнинг бир рамзий маъносига тўхталган эдик. Энди шамга бошқа бир мазмун ҳам бериб кўрайлик. Китоб эркинлик шабадалари эса бошлаган кунларда нашрдан чиққан. “Дил эркинлиги” азалий орзуларимиздай, ота-боболарнинг оташин нафасидай таассурот уйғотади. Бу нафас “хона”миз – она юртимизга тоза ҳаводай жонбахш эканлигига ишора қилиб, мазкур адабий тўпламга тарихий ҳикоялар, улуғ боболаримизнинг орзу-армонларини ифодаловчи мансуралар ва бадиаларингизни киритгансиз. Дили ҳамиша эркин ҳолда яшаб ўтган Машраб ҳақда ёзиш тасодифий эмасдек туюлди. Китобнинг “Озод нафас” бобидаги “Гала” ҳикоянгизни ўқиб, китобхон сизни тамомила унутади. Кўз ўнгига Машраб келади: “Кароматингдан ўргилайин-о… дарахт неча йил ўсиб ўтни ўз танасида йиғиб борган. Оловга айланмоқ учун ҳозирлик кўрган… ҳар қайда тириклик бор, у доим уч алангага айланади. Аввалгиси кўк аланга. Бу сенинг шавкат ва қудратга етишган чоғларинг. Кейингиси сариқ аланга. Бу сенинг мункайиб шавкат ва қудратдан ажралган пайтинг. Учинчиси, бўз аланга. Бу шамол хокингни кўкка ва ерга совуришидир?!”
Истиқлол йилларида ҳам ижодингиз гуркираса гуркирадики, асло сусайгани йўқ. “Ҳаё – халоскор”, “Мангу латофат” номли тўпламларингизни адабий жамоатчилик, сўз шайдолари илиқ кутиб олишди. Шу тўпламларда зукко мунаққид, донишманд адиб, сўз сеҳрини сезувчи моҳир таржимон кўз олдимизда яққол намоён бўлади. Айтиш мумкинки, ушбу тўпламлар билан адабиёт оламида бадиа жанрининг мавқеи анча кўтарилди.
Китобларингизни синчиклаб ўқиган китобхон ҳикматга дўнган жумлаларингиздан завққа тўлади. Ҳаёт, ҳаётдан олиб ёзилган асарлар уммонидан нозик дидингиз топиб чиққан нодир мулоҳазаларингиз кўп. Буларнинг эгаси бўлиш учун бошқа қатор китобларингизни ўқиб, уқмоқ жоиздир.
Илҳом Аҳрор 1960 йили туғилган. Тошкент давлат маданият институтини (ҳозирги ЎзДСМИ) тамомлаган. Филология фанлари номзоди. “Тадорик”, “Гулшан чиройлар”, “Уйқуга куниккан тоғлар” каби шеърий, болаларга боғишланган “Бозорга юзланган бола” ҳикоялар тўпламлари, “Етти иқлим достони” номли адабий-танқидий мақолалар китоби нашр этилган.
Гулжамол Асқарова
СЎРАЛМАГАН ИЗҲОР
Ўзларига ўхшатма
Ҳеч ким мендан сўз сўрамади…
Сўз бермади ҳеч ким…
Ёзиб беринг изҳор демади.
Изҳорни ҳеч кимдан ҳеч ким сўрамас, изҳор кимдандир сўралар биламан.
Лекин изҳор ёзгим келди менинг ҳам…
Ҳеч ким мендан изҳор сўрамади…
Чунки…бугун… “сенинг вақтинг эмас, фаслинг эмас сенинг” деб четга чиқиб турган одамман.
***
Қадрли устозим, пири комилим!
Сочу қошларингиз қадар оқартирди миллатнинг дарди, улуснинг ғавғоси, халқнинг ҳақ сўрашлари, сўзларнинг фусункор жилвалари, нозлари, фироқлари…
Кўплардан тийранроқ билардим буни…
Мансуралар – азалий фарёд.
Англагандим ҳаммадан ортиқ.
“Ҳамроз эдим” мен ҳам билсангиз…
Елкаларим силкиниб, юзимни китобингизга босиб кўп йиғладим ўқиб уларни.
Отамга узоқ умр сўраб (ҳар тонг десам ёлғон, менинг шукрли кунларимдан ношукр кунларим кўп…бир нарсани сўрашдан кўра сўрамасликни авло биламан…ўзимча…) ёлворганим каби Тангрига…
Сизга ҳам сўрадим умрлар…
Ваҳоланки Сиз аллақачон… абадият билан ёнма-ён…
Мендан ҳеч ким сўз сўрамади,
Изҳор ёзиб беринг демади ҳеч зот…
Сўзи керак бўлмаган жойда, керак эмас шоирнинг ўзи ҳам.
Бўғзим куйиб борар… “бир думалоқ нарса тиқилар унга”…
Мен гўё “37-йилнинг замҳарир қиш чилласида” юргандайман…
Кечиринг ўзим ўтмишда… изҳорларим бўғзимда қолди.
Мен Тошкентга келган дамларда … қора эди Сизнинг сочларингиз…
Бор-йўғи 20 йил… шу йигирма йилда…
Одамий ғамлар…сўзлар…Миллатни тик кўрмоқ орзуси…
Оқартирди уларни…оқлаб ташлади уларни…
***
Бугун отам ёнига борсам
Чеҳрасида Сизни кўраман…
Ва “портфели ичига яшриниб олишни истаган бола”ни кўраман.
Сизнинг чеҳрангизга боқсам кўп музаффар Сўзни кўраман.
Отам сўрар, “80 га кирдими Иброҳим Ғофур…кўп иш қилди, меҳнати кўп бўлди бу одамнинг…муҳими етишди манзилига, моҳиятига”…
Мен синиққина кулиб қўяман…
Ва ўзимга ўзим дейман жаҳл билан: Мендан изҳор сўрамади ҳеч ким!.
Онамга боқсамчи…онамга боқсам …
Усмон Носирнинг ва Сизнинг онангизнинг синиқ чеҳрасини кўраман…
Беозорим, мушфиқим, мунисамга боқсам… Ўкирик келади ичимдан…бўғзим ачийверади тинмай…
Рўмолларига яшираман кўзларимни…Этакларига босаман юзларимни…
Оналик мақоми ўзгармас… Ўзгармас оналик изтироби…
***
Устоз… Йўқ… мен негадир Сизга бошқа бир улуғроқ сўзни қўллагим келар…
У сўзни топганим йўқ… йўқ у сўз ҳозирча бисотимда. (Ўзи бисотимда нима бор… тўрт-бешта ғариб сўзимдан бошқа…)
Қисқасини айтсам.. Менам Сиз айтгандек:
“ноошноларнинг бигизлари, устоз томон узатилган оёқлар, миллий одатлар”дан зерикдим, толиқдим, чарчадим… Менинг айтишим кулгули бу хулосаларни… лекин аслиям шундай бўлса нима қилай?
Менгача эди бу қилиқлар… афсус давом этар мендан кейин ҳам…
Қизиқ… “подшоҳ ошпази”нинг ортидан югуради ҳамон шоирлар…
“заҳарли илтифотлар”дан баҳра олмоқ учун…
Менам шу тўда орасида юрибман югуриб…кўпдан қолмай деб…
“омон қолмоқ ҳунарини эгаллаган”лар орасида…
“Алфаридлар” орасида…
Кечиринг дийдиёларим учун, “бир гул шикояти” учун кечиринг…
***
Мен изҳор йўлламоқчи эдим…сўралмаган изҳорларимни…
Ва баҳонада Сизга рахмат айтмоқчи эдим:
Мудом ибодатда…ҳар дам тақвода ўтаётган умрингиз учун.
Рахмат демоқчи эдим саксонга тўлганингиз учун!
Шу ўринда ўзингизнинг Ҳазрат (Навоий)га берган саволингизни ўзингизга бермоқчи эдим:
“Қандай чидади у таънаю фитнага?
Қайдан олди экан шунча муҳаббатни ҳаётга?
Умуман, яшашга қандай чидади экан Алишер?”
Сиз шунча азобни қандай туйдингиз?
Қандай яшаб ўтаяпсиз уларни…?
Қандай қилиб бунчалар фусункор ёза оласиз?
Бунчалар чексиз тасаввур оламингиз… ҳудудсиз…бемисл..беҳад…чегара билмас…бепоён…
Ақлим бовар қилмас…мияларим қақшаб….асабларим чатнаб кетар ўйласам…
Ақлим етмас, чўнгмас шууурим…
Бу улуғлик ва тийран комилликни онгламоқ учун…
Оғирлик қилмасми битта дарахтга… бунчаям кўп бўлса меваси…
Оғирлик қилмагай илоҳим!
***
Кўзим ерда … Сизга боқаман…
“Нуроний маҳзунлик ёғилар” Сиздан!
“Ҳаммасини унутдим эси паст каби, фақат Сизнинг нигоҳларингиз қолди хотирам тасвирида, Одри” деб ёзибсиз бир ёзмишингизда…
Ёдимда тушди…эсим паст юрган дамларим… биз ёшу яланглар борар эдик Сизнинг даргоҳингизга… Юрар эдик “Миллий тикланиш”нинг эшикларида…
Сиздан нур олмоқни, Сизга суюмли бўлмоқни истардик жуда… Севимли эдик ҳам…
Ҳамма рўйхатларнинг бошида лекин, шу рўйхатнинг энг охирида турардим Мен… барибир бор эдим… Қанчалар яхши эди ўша дамлар…
Уйсиз эдик… Ҳамма нарсасиз эдик… Ҳа нарсаларимиз йўқ эди унда…Мусофирлик имтиҳонларида эдик у дамлар… Укам билан столларни юмшоқ кўрпа қилгандик… Сизнинг ўша макондан бошпана топгандек…
Ўшалар учун ҳам рахмат айтмоқчи эдим Сизга!
Кеча бир суврат кўрдим… замона зайлларида…интернет деган маконда…
Ёшу яланглар Сизни қуршаб олган…ҳар бири Сизда яхши таъсурот қолдирсам дер… Яхши одам бўлгиси келар Сизни билган одамнинг…
Ёдимга тушди ўзимнинг таъсуротчи дамларим, яхши одам бўлмоқчи бўлганларим…
Жилмайиб қўйдим ўзимча… Одатлар ўзгармас…ўзгармас қоидалар…такрорланверар ҳаммаси…
Ҳамон ёдим ва тасаввуримда Сизнинг қаттиқ-қаттиқ, юмшоқ-юмшоқ, тийран-тийран нигоҳларингиз… Уммон улар…Осмон улар…
Сиз менга Ҳазрат Навоий, Бедилу Машраб, Зебунисо Увайсий, Нодира ва жами мумтозлар қилган яхшиликларни қилдингиз. Рахмат Сизга!
Менга эмиш…нафақат менга… бори одамиятга яхшилик қилдингиз…
Ҳар бир китобингиз – Сиз қилган яхшилик!
Рахмат яхшилигингиз учун!
Сиз “олам хасталигини ўз бўйнига олган Машраб”сиз!
Сиз – “Ҳаё – халоскор” деб авлодларга огоҳлик қўнғироғини чалаётган Пирсиз, устозсиз!
Кечиринг яна бир бор, сўралмаган изҳорим учун!
Мен Сизни саксонга кирса ҳам тип-тиниқ турган тасаввур ва ҳар томчисига маърифат, моҳият-моҳияти қадар адабиёт сингиб кетган руҳият, иқлимлари, ҳудудлари ҳад билмас, инсон ақли етавермас кенгликлар билан сийланган кунингиз билан муборакбод этмоқчи эдим! Муборак бўлсин!
Мен ким? Ким у Сизга изҳор йўллаётган… Мен Довуд қўшиғининг 12-Тараннумини тинмай тиловат қилиб юрган бир одам – Гулжамолман.
(Довуд қўшиғининг 12-тараннуми: Тобакай Аллоҳим, мени унутгайсан… деб бошланади…)
02.12.2017 йил, тун.
Гулжамол Асқарова 1978 йил 5 март куни Самарқанд вилояти, Каттақўрғон тумани, Бешдарғат қишлоғида туғилган. Ўзбекистон Миллий Университетининг журналистика факултетини тамомлаган. Ўзбекистон Ёзувчилар уюшмасининг аъзоси. 2001 йилда Зулфия номидаги Давлат мукофоти билан тақдирланган. «Дил фасли», «Рўшнолик», «Бедор қўнғироқ»,»Бахт дастхати» номли шеърий китоблари нашр этилган.
Ustoz adib Ibrohim G‘afurov tavaludining 80 yilligi oldidan
Shu kunlarda yurtimizda atoqli munaqqid, yetuk tarjimon, filologiya fanlari doktori, professor Ibrohim G‘afurov tavalludining 80 yilligi keng nishonlanmoqda. Shoira Guljamol Asqarova ustoz Ibrohim G‘afurovning 80 yilliklariga bag‘ishlangan dil izhorini taqdim etarkan, 
muallim adibning ijodida juda muhim o‘rin tutgan mansuralarni nazarda tutib, “O‘zlariga o‘xshatma” degan jumlani ilova qiladi.
Guljamol Asqarova
SO‘RALMAGAN IZHOR
O‘zlariga o‘xshatma
Hech kim mendan so‘z so‘ramadi…
So‘z bermadi hech kim…
Yozib bering izhor demadi.
Izhorni hech kimdan hech kim so‘ramas, izhor kimdandir so‘ralar bilaman.
Lekin izhor yozgim keldi mening ham…
Hech kim mendan izhor so‘ramadi…
Chunki…bugun… “sening vaqting emas, fasling emas sening” deb chetga chiqib turgan odamman.
***
Qadrli ustozim, piri komilim!
Sochu qoshlaringiz qadar oqartirdi millatning dardi, ulusning g‘avg‘osi, xalqning haq so‘rashlari, so‘zlarning fusunkor jilvalari, nozlari, firoqlari…
Ko‘plardan tiyranroq bilardim buni…
Mansuralar – azaliy faryod.
Anglagandim hammadan ortiq.
“Hamroz edim” men ham bilsangiz…
Yelkalarim silkinib, yuzimni kitobingizga bosib ko‘p yig‘ladim o‘qib ularni.
Otamga uzoq umr so‘rab (har tong desam yolg‘on, mening shukrli kunlarimdan noshukr kunlarim ko‘p…bir narsani so‘rashdan ko‘ra so‘ramaslikni avlo bilaman…o‘zimcha…) yolvorganim kabi Tangriga…
Sizga ham so‘radim umrlar…
Vaholanki Siz allaqachon… abadiyat bilan yonma-yon…
Mendan hech kim so‘z so‘ramadi,
Izhor yozib bering demadi hech zot…
So‘zi kerak bo‘lmagan joyda, kerak emas shoirning o‘zi ham.
Bo‘g‘zim kuyib borar… “bir dumaloq narsa tiqilar unga”…
Men go‘yo “37-yilning zamharir qish chillasida” yurgandayman…
Kechiring o‘zim o‘tmishda… izhorlarim bo‘g‘zimda qoldi.
Men Toshkentga kelgan damlarda … qora edi Sizning sochlaringiz…
Bor-yo‘g‘i 20 yil… shu yigirma yilda…
Odamiy g‘amlar…so‘zlar…Millatni tik ko‘rmoq orzusi…
Oqartirdi ularni…oqlab tashladi ularni…
***
Bugun otam yoniga borsam
Chehrasida Sizni ko‘raman…
Va “portfeli ichiga yashrinib olishni istagan bola”ni ko‘raman.
Sizning chehrangizga boqsam ko‘p muzaffar So‘zni ko‘raman.
Otam so‘rar, “80 ga kirdimi Ibrohim G‘ofur…ko‘p ish qildi, mehnati ko‘p bo‘ldi bu odamning…muhimi yetishdi manziliga, mohiyatiga”…
Men siniqqina kulib qo‘yaman…
Va o‘zimga o‘zim deyman jahl bilan: Mendan izhor so‘ramadi hech kim!.
Onamga boqsamchi…onamga boqsam …
Usmon Nosirning va Sizning onangizning siniq chehrasini ko‘raman…
Beozorim, mushfiqim, munisamga boqsam… O‘kirik keladi ichimdan…bo‘g‘zim achiyveradi tinmay…
Ro‘mollariga yashiraman ko‘zlarimni…Etaklariga bosaman yuzlarimni…
Onalik maqomi o‘zgarmas… O‘zgarmas onalik iztirobi…
***
Ustoz… Yo‘q… men negadir Sizga boshqa bir ulug‘roq so‘zni qo‘llagim kelar…
U so‘zni topganim yo‘q… yo‘q u so‘z hozircha bisotimda. (O‘zi bisotimda nima bor… to‘rt-beshta g‘arib so‘zimdan boshqa…)
Qisqasini aytsam.. Menam Siz aytgandek:
“nooshnolarning bigizlari, ustoz tomon uzatilgan oyoqlar, milliy odatlar”dan zerikdim, toliqdim, charchadim… Mening aytishim kulguli bu xulosalarni… lekin asliyam shunday bo‘lsa nima qilay?
Mengacha edi bu qiliqlar… afsus davom etar mendan keyin ham…
Qiziq… “podshoh oshpazi”ning ortidan yuguradi hamon shoirlar…
“zaharli iltifotlar”dan bahra olmoq uchun…
Menam shu to‘da orasida yuribman yugurib…ko‘pdan qolmay deb…
“omon qolmoq hunarini egallagan”lar orasida…
“Alfaridlar” orasida…
Kechiring diydiyolarim uchun, “bir gul shikoyati” uchun kechiring…
***
Men izhor yo‘llamoqchi edim…so‘ralmagan izhorlarimni…
Va bahonada Sizga raxmat aytmoqchi edim:
Mudom ibodatda…har dam taqvoda o‘tayotgan umringiz uchun.
Raxmat demoqchi edim saksonga to‘lganingiz uchun!
Shu o‘rinda o‘zingizning Hazrat (Navoiy)ga bergan savolingizni o‘zingizga bermoqchi edim:
“Qanday chidadi u ta’nayu fitnaga?
Qaydan oldi ekan shuncha muhabbatni hayotga?
Umuman, yashashga qanday chidadi ekan Alisher?”
Siz shuncha azobni qanday tuydingiz?
Qanday yashab o‘tayapsiz ularni…?
Qanday qilib bunchalar fusunkor yoza olasiz?
Bunchalar cheksiz tasavvur olamingiz… hududsiz…bemisl..behad…chegara bilmas…bepoyon…
Aqlim bovar qilmas…miyalarim qaqshab….asablarim chatnab ketar o‘ylasam…
Aqlim yetmas, cho‘ngmas shuuurim…
Bu ulug‘lik va tiyran komillikni onglamoq uchun…
Og‘irlik qilmasmi bitta daraxtga… bunchayam ko‘p bo‘lsa mevasi…
Og‘irlik qilmagay ilohim!
***
Ko‘zim yerda … Sizga boqaman…
“Nuroniy mahzunlik yog‘ilar” Sizdan!
“Hammasini unutdim esi past kabi, faqat Sizning nigohlaringiz qoldi xotiram tasvirida, Odri” deb yozibsiz bir yozmishingizda…
Yodimda tushdi…esim past yurgan damlarim… biz yoshu yalanglar borar edik Sizning dargohingizga… Yurar edik “Milliy tiklanish”ning eshiklarida…
Sizdan nur olmoqni, Sizga suyumli bo‘lmoqni istardik juda… Sevimli edik ham…
Hamma ro‘yxatlarning boshida lekin, shu ro‘yxatning eng oxirida turardim Men… baribir bor edim… Qanchalar yaxshi edi o‘sha damlar…
Uysiz edik… Hamma narsasiz edik… Ha narsalarimiz yo‘q edi unda…Musofirlik imtihonlarida edik u damlar… Ukam bilan stollarni yumshoq ko‘rpa qilgandik… Sizning o‘sha makondan boshpana topgandek…
O‘shalar uchun ham raxmat aytmoqchi edim Sizga!
Kecha bir suvrat ko‘rdim… zamona zayllarida…internet degan makonda…
Yoshu yalanglar Sizni qurshab olgan…har biri Sizda yaxshi ta’surot qoldirsam der… Yaxshi odam bo‘lgisi kelar Sizni bilgan odamning…
Yodimga tushdi o‘zimning ta’surotchi damlarim, yaxshi odam bo‘lmoqchi bo‘lganlarim…
Jilmayib qo‘ydim o‘zimcha… Odatlar o‘zgarmas…o‘zgarmas qoidalar…takrorlanverar hammasi…
Hamon yodim va tasavvurimda Sizning qattiq-qattiq, yumshoq-yumshoq, tiyran-tiyran nigohlaringiz… Ummon ular…Osmon ular…
Siz menga Hazrat Navoiy, Bedilu Mashrab, Zebuniso Uvaysiy, Nodira va jami mumtozlar qilgan yaxshiliklarni qildingiz. Raxmat Sizga!
Menga emish…nafaqat menga… bori odamiyatga yaxshilik qildingiz…
Har bir kitobingiz – Siz qilgan yaxshilik!
Rahmat yaxshiligingiz uchun!
Siz “olam xastaligini o‘z bo‘yniga olgan Mashrab”siz!
Siz – “Hayo – xaloskor” deb avlodlarga ogohlik qo‘ng‘irog‘ini chalayotgan Pirsiz, ustozsiz!
Kechiring yana bir bor, so‘ralmagan izhorim uchun!
Men Sizni saksonga kirsa ham tip-tiniq turgan tasavvur va har tomchisiga ma’rifat, mohiyat-mohiyati qadar adabiyot singib ketgan ruhiyat, iqlimlari, hududlari had bilmas, inson aqli yetavermas kengliklar bilan siylangan kuningiz bilan muborakbod etmoqchi edim! Muborak bo‘lsin!
Men kim? Kim u Sizga izhor yo‘llayotgan… Men Dovud qo‘shig‘ining 12-Tarannumini tinmay tilovat qilib yurgan bir odam – Guljamolman.
(Dovud qo‘shig‘ining 12-tarannumi: Tobakay Allohim, meni unutgaysan… deb boshlanadi…)
02.12.2017 yil, tun.
Guljamol Asqarova 1978 yil 5 mart kuni Samarqand viloyati, Kattaqo‘rg‘on tumani, Beshdarg‘at qishlog‘ida tug‘ilgan. O‘zbekiston Milliy Universitetining jurnalistika fakultetini tamomlagan. O‘zbekiston Yozuvchilar uyushmasining a’zosi. 2001 yilda Zulfiya nomidagi Davlat mukofoti bilan taqdirlangan. «Dil fasli», «Ro‘shnolik», «Bedor qo‘ng‘iroq»,»Baxt dastxati» nomli she’riy kitoblari nashr etilgan.
Ilhom Ahror
SHAM VA BO‘RON
Ustoz Ibrohim G‘afurovga maktub
Ibrohim G‘afurovning badiiy olami va fikriy teranligi bir-biriga shu qadar omuxtalashib ketganki, ba’zan uni badiiyat faylasufi yoxud falsafaning shoiri deging keladi.
Najmiddin KOMILOV
Yuqoridagi sarlavha “Dil erkinligi” kitobingizdan olingan. Undagi maqolalarning biri shunday nomlanadi. Bunda qanday ramziy ma’no yuklaganingiz haqda o‘ylab qoladi odam: sham kichkinagina xonani yoritadi. U shuning uchun yonadi. To‘g‘rirog‘i, shu maqsadda yondirilgan. Dunyo miqyosida oladigan bo‘lsak, o‘sha xonani yurtimizga, xalqimizning urf-odat va an’analariga mengzasak, shamning bir maromda taralayotgan yog‘dusiga qarab qayerdadir bo‘ron ham borligini tuyasiz. Bo‘ron chegara bilmaydi. Uning “xona”mizga yo‘lamasligini, shamning hech qachon o‘chmasligini ma’rifat egalari ta’minlaydilar.
Ibrohim aka, Sizni ana shunday zotlardan deb bilaman. Talabalik yillarimda o‘qiganimning ta’sirimi, 80-yillargacha yozilgan asarlaringiz dovrug‘i haqda ko‘p o‘ylayman. Ijodkorlar nazaringizga tushish va tushmaslikni istashardi. Istaydiganlar – maqtovga sazovorlar, istamaydiganlar – tanqidni xush ko‘rmaydiganlar edi. Ayniqsa, dastlabki “Yonar so‘z”, “Go‘zallikning olmos qirralari” kitoblaringiz qo‘lma-qo‘l bo‘lib o‘qilgan.
“Go‘zallikning olmos qirralari” kitobingizda Abdulla Qahhor, G‘afur G‘ulom, Asqad Muxtor, Pirimqul Qodirov kabi yozuvchilar bilan asarlari orqali dillasharkansiz, maqsadni aniq qo‘yasiz. Ularning fazilatlarini boshlovchi yozuvchilarga namuna sifatida ko‘rsatasiz. Chunonchi, Abdulla Qahhor yaratgan ig‘vogar “hi-hi” obraziga nisbat berasiz. Yozuvchining dialog tuzishidan uning nazmga maylini ilg‘aysiz:
“– Savodingizni ancha chiqarib qo‘yishibdimi?
– Kim?
– Bilmasam. Domlangiz, domlalaringiz.
– Mening domlam yo‘q. Domlam – ikki ko‘zim…”
Nimaiki yozsangiz, “hayot jozibasi badiiy asar jozibasiga ko‘chishi” kerakligiga ahamiyat berasiz. Jozibasiz “adabiyotda quyosh o‘rnini kapalak egallaydi”, asar “izm-izm”larning pardoz qutichasiga aylanadi” deb kuyunishlaringiz boisi endi ayon bo‘lmadimi? Quyoshga aylanmoqchi bo‘lgan qanchadan-qancha parvonalar haqiqat otashida jizg‘anak bo‘lib ketmadi, deysiz. Lekin o‘zini bilgan kapalaklar hamon bog‘larning ko‘rki. Chunki o‘zlikni bilish samimiyat bilan bog‘liq. Shu ma’noda badiiy adabiyotda samimiyatni jozibaning joni sifatida ko‘rishni istab yozasiz: “Shum bola”ning kompozitsiyasi sadafga, ichki mazmuni durga o‘xshaydi”.
Naqadar haq gap….
Siz sevib ishlatadigan so‘zlardan biri – bahramandlik. Chindan, bu so‘z shu qadar chuqurki, bunda hayotning insonga, insonning hayotga ta’siri ko‘rinib turadi. Buni shunday izohlaysiz: “Hayotdan bahramand bo‘lmagan adabiyot hech qachon adabiyot sanalmaganday, adabiyotdan bahramand bo‘lmagan hayot ham yuksak madaniyatga molik hayot deb hisoblanmaydi”.
“Prozaning shoiri” kitobingiz muqaddimasida “safbasta” degan so‘zni ishlatasiz. Bu bilan Said Ahmad prozasidan Oybekdagi “xattiy porloqlik va lirizm”, Abdulla Qahhordagi “lo‘ndalik va o‘tkirlik”, Abdulla Qodiriydagi “plastik ta’sir tuyg‘usi” ta’sirlarini izlaysiz. Atay Qodiriyni sanoqning oxiriga qoldirasiz. Chunki mazkur ijodiy ocherk sho‘rolar g‘oyasi hali hukmron bo‘lgan bir davrda nashr etilgan. Shunga qaramay, Said Ahmad asarlarini ulug‘ adibning “Obid ketmon”i bilan qiyoslaysiz. Bunda nozik bir ishora bor: Said Ahmad asarlari Qodiriy olamining hali bir ostonasida turibdi, “O‘tgan kunlar”, “Mehrobdan chayon”gacha hali ancha masofa bor. Xullas… “Obid ketmon”dagi “Quyosh bilan ham kurashaman” bobiga ahamiyat qaratarkansiz, adibning “atangan” va “aqlovar” so‘zlaridan dilingiz yorishadi. Nafaqat Qodiriy qahramonlari, uning o‘zi ham millat ravnaqiga atangan, el uchun fido bo‘lish yo‘lida aqlovar shaxs bo‘lganidan faxrlanasiz. Said Ahmad ham u yaratgan maktabning “ildizlari, ildizlaridan quvvatlanadigan an’analari, ilg‘or an’analaridan o‘sib chiqadigan yangiliklar”idan to‘la bahramand bo‘lishga imkoniyati yetajagini mahorat bilan aytasiz. Bildirilgan fikr ichida yana “nimadir” deyish usulingizga amal qilib kitob davomida ham Qodiriy uchun yana sahifalar ajratasiz. Dunyo tan olgan yozuvchilar – Gogolning O‘rta Rossiyani teran tasvirlagani, Amerika yozuvchisi Folkner asarlarida Amerika janubining timsoli sifatida Yiknopatofa o‘lkasini yaratgani, Hemenguey Ispaniyani, Afrikani, Parij ko‘chalarini sevgani, Sholoxovning Don shoiri ekani, Dostoyevskiyga Peterburg ilhom bergani va nihoyat sanoqni Abdulla Qodiriy uchun Marg‘ilon va Qo‘qon ilhombaxsh muhit bo‘lgani bilan yakunlaysiz. Demak, o‘sha “nimadir” Qodiriyning ular darajasidan qolishmaydigan adib ekaniga urg‘u berish bo‘lgan.
Kitobda Said Ahmad yaratgan “mehnat e’tiqodiga aylangan kishilar” siymosi haqda fikr yuritib, yozuvchilar ahamiyat berishi shart bo‘lgan xislatlar – voqea quruq pand-nasihatga asoslanmasligi, syujet qa’rida “oliyjanob didaktika” yotishi lozimligi, sevgining “tanlovchi tuyg‘u” ekanini kitobxon his qilishi kerakligi, har bir xalq o‘z milliy qadriyatlari bilan yuksalajagi haqda mulohaza yuritasiz: “Niyatdagi porloqlikni aks ettirish porloqligiga ko‘chirish” kerakligini uqtirasiz. Bu fikrlar o‘sha davrda nafaqat Said Ahmad, balki barcha ijodkorlar uchun juda zarur edi. Bugun ham o‘z qadrini yo‘qotgani yo‘q. Chunki bu mulohazalarda, o‘z iborangiz bilan izohlaganday, “aytmay aytish” san’atidan foydalanilgan.
Bir ifoda yo‘lingizga talabalik yillarimda mahliyo bo‘lganman. Ta’siringiz ostida yozgan maqolamni o‘qigan adabiyotshunos olim Sobir Mirvaliyev buni sezgan. Koyigan meni. Hojiakbar Hamidovning xushovoz xonandaligi, agar Faxriddin Umarovga ergashmaganida yana bir o‘ziga xos zo‘r ijrochi paydo bo‘lishi mumkinligini misol qilgan. Ba’zan bir o‘rinda, gohida butun boshli maqolangizda ko‘rinish beradigan o‘sha usulingiz shundan iboratki, bir so‘z yoki jumladan ritorika yo‘nalishida foydalanasiz. Undan allanechuk ohang yasab mazmun-mohiyatga sayqal berasiz. Masalan, “Qalb haroratini hayot harorati yaratadi. Hayot haroratini xalqning harorati belgilaydi”. “Harorat” so‘zi ikki jumlada to‘rt bor takrorlansa-da, erish tuyulmaydi kishiga. Yoki “Matonat va ezgulik” maqolangiz mohiyatiga adabiy qahramon timsolidagi “Men” barqarorlik baxsh etgan. Fikr mashinasini boshqargan: “MЕN voqealarni tarixchi kabi hikoya qiladi”, MЕNning faoliyati voqealarga kuchli emotsional talqin baxsh etadi”, “MЕN voqealarga ishonch uyg‘otadi”, MЕNning ko‘z qarashi qiziq”, “MЕN qishloq yo‘lidan bormoqda”.
Bu va bunga o‘xshash tasvir imkoniyatlaringiz ijodiy faoliyatingizda ravnaq pillapoyasidan ko‘tarildi. Tarjima asarlaringiz, nasriy nazm – mansuralaringizga ham salmoq bag‘ishladi.
“Lirikaning yuragi” – keng qamrovli adabiy tadqiqotlaringizdan biri. Kitobda zamonaviy shoirlar G‘afur G‘ulom, Hamid Olimjon, Usmon Nosir, Asqad Muxtor, E.Vohidov, A.Oripov, Omon Matjon, O.Hojiyeva, H.Xudoyberdiyeva, Rauf Parfi, Xurshid Davron singari shoirlar ijodiga murojaat qilingan bo‘lsa-da, ora-orada qadimgi yodnomalar – “Avesto”, “Injil”, “Panchatantra”, “ Dhammapada”, “Ekklesiast”, “Ketsalkoat” kitoblari, Pablo Neruda, Nozim Hikmat, Jak Prever, Bartolt Brext asarlarida qo‘llanilgan badiiy vositalar tahliliga bag‘ishlangan maqolalarni ham kiritgansiz – balandga ko‘tarilib olib pastga nazar tashlagansiz. Qiyosiy tahlil asoslaridan foydalanganingiz yaxshi samara bergan. Qadimgi adabiy manbalarimiz yaltiroqlikdan, balandparvozlikdan xoli bo‘lganini isbotlar ekansiz, oldingizga savol qo‘yasiz: “Ko‘raylik-chi, bugungi shoirlar uchun eng muhim narsa nima ekan?” Endi nomdor, zamonamiz peshqadam shoirlarining she’rlarini shunday yuksak darajali manbalar bilan qiyosan qilgan tahlillaringizning avvalo ularning o‘ziga, keyin yosh ijodkorlarga qanday ta’sir etganini tasavvur etish qiyin emas.
“Lirikaning yuragi”dagi deyarli barcha maqolalar vaqtli matbuotda e’lon qilingan. Masalan, quyidagi fikringizni olaylik: “Andrey Voznisenskiy “Faqat hissiyot go‘zal” degan g‘oyani o‘rtaga tashladi. Men uning bu so‘zlarini tahrir qilib, “Faqat mehr go‘zal, faqat muhabbat go‘zal” deyishni istardim”. Iste’dodli shoir Muhammad Yusuf sizni nihoyatda hurmat qilardi. Siz haqingizda to‘lib-toshib gapirganiga ko‘p bora guvoh bo‘lganman. Endi-endi o‘ylasam, o‘shanda Muhammad aka shu mulohazangizdan ta’sirlanib “Mehr qolur, muhabbat qolur” degan go‘zal she’rini yozgandir, o‘zining sodda va samimiy she’riyati anhorida yana bir to‘lqin hosil qilgandir, ehtimol. Demoqchimanki, kitoblaringizdagi adabiy mulohazalaringiz juda ko‘p yosh ijodkorlarning ilk she’rlari, kitoblarini adabiy muhokamalarga tavsiya etib, matbuotda yoritilishiga ko‘maklashish – ularga amaliy yordam berishlaringizday ahamiyatli va unutilmasdir. Chunki mushohadalaringiz badiiy tafakkur, mehru muhabbat, shu bilan birga ajoyib andisha va yuksak did mevasidir. Chunonchi: “Shoir olam ichida emas, olamlar ichida yashaydi va olamlar hosil qiladi”, “Xarakter o‘z qimmat va mohiyatini faoliyatda ochadi”, “Bu odamning nimadan, nega “temir” bo‘lib qolganligi ma’lum emas”, “Ko‘chamizda beton qoradigan tashkilot bor. Shu minora tepasiga “Eng muhimi, bolalar, qalban qarimaslikdir” deb yozilgan. Har safar unga ko‘zim tushsa, quvvai jismimda qiyinchiliklarni yengib o‘tishga tabiat tomonidan berilgan kuch qanday bo‘lmasin ortganday bo‘lib tuyuladi”. “Muhabbat – uyqudan uyg‘otib yuborgan she’riyatning go‘zal sadolari” (Zulfiya she’riyatiga nisbatan), “Ma’lum bir qonuniyatlar qo‘lni bog‘lamagandan so‘ng istagancha suxandonlik qilish mumkin deb qarovchilar yo‘q emas” (sarbast, erkin she’r janrlarida ijod qiluvchilarga nisbatan), “Shoir xuddi og‘zida qovun bilan tamshanib so‘zlayotgandek…”, “Soddalik talantga ergashib yuradi”…
Usmon Nosirga bag‘ishlangan “Lirikaning yuragi” maqolangizda Abdulla Alaviyning bir she’rini to‘liq keltirasiz. Unda shunday quyma satrlar bor: “Bu kechaning yumshoq ipak kulgisi”, “Qo‘shiq aytgan sharsharakni o‘paman”…
Mazkur maqolada uning zamondoshidan misol keltirish orqali bir haqiqatni asoslaysiz: Usmon Nosir, ba’zilar aytganday “osmondan” tushgan shoir emas, mavjud adabiy muhitda shakllangan, u ham kimlardandir va nimalardandir ta’sirlangan, ilhomlangan. Umid va umidsizlik orasida umr kechirgan. Yo‘qsa dermidingiz: “She’r qidirayotgan odamda bo‘ladigan hamma ziddiyatlar unga ham xos edi”. Faqat “she’ri mehriga berkingan”. Bu shoir tarjimalari muhokamasida ham ko‘rinadi. Pushkin, Lermontovdan qilgan tarjimalarining baland saviyada ekanligini ta’kidlarkansiz, ba’zi kamchiliklarini ham asoslab berasiz. Tarjimalarni asl matn bilan so‘zma-so‘z, mantiqma-mantiq solishtirib tahlil qilasizki, toki bunday kamchiliklar boshqa tarjimonlarda uchramasin.
Usmon Nosirning adabiyotdagi o‘rni, uning tuyg‘u shakllanishi borasidagi yutuqlari iqtidori ustida chekkan zahmatlari bilan bog‘liq ekanligini uqtirib, ilmiy mushohada va badiiy talqin mushtarakligida fikringizni “Nil va Rim” misolida shunday izohlaysiz: “Men bu qadar obrazlari og‘ir zarbli she’rni kam o‘qiganman, bunday she’rlar katta shoirlarda ham sanoqli bo‘ladi”, Usmon Nosir “kuyib tushgan har qanotdan bir jon topadi”, “o‘lik ko‘zlar oynasida yillar, odamlar qichqiradi, ularning bosgan qadamlari eshitiladi. Nil bu – qullar to‘kkan yosh, yeru osmon qullar faryodidan larzada, qul uchun erk qulf, xayol qulf, xudo qulf, uning kosasida suv, xaltasida non, rangida qon, ko‘zida ko‘z, belida bel yo‘q. She’r shu istibdod tagiga o‘t qo‘yib, mag‘rur fir’avnlar haykali qarshisida buyuk ozodlik obidasini qurgan, spartaklar avlodi, gomerlar shogirdi bo‘lgan nasl nomidan qonxo‘rlik, xorlikka la’nat o‘qiydi”.
Darhaqiqat, shunday asarlar bo‘ladiki, kitobxonini o‘zi topadi. Bizni qaysidir adabiy manba o‘ziga chorlamadimi, demak, ikki tomonning qaysi biridadir kemtiklik bor. Siz doimo adabiy asarlarni shu holatda ko‘rmaslik tashvishini qilgansiz: “Xalqimizning forobiylari, xorazmiylari, beruniylari, sinolari, navoiylari, huvaydoyu mashrablari bor edi. Lekin ular yaratgan hayotbaxsh kitoblar asrlarning tokchalarida qimirlamay yotar edi”.
Endi ahvol o‘zgardi. Siz singari ziyolilarning orzusi ushaldi: tokchadagi kitoblar polapon qushlarday qanot chiqara boshladi.
Adabiyotshunos tanlagan tahlil vositasi adabiy muhit, jarayonga xos bo‘lsagina, ta’siri sezilsagina, ahamiyat kasb etadi. “O‘rtoq shoir” ilmiy risolangiz ana shu jihatdan o‘z vaqtida ko‘pchilikda juda katta taassurot qoldirgan. Chunki tahlil ortida publitsistik she’rda badiiy salmoqni saqlagan, tarixni poetik jonlantirgan, hayotni falsafiy nazarda ko‘ra olgan Shayxzoda turibdi. Buning ustiga, ijodiy mahorat poydevorini Shayxzoda salohiyati orqali “hayotdan, yillardan, tajribalardan, insoniyatning ulug‘laridan orttirilgan saboqlar va ulardan tug‘ilgan o‘zlik” deb bilasiz. Shoir qo‘llagan badiiy vositalar – o‘xshatish, tashbeh va metaforalardan avvalo o‘zingiz zavqlanasiz. Chunonchi: “Miyaning suratxonaga o‘xshatilishi Shayxzodaning eng go‘zal va ayni choqda ilmiy izlanishlaridan biridir:
Fikr kiyar xayol libosin,
O‘xshar suratxonaga miya”.
Darhaqiqat, shoir ba’zi satrlari bilan tasavvuringizni elakka o‘xshatib qo‘yadi. Biroz chalg‘iysiz. Mohiyatni anglaganingizdan keyin gap elak ichidagida emas, ostidagi tozalangan unda ekanligi ayon bo‘ladi. Masalan, “Safar va yo‘l va kema” misrasini o‘qib, nega “va” bog‘lovchisini ikki marta qo‘llagan, deb o‘ylaysiz. Aslida birinchi bog‘lovchi quruqlikdagi jarayonga, ikkinchisi suv olamiga tegishli. Shoirning o‘ziga xos ifoda usuliga o‘zingizni moslagach, bog‘lovchilarning hech birini olib tashlash mumkin emasligini bilasiz.
Shayxzodaning “Jaloliddin Manguberdi”, “Mirzo Ulug‘bek” dramalari ham adib dunyoqarashini obdon o‘rgangan holda tahlilga tortilgan. Ikki dramada bir mantiqiy bog‘liqlik bor. “Jaloliddin Manguberdi”da o‘g‘il otaning o‘sal dunyoqarashi tufayli yovni tamomila yengolmaganiga ishora qilinadi: “Tarixiy ma’lumotlar shoirning adabiy muddaosi uchun kalit va kalitchalardir”. Shayxzodaning “Mirzo Ulug‘bek” dramasida ham shu “kalit va kalitchalar”dan foydalanganini kuzatarkansiz, asarda keltirilgan Mavlono Tarxoniyning baytiga murojaat etasiz:
Tushgani band ichra bo‘ldim ul pari devonasi,
Ko‘k saro – fonusdur, ul shamu, men parvonasi.
Bu satrlardan ta’sirlangan Ulug‘bekning baytdan o‘z taqdiriga moslab xulosa chiqargani, “Fojiali bir nasiba borga o‘xshaydi”, deb o‘kingani va bu ichki holatni Shayxzoda chuqur his qilganiga ahamiyat qaratasiz. Bu bilan ikki dramani bog‘laydigan bir g‘oya – ota va o‘g‘ildagi taqdir almashinuviga diqqat qilasiz: birida ota – Xorazmshoh, ikkinchisida o‘g‘il – Abdulatif g‘addor zamon o‘yinchog‘iga aylanadi.
Umuman, “O‘rtoq shoir” risolangizda Maqsud Shayxzoda she’rlaridagi timsollar shakllanib, orolanib tarixiy asarlariga badiiy-g‘oyaviy barkamollik bag‘ishlagani har tomonlama asoslab berilgan.
Gapni “Dil erkinligi” kitobingizdan boshlagandik. Undagi “Sham va bo‘ron” topilma iborangizning bir ramziy ma’nosiga to‘xtalgan edik. Endi shamga boshqa bir mazmun ham berib ko‘raylik. Kitob erkinlik shabadalari esa boshlagan kunlarda nashrdan chiqqan. “Dil erkinligi” azaliy orzularimizday, ota-bobolarning otashin nafasiday taassurot uyg‘otadi. Bu nafas “xona”miz – ona yurtimizga toza havoday jonbaxsh ekanligiga ishora qilib, mazkur adabiy to‘plamga tarixiy hikoyalar, ulug‘ bobolarimizning orzu-armonlarini ifodalovchi mansuralar va badialaringizni kiritgansiz. Dili hamisha erkin holda yashab o‘tgan Mashrab haqda yozish tasodifiy emasdek tuyuldi. Kitobning “Ozod nafas” bobidagi “Gala” hikoyangizni o‘qib, kitobxon sizni tamomila unutadi. Ko‘z o‘ngiga Mashrab keladi: “Karomatingdan o‘rgilayin-o… daraxt necha yil o‘sib o‘tni o‘z tanasida yig‘ib borgan. Olovga aylanmoq uchun hozirlik ko‘rgan… har qayda tiriklik bor, u doim uch alangaga aylanadi. Avvalgisi ko‘k alanga. Bu sening shavkat va qudratga yetishgan chog‘laring. Keyingisi sariq alanga. Bu sening munkayib shavkat va qudratdan ajralgan payting. Uchinchisi, bo‘z alanga. Bu shamol xokingni ko‘kka va yerga sovurishidir?!”
Istiqlol yillarida ham ijodingiz gurkirasa gurkiradiki, aslo susaygani yo‘q. “Hayo – xaloskor”, “Mangu latofat” nomli to‘plamlaringizni adabiy jamoatchilik, so‘z shaydolari iliq kutib olishdi. Shu to‘plamlarda zukko munaqqid, donishmand adib, so‘z sehrini sezuvchi mohir tarjimon ko‘z oldimizda yaqqol namoyon bo‘ladi. Aytish mumkinki, ushbu to‘plamlar bilan adabiyot olamida badia janrining mavqei ancha ko‘tarildi.
Kitoblaringizni sinchiklab o‘qigan kitobxon hikmatga do‘ngan jumlalaringizdan zavqqa to‘ladi. Hayot, hayotdan olib yozilgan asarlar ummonidan nozik didingiz topib chiqqan nodir mulohazalaringiz ko‘p. Bularning egasi bo‘lish uchun boshqa qator kitoblaringizni o‘qib, uqmoq joizdir.
Ilhom Ahror 1960 yili tug‘ilgan. Toshkent davlat madaniyat institutini (hozirgi O‘zDSMI) tamomlagan. Filologiya fanlari nomzodi. “Tadorik”, “Gulshan chiroylar”, “Uyquga kunikkan tog‘lar” kabi she’riy, bolalarga bog‘ishlangan “Bozorga yuzlangan bola” hikoyalar to‘plamlari, “Yetti iqlim dostoni” nomli adabiy-tanqidiy maqolalar kitobi nashr etilgan.
