Тунд ва беқарорлиги туфайли у оила қурмади, ошна-оғайни орттирмади. Ҳатто унга бирон мамлакатнинг ҳақиқий фуқароси бўлиш ҳам насиб этмади. Адиб туғилиб ўсган, уни ёзувчи сифатида шакллантирган Австрия-Венгрия империяси ҳам кўз ўнгида парчаланиб кетди. Шу боис Кафкани на Австрия, на Германия, на Чехия адабиётига мансуб ёзувчи деб айтиш мумкин. У қисқа ҳаётининг аксар қисмини Прагада яшаб ўтказди. Бу кўҳна ва азим шаҳар адибга ўз бағридан жой берган бўлса-да, мустаҳкам мудофаа кўрғонидек уни ҳимоя қилолмади.

МУҲАММАДЖОН ХОЛБЕКОВ
ХХ АСР МОДЕРН АДАБИЁТИ МАНЗАРАЛАРИ

ФРАНЦ КАФКА

Франц Кафка (Franz Kafka, 1883-1924)нинг ҳаёти қийин кечди. Тунд ва беқарорлиги туфайли у оила қурмади, ошна-оғайни орттирмади. Ҳатто унга бирон мамлакатнинг ҳақиқий фуқароси бўлиш ҳам насиб этмади. Адиб туғилиб ўсган, уни ёзувчи сифатида шакллантирган Австрия-Венгрия империяси ҳам кўз ўнгида парчаланиб кетди. Шу боис Кафкани на Австрия, на Германия, на Чехия адабиётига мансуб ёзувчи деб айтиш мумкин. У қисқа ҳаётининг аксар қисмини Прагада яшаб ўтказди. Бу кўҳна ва азим шаҳар адибга ўз бағридан жой берган бўлса-да, мустаҳкам мудофаа кўрғонидек уни ҳимоя қилолмади. Сабаби, миллати яҳудий бўлган Кафка ирқий, миллий ва диний мансубликка қараб ажратилган маҳаллада яшашга мажбур эди. Унинг Чехия санъати, чех халқи маданияти билан ҳеч қандай алоқаси йўқ эди. Энг ажабланарлиси, немис тилида фикр юритган, қолаверса, ўз асарларини шу тилда ёзган Кафканинг немис маданияти билан ҳам ҳеч қандай алоқаси йўқ эди. Шундай бўлса-да, у буюк ёзувчи сифатида Австрия, Чехия, Германия адабиётига ҳам, қолаверса, Европа ва жаҳон адабиётига ҳам мансуб ижодкор бўлиб қолди. Тўғри, бу шарафга адиб вафотидан сўнг мушарраф бўлди. Ҳаёт пайтида Кафка ҳеч кимга, ҳеч бир адабиётга деярлик кераги йўқ ёзувчи эди. Кундалик ҳаётдаги тартибсизликдан, келишмовчиликлардан, оғир хасталикдан, айни дамда маънавий қаноатланмаганлик ҳамда руҳий изтироблардан қаттиқ азоб чеккан Кафка жуда эрта оламдан ўтди. У бор йўғи 41 йил умр кўрди холос.

XX асрнинг биринчи яримида Кафкани китобхон аҳли ҳали билмасди. Унинг ижоди ҳақида илк даъфа Герман Гессе, Стефан Цвейг, Алфред Дёблин сингари машҳур адиблар гоҳ маъқуллаб, гоҳ таҳсинлар айтиб мақолалар ёзишган бўлсалар-да, аммо ўзининг ғайриоддийлиги, замон руҳига, давр талабига мос келмаслиги сабаб Кафка асарлари кенг китобхон оммасига етиб бормади. Устига устак, Кафка ўз қўлёзмаларини қизғаниб ноширларга кўрсатмаган, турли баҳоналар билан уларни яширган, нашр қилишни хоҳламаган эди. Нашр қилганлари ҳам айрим парчалардан иборат бўлиб, яхлит асарни ташкил этмасди. Ўз ўрнида, бу нашрлар Кафка ёзганларини тушунишни янада мурраккаблаштирган. Унинг ижодини изчил йўриқда ўрганиш, чуқур тадқиқ қилиш иккинчи жаҳон урушидан кейин бошланди.

Дарҳақиқат, Кафка турфа тусдаги жумбоқларга бой адабий меросни қолдириб кетди. Тадқиқотчиларнинг ёзувчини у ёки бу адабий йўналиш доирасига тиқиштиришлари, уни фақат экспрессионизм, сюрреализм ёки абсурд намояндалари қаторига қўшиб қўйишлари ижобий натижага олиб келмади. Фалсафа, теология, психология, социология, формализм ғоялари билан суғорилган эстетика нуқтаи назаридан ёндошиш, Кафка ижодининг у ёки бу жиҳатларини ёритишга имкон берса-да, ёзувчи индивидуаллигининг муҳим қирраларини четда қолдириб кетар эди. Бир бутун яхлит ҳолдаги моҳият, тугал маъно касб этувчи таърифларга, туш таъбирлари ва алаҳсираш, уйқудаги кўринишлар мантиқий тушуниб етишга осонгина тутқич бермасди. Бунинг сабаби балки Кафка яшаган юз йилликнинг мазмун ва мантиғи ўзининг асослилигини, ҳаётга яқинлигини, турли синовларга бардошлилигини намоён қила ололмаганидадир.

Кафка борлиқнинг, жўш уриб турган ҳаётнинг ўткир тиконли йўлакларидан борди, айни пайтда шафқатсиз ҳаётнинг охирги саволлари ечимини кутиб ётган сарҳадларида умр кечирди. Тинч-хотиржам яшаётган, фаровон ҳаёт кечираётган, бироқ тор тасаввурга эга, руҳан қўрқоқ одамларнинг ақли етмайдиган билимлардан кўзи қамашган Кафка ўзини панага олиб яшади, қалби эшигини маҳкам ёпиб, худди ипак қуртидек ўз қобиғига ўралашиб умргузаронлик қилди. Нима бўлганда ҳам, Кафка кўришга муяссар бўлган нурафшон ёғду унинг ижодида ўз изини қолдирди.

Шунга қарамай, адиб асарларида фақат ва фақат инсоннинг дунёдан узоқлашиб кетаётгани, ҳаётга бегона бўлиб бораётганини кўриш адолатдан бўлмасди. Кафка асарларида умид учқунларини ҳам кўп бор учратамиз. Унинг қаҳрамонлари чарақлаб турган қуёш нурларидан баҳра олади, бўронда жунжикади, шабада ва шамолдан тўйиб-тўйиб нафас олади. Шу боис адибни бутқул ноумид яшаган деб бўлмайди. Дунё лаззатлари уни ва у яратган қаҳрамонларни четлаб ўтмади: улар ҳам севдилар, ҳам севилдилар. Бироқ улар қалбидаги саросима, юрагидаги ғулғула бахтли яшашларига тўсқинлик қилди.

Аслида, ўз ҳаётининг маъносини ва туб моҳиятини Кафка ижодда кўрди, ижодни эса экзистенциализм руҳидаги ҳақиқатга яқинлашиш деб билди. Унинг фикрича, бу ҳақиқатни ҳар бир одам, ном-нишонсиз ўлиб кетмаслиги учун, қийналиб, азоб чекиб, худди бола туғаётган онадек ўз қалбида сезиши керак, чунки “ҳақиқат – бу ҳаётнинг ўзгинаси”. Бошқача қилиб айтганда, Кафка дунёқарашини фалсафа, тарих, маданият нуқтаи назаридан, энг муҳими, бадиий тафаккур нуқтаи назаридан тушунишда ҳаёт олдида даҳшатга тушиш, инсон қисматининг адоғи йўқлигига йўймаслик лозим.

Кафка ижоди у ҳақдаги турли-туман уйдирмалар, нотўғри талқинлар, баъзида қарама-қарши фикрлардан анча юқори ва теранроқ. Таъбир жоиз бўлса, у ирреал дунёни реал тарзда тасвирлаган мусаввир ҳисобланади. Бу баландпарвоз гаплар таъна-маломат тошидек бошга тегиши, ҳақоратдек кўлоққа етиб боришга зарурат йўқ асло. Чунки санъатдаги мантиқсиз нарсаларнинг ранг-баранглиги, қолверса инсон ўз ақли билан англаб етолмайдиган ҳодисаларнинг хилма-хиллиги қачонлардир ўз аксини топиши зарур. Ахир бу каби нарсалар XX асрда, борингки XXI асрда ҳам тўлиб тошиб ётибди. Синчков нигоҳ билан атрофни кузатгудек бўлсак, уларни албатта биз ҳам кўрамиз. Эҳтимол, гап XX аср модернизм абадиёти яловбардорлари деб эътироф қилинган Марсел Пруст ва Жеймс Жойс билан бир қаторга қўйилган Кафка учун бир маъноли таъриф, ёндашув ва қараш ҳали кашф этилмаганидадир. Бунга зарурат бормикан, дегувчи савол туғилади. Ким билсин. Барибир бу таъриф Кафка шахсиятининг туб моҳиятини, негизини, ижодининг пойдеворидаги ҳал қилиб бўлмас зиддиятларни қамраб ололмайди ва очиб беролмайди.

Франц Кафка атторлик моллари савдогари Герман Кафка оиласидаги тўнғич фарзанд эди. Герман Кафка туғма қобилияти, тиришқоқлиги туфайли энг қуйи табақадан бой ва бадавлат яҳудийлар қаторига қўшилган. Прагага кўчиб бориб ўрнашиб олгач, у спиртли ичимликлар тайёрловчи завод эгасининг қизига уйланади ва ўртамиёна буржуа табақаларига мансуб савдогарлар орасида обрў топади. У қаерда бўлмасин, чех тилида гаплашишни афзал кўрган, ва шу тариқа ўзини маданиятли ва ўқимишли кўрсатишга ҳаракат қилган. Аммо узоқни кўзлаб, ўз фарзандларини немис тилида ўқитиш ва тарбиялашга бор имкониятини сарфлайди.

Кафка ҳам болалигидан чех тилида бемалол сўзлаган ва ўқиган. Бироқ бошланғич мактаб (Deutsche Knabenschule) да, гимназияда ва университетда мукаммал ўрганган немис тилида фикрлаган ва ижод қилган. У шунингдек, француз тилини ҳам яхши билган, “куч ва ақл борасида тенглашишга журъат этолмайдиган, қон-томири бир оғайнилари” деб баҳо берган Гюстав Флобер, Франц Грильпарцер, Федор Достоевский ва Генрих фон Клейстларни доим эъзозлаган. Миллати яҳудий бўлган Франц Кафка идиш тилини билмасди. Шарқий Европада яшовчи яҳудийлар маданиятига бўлган қизиқиш унда йигирма ёшида уйғонди: яҳудий динининг муқаддас китоби Тавротни ўрганди, иврит тилини эса умрининг охирида эгаллади.

Кафканинг икки укаси ва уч синглиси бўлган. Укалари икки ёшга етар-етмас оламдан ўтдилар. Сингиллари Элли, Валли ва Оттла Польшадаги фашистларнинг концентрацион лагерларида ўлиб кетишди.
Прагадаги Карлова университетини тамомлагач, Франц юридик фанлар доктори илмий унвонига сазовор бўлди. У узоқ йиллар суғурта идорасида инспектор лавозимида ишлади. 1922 йил касаллиги туфайли нафақага чиқди. Аслида, иш ёзувчи учун иккинчи даражали ва малол келадиган машғулот эди. Мактуб ва кундаликларида у ўз бошлиғи, хизматдошлари ва мижозлардан тийиб бўлмас даражада нафратланишини ошкор ёзади. Унинг учун биринчи ўринда адабиёт ва ижод турган, иш бўлса унинг “ҳаётини мазмунга тўлдирар, кун кечиришини таъминлар эди”.

Жисмонан баққуват, тиниб-тинчимас, доимо қандайдир лойиҳаларни амалга ошириб юрган отаси Герман Кафка уйидагиларига золимларча муносабатда бўларди. Ҳақиқий зумлкор, ҳеч кимни ва ҳеч нарсани менсимайдиган одам фарзандларининг қизиқишларини назарига ҳам илмади, уларни ўз измига бўйсундириб, иродасини буккан эди. Айниқса, таъсирчан ва касалманд Франц отасининг ўзбошимчалиги ва зўравонлигидан энг кўп азият чекди. Бу ҳақда адибнинг “Отамга хат” (Briefe an seinen Vater, 1919) китобидан ҳам ўқиб олиш мумкин. Оилада орттирган руҳий хасталик, невроз ҳолат кейинчалик адиб ижодининг асосий мазмунига айланади.

1906 йил университетни тугатиб ҳуқуқшунос касбини эгаллагач, Кафка, бир йиллик малака оширишдан сўнг суғурта идорасига ишга жойлашади. Ўз вазифасини ҳалол бажаргани, ишни адолатли олиб боргани учун касбдошлари уни ҳурмат қилишар, кенг билимга эга бўлгани учун эса қадрлашар эди. У ҳам қўлидан келгунича атрофидагиларга бажонидил ёрдам беришга ҳаракат қиларди. Гимназия ва университетда ўқиб юрган пайтлари у Прагада яшовчи немисзабон зиёлилар доирасида аралашиб юрди, адабиёт аҳлидан танишлар орттирди. Кейинчалик бу дўстлик риштарали Макс Брод (Max Brod, 1884-1968), Оскар Баум (Oskar Baum, 1883-1941), Феликс Вельч (Felix Weltsch, 1884-1964), Франц Верфел (Franz Werfel, 1890-1945) лардан иборат “Прага гуруҳи” деб номланган адабий клубнинг ташкил этилишига сабаб бўлди. У дўстлари билан бирга саёҳатларга кўп борар, лекин кўпинча бир ўзи айланишни, ўз хаёллари оғушида сайр қилишни хуш кўрарди. У Германия, Швейцария, Франция, Италия, Австрия-Венгриянинг кўп шаҳарларига сафар қилди. Шу тариқа Кафка ҳаёти кўп жиҳатдан узлатда яшовчи одамнинг эмас, балки XX аср бошида яшаган ёш зиёлининг оддий ҳаётидан ҳеч ҳам фарқ қилмасди. Ёшлик пайтларида у, тенгдошлари каби, Фридрих Ницше фалсафаси, Рудольф Штайнер антропософияси (инсонни илоҳийлаштириш), Чарльз Дарвин назарияси билан қизиқди, социализм ғояларини тарғиб қилувчи гуруҳлар йиғинларига қатнади. Энг муҳими, ўша йиллари кўп ўқиди, жумладан рус адиблари Лев Толстой, Федор Достоевский, Николай Гогол асарларини севиб мутолаа қилди.

Аста-секин бошқа Кафка, яъни бегоналар нигоҳидан сир тутилган сермазмун ички ҳаёт кечираётган Кафка шаклланди ва ўзининг катта истеъдод эгаси эканлигини кўрсата бошлади. Қоғоз қоралашни у ҳали гимназияда бошлаган эди ва хизматдан бўш вақтини адабиётга бағишлади. Бир қарашда, 1908 йилдан бошлаб уни ҳаёти бир маромда ва бир тахлитда кечди десак тўғри бўлади: соат иккигача идорада хизмат қилиш, тушликдан кейин қисқа муддатли дам олиш, сайр қилиш, енгил овқатланиш, сўнгра ёзув столи ёнида диққат-эътиборни бир жойга жамлаб, бутун куч-қувватни ижодга бағишлаб тун оққунча ишлаш. Ҳаётнинг бу алпозда кечиши унинг нимжон саломатлигига таъсир кўрсатмасдан қолмади, сурункасига ишлаш, узоқ вақт давом этувчи уйқусизлик, асабларнинг таранглашишига олиб келди. Аммо бошқача яшашни Кафка билмасди ва хоҳламасди ҳам. Ижод қилиш унинг учун зарурий эҳтиёжга, бир вақтнинг ўзида азоб-уқубат ва ҳузур-ҳаловатга айланган эди. У ўзида борган сари кучайиб бораётган ваҳима, ҳаёт олдидаги қўрқув, ёлғизлик ҳисси, руҳий беҳаловатлик, турмушнинг тайини йўқлигидан ғазабланишини асарларида ифодалашга тутинади. Ўз ҳолатини қоғозга аниқ ва тўлиқ тушириш имкони йўқлигидан қийналиб, керакли сўзларни зўрға топиб ёзарди. Жумлалар эса ҳеч бир муболағасиз уни ҳолдан тойдирарди. У сўзларнинг “ботиний маъноси”ни кўра олар, сўзлар бир-бирига жўр бўлиб янграшини эшитар, яратган асарларидан нафақат ҳаёти ўз поёнига етаётганини англар, балки ижодининг бошида ёзганларидан ҳам воз кечишга тайёр эди. Ҳаёт билан сарҳисоб қилиш вақти келганини сезганида, Кафка барча асарларидан воз кечди ва уларни йўқ қилиб юборишни васият қилди.

Қизиғи шундаки, энг кучли руҳий зарбани унга немис тили етказди. Кафка хаёлида “расмий баёнотга ўхшаб кетувчи немис тили” янграр, ижод жараёнида бу тилнинг амрифармон жаранги эшитилиб турарди. Бу тилдан у истаганча фойдаланиши мумкин эди. Нафсиламбр, немис тилини у она сути билан ўзлаштиргани йўқ, балки мактабда, катта машаққатлар эвазига ўрганганди. Немис тилига нисбатан ҳаддан ортиқ жиддий муносабатда бўлган Кафка замондошлари, авангард ёзувчиларга ўхшаб, тил билан ҳар хил тажрибалар ўтказмасди. Тилнинг ассоциатив имкониятларини муносиб баҳолаб, унга ишонарди. Айнан тил унинг паноҳгоҳи, адабиёт эса – бирдан бир қисмати, ягона ҳаваси ва ҳаётдаги мақсади эди. Адабиёт деб у бор-будудидан – соғлиги, муҳаббати, оилавий бахтидан воз кечди.

Кафка уч марта никоҳ ила уйланишга жазм қилади: икки марта Фелиция Бауэр (Felicia Bauer) ва бир марта Юлия Вохрицек (Julia Vohrytsek) билан. Бироқ никоҳ шартномасини расмийлаштиришга келганда ўзида журъат тополмайди. Сабаби, оилавий ҳаётнинг икир-чикирлари уни ижоддан чалғитади, бемалол ишлашига монелик қилади, деб ўйлайди. Рўзғор, хотин, бола-чақа – булар, сўзсиз, орзу бўлган бўлса-да, лекин адиб тасаввурида бу етишиб бўлмас мақсад бўлиб туюларди. Сабаби, ўта сезгирлик, ҳиссиётга берилувчанлик, нозик таъблик хислатлар соҳиби бўлмиш Кафка дунёнинг ўзгалар акли етмайдиган ҳодисаларини чуқур ҳис этаркан, ҳаётининг бугуни ва келажагига нисбатан ўзида қўрқув ҳиссини сезарди.

1920 йил оғир руҳий хасталикка чалинган Кафка чехиялик журналист ва таржимон Милена Есенская (Milena Jesenský) билан танишади. Улар ўртасида муҳаббатга ўхшаш яқинлик юзага келади. Бири-бирига йўллаган ишқий мактуб (1952 йилда нашр қилинган)лари гўё эпистоляр романдек ўқилади, уларда оддий одамлар муносабатидан кўра ўта ҳаяжонга, ҳис-туйғуларга, драматик кечинмаларга, олижаноблик ва бадиий умумлашмаларга берилувчанлик бирмунса устин эди. Бироқ бу ишқий муносабатнинг ҳам умри қисқа экан, никоҳгача етиб бормади.

Маълумки, Кафка умрининг сўнги онларида яқин дўсти Макс Бродга нашр этилмаган барча асарларини, қўлёзмаларини, ҳаттоки нашрдан чиққан китобларини ҳам йўқ қилиб ташлашни васият қилади. Бунинг сабабини Кафка чехиялик мусиқачи, ва адабиёт ихлосманди Густав Яноух (Gustav Janouch, 1903-1968) билан суҳбатида қуйидагича изоҳлади: “Ёрдам бераолмаганингда, жим турганинг маъқул. Бемор аҳволини умидсиз ташхис билан оғирлаштиришга ҳеч кимнинг ҳақи йўқ”61.

Лекин Макс Брод Кафканинг охирги истагини бажаришга ботина олмади ва у ёзган барча асарларини китобхонлар ҳукмига ҳавола қилди. Ана шундай бахтли (ёки бахтсиз) тасодиф туфайли эндиликда китобхон Кафка қаламига мансуб барча асарларни ўқишга муяссар бўлмоқда. Борди-ю, Брод ёзувчи васиятини бажарганида, замондошлари ва келажак авлод уни кечирмаган бўларди, албатта. Кафка асарларини ўқиб, биз ҳам Бродга ўз миннатдорчилигимизни билдиришга шошиламиз. Бироқ Кафка ёзган романларни варақларканмиз, “… муаллиф райига қарши ўқиётганимизни, ўлими олдидан ёзганларини йўқ қилиб ташлаш истагига ижодининг моҳияти билан чамбарчас боғлиқ бўлган маъноларнинг яширинган бўлиши мумкинлигини ёдда тутишимиз лозим” (Г.Адамович).

Ушбу моҳият нимада? Бизнингча энг аввало, ҳаёт билан ижоднинг ўзаро муштараклигида. Кафка ҳаёти секин-аста ижодига айланиб борди, унга худди ҳаётбахш сув томчисидек сингиб кетди. Ёзувчи кундалигидаги ёзувлар ҳаётдаги у ёки бу оддий воқеани қайд қилишдан кўра бадиий прозага айланиб боради. Ёзувчилик унинг учун “ибодат қилиш” билан тенг эди. Ўз ижоди орқали Кафка “ички ҳаётни фақат бошдан кечириш мумкин, уни тасвирлаш ёки мухтасар баён қилиб бериш мумкин эмас”лигини яхши била туриб, “дунёни покизаликка, ҳақиқатликка ва метиндек мустаҳкамликка кўтармоқчи эди”. Унинг азоб-уқубатлари “осмон ва ер, абадий ва ўткинчи, Парвардигорнинг мутлақ мукаммаллиги (бегуноҳлиги) ва у яратган Одамзоднинг мукаммал эмаслиги (гуноҳга ботганлиги) ўртасидаги муросасиз зиддиятлардан хуруж тортади. Униси ҳам, буниси ҳам – бир-бирига уланмаган томирлар, бир-бири билан алоқаси йўқ тушунчалар, бири бирига қовушмайдиган ва бир-бирини мувозанатда тута олмовчи ҳолатлардир. Ерда қурт-қумурсқага ўхшаб судралиб юрган одамоларнинг ҳам, осмону фалакда парвоз қилувчи фаришталарнинг ҳам интилиш ва орзу-умидларини жиловлаб турадиган улкан куч мавжуд. Кафка эса “ҳақиқатга бармоқ учи билангина тегиниб кўриш”дан қаноат ҳосил қилишни асло хоҳламас эди. У бутун ҳақиқатни, аччиқ бўлсаям, ғам-ҳасратга тўла бўлсаям, бахт-саодатга етакламасаям, охирги қатрасигача билишни хоҳларди. “Тузоқлар қўйилган заминга қўзга қарамай қадам босишдан хавфсираган” Кафка, икки оламни ажратиб турувчи чегарада муаллақ ҳолда тўхтаб қолгандек кўринади. Бир қўли билан тақдирига битилган умидсизлик, азоб-уқубат ҳамласини қайтариб турса, иккинчи қўли билан ҳаётида рўй берган барча ғам ва ҳасратга тўла воқеалар баёнини ёзиб борарди. У, ён-атрофидаги одамларни кўрганидан, бошидан ўтказганларидан кўра кўпроқ ўзи кўрган ва тушунган “объектив воқелик”ни тасвирлашга интиларди. Объектив воқеликка эса у ўзгача муносабатга бўлган, ниҳоятда синчковлик билан унда кечаётган жараёнларни кузатган, миридан сиригача ўрганган.

Кафка ижоди индивидуаллигининг муҳим белгиси – тугалланмаганлик, узуқ-юлуқликка чексиз мойиллик бўлиб, дунёни ҳис этиши билан чамбарчас боғлангандир. У ўзининг йирик эпик асарларидан бирортасини ҳам охиригача етказмаган. Бошида романдек ўйланган “Қишлокда тўй тайёргарлиги” (Hochzeitsvorbereitungen auf dem Lande, 1907), “Америка” (“Бедарак йўқолган”) (Amerika (Der Verschollene), 1916), “Жараён” (Der Prozeß, 1918), “Қаср” (Das Schloß, 1922) каби асарлар тугалланган шаклда мужассам эмас. Улар муаллиф вафотидан сўнг дунё юзини кўрди. “Жараён” 1925 йилда, “Қаср” 1926 йилда, “Америка” 1927 йилда Макс Брод томонидан нашр қилинди. Эҳтимол, бу ерда муаммо Кафканинг ижодга бўлган муносабатида, “эпик кўлам” йўқлигида эмас, балки тугал сюжетни, табиатан ҳал этиб бўлмайдиган конфликтнинг ечимини қатъиян рад этувчи поэтикасидадир.

Кафканинг илк “Мушоҳада” (Betrachtung, 1913) деб номланган ҳикоялар тўпламида, муаллиф вафотидан кейин нашр этилган “Бир кураш тасвири” (Beschreibung eines Kampfes, 1936) номли китобига кирган ҳикоя ва лавҳаларда у яратган образлар замиридаги туб моҳият намоён бўлади: инсон онгининг зулматли қаъридан кўтарилаётган ёвуз куч ҳар сафар аччиқ истеҳзога, дунёга танқидий қарайдиган ақл-идрокка дуч келади. Ёзувчининг илк асарларини шартли равишда ҳикоя ёҳуд новелла деб аташ мумкин; аслида, улар пала-партиш лавҳалар, манзаралар, фикр-мулоҳазали мушоҳадалар, шахсий ҳаётдан олинган қайдлар, бир сўз билан айтганда, “кичик проза” қолипидаги асарлардир. “Қишлокда тўй тайёргарлиги”даги Рабан сингари виждон азобидан қийналган, ўз кучига ишонмаган, ғамгин кайфиятдаги чеҳраси маъюс персонажлар дунёдан узоклашганини, унга мослаша олмасликларини чуқур ҳис этадилар ва асраб қолиниши зарур бўлган нарсаларнинг парчаланиб кетишдан сақлаб қолишга ҳаракат қилишади.

Масалан, интеллектуал роман устаси Томас Манн (Thomas Mann, 1875–1955) нинг “Тонио Крегер” (Tonio Kröger, 1903) новелласи бош қаҳрамонидан фарқли ўлароқ Кафка қаҳрамонлари “тинч дунё” ҳақида қайғурмайди, “кўникиб кетилган шароитлар”ни қумсашмайди, “оқ юзли ва мовий кўзли” одамларга талпинмайдилар. Улар парчаланиб, йўқ бўлиб кетиш хавфи ҳаммага – заҳмат чекувчи ижодкорга ҳам, ҳаётнинг шоду-хуррамликларидан баҳра олаётган одамларга ҳам бирдай таҳдид солишини яхши тушунади.

Кафканинг “кичик проза” жанрида қалам тебратган мохир ўтмишдошлари ҳам бўлган. У бу адиблар ижоди билан яқиндан таниш бўлиб, асарларини ўқиган албатта. Улардан Прагада муқим яшаб ижод қилган немисзабон ёзувчи Густав Майринк (Gustav Meyrink, 1868-1932), австриялик ёзувчилар Карл Краус(Karl Kraus, 1874-1936) ва Питер Альтенберг (Peter Altenberg, 1859-1919), швейцариялик Роберт Вальзер (Robert Walser, 1878-1956) ва бошқаларни Кафка ўз устозлари деб билган. Бироқ устозлардан фарқли ўлароқ, адиб ўз ижодий изланишларида ўзга йўл танлади: ҳақиқатни бадийлаштириш йўлида астойдил ҳаракат қилди, ёлғизликда қатъиятли, субутли бўлишга интилди. Фақат унгагина хос бўлган реаллик ва ирреаллик, воқелик ва фантазияларнинг такрорланмас уйғунлиги, айниқса 1912 йилдан кейин яратилган асарлари, яъни “Жазолар” (Strafen, 1914) тўпламига кирган “Ҳукм” (Das Urteil, 1912), “Эврилиш” (Die Verwandlung, 1912), “Ахлоқни тузатиш колониясида” (In der Strafkolonie, 1914) номли новеллаларда, “Қишлоқ врачи” (Ein Landarzt, 1919) номли тўпламига кирган қатор асарларда ўз аксини топди. Уларнинг барчаси автобиографик характерга эга бўлиб, шахсий кечинмалар асосида қурилганлигига қарамасдан, бир вақтнинг ўзида инсон борлиғи парадигмасини теъран ифодалайди. Адибнинг фантазияси кундалик ҳаётдан узоқ, кўпинча даҳшатли тасаввур ва бадбуруш қиёфагача ўзгарган образларни туғдирарди. Ёзувчи онг ости қаъридан ушбу тасаввур ва образларни юзага келтираркан, Кафка сюрреалист шоир ва ёзувчиларга ўхшаб уларни “хом”, ишлов берилмаган кўринишда ташлаб қўймасдан, қайта англаб юзага чиқаради ва реал ҳаётнинг пухта тасвирланган манзараларига сингдиради. Икки дунёни ажратиб турувчи юпқа парда ортида бир вақтнинг ўзида содир бўлаётган мудҳиш ва гўзал манзараларни тасвирларкан, Кафка (эҳтимол, англамаган ҳолда) икки олам, яъни руҳий ва моддий олам ўртасидаги туташ, бир-бирига яқин жойларни топишга ҳаракат қилади.

Кафка ҳаётнинг “лаънати” саволлари устида бош қотираркан, жавоб топа олмасдан азоб чекади. Бутун ҳаёти давомида фалсафа муаммоларига қизиқишини сақлаган ҳолда, у Кант, Гегель, Кьеркегор, Ницше асарларидан ҳаёт мазмуни ва маъносини топишга интилади. Айбни сезиш, жазо тортиш ва гуноҳни ювиш хусусида фикр, унинг наздидаги олам ва одам ҳақидаги мантиқсиз ҳақиқатнинг таянч нуқтасига айланади. Кафка асарларида ҳатти-ҳаракат ва жазо ўртасида, айб ва гуноҳни ювиш ўртасида тўғридан-тўғри алоқа йўқ. Одам устидан фуқаролик эмас, алланечук “олий” суд ҳам эмас, балки онг қаърида ўрнашиб олган хаста, дардга тўла виждон ҳукм чиқаради.

“Ҳукм” (Das Urteil, 1912) новелласи қаҳрамони, иши доимо бароридан келувчи, ҳеч нарсага муҳтож бўлмаган, ўзига тўқ ишбилармон Георг Биндеманни қандайдир сирли куч бемаъни, кундалик ҳаёт нуқтаи назаридан тўғри деб бўлмайдиган фожиага, яъни ўз жонига қасд қилишга етаклайди. Ҳаётдан маъно топа олмаслик, яшашдан мақсадни йўқотиш Георгга ўз ҳаёти билан ҳисоб-китоб қилишнинг асосий сабабига айланади. Ҳеч қандай айби бўлмаса ҳам, у отаси олдига ўз жазосини олиш учун келади, у жазони олишга олдиндан тайёр, яъни жазони тортишга бутун вужуди билан интилади. Қиёмат қойим бўлса ҳам қаҳрамон учун узоқ келажакдаги кун эмас, балки ҳар кун кечадиган қалбидаги, фикру хаёлидаги реаллик афзал кўринади. Георг кечираётган ҳаётда чидаб бўлмас даражага олиб келувчи ғайритабиий кучлар уни қуршаб олади, онгини заҳарлайди, кўзларини боғлайди, ақлдан оздиради, келажакдаги интиқлик билан қутилаётган ҳаётини эса етишиб бўлмас, эртакнамо воқеликка айлантиради. Бу мантиқсиз бемаъни ҳолат албатта. Новелла мазмунида Зигмунд Фрейд таълимотида олға сурилган “Эдип комплекси”нинг энг ёрқин намунаси кўриниш беради, десак янглишмаган бўламиз.

Новелла устида ишларкан, Кафка табиийки, Фрейд ҳақида ўйласада, аммо ҳикоя психоанализ, мифология ва мажозий маъно доирасидан чиқиб кетади, шахсиятнинг туб моҳиятига яқинлашади. Шахсият замирида эса Парвардигор яратган одамзоднинг абадий гуноҳкорлиги метафизика62 даражасида Курраи замин билан қоришиб кетолмаслик ҳасратидек намоён бўлади.

Бир уринишда, бир кечаю кундузда ёзилган ушбу асарда Кафка ўз шахсий ҳаётининг мажозий маънодаги инъикосини яратди, ўзи ўзи устидан ҳукм чиқарди. Тан олиш керак у, умидсизлик, руҳий тушкунлик ҳиссига эрк бермади, уни жиловлаб олишга куч топа олди: “… мен бутун умримни ҳаёт билан ҳисоб-китоб қилиш иштиёқида яшаб ўтдим”, деганди адиб. Шунга қарамасдан, унинг ҳаёти, тўплаган тажрибалар асосида қурилган турмуши ўнгидан келмади, гўё ҳар нарсага қодир, қудратли куч соҳиби ҳукмни амалга оширгандек бўлиб қолди.

Кафканинг энг машҳур асарларидан бири “Эврилиш” (Die Verwandlung, 1912-1915) новелласини ҳам кўп жиҳатдан шахсий ҳаётини хўрлаш, ўзини ўзи камситиш, ерга уришга бўлган ҳатти-ҳаракатдек қабул қилиш мумкин. Баҳайбат ҳашаротга айланган одам ўзга одамлар орасида яшашга мослаша билмаслик, кўника олмаслик рамзи сифатида тасвирланади. Аммо “Эврилиш” – бу шифрланган таржимаи ҳол қиссаси эмас. Ҳикоядаги шахс – бор йўғи туртки, ўта муҳим, улкан кўламининг Курраи заминга ёйилган ғоя пайдо бўлишига асосдир. Хўрланган, жони-ҳоли қолмаган, шўрпешана Грегор Замзанинг сирли эврилишини жамиятдан узоқлашиб кетиш, бегонага айланиш билан изоҳлаб беришга бўлган уринишлар ҳеч қандай танқидга дош бера олмайди. Кафка конкрет бир типаж (муайян образ яратиш учун андаза ёки намуна бўлиб хизмат қиладиган киши)ни эмас, эҳтимол, умуман инсонни назарда тутган. Ушбу ҳикоя кишини қандайдир бир ваҳимага, қўрқувга солади. Қалбимизда тушуниб бўлмас ҳис-туйғуни уйғотади. Англаб бўлмаганимиз бу ҳис-туйғу қанчалик ўзига тортмасин, ҳикоя нафақат қўрқув ва носоғлом қизиқишни, балки ички норозиликни ҳам юзага келтиради. Ҳикояда одамнинг даҳшатли, мудҳиш манзара касб этувчи баҳайбат ва жирканч ҳашаротга айланиши оила шароитида юзага келган, эсда қоларли тафсилотларда тасвирланган муносабатлар билан қориштириб юборилган. Бу оила ўзининг ташқи белги (отасининг феъл-атвори ва ҳатти-ҳаракатлари, муштипар онанинг қайғуришлари, опасининг ўз келажагидан ташвишланиши ва ҳоказо)лари билан кўп жиҳатдан Кафка оиласини эслатади. Ухлашдан олдинги нормал (одам) ҳолат ва уйғонишдан кейинги мудҳиш (ҳашарот) қиёфа ўртасида ҳеч қандай масофа йўқ, мисли кўрилмаган, соғлом ақлга зид эврилиш бир талай натуралистик тафсилотларигача тасвирланган; бунинг бирдан бир мақсади – ўқувчини содир бўлган эврилишнинг ҳақиқат эканлигига ишонтиришдир.

Қолаверса, бундай мудҳиш манзарани тасвирлашга бошқа адиблар ҳам иштиёқманд бўлишган. Эҳтимол, фақат рус адиби Михаил Булгаков ўзининг қиссаларида бу мавзуга қисман яқинлашган эди. Ажабланарлиси шундаки, қиёфаси, танаси, бутун вужудининг ўзгариши – бу қўрқинчли туш эмаслиги, балки даҳшатли ҳақиқат бўлганлигига ишонч ҳосил қилган Грегор Замза, бир қарашда табиий бўлиб кўринган: Нима учун? Нега айнан мен? Бунинг ортида қандай кучлар турибди? Ортга, инсон қиёфасига қайтиш имкони бормикан? каби ўринли саволларга жавоб бериш учун ўзини ортиқча қийнамайди. Аксинча, у тақдирга тан беради, ўз ҳиссиётларини жиловлайди, ҳаяжонини босади, беозоргина тилсиз мавжудотга айланганлигига кўникади. Содир бўлган ўзгаришни итоаткорона қабул қилади.

Умуман олганда, мазкур ҳикоянинг бош қаҳрамони биринчи саҳифаларданоқ оддий хизматчи Грегор Замза қиёфасида эмас, балки эврилишдан кейин кўриниш берган баҳайбат ва жирканч маҳлуқдек гавдаланади. Адиб турли йўллар билан ўқувчини Грегор жирканч ҳашарот қиёфасига жодулаб қўйилган гўзал шаҳзода эмас, балки аччиқ қисматига лойиқ ҳақир бир одам бўлганлигига ишонтирмоқчи, унга нисбатан нафрат ҳиссини уйғотмоқчи бўлади. Кўриш, ўйлаш, ҳаттоки ҳаёт гўзалликларини идрок қилиш қобилиятини сақлаб, қўнғизга айланган Грегор атрофдаги кишилар, кечагина энг яқин одамлари бўлган қариндошлари билан тил топишга интилади, бироқ улар унинг уринишларига бепарволик билан қарайди, унинг ғулдурашларини, имо-ишораларини тушунишмайди, охир-оқибат у ўлганида, очиқдан-очиқ қувонишади, хизматкор аёл унинг қуриб қотиб қолган танасини кўчага супуриб ташлаганида ўзини енгил тортади.

“Эврилиш” новелласида шахсий фожиа, фалокатга йўлиқиш ғояси орасидан ўлчови йўқ миқёсдаги глобал ҳалокат ғояси кўринади. Бу ҳалокат жонли табиатга, ўзини ҳимоя қилолмайдиган ҳайвонот ва наботот оламига бепарволик билан қарайдиган одамларнинг лоқайдлиги ҳамда шафқатсизлиги туфайли содир бўлғусидир, десак муболаға бўлмайди. Олдин Грегор Замза бўлган, кейин эса бахтсиз тасодиф туфайли тилсиз маҳлуққа айланган жониворнинг азобланаётгани, қийналаётгани, ўқувчига гапираолмай ёлвораётгани раҳмингизни келтиради. Жонивор терисида, аниқроғи ҳашарот қиёфасида ўзини сезган Кафка қаҳрамони бир пайтлар А.Шопенгауэр “ҳаётга интилиш” деб номлаган инстинктга бўйсунган, ушбу туғма ҳис-туйғу унинг фикру хаёлини банд қилган, ич-ичидан кемирган ва одамларнинг бағри тошлиги, жаллодларча шафқатсизлиги, ваҳшиёна қонхўрлигига яна бир карра ишонч ҳосил қилади.

Адибнинг “Ахлоқни тузатиш колониясида” (In der Strafkolonie, 1914) номли новелласида айбни сезиш ва жазо олишга интиқиш мавзуси бошқача тус олади. Бу муаллифнинг биринчи жаҳон уруши, яъни XX асрдаги инсоният бошига тушган биринчи фожиа, талафот, Маҳшар кунига бўлган жавоби, юрагидан чиққан акс садосидир. Кафканинг асосан немис тилида сўзлашган, ўзларини немис маданиятига мансуб деб билган кишилар яшаётган давлат (Германия, Австрия, Швейцария, Чехия, Польша) ларда ижод қилган ҳамкасблари бу урушни олқишлаб қутиб олишган эди. Кафка эса бундан сочи тикка бўлди, қаттиқ ҳаяжонга тушди. Адибнинг ушбу асари ҳозирги кунда ҳам вазият қурбонларининг кўр-кўрона, қаршилик кўрсатмай сўзсиз бўйин эгишлари ва айбловчи, қози, жаллодлар, умуман ҳукм чиқарувчи ва ижро этувчиларнинг ҳақ эканликларига бўлган “садизм даражасига” чиққан ишончи билан ҳайратда қолдиради. Бу ишонч шунчалик мустаҳкамки, қатл машинаси тўхтаб қолган тақдирда ҳам, жаллод ҳеч иккиланмасдан қурбонни ўриндиғига ўтирғизади ва ишини бажаради, чунки унинг ишончи комил: “Айблов ҳукми шубҳа уйғотиши мумкин эмас. У қурбоннинг қонга беланган танасида ўткир ханжарнинг тиғи билан ёзилиши зарур”.

Машҳур француз адиби Жан-Поль Сартр (1905-1980) нинг “Ёпиқ эшик ортида” (Huis clos, 1944) пьесаси қаҳрамонларидан бири: “Дўзах – бу бошқалар” деб, адибнинг дунёқарашаини тўлиқ ифода этган. Кафка эса: “Дўзах – бу ўзимиз”, деб таъкидлайди.

Беайб Парвардигор, одам эса туғилганиданок осий бандага айланади. Оллоҳ Таоло тупроқдан Одам Ато ва Момо Ҳаввони яратди, улар эса Парвардигорнинг панд-насиҳатларига қулоқ осмай, гуноҳга қўл урдилар. Жаннатдан ҳайдаларкан, то Қиёмат қойимга қадар азоб-уқубат чекиб, яшашга маҳкум этилдилар. Инсон ўзининг ана шу гуноҳи ва унинг жазосини умрининг охирига қадар бўйнида олиб юради. Курраи заминда уни шу жазодан қутқарувчи, халос этгувчи ҳеч бир қодир зот йўқ.

Новелла сюжетида ахлоқ тузатиш колониясида ахмоқона буйруқни бажармагани учун бир соқчини айблаб жазога ҳукм қилишади. Бир қарашда, “Жараён” романи қаҳрамони Йозеф К.ни ҳам бекордан-бекорга ўлимга маҳкум этишган. У жазога тортилиши мумкин бўлган ҳеч қандай жиноятни содир этмаган, ўзини ҳам, бошқаларни ҳам айбсизлигига, ҳеч қандай гуноҳи йўқлигига ишонтиради. Аммо икки хунрез жосус унинг хонасига бостириб қириб, тергов остига олинишини эълон қилганида Йозеф К. бемаъни, телва-тескари тергов жараёнида ўз айбига икрор бўлиб бораверади, айбдорлигини ҳақиқатдан ҳам ҳис эта бошлайди, банк хизматчиси сифатида эмас (бу борада унинг ҳеч қандай ғуноҳи йўқ), балки ақлли инсон, homo sapiens вакили, яъни Тангри яратган жонли мавжудот ва Унинг бир ноқобил фарзанди сифатида гуноҳига иқрор бўла бошлайди.

Шунинг учун ҳам кўз ўнгимизда нафақат хуфиёна олиб борилувчи жараён, ҳамма нарсага қодир идора томонидан айбсиз бир одамни тазйиқ остига олиш, айбсизни айбдорга айлантириш (одам бўлса бас, айб топилаверади) жараёни, балки одамга қонуний тарзда айбини тушунтириш, қонун асосида айбини исботлаб беришга қодир бўлмаган судга қарши жараён кенг майдон бўйлаб очила боради. Айни пайтда асарда инсонни улуғламайдиган, ҳур фикрли шахс ҳақ-ҳуқуқларини поймол қиладиган тузумга қарши чиқишни ҳам кўрамиз. Сюжетнинг бу икки чизиғи ёнма-ён ривожланади ва ҳеч вақт ўзаро кесишмайди; улар худди яратгувчи Ҳақ Таоло ва ғофил банда, Дўзах ва Жаннат, ер ва осмон каби бир-бирига зид ҳолда намоён бўлади.
“Жараён” романида учинчи, бевосита муаллифнинг шахсий ҳаётидаги драматик воқеалар, яъни Фелиция Бауэр билан беш йил (1912-1917) давом этган ишқий муносабатларга боғлиқ чизиқ ҳам бор. Австриялик ёзувчи Элиас Канетти (1905-1994) ўзининг “Бошқа жараён” (Der andere Prozeß, 1969) номли китобида романни Фелиция Бауэрга йўлланган мактублар билан таққосларкан, Кафка суюкли аёлининг ишончини оқлай олмагани, у билан оила қуролмагани, фарзанд кўролмагани, умуман ердаги ўз бурчи (уй қуриш, дарахт ўстириш, ўғил тарбиялаш) ни бажаролмагани учун ўз-ўзини айблайди, деган хулосага келади. Айбдорлик ҳиссининг ҳар хил, яъни метафизик, ижтимоий, индивидуал қатлам ва даражалари бир-бири билан қоришиб кетиб Йозеф К.ни ўлимга етаклайдиган йўлни ахтаради, бир вақтнинг ўзида ўлимга рўпара қўювчи чиқиш эшигини топгани учун уялади, қўрқади, азоб чекади, ўзининг шармандаларча ўлими, худди қўйдек бўғизлаб ташланганидан ҳам ор қилади, ҳаётга бепарволигидан, муқаррар ўлимга бефойда қаршилик кўрсатганидан хижолат тортади.

Таъкидлаш лозимки, Кафка ғояларининг метафизик моҳиятини ижтимоий-психологик жиҳатдан асослаб бериш мушкул. Ит солиб қувилган, хўрланган қаҳрамонларнинг айби Ер юзидаги ўзгарувчан тартиб-қоидаларга эмас, балки қандайдир бир “Олий Қонун”га бориб тақалади, уни инсон тафаккури, ақл-идроки билан англаб бўлмайди ва ўзгартириб ҳам бўлмайди. Йозеф К. ўлиши муқаррарлигини борган сари теранроқ англайди.
Кафка яратган бошқа асарлар қаҳрамонларининг ҳам ҳатти-ҳаракатлари айнан ушбу ҳис-туйғу билан белгиланади. Георг Биндеман (“Ҳукм”), Грегор Замза (“Эврилиш”), танобчи К. (“Қаср”), Карл Росман (“Америка”) – буларнинг ҳаммаси маънавий-ахлоқий меъёр: яъни ҳаётнинг мантиқсизлигидан, ўта ғариблигидан чиқиб кетиш йўлини ахтармасликнинг ўзи жиноят ва жазога тортилишга арзирлидир, ахтаришнинг ҳам фойдаси йўқ – бу ҳам жазога лойиқ, дегувчи хулосани билдиради.

Тўғри, Йозеф К.дан фарқли ўлароқ, Карл Росманнинг айби йўқ. Кафка кундаликларида қайд этилишича, Карл Росман “беайб”, яъни ҳали анча ёш бўлганлиги сабабли у ўз экзистенциалистик руҳдаги айбини англамайди, гарчи вақти вақти билан унинг ақли бунга етса-да. Макс Брод “Ёлғизлик трилогияси” деб номлаган асарлар туркумини бошлаб берувчи “Америка” романининг фожиавий бедаволиги, кейинги икки романга қараганда, унчалик кучли сезилмайди. “Америка” романи ранглар ва товушлар уйғунлигидан иборат, шакли ва мазмуни жиҳатдан анча аниқ ва ифодали. Унда XX аср бошида АҚШдаги жўшқин ҳаёт тасвирланади. Кафка АҚШда бўлмаган, бироқ Америка ҳақида кўп ўқиган, эшитган, у ерни кўрган, у ерда яшаган одамлар билан учрашган, суҳбат қурганди. Романда тасвирланаётган Американи қатор белгилар бўйича таниб олиш мумкин ва шу боис “умуман олинган дунё” тимсолига айлантириш, Йозеф К. устидан олиб борилаётган суд жараёни ўтаётган Шаҳар, ёки танобчи К. ўрнашиб олишга ва ўзини ҳимоя қилишга интилаётган Қишлоқ тимсолини кўриш нотўғри бўлар эди. Аксинча, романда тилга олинаётган “Оклахомадаги ландфшафт театри” бундай тимсол сифатида намоён бўлади. “Оклахомадаги ландфшафт театри” – бу мантиқан тушуниб бўлмайдиган, қандай вазифани бажараётгани ноаниқ ташкилот (ёки идора) ўзининг хуфиёна иш тутиши ва таъсир доирасини беҳад кенгайтиришга қодирлиги билан Роберт Вальзернинг “Якоб фон Гунтен” (Jakob von Gunten, 1909) романида тасвирланувчи “уй ичкарисдаги ҳашаматли хоналарни” ёки Герман Гессе (Hermann Hesse, 1877-1962) нинг “Чўл бўриси” (Der Steppenwolf, 1927) романидаги “Сеҳрли театр” (das magische Theatre)ни эслатади.

Соддадил, қалби беғубор, ҳаётий тажрибаси йўқ Карл Росман ҳаёт маъносини эмас, балки ҳаётдаги ўз ўрнини топишга ҳаракат қилади. Унда ҳали ҳам бу бешафқат дунёда ўзига бошпана топиш ва ўзи туғилиб ўсган уй, қадрдон оиласи, меҳрибон ота-онаси билан узилган алоқаларини тиклаш орзу-умиди сўнмаган. Аммо бу дунёда эзгулик ва олижаноблик хислатлари уни тарк этган эди. Ёвузлик бу абсурд дунёни чулғаб олган бўлиб Росманни тушунишни истамасди. Инсон бу дунёнинг тор суқмоқларидан, Роллундер вилласи ёки “Оксидентал” отели (“Америка”)нинг йўлакларидан, Йозеф К. яшаган ва адолат излаган Шаҳарнинг тор кўчаларидан, танобчи К. эса ўзи яшаган қорли далалардан қанчалик тиришиб уринмасин чиқиб кетолмайди. Хуллас, Кафка романларида лабиринт, англаб бўлмас Қонун олдидаги ожизлик, куч-қувватдан қолиш мавзуси устунлик қилади.

1926 йилда нашрдан чиққан “Қаср” (Das Schloß, 1922) романи бош қаҳрамони – ўтмиши йўқ одам, у гўё нариги дунёни тарк этиб, бизнинг оламимизга бир хатлаб ўтгандек пайдо бўлади. Қишлоқнинг нафс балосига йўлиқтирувчи тузоқлари, алдаб авраб ўзига ром этувчи табиати, нажотсиз муҳтожлиги, зим-зиё тунлари ва ёруғ кунларига кўникиб, ўзини танобчи деб таништирган К. аслида, ушбу қишлоққа яшаш учун келади. Бироқ унинг бу уринишлари зое кетади: ёзувчи бадиий оламида ёлғизлик, саргардонлик, ўз жойини топа билмаслик ғоясини енгиб ўтиш асло мумкин эмас.

Кафка ижодининг экзистенциализмга йўғрилганлиги унинг асарларида сезилиб туради. Машҳур француз адиби Альбер Камю (Albert Camus, 1913-1960) Кафка ижодида ўзининг фалсафий фикр, бадиий образ, қолаверса, дунёқарашларига ҳамоҳанг келувчи жиҳатларни топганлиги бежиз эмас албатта. Аммо Мартин Хайдеггер ва қисман Жан-Поль Сартр фалсафий концепциясини Кафка ижодига мос келади деб бўлмайди. Кафкани феноменология эмас, кўпроқ этика муаммолари қизиқтирган. Танлаш ҳуқуқини тарғиб қилувчи ғоялар Кафка учун ҳеч нарсани англатмайди. Негаки унинг наздида танлаш эркинлиги йўқ бўлган жойда ҳуқуққа ҳам ўрин йўқ. Кафка қаҳрамони экзистенциализм руҳи билан суғорилган “маҳобатли қўрқинч” ҳиссини юрагида олиб юришга маҳкум этилган. Айни пайтда, “уни босиб олган қўрқув ҳиссиётининг бепоён кенгликлари” аслида, қалбини чулғаб олган ижобий хислат эканлигини яхши тушуниши лозим, чунки бу кенгликларда даҳшатга солувчи кучдан устун турувчи олий хислат, яъни инсонни енгиб бўлмасликка бўлган ишонч мужассамдир.

Қисқа кечган умри давомида Кафка ўзи учун қўрққани йўқ. Бедаво касаллигини ва эрта ўлимини у таҳсинга сазавор довюраклик билан кутиб олди. Уни инсон қисмати, табиат яхлитлиги ва Ердаги жамики тирик жонзотга солинган таҳдид хавотирлантирар эди. Адиб гўё ўзида қандайдир бир илоҳий куч, сирли қурол бўлгани каби, унинг ёрдамида бошқалар кўролмаган ёки кўришни истамаган нарсаларни кўра олди, қолаверса, олдиндан башорат қилди. Эҳтимол Кафка кўролганини, сезганини тушунарли қилиб айтиб беролмагандир. Милена Есенскаяга йўллаган мактубларидан бирида Кафка: “Мен сенга ҳам, ким бўлишидан қатъий назар, бошқа бирон одамга ҳам ич-ичимда кечаётган ғалаёни тушунтириб беролмайман… Буни қандай қила олардим ҳам, ахир мен ўзимга ўзим бунинг сабабларини тушунтира олмасам. Аммо бу муҳим эмас, муҳими шундаки мен кундузи ёруг, кечаси зулматли маконда атрофимдаги одамларга ўхшаб яшашим амри маҳол”.

Аслини олганда, Кафканинг қўрқувлари, ҳасрату надоматлари айнан ушбу “одамларга ўхшаб яшай олмасликдан” келиб чиққан. Унинг асарларидаги исталган сюжетни шу мавзуга вобаста талқин қилиш мумкин. Адиб романлари, новеллалари ва кундаликларида учрайдиган рамзий ҳикоялар бу ҳақда баён этиб туради. 1910 йилдан то 1923 йилгача мунтазам ёзиб борилган кундаликлари Кафкага ўзининг бетакрор услубини топишга, уни сайқаллаштиришга ёрдам берди. Аммо бу жиҳат билангина кифояланиш хато бўлур эди, деб ўйлаймиз. Унинг кундаликлари – бу ички ва ташқи оламда юз берган воқеа-ҳодисаларни, ҳаётига таъсир кўрсатган омилларни оддийгина қайд қилиб бориш эмас, балки ифодалаб бўлмайдиган, англаб бўлмайдиган нарсаларни ҳеч бўлмаганда таърифлаб бериш, сўзлар орқали ёзиб олишга бўлган уринишдир. Таажжубланарлиси шундаки, адиб кундаликларида акс эттирилган кечинмалар, ҳис-туйғулар, руҳий азоблар, дарду-аламлар унинг асарларига кўчиб ўтган. Сабаби, кундаликлар турли лавҳа, парча, хомаки режалар, қисқа ёзувларга тўлиб-тошиб ётарди. Макс Бродга эса бир талай қўлёзмалар орасидан ушбу матнларни ажратиб олиш ва у ёки бу маънода тўғри келувчи сарлавҳалар қўйишгина колган эди холос. Кафка ўз кундаликларида бошдан охиригача конкрет бир шахснинг тақдири ҳақида ёзмайди; балки у одамни парокандаликка, бетобликка, мувозанатдан чиқишга етакловчи, пировардида ўлимга маҳкум этгувчи ҳаёт, аниқроғи объектив воқеликнинг универсал парадигмасини яратишга ҳаракат қилади.

Ноумид шайтон деганларидек, инсон ҳам орзу-умидлар оғушида яшамоғи зарур, ўз умидларини рўёбга чиқаришга астойдил ҳаракат қилиши даркор. Ҳаёт гўзалликлари, табиат нозу-неъматлари айнан одамгагина муҳайё бўлиб, у кундалик ташвишлар ортида яширинган фаровон, мўл-кўл ҳаётни орзиқиб кутиши лозимдир. Кафка кундалигида қуйидаги пурмаъно сатрларни ўқиймиз: “Ҳаёт гўзаллиги фақат сенгагина аталган зеб-зийнат ва бисотлар муқаддас сўзлар айтилгандан сўнг очилади. Инсоннинг ҳақиқий исмини айтгил ва у сенинг ёнинга келади. Сеҳр-жодунинг сири шундадир – у яратмайди, у ўзига чорлайди”.

Кафка бадиий оламида инсон – бу ўзига хос боғловчи ришта, улкан халқанинг бир буғини, икки олам – моддий ва руҳий олам ўртасидаги жарликни ўзи орқали бирлаштиришни хоҳлайди, улар орасида кўприк бўлишга ҳаракат қилади. Инсон ҳаёт тайёрлаб қўйган синовларни ҳаяжон билан кутади, лекин ҳар сафар ҳам бунга дош беролмайди, маҳкам туролмайди ва фанога ғарқ бўлади. Бунинг сабаблари адибнинг “Кўприк” (Die Brücke, 1917) ҳикоясида тўлиқ ўз ифодасини топган: бу вазифа осий банданинг кўлидан келмайди, боқий дунё у учун яратилган эмас.

Кафканинг кенг мазмундаги ҳикояларида ҳам, қисқа сюжетли ҳикояларида ҳам кўнгилни ғаш қилувчи хирахандон панд-насиҳатлар йўқ, унинг кинояли гаплари парадокс (соғлом ақлга зид фикр)га асосланган. Ҳикоя қилиш услуби, воқеалар авж олиши ҳаракатдан эмас, балки ушбу ҳаракатнинг воқелик замирида яширинган машъум, жумбоқли ва мантиққа зид моҳиятига муносабатидан келиб чиқади. Панд-насиҳат ўрнини нолишлар, ижодкорга очилган ҳақиқатни сўзда мужассамлаштириш мумкин эмаслигидан ҳосил бўлган надоматлар эгаллайди. Сўзлардан мудофаа истеҳқомини қураркан, Кафка гўё “жавдари бўғдойзор бўйлаб ястанган жарлик устида” туриб, беғам-беташвиш яшаётган одамлар тинчлигини ва ҳаётини қўриқлаётгандек кўз олдимизда намоён бўлади.

Адибнинг “Тунда” (Nachts, 1920) номли новелласида бу фикрга ҳамоҳанг сатрларни ўқиймиз: “… кимдир ҳимояда туриши керакку ахир. Кимдир сергак тортиши шарт”. Ва Кафка сўзнинг кўчма маъносида ҳам, том маъносида ҳам бедор бўлди: бусиз ҳам нимжон соғлигига зарар етказиб, куну тун, ҳатто ҳафталаб ухламади. У руҳан азобланган, ташвишлардан толиққан, ёлғизликдан қийналган руҳини бир оз бўлса-да енгиллаштирувчи хуружларда топди.

Умри поёнига етиб бораётган бир пайтда ёзган ҳикматларида Кафка ишонқирамай, не-не азоблар чекиб ҳаётни ағдариб юборишга ва маълум вақт тинч-хотиржам яшашга ёрдам берувчи таянч нуқтани ахтаради. Бу таянч нуқтани у шундай таърифлайди: “Инсон ўзининг буқилмас иродасига ишончисиз яшай олмайди, айни пайтда бу букилмас ирода ҳам, унга бўлган мустаҳкам ишонч ҳам унинг ўзи учун абадий сир бўлиб қолиши мумкин. Ушбу сирни ифода этиш йўлларидан бири – ҳар бир одамнинг қалбида, юрагида, дилида ардоқлаб, эъзозлаб келинаётган Худога ишончидир”. Ўзигагина тушунарли, фақат ўзининг, таъбир жози бўлса “уйидаги Худо”, Кафка наздида охирги умид, бўронларда, қаҳратонларда, жазирама иссиқликларда сўнмайдиган умид тимсолидир, чунки борлиқнинг “юксак маъноси”га, маънавий-ахлоқий тамойилларига инонмаслик, энг муҳими қалбда Худосиз яшаш мумкин эмас.

Абсолют руҳга, эзгуликка яқинлашиш иштиёқи Кафкани ич-ичидан кемирарди, юрагидаги алангани авж олдирарди. “… Дафъатан эзгуликка юзланиш лозим ва сен ўтмишга, ҳаттоки, келажакка қарамасдан ҳам нажот топасан”, – деган эди у. Аслида, одам пушти камаридан бўлган одам сингари Кафка ўзини авайламади. Ёлғон-яшиқ гап, фисқу фасод, уйдирмалар, ноҳақликлар ва нотўғри талқин этилган ақидалар чангалзорларида ҳақиқатга яқинлашишга ҳаракат қиларкан, у ўзини ижодкор сифатида сақлаб қолишга, умрини маъносиз, мазмунсиз нарсаларга сарфлашдан қочишга, ҳурфикрли ёзувчи бўлиб қолишга интиларди. Кафканинг кундалигида шундай ёзувлар бор: “… Мен, кўп вазиятларда, мустақил эмас эдим, ўз эрким қўлимда эмасди. Шу боисдан ҳам мустақил бўлишга, ҳеч кимга қарам бўлмасликка, ички эркинликка доим интиламан” (1916 йил 18 октябр). Ушбу ички эркинликсиз Кафка “инсоннинг букилмас иродасига”, унинг ўзи “бахтсиз юз йиллик” деб номлаган XX асрда инсонларга хос бўлган ярамас иллатлар барҳам топишига ишончи йўқ бўлса-да, муҳими, бу асрда ҳам келажак учун ғамхўрлик орзусида ўстирса бўладиган новдаларнинг қолишига чиндан ҳам ишонган эди.

———————
61 Қаранг: Gespräche mit Kafka. Fischer, Frankfurt a. M. 1951, Neuaufl.: onomato Verlag, Düsseldorf, 2008. p. 169
62 метафизика – 1. борлиқнинг ибтидоси ўзгармас, азалий ва абадий деб қаровчи, унинг ҳодисаларини эса бир-биридан узилган ва турғун ҳолда текширувчи фалсафий таълимот; 2. диалектикага қарама-қарши ўлароқ ҳодисаларни ривожланишда ва бир-бирига боғланган ҳолда эмас, балки бир-биридан узилган ва турғун ҳолда текширадиган фалсафий метод; 3. кўчма маънода. умумий тарздаги, мавҳум гап.

Tund va beqarorligi tufayli u oila qurmadi, oshna-ogʻayni orttirmadi. Hatto unga biron mamlakatning haqiqiy fuqarosi boʻlish ham nasib etmadi. Adib tugʻilib oʻsgan, uni yozuvchi sifatida shakllantirgan Avstriya-Vengriya imperiyasi ham koʻz oʻngida parchalanib ketdi. Shu bois Kafkani na Avstriya, na Germaniya, na Chexiya adabiyotiga mansub yozuvchi deb aytish mumkin. U qisqa hayotining aksar qismini Pragada yashab oʻtkazdi. Bu koʻhna va azim shahar adibga oʻz bagʻridan joy bergan boʻlsa-da, mustahkam mudofaa koʻrgʻonidek uni himoya qilolmadi.

MUHAMMADJON XOLBEKOV
XX ASR MODERN ADABIYOTI MANZARALARI

FRANS KAFKA

Frans Kafka (Franz Kafka, 1883-1924)ning hayoti qiyin kechdi.  Tund va beqarorligi tufayli u oila qurmadi, oshna-og’ayni orttirmadi. Hatto unga biron mamlakatning haqiqiy fuqarosi bo’lish ham nasib etmadi. Adib tug’ilib o’sgan, uni yozuvchi sifatida shakllantirgan Avstriya-Vengriya imperiyasi ham ko’z o’ngida parchalanib ketdi. Shu bois Kafkani na Avstriya, na Germaniya, na Chexiya adabiyotiga mansub yozuvchi deb aytish mumkin. U qisqa hayotining aksar qismini Pragada yashab o’tkazdi. Bu ko’hna va azim shahar adibga o’z bag’ridan joy bergan bo’lsa-da, mustahkam mudofaa ko’rg’onidek uni himoya qilolmadi. Sababi, millati yahudiy bo’lgan Kafka irqiy, milliy va diniy mansublikka qarab ajratilgan mahallada yashashga majbur edi. Uning Chexiya san’ati, chex xalqi madaniyati bilan hech qanday aloqasi yo’q edi. Eng ajablanarlisi, nemis tilida fikr yuritgan, qolaversa, o’z asarlarini shu tilda yozgan Kafkaning nemis madaniyati bilan ham hech qanday aloqasi yo’q edi. Shunday bo’lsa-da, u buyuk yozuvchi sifatida Avstriya, Chexiya, Germaniya adabiyotiga ham, qolaversa, Yevropa va jahon adabiyotiga ham mansub ijodkor bo’lib qoldi. To’g’ri, bu sharafga adib vafotidan so’ng musharraf bo’ldi. Hayot paytida Kafka hech kimga, hech bir adabiyotga deyarlik keragi yo’q yozuvchi edi. Kundalik hayotdagi tartibsizlikdan, kelishmovchiliklardan, og’ir xastalikdan, ayni damda ma’naviy qanoatlanmaganlik hamda ruhiy iztiroblardan qattiq azob chekkan Kafka juda erta olamdan o’tdi. U bor yo’g’i 41 yil umr ko’rdi xolos.

XX asrning birinchi yarimida Kafkani kitobxon ahli hali bilmasdi. Uning ijodi haqida ilk da’fa German Gesse, Stefan Sveyg, Alfred Dyoblin singari mashhur adiblar goh ma’qullab, goh tahsinlar aytib maqolalar yozishgan bo’lsalar-da, ammo o’zining g’ayrioddiyligi, zamon ruhiga, davr talabiga mos kelmasligi sabab Kafka asarlari keng kitobxon ommasiga yetib bormadi. Ustiga ustak, Kafka o’z qo’lyozmalarini qizg’anib noshirlarga ko’rsatmagan, turli bahonalar bilan ularni yashirgan, nashr qilishni xohlamagan edi. Nashr qilganlari ham ayrim parchalardan iborat bo’lib, yaxlit asarni tashkil etmasdi. O’z o’rnida, bu nashrlar Kafka yozganlarini tushunishni yanada murrakkablashtirgan. Uning ijodini izchil yo’riqda o’rganish, chuqur tadqiq qilish ikkinchi jahon urushidan keyin boshlandi.

Darhaqiqat, Kafka turfa tusdagi jumboqlarga boy adabiy merosni qoldirib ketdi. Tadqiqotchilarning yozuvchini u yoki bu adabiy yo’nalish doirasiga tiqishtirishlari, uni faqat ekspressionizm, syurrealizm yoki absurd namoyandalari qatoriga qo’shib qo’yishlari ijobiy natijaga olib kelmadi. Falsafa, teologiya, psixologiya, sotsiologiya, formalizm g’oyalari bilan sug’orilgan estetika nuqtai nazaridan yondoshish, Kafka ijodining u yoki bu jihatlarini yoritishga imkon bersa-da, yozuvchi individualligining muhim qirralarini chetda qoldirib ketar edi. Bir butun yaxlit holdagi mohiyat, tugal ma’no kasb etuvchi ta’riflarga, tush ta’birlari va alahsirash, uyqudagi ko’rinishlar mantiqiy tushunib yetishga osongina tutqich bermasdi. Buning sababi balki Kafka yashagan yuz yillikning mazmun va mantig’i o’zining asosliligini, hayotga yaqinligini, turli sinovlarga bardoshliligini namoyon qila ololmaganidadir.

Kafka borliqning, jo’sh urib turgan hayotning o’tkir tikonli yo’laklaridan bordi, ayni paytda shafqatsiz hayotning oxirgi savollari yechimini kutib yotgan sarhadlarida umr kechirdi. Tinch-xotirjam yashayotgan, farovon hayot kechirayotgan, biroq tor tasavvurga ega, ruhan qo’rqoq odamlarning aqli yetmaydigan bilimlardan ko’zi qamashgan Kafka o’zini panaga olib yashadi, qalbi eshigini mahkam yopib, xuddi ipak qurtidek o’z qobig’iga o’ralashib umrguzaronlik qildi. Nima bo’lganda ham, Kafka ko’rishga muyassar bo’lgan nurafshon yog’du uning ijodida o’z izini qoldirdi.

Shunga qaramay, adib asarlarida faqat va faqat insonning dunyodan uzoqlashib ketayotgani, hayotga begona bo’lib borayotganini ko’rish adolatdan bo’lmasdi. Kafka asarlarida umid uchqunlarini ham ko’p bor uchratamiz. Uning qahramonlari charaqlab turgan quyosh nurlaridan bahra oladi, bo’ronda junjikadi, shabada va shamoldan to’yib-to’yib nafas oladi. Shu bois adibni butqul noumid yashagan deb bo’lmaydi. Dunyo lazzatlari uni va u yaratgan qahramonlarni chetlab o’tmadi: ular ham sevdilar, ham sevildilar. Biroq ular qalbidagi sarosima, yuragidagi g’ulg’ula baxtli yashashlariga to’sqinlik qildi.

Aslida, o’z hayotining ma’nosini va tub mohiyatini Kafka ijodda ko’rdi, ijodni esa ekzistentsializm ruhidagi haqiqatga yaqinlashish deb bildi. Uning fikricha, bu haqiqatni har bir odam, nom-nishonsiz o’lib ketmasligi uchun, qiynalib, azob chekib, xuddi bola tug’ayotgan onadek o’z qalbida sezishi kerak, chunki “haqiqat – bu hayotning o’zginasi”. Boshqacha qilib aytganda, Kafka dunyoqarashini falsafa, tarix, madaniyat nuqtai nazaridan, eng muhimi, badiiy tafakkur nuqtai nazaridan tushunishda hayot oldida dahshatga tushish, inson qismatining adog’i yo’qligiga yo’ymaslik lozim.

Kafka ijodi u haqdagi turli-tuman uydirmalar, noto’g’ri talqinlar, ba’zida qarama-qarshi fikrlardan ancha yuqori va teranroq. Ta’bir joiz bo’lsa, u irreal dunyoni real tarzda tasvirlagan musavvir hisoblanadi. Bu balandparvoz gaplar ta’na-malomat toshidek boshga tegishi, haqoratdek ko’loqqa yetib borishga zarurat yo’q aslo. Chunki san’atdagi mantiqsiz narsalarning rang-barangligi, qolversa inson o’z aqli bilan anglab yetolmaydigan hodisalarning xilma-xilligi qachonlardir o’z aksini topishi zarur. Axir bu kabi narsalar XX asrda, boringki XXI asrda ham to’lib toshib yotibdi. Sinchkov nigoh bilan atrofni kuzatgudek bo’lsak, ularni albatta biz ham ko’ramiz. Ehtimol, gap XX asr modernizm abadiyoti yalovbardorlari deb e’tirof qilingan Marsel Prust va Jeyms Joys bilan bir qatorga qo’yilgan Kafka uchun bir ma’noli ta’rif, yondashuv va qarash hali kashf etilmaganidadir. Bunga zarurat bormikan, deguvchi savol tug’iladi. Kim bilsin. Baribir bu ta’rif Kafka shaxsiyatining tub mohiyatini, negizini, ijodining poydevoridagi hal qilib bo’lmas ziddiyatlarni qamrab ololmaydi va ochib berolmaydi.

Frans Kafka attorlik mollari savdogari German Kafka oilasidagi to’ng’ich farzand edi. German Kafka tug’ma qobiliyati, tirishqoqligi tufayli eng quyi tabaqadan boy va badavlat yahudiylar qatoriga qo’shilgan. Pragaga ko’chib borib o’rnashib olgach, u spirtli ichimliklar tayyorlovchi zavod egasining qiziga uylanadi va o’rtamiyona burjua tabaqalariga mansub savdogarlar orasida obro’ topadi. U qaerda bo’lmasin, chex tilida gaplashishni afzal ko’rgan, va shu tariqa o’zini madaniyatli va o’qimishli ko’rsatishga harakat qilgan. Ammo uzoqni ko’zlab, o’z farzandlarini nemis tilida o’qitish va tarbiyalashga bor imkoniyatini sarflaydi.

Kafka ham bolaligidan chex tilida bemalol so’zlagan va o’qigan. Biroq boshlang’ich maktab (Deutsche Knabenschule) da, gimnaziyada va universitetda mukammal o’rgangan nemis tilida fikrlagan va ijod qilgan. U shuningdek, frantsuz tilini ham yaxshi bilgan, “kuch va aql borasida tenglashishga jur’at etolmaydigan, qon-tomiri bir og’aynilari” deb baho bergan Gyustav Flober, Frants Gril`partser, Fedor Dostoevskiy va Genrix fon Kleystlarni doim e’zozlagan. Millati yahudiy bo’lgan Frants Kafka idish tilini bilmasdi. Sharqiy Yevropada yashovchi yahudiylar madaniyatiga bo’lgan qiziqish unda yigirma yoshida uyg’ondi: yahudiy dinining muqaddas kitobi Tavrotni o’rgandi, ivrit tilini esa umrining oxirida egalladi.

Kafkaning ikki ukasi va uch singlisi bo’lgan. Ukalari ikki yoshga yetar-yetmas olamdan o’tdilar. Singillari Elli, Valli va Ottla Pol`shadagi fashistlarning kontsentratsion lagerlarida o’lib ketishdi.Pragadagi Karlova universitetini tamomlagach, Frants yuridik fanlar doktori ilmiy unvoniga sazovor bo’ldi. U uzoq yillar sug’urta idorasida inspektor lavozimida ishladi. 1922 yil kasalligi tufayli nafaqaga chiqdi. Aslida, ish yozuvchi uchun ikkinchi darajali va malol keladigan mashg’ulot edi. Maktub va kundaliklarida u o’z boshlig’i, xizmatdoshlari va mijozlardan tiyib bo’lmas darajada nafratlanishini oshkor yozadi. Uning uchun birinchi o’rinda adabiyot va ijod turgan, ish bo’lsa uning “hayotini mazmunga to’ldirar, kun kechirishini ta’minlar edi”.

Jismonan baqquvat, tinib-tinchimas, doimo qandaydir loyihalarni amalga oshirib yurgan otasi German Kafka uyidagilariga zolimlarcha munosabatda bo’lardi. Haqiqiy zumlkor, hech kimni va hech narsani mensimaydigan odam farzandlarining qiziqishlarini nazariga ham ilmadi, ularni o’z izmiga bo’ysundirib, irodasini bukkan edi. Ayniqsa, ta’sirchan va kasalmand Frants otasining o’zboshimchaligi va zo’ravonligidan eng ko’p aziyat chekdi. Bu haqda adibning “Otamga xat” (Briefe an seinen Vater, 1919) kitobidan ham o’qib olish mumkin. Oilada orttirgan ruhiy xastalik, nevroz holat keyinchalik adib ijodining asosiy mazmuniga aylanadi.1906 yil universitetni tugatib huquqshunos kasbini egallagach, Kafka, bir yillik malaka oshirishdan so’ng sug’urta idorasiga ishga joylashadi. O’z vazifasini halol bajargani, ishni adolatli olib borgani uchun kasbdoshlari uni hurmat qilishar, keng bilimga ega bo’lgani uchun esa qadrlashar edi. U ham qo’lidan kelgunicha atrofidagilarga bajonidil yordam berishga harakat qilardi. Gimnaziya va universitetda o’qib yurgan paytlari u Pragada yashovchi nemiszabon ziyolilar doirasida aralashib yurdi, adabiyot ahlidan tanishlar orttirdi. Keyinchalik bu do’stlik rishtarali Maks Brod (Max Brod, 1884-1968), Oskar Baum (Oskar Baum, 1883-1941), Feliks Vel`ch (Felix Weltsch, 1884-1964), Frants Verfel (Franz Werfel, 1890-1945) lardan iborat “Praga guruhi” deb nomlangan adabiy klubning tashkil etilishiga sabab bo’ldi. U do’stlari bilan birga sayohatlarga ko’p borar, lekin ko’pincha bir o’zi aylanishni, o’z xayollari og’ushida sayr qilishni xush ko’rardi. U Germaniya, Shveytsariya, Frantsiya, Italiya, Avstriya-Vengriyaning ko’p shaharlariga safar qildi. Shu tariqa Kafka hayoti ko’p jihatdan uzlatda yashovchi odamning emas, balki XX asr boshida yashagan yosh ziyolining oddiy hayotidan hech ham farq qilmasdi. Yoshlik paytlarida u, tengdoshlari kabi, Fridrix Nitsshe falsafasi, Rudol`f Shtayner antroposofiyasi (insonni ilohiylashtirish), Charl`z Darvin nazariyasi bilan qiziqdi, sotsializm g’oyalarini targ’ib qiluvchi guruhlar yig’inlariga qatnadi. Eng muhimi, o’sha yillari ko’p o’qidi, jumladan rus adiblari Lev Tolstoy, Fedor Dostoevskiy, Nikolay Gogol asarlarini sevib mutolaa qildi.

Asta-sekin boshqa Kafka, ya’ni begonalar nigohidan sir tutilgan sermazmun ichki hayot kechirayotgan Kafka shakllandi va o’zining katta iste’dod egasi ekanligini ko’rsata boshladi. Qog’oz qoralashni u hali gimnaziyada boshlagan edi va xizmatdan bo’sh vaqtini adabiyotga bag’ishladi. Bir qarashda, 1908 yildan boshlab uni hayoti bir maromda va bir taxlitda kechdi desak to’g’ri bo’ladi: soat ikkigacha idorada xizmat qilish, tushlikdan keyin qisqa muddatli dam olish, sayr qilish, yengil ovqatlanish, so’ngra yozuv stoli yonida diqqat-e’tiborni bir joyga jamlab, butun kuch-quvvatni ijodga bag’ishlab tun oqquncha ishlash. Hayotning bu alpozda kechishi uning nimjon salomatligiga ta’sir ko’rsatmasdan qolmadi, surunkasiga ishlash, uzoq vaqt davom etuvchi uyqusizlik, asablarning taranglashishiga olib keldi. Ammo boshqacha yashashni Kafka bilmasdi va xohlamasdi ham. Ijod qilish uning uchun zaruriy ehtiyojga, bir vaqtning o’zida azob-uqubat va huzur-halovatga aylangan edi. U o’zida borgan sari kuchayib borayotgan vahima, hayot oldidagi qo’rquv, yolg’izlik hissi, ruhiy behalovatlik, turmushning tayini yo’qligidan g’azablanishini asarlarida ifodalashga tutinadi. O’z holatini qog’ozga aniq va to’liq tushirish imkoni yo’qligidan qiynalib, kerakli so’zlarni zo’rg’a topib yozardi. Jumlalar esa hech bir mubolag’asiz uni holdan toydirardi. U so’zlarning “botiniy ma’nosi”ni ko’ra olar, so’zlar bir-biriga jo’r bo’lib yangrashini eshitar, yaratgan asarlaridan nafaqat hayoti o’z poyoniga yetayotganini anglar, balki ijodining boshida yozganlaridan ham voz kechishga tayyor edi. Hayot bilan sarhisob qilish vaqti kelganini sezganida, Kafka barcha asarlaridan voz kechdi va ularni yo’q qilib yuborishni vasiyat qildi.Qizig’i shundaki, eng kuchli ruhiy zarbani unga nemis tili yetkazdi. Kafka xayolida “rasmiy bayonotga o’xshab ketuvchi nemis tili” yangrar, ijod jarayonida bu tilning amrifarmon jarangi eshitilib turardi. Bu tildan u istagancha foydalanishi mumkin edi. Nafsilambr, nemis tilini u ona suti bilan o’zlashtirgani yo’q, balki maktabda, katta mashaqqatlar evaziga o’rgangandi. Nemis tiliga nisbatan haddan ortiq jiddiy munosabatda bo’lgan Kafka zamondoshlari, avangard yozuvchilarga o’xshab, til bilan har xil tajribalar o’tkazmasdi. Tilning assotsiativ imkoniyatlarini munosib baholab, unga ishonardi. Aynan til uning panohgohi, adabiyot esa – birdan bir qismati, yagona havasi va hayotdagi maqsadi edi. Adabiyot deb u bor-bududidan – sog’ligi, muhabbati, oilaviy baxtidan voz kechdi.

Kafka uch marta nikoh ila uylanishga jazm qiladi: ikki marta Felitsiya Bauer (Felicia Bauer) va bir marta Yuliya Voxritsek (Julia Vohrytsek) bilan. Biroq nikoh shartnomasini rasmiylashtirishga kelganda o’zida jur’at topolmaydi. Sababi, oilaviy hayotning ikir-chikirlari uni ijoddan chalg’itadi, bemalol ishlashiga monelik qiladi, deb o’ylaydi. Ro’zg’or, xotin, bola-chaqa – bular, so’zsiz, orzu bo’lgan bo’lsa-da, lekin adib tasavvurida bu yetishib bo’lmas maqsad bo’lib tuyulardi. Sababi, o’ta sezgirlik, hissiyotga beriluvchanlik, nozik ta’blik xislatlar sohibi bo’lmish Kafka dunyoning o’zgalar akli yetmaydigan hodisalarini chuqur his etarkan, hayotining buguni va kelajagiga nisbatan o’zida qo’rquv hissini sezardi.

1920 yil og’ir ruhiy xastalikka chalingan Kafka chexiyalik jurnalist va tarjimon Milena Yesenskaya (Milena Jesensky) bilan tanishadi. Ular o’rtasida muhabbatga o’xshash yaqinlik yuzaga keladi. Biri-biriga yo’llagan ishqiy maktub (1952 yilda nashr qilingan)lari go’yo epistolyar romandek o’qiladi, ularda oddiy odamlar munosabatidan ko’ra o’ta hayajonga, his-tuyg’ularga, dramatik kechinmalarga, olijanoblik va badiiy umumlashmalarga beriluvchanlik birmunsa ustin edi. Biroq bu ishqiy munosabatning ham umri qisqa ekan, nikohgacha yetib bormadi.

Ma’lumki, Kafka umrining so’ngi onlarida yaqin do’sti Maks Brodga nashr etilmagan barcha asarlarini, qo’lyozmalarini, hattoki nashrdan chiqqan kitoblarini ham yo’q qilib tashlashni vasiyat qiladi. Buning sababini Kafka chexiyalik musiqachi, va adabiyot ixlosmandi Gustav Yanoux (Gustav Janouch, 1903-1968) bilan suhbatida quyidagicha izohladi: “Yordam beraolmaganingda, jim turganing ma’qul. Bemor ahvolini umidsiz tashxis bilan og’irlashtirishga hech kimning haqi yo’q”61.

Lekin Maks Brod Kafkaning oxirgi istagini bajarishga botina olmadi va u yozgan barcha asarlarini kitobxonlar hukmiga havola qildi. Ana shunday baxtli (yoki baxtsiz) tasodif tufayli endilikda kitobxon Kafka qalamiga mansub barcha asarlarni o’qishga muyassar bo’lmoqda. Bordi-yu, Brod yozuvchi vasiyatini bajarganida, zamondoshlari va kelajak avlod uni kechirmagan bo’lardi, albatta. Kafka asarlarini o’qib, biz ham Brodga o’z minnatdorchiligimizni bildirishga shoshilamiz. Biroq Kafka yozgan romanlarni varaqlarkanmiz, “… muallif rayiga qarshi o’qiyotganimizni, o’limi oldidan yozganlarini yo’q qilib tashlash istagiga ijodining mohiyati bilan chambarchas bog’liq bo’lgan ma’nolarning yashiringan bo’lishi mumkinligini yodda tutishimiz lozim” (G.Adamovich).

Ushbu mohiyat nimada? Bizningcha eng avvalo, hayot bilan ijodning o’zaro mushtarakligida. Kafka hayoti sekin-asta ijodiga aylanib bordi, unga xuddi hayotbaxsh suv tomchisidek singib ketdi. Yozuvchi kundaligidagi yozuvlar hayotdagi u yoki bu oddiy voqeani qayd qilishdan ko’ra badiiy prozaga aylanib boradi. Yozuvchilik uning uchun “ibodat qilish” bilan teng edi. O’z ijodi orqali Kafka “ichki hayotni faqat boshdan kechirish mumkin, uni tasvirlash yoki muxtasar bayon qilib berish mumkin emas”ligini yaxshi bila turib, “dunyoni pokizalikka, haqiqatlikka va metindek mustahkamlikka ko’tarmoqchi edi”. Uning azob-uqubatlari “osmon va yer, abadiy va o’tkinchi, Parvardigorning mutlaq mukammalligi (begunohligi) va u yaratgan Odamzodning mukammal emasligi (gunohga botganligi) o’rtasidagi murosasiz ziddiyatlardan xuruj tortadi. Unisi ham, bunisi ham – bir-biriga ulanmagan tomirlar, bir-biri bilan aloqasi yo’q tushunchalar, biri biriga qovushmaydigan va bir-birini muvozanatda tuta olmovchi holatlardir. Yerda qurt-qumursqaga o’xshab sudralib yurgan odamolarning ham, osmonu falakda parvoz qiluvchi farishtalarning ham intilish va orzu-umidlarini jilovlab turadigan ulkan kuch mavjud. Kafka esa “haqiqatga barmoq uchi bilangina teginib ko’rish”dan qanoat hosil qilishni aslo xohlamas edi. U butun haqiqatni, achchiq bo’lsayam, g’am-hasratga to’la bo’lsayam, baxt-saodatga yetaklamasayam, oxirgi qatrasigacha bilishni xohlardi. “Tuzoqlar qo’yilgan zaminga qo’zga qaramay qadam bosishdan xavfsiragan” Kafka, ikki olamni ajratib turuvchi chegarada muallaq holda to’xtab qolgandek ko’rinadi. Bir qo’li bilan taqdiriga bitilgan umidsizlik, azob-uqubat hamlasini qaytarib tursa, ikkinchi qo’li bilan hayotida ro’y bergan barcha g’am va hasratga to’la voqealar bayonini yozib borardi. U, yon-atrofidagi odamlarni ko’rganidan, boshidan o’tkazganlaridan ko’ra ko’proq o’zi ko’rgan va tushungan “ob’ektiv voqelik”ni tasvirlashga intilardi. Ob’ektiv voqelikka esa u o’zgacha munosabatga bo’lgan, nihoyatda sinchkovlik bilan unda kechayotgan jarayonlarni kuzatgan, miridan sirigacha o’rgangan.

Kafka ijodi individualligining muhim belgisi – tugallanmaganlik, uzuq-yuluqlikka cheksiz moyillik bo’lib, dunyoni his etishi bilan chambarchas bog’langandir. U o’zining yirik epik asarlaridan birortasini ham oxirigacha yetkazmagan. Boshida romandek o’ylangan “Qishlokda to’y tayyorgarligi” (Hochzeitsvorbereitungen auf dem Lande, 1907), “Amerika” (“Bedarak yo’qolgan”) (Amerika (Der Verschollene), 1916), “Jarayon” (Der Proze?, 1918), “Qasr” (Das Schlo?, 1922) kabi asarlar tugallangan shaklda mujassam emas. Ular muallif vafotidan so’ng dunyo yuzini ko’rdi. “Jarayon” 1925 yilda, “Qasr” 1926 yilda, “Amerika” 1927 yilda Maks Brod tomonidan nashr qilindi. Ehtimol, bu yerda muammo Kafkaning ijodga bo’lgan munosabatida, “epik ko’lam” yo’qligida emas, balki tugal syujetni, tabiatan hal etib bo’lmaydigan konfliktning yechimini qat’iyan rad etuvchi poetikasidadir.

Kafkaning ilk “Mushohada” (Betrachtung, 1913) deb nomlangan hikoyalar to’plamida, muallif vafotidan keyin nashr etilgan “Bir kurash tasviri” (Beschreibung eines Kampfes, 1936) nomli kitobiga kirgan hikoya va lavhalarda u yaratgan obrazlar zamiridagi tub mohiyat namoyon bo’ladi: inson ongining zulmatli qa’ridan ko’tarilayotgan yovuz kuch har safar achchiq istehzoga, dunyoga tanqidiy qaraydigan aql-idrokka duch keladi. Yozuvchining ilk asarlarini shartli ravishda hikoya yohud novella deb atash mumkin; aslida, ular pala-partish lavhalar, manzaralar, fikr-mulohazali mushohadalar, shaxsiy hayotdan olingan qaydlar, bir so’z bilan aytganda, “kichik proza” qolipidagi asarlardir. “Qishlokda to’y tayyorgarligi”dagi Raban singari vijdon azobidan qiynalgan, o’z kuchiga ishonmagan, g’amgin kayfiyatdagi chehrasi ma’yus personajlar dunyodan uzoklashganini, unga moslasha olmasliklarini chuqur his etadilar va asrab qolinishi zarur bo’lgan narsalarning parchalanib ketishdan saqlab qolishga harakat qilishadi.

Masalan, intellektual roman ustasi Tomas Mann (Thomas Mann, 1875–1955) ning “Tonio Kreger” (Tonio Kroger, 1903) novellasi bosh qahramonidan farqli o’laroq Kafka qahramonlari “tinch dunyo” haqida qayg’urmaydi, “ko’nikib ketilgan sharoitlar”ni qumsashmaydi, “oq yuzli va moviy ko’zli” odamlarga talpinmaydilar. Ular parchalanib, yo’q bo’lib ketish xavfi hammaga – zahmat chekuvchi ijodkorga ham, hayotning shodu-xurramliklaridan bahra olayotgan odamlarga ham birday tahdid solishini yaxshi tushunadi.

Kafkaning “kichik proza” janrida qalam tebratgan moxir o’tmishdoshlari ham bo’lgan. U bu adiblar ijodi bilan yaqindan tanish bo’lib, asarlarini o’qigan albatta. Ulardan Pragada muqim yashab ijod qilgan nemiszabon yozuvchi Gustav Mayrink (Gustav Meyrink, 1868-1932), avstriyalik yozuvchilar Karl Kraus(Karl Kraus, 1874-1936) va Piter Al`tenberg (Peter Altenberg, 1859-1919), shveytsariyalik Robert Val`zer (Robert Walser, 1878-1956) va boshqalarni Kafka o’z ustozlari deb bilgan. Biroq ustozlardan farqli o’laroq, adib o’z ijodiy izlanishlarida o’zga yo’l tanladi: haqiqatni badiylashtirish yo’lida astoydil harakat qildi, yolg’izlikda qat’iyatli, subutli bo’lishga intildi. Faqat ungagina xos bo’lgan reallik va irreallik, voqelik va fantaziyalarning takrorlanmas uyg’unligi, ayniqsa 1912 yildan keyin yaratilgan asarlari, ya’ni “Jazolar” (Strafen, 1914) to’plamiga kirgan “Hukm” (Das Urteil, 1912), “Evrilish” (Die Verwandlung, 1912), “Axloqni tuzatish koloniyasida” (In der Strafkolonie, 1914) nomli novellalarda, “Qishloq vrachi” (Ein Landarzt, 1919) nomli to’plamiga kirgan qator asarlarda o’z aksini topdi. Ularning barchasi avtobiografik xarakterga ega bo’lib, shaxsiy kechinmalar asosida qurilganligiga qaramasdan, bir vaqtning o’zida inson borlig’i paradigmasini te’ran ifodalaydi. Adibning fantaziyasi kundalik hayotdan uzoq, ko’pincha dahshatli tasavvur va badburush qiyofagacha o’zgargan obrazlarni tug’dirardi. Yozuvchi ong osti qa’ridan ushbu tasavvur va obrazlarni yuzaga keltirarkan, Kafka syurrealist shoir va yozuvchilarga o’xshab ularni “xom”, ishlov berilmagan ko’rinishda tashlab qo’ymasdan, qayta anglab yuzaga chiqaradi va real hayotning puxta tasvirlangan manzaralariga singdiradi. Ikki dunyoni ajratib turuvchi yupqa parda ortida bir vaqtning o’zida sodir bo’layotgan mudhish va go’zal manzaralarni tasvirlarkan, Kafka (ehtimol, anglamagan holda) ikki olam, ya’ni ruhiy va moddiy olam o’rtasidagi tutash, bir-biriga yaqin joylarni topishga harakat qiladi.

Kafka hayotning “la’nati” savollari ustida bosh qotirarkan, javob topa olmasdan azob chekadi. Butun hayoti davomida falsafa muammolariga qiziqishini saqlagan holda, u Kant, Gegel`, K`erkegor, Nitsshe asarlaridan hayot mazmuni va ma’nosini topishga intiladi. Aybni sezish, jazo tortish va gunohni yuvish xususida fikr, uning nazdidagi olam va odam haqidagi mantiqsiz haqiqatning tayanch nuqtasiga aylanadi. Kafka asarlarida hatti-harakat va jazo o’rtasida, ayb va gunohni yuvish o’rtasida to’g’ridan-to’g’ri aloqa yo’q. Odam ustidan fuqarolik emas, allanechuk “oliy” sud ham emas, balki ong qa’rida o’rnashib olgan xasta, dardga to’la vijdon hukm chiqaradi.

“Hukm” (Das Urteil, 1912) novellasi qahramoni, ishi doimo baroridan keluvchi, hech narsaga muhtoj bo’lmagan, o’ziga to’q ishbilarmon Georg Bindemanni qandaydir sirli kuch bema’ni, kundalik hayot nuqtai nazaridan to’g’ri deb bo’lmaydigan fojiaga, ya’ni o’z joniga qasd qilishga yetaklaydi. Hayotdan ma’no topa olmaslik, yashashdan maqsadni yo’qotish Georgga o’z hayoti bilan hisob-kitob qilishning asosiy sababiga aylanadi. Hech qanday aybi bo’lmasa ham, u otasi oldiga o’z jazosini olish uchun keladi, u jazoni olishga oldindan tayyor, ya’ni jazoni tortishga butun vujudi bilan intiladi. Qiyomat qoyim bo’lsa ham qahramon uchun uzoq kelajakdagi kun emas, balki har kun kechadigan qalbidagi, fikru xayolidagi reallik afzal ko’rinadi. Georg kechirayotgan hayotda chidab bo’lmas darajaga olib keluvchi g’ayritabiiy kuchlar uni qurshab oladi, ongini zaharlaydi, ko’zlarini bog’laydi, aqldan ozdiradi, kelajakdagi intiqlik bilan qutilayotgan hayotini esa yetishib bo’lmas, ertaknamo voqelikka aylantiradi. Bu mantiqsiz bema’ni holat albatta. Novella mazmunida Zigmund Freyd ta’limotida olg’a surilgan “Edip kompleksi”ning eng yorqin namunasi ko’rinish beradi, desak yanglishmagan bo’lamiz.

Novella ustida ishlarkan, Kafka tabiiyki, Freyd haqida o’ylasada, ammo hikoya psixoanaliz, mifologiya va majoziy ma’no doirasidan chiqib ketadi, shaxsiyatning tub mohiyatiga yaqinlashadi. Shaxsiyat zamirida esa Parvardigor yaratgan odamzodning abadiy gunohkorligi metafizika62 darajasida Kurrai zamin bilan qorishib ketolmaslik hasratidek namoyon bo’ladi.

Bir urinishda, bir kechayu kunduzda yozilgan ushbu asarda Kafka o’z shaxsiy hayotining majoziy ma’nodagi in’ikosini yaratdi, o’zi o’zi ustidan hukm chiqardi. Tan olish kerak u, umidsizlik, ruhiy tushkunlik hissiga erk bermadi, uni jilovlab olishga kuch topa oldi: “… men butun umrimni hayot bilan hisob-kitob qilish ishtiyoqida yashab o’tdim”, degandi adib. Shunga qaramasdan, uning hayoti, to’plagan tajribalar asosida qurilgan turmushi o’ngidan kelmadi, go’yo har narsaga qodir, qudratli kuch sohibi hukmni amalga oshirgandek bo’lib qoldi.

Kafkaning eng mashhur asarlaridan biri “Evrilish” (Die Verwandlung, 1912-1915) novellasini ham ko’p jihatdan shaxsiy hayotini xo’rlash, o’zini o’zi kamsitish, yerga urishga bo’lgan hatti-harakatdek qabul qilish mumkin. Bahaybat hasharotga aylangan odam o’zga odamlar orasida yashashga moslasha bilmaslik, ko’nika olmaslik ramzi sifatida tasvirlanadi. Ammo “Evrilish” – bu shifrlangan tarjimai hol qissasi emas. Hikoyadagi shaxs – bor yo’g’i turtki, o’ta muhim, ulkan ko’lamining Kurrai zaminga yoyilgan g’oya paydo bo’lishiga asosdir. Xo’rlangan, joni-holi qolmagan, sho’rpeshana Gregor Zamzaning sirli evrilishini jamiyatdan uzoqlashib ketish, begonaga aylanish bilan izohlab berishga bo’lgan urinishlar hech qanday tanqidga dosh bera olmaydi. Kafka konkret bir tipaj (muayyan obraz yaratish uchun andaza yoki namuna bo’lib xizmat qiladigan kishi)ni emas, ehtimol, umuman insonni nazarda tutgan. Ushbu hikoya kishini qandaydir bir vahimaga, qo’rquvga soladi. Qalbimizda tushunib bo’lmas his-tuyg’uni uyg’otadi. Anglab bo’lmaganimiz bu his-tuyg’u qanchalik o’ziga tortmasin, hikoya nafaqat qo’rquv va nosog’lom qiziqishni, balki ichki norozilikni ham yuzaga keltiradi. Hikoyada odamning dahshatli, mudhish manzara kasb etuvchi bahaybat va jirkanch hasharotga aylanishi oila sharoitida yuzaga kelgan, esda qolarli tafsilotlarda tasvirlangan munosabatlar bilan qorishtirib yuborilgan. Bu oila o’zining tashqi belgi (otasining fe’l-atvori va hatti-harakatlari, mushtipar onaning qayg’urishlari, opasining o’z kelajagidan tashvishlanishi va hokazo)lari bilan ko’p jihatdan Kafka oilasini eslatadi. Uxlashdan oldingi normal (odam) holat va uyg’onishdan keyingi mudhish (hasharot) qiyofa o’rtasida hech qanday masofa yo’q, misli ko’rilmagan, sog’lom aqlga zid evrilish bir talay naturalistik tafsilotlarigacha tasvirlangan; buning birdan bir maqsadi – o’quvchini sodir bo’lgan evrilishning haqiqat ekanligiga ishontirishdir.

Qolaversa, bunday mudhish manzarani tasvirlashga boshqa adiblar ham ishtiyoqmand bo’lishgan. Ehtimol, faqat rus adibi Mixail Bulgakov o’zining qissalarida bu mavzuga qisman yaqinlashgan edi. Ajablanarlisi shundaki, qiyofasi, tanasi, butun vujudining o’zgarishi – bu qo’rqinchli tush emasligi, balki dahshatli haqiqat bo’lganligiga ishonch hosil qilgan Gregor Zamza, bir qarashda tabiiy bo’lib ko’ringan: Nima uchun? Nega aynan men? Buning ortida qanday kuchlar turibdi? Ortga, inson qiyofasiga qaytish imkoni bormikan? kabi o’rinli savollarga javob berish uchun o’zini ortiqcha qiynamaydi. Aksincha, u taqdirga tan beradi, o’z hissiyotlarini jilovlaydi, hayajonini bosadi, beozorgina tilsiz mavjudotga aylanganligiga ko’nikadi. Sodir bo’lgan o’zgarishni itoatkorona qabul qiladi.

Umuman olganda, mazkur hikoyaning bosh qahramoni birinchi sahifalardanoq oddiy xizmatchi Gregor Zamza qiyofasida emas, balki evrilishdan keyin ko’rinish bergan bahaybat va jirkanch mahluqdek gavdalanadi. Adib turli yo’llar bilan o’quvchini Gregor jirkanch hasharot qiyofasiga jodulab qo’yilgan go’zal shahzoda emas, balki achchiq qismatiga loyiq haqir bir odam bo’lganligiga ishontirmoqchi, unga nisbatan nafrat hissini uyg’otmoqchi bo’ladi. Ko’rish, o’ylash, hattoki hayot go’zalliklarini idrok qilish qobiliyatini saqlab, qo’ng’izga aylangan Gregor atrofdagi kishilar, kechagina eng yaqin odamlari bo’lgan qarindoshlari bilan til topishga intiladi, biroq ular uning urinishlariga beparvolik bilan qaraydi, uning g’uldurashlarini, imo-ishoralarini tushunishmaydi, oxir-oqibat u o’lganida, ochiqdan-ochiq quvonishadi, xizmatkor ayol uning qurib qotib qolgan tanasini ko’chaga supurib tashlaganida o’zini yengil tortadi.

“Evrilish” novellasida shaxsiy fojia, falokatga yo’liqish g’oyasi orasidan o’lchovi yo’q miqyosdagi global halokat g’oyasi ko’rinadi. Bu halokat jonli tabiatga, o’zini himoya qilolmaydigan hayvonot va nabotot olamiga beparvolik bilan qaraydigan odamlarning loqaydligi hamda shafqatsizligi tufayli sodir bo’lg’usidir, desak mubolag’a bo’lmaydi. Oldin Gregor Zamza bo’lgan, keyin esa baxtsiz tasodif tufayli tilsiz mahluqqa aylangan jonivorning azoblanayotgani, qiynalayotgani, o’quvchiga gapiraolmay yolvorayotgani rahmingizni keltiradi. Jonivor terisida, aniqrog’i hasharot qiyofasida o’zini sezgan Kafka qahramoni bir paytlar A.Shopengauer “hayotga intilish” deb nomlagan instinktga bo’ysungan, ushbu tug’ma his-tuyg’u uning fikru xayolini band qilgan, ich-ichidan kemirgan va odamlarning bag’ri toshligi, jallodlarcha shafqatsizligi, vahshiyona qonxo’rligiga yana bir karra ishonch hosil qiladi.

Adibning “Axloqni tuzatish koloniyasida” (In der Strafkolonie, 1914) nomli novellasida aybni sezish va jazo olishga intiqish mavzusi boshqacha tus oladi. Bu muallifning birinchi jahon urushi, ya’ni XX asrdagi insoniyat boshiga tushgan birinchi fojia, talafot, Mahshar kuniga bo’lgan javobi, yuragidan chiqqan aks sadosidir. Kafkaning asosan nemis tilida so’zlashgan, o’zlarini nemis madaniyatiga mansub deb bilgan kishilar yashayotgan davlat (Germaniya, Avstriya, Shveytsariya, Chexiya, Pol`sha) larda ijod qilgan hamkasblari bu urushni olqishlab qutib olishgan edi. Kafka esa bundan sochi tikka bo’ldi, qattiq hayajonga tushdi. Adibning
ushbu asari hozirgi kunda ham vaziyat qurbonlarining ko’r-ko’rona, qarshilik ko’rsatmay so’zsiz bo’yin egishlari va ayblovchi, qozi, jallodlar, umuman hukm chiqaruvchi va ijro etuvchilarning haq ekanliklariga bo’lgan “sadizm darajasiga” chiqqan ishonchi bilan hayratda qoldiradi. Bu ishonch shunchalik mustahkamki, qatl mashinasi to’xtab qolgan taqdirda ham, jallod hech ikkilanmasdan qurbonni o’rindig’iga o’tirg’izadi va ishini bajaradi, chunki uning ishonchi komil: “Ayblov hukmi shubha uyg’otishi mumkin emas. U qurbonning qonga belangan tanasida o’tkir xanjarning tig’i bilan yozilishi zarur”.

Mashhur frantsuz adibi Jan-Pol` Sartr (1905-1980) ning “Yopiq eshik ortida” (Huis clos, 1944) p`esasi qahramonlaridan biri: “Do’zax – bu boshqalar” deb, adibning  dunyoqarashaini to’liq ifoda etgan. Kafka esa: “Do’zax – bu o’zimiz”, deb ta’kidlaydi.

Beayb Parvardigor, odam esa tug’ilganidanok osiy bandaga aylanadi. Olloh Taolo tuproqdan Odam Ato va Momo Havvoni yaratdi, ular esa Parvardigorning pand-nasihatlariga quloq osmay, gunohga qo’l urdilar. Jannatdan haydalarkan, to Qiyomat qoyimga qadar azob-uqubat chekib, yashashga mahkum etildilar. Inson o’zining ana shu gunohi va uning jazosini umrining oxiriga qadar bo’ynida olib yuradi. Kurrai zaminda uni shu jazodan qutqaruvchi, xalos etguvchi hech bir qodir zot yo’q.

Novella syujetida axloq tuzatish koloniyasida axmoqona buyruqni bajarmagani uchun bir soqchini ayblab jazoga hukm qilishadi. Bir qarashda, “Jarayon” romani qahramoni Yozef K.ni ham bekordan-bekorga o’limga mahkum etishgan. U jazoga tortilishi mumkin bo’lgan hech qanday jinoyatni sodir etmagan, o’zini ham,
boshqalarni ham aybsizligiga, hech qanday gunohi yo’qligiga ishontiradi. Ammo ikki xunrez josus uning xonasiga bostirib qirib, tergov ostiga olinishini e’lon qilganida Yozef K. bema’ni, telva-teskari tergov jarayonida o’z aybiga ikror bo’lib boraveradi, aybdorligini haqiqatdan ham his eta boshlaydi, bank xizmatchisi sifatida emas (bu borada uning hech qanday g’unohi yo’q), balki aqlli inson, homo sapiens vakili, ya’ni Tangri yaratgan jonli mavjudot va Uning bir noqobil farzandi sifatida gunohiga iqror bo’la boshlaydi.

Shuning uchun ham ko’z o’ngimizda nafaqat xufiyona olib boriluvchi jarayon, hamma narsaga qodir idora tomonidan aybsiz bir odamni tazyiq ostiga olish, aybsizni aybdorga aylantirish (odam bo’lsa bas, ayb topilaveradi) jarayoni, balki odamga qonuniy tarzda aybini tushuntirish, qonun asosida aybini isbotlab berishga qodir bo’lmagan sudga qarshi jarayon keng maydon bo’ylab ochila boradi. Ayni paytda asarda insonni ulug’lamaydigan, hur fikrli shaxs haq-huquqlarini poymol qiladigan tuzumga qarshi chiqishni ham ko’ramiz. Syujetning bu ikki chizig’i yonma-yon rivojlanadi va hech vaqt o’zaro kesishmaydi; ular xuddi yaratguvchi Haq Taolo va g’ofil banda, Do’zax va Jannat, yer va osmon kabi bir-biriga zid holda namoyon bo’ladi.

“Jarayon” romanida uchinchi, bevosita muallifning shaxsiy hayotidagi dramatik voqealar, ya’ni Felitsiya Bauer bilan besh yil (1912-1917) davom etgan ishqiy munosabatlarga bog’liq chiziq ham bor. Avstriyalik yozuvchi Elias Kanetti (1905-1994) o’zining “Boshqa jarayon” (Der andere Proze?, 1969) nomli kitobida romanni Felitsiya Bauerga yo’llangan maktublar bilan taqqoslarkan, Kafka suyukli ayolining ishonchini oqlay olmagani, u bilan oila qurolmagani, farzand ko’rolmagani, umuman yerdagi o’z burchi (uy qurish, daraxt o’stirish, o’g’il tarbiyalash) ni bajarolmagani uchun o’z-o’zini ayblaydi, degan xulosaga keladi. Aybdorlik hissining har xil, ya’ni metafizik, ijtimoiy, individual qatlam va darajalari bir-biri bilan qorishib ketib Yozef K.ni o’limga yetaklaydigan yo’lni axtaradi, bir vaqtning o’zida o’limga ro’para qo’yuvchi chiqish eshigini topgani uchun uyaladi, qo’rqadi, azob chekadi, o’zining sharmandalarcha o’limi, xuddi qo’ydek bo’g’izlab tashlanganidan ham or qiladi, hayotga beparvoligidan, muqarrar o’limga befoyda qarshilik ko’rsatganidan xijolat tortadi.

Ta’kidlash lozimki, Kafka g’oyalarining metafizik mohiyatini ijtimoiy-psixologik jihatdan asoslab berish mushkul. It solib quvilgan, xo’rlangan qahramonlarning aybi Yer yuzidagi o’zgaruvchan tartib-qoidalarga emas, balki qandaydir bir “Oliy Qonun”ga borib taqaladi, uni inson tafakkuri, aql-idroki bilan anglab bo’lmaydi va o’zgartirib ham bo’lmaydi. Yozef K. o’lishi muqarrarligini borgan sari teranroq anglaydi.Kafka yaratgan boshqa asarlar qahramonlarining ham hatti-harakatlari aynan ushbu his-tuyg’u bilan belgilanadi. Georg Bindeman (“Hukm”), Gregor Zamza (“Evrilish”), tanobchi K. (“Qasr”), Karl Rosman (“Amerika”) – bularning hammasi ma’naviy-axloqiy me’yor: ya’ni hayotning mantiqsizligidan, o’ta g’aribligidan chiqib ketish yo’lini axtarmaslikning o’zi jinoyat va jazoga tortilishga arzirlidir, axtarishning ham foydasi yo’q – bu ham jazoga loyiq, deguvchi xulosani bildiradi.

To’g’ri, Yozef K.dan farqli o’laroq, Karl Rosmanning aybi yo’q. Kafka kundaliklarida qayd etilishicha, Karl Rosman “beayb”, ya’ni hali ancha yosh bo’lganligi sababli u o’z ekzistentsialistik ruhdagi aybini anglamaydi, garchi vaqti vaqti bilan uning aqli bunga yetsa-da. Maks Brod “Yolg’izlik trilogiyasi” deb nomlagan asarlar turkumini boshlab beruvchi “Amerika” romanining fojiaviy bedavoligi, keyingi ikki romanga qaraganda, unchalik kuchli sezilmaydi. “Amerika” romani ranglar va tovushlar uyg’unligidan iborat, shakli va mazmuni jihatdan ancha aniq va ifodali. Unda XX asr boshida AQShdagi jo’shqin hayot tasvirlanadi. Kafka AQShda bo’lmagan, biroq Amerika haqida ko’p o’qigan, eshitgan, u yerni ko’rgan, u yerda yashagan odamlar bilan uchrashgan, suhbat qurgandi. Romanda tasvirlanayotgan Amerikani qator belgilar bo’yicha tanib olish mumkin va shu bois “umuman olingan dunyo” timsoliga aylantirish, Yozef K. ustidan olib borilayotgan sud jarayoni o’tayotgan Shahar, yoki tanobchi K. o’rnashib olishga va o’zini himoya qilishga intilayotgan Qishloq timsolini ko’rish noto’g’ri bo’lar edi. Aksincha, romanda tilga olinayotgan “Oklaxomadagi landfshaft teatri” bunday timsol sifatida namoyon bo’ladi. “Oklaxomadagi landfshaft teatri” – bu mantiqan tushunib bo’lmaydigan, qanday vazifani bajarayotgani noaniq tashkilot (yoki idora) o’zining xufiyona ish tutishi va ta’sir doirasini behad kengaytirishga qodirligi bilan Robert Valzerning “Yakob fon Gunten” (Jakob von Gunten, 1909) romanida tasvirlanuvchi “uy ichkarisdagi hashamatli xonalarni” yoki German Gesse (Hermann Hesse, 1877-1962) ning “Cho’l bo’risi” (Der Steppenwolf, 1927) romanidagi “Sehrli teatr” (das magische Theatre)ni eslatadi.

Soddadil, qalbi beg’ubor, hayotiy tajribasi yo’q Karl Rosman hayot ma’nosini emas, balki hayotdagi o’z o’rnini topishga harakat qiladi. Unda hali ham bu beshafqat dunyoda o’ziga boshpana topish va o’zi tug’ilib o’sgan uy, qadrdon oilasi, mehribon ota-onasi bilan uzilgan aloqalarini tiklash orzu-umidi so’nmagan. Ammo bu dunyoda ezgulik va olijanoblik xislatlari uni tark etgan edi. Yovuzlik bu absurd dunyoni chulg’ab olgan bo’lib Rosmanni tushunishni istamasdi. Inson bu dunyoning tor suqmoqlaridan, Rollunder villasi yoki “Oksidental” oteli (“Amerika”)ning yo’laklaridan, Yozef K. yashagan va adolat izlagan Shaharning tor ko’chalaridan, tanobchi K. esa o’zi yashagan qorli dalalardan qanchalik tirishib urinmasin chiqib ketolmaydi. Xullas, Kafka romanlarida labirint, anglab bo’lmas Qonun oldidagi ojizlik, kuch-quvvatdan qolish mavzusi ustunlik qiladi.

1926 yilda nashrdan chiqqan “Qasr” (Das Schlo?, 1922) romani bosh qahramoni – o’tmishi yo’q odam, u go’yo narigi dunyoni tark etib, bizning olamimizga bir xatlab o’tgandek paydo bo’ladi. Qishloqning nafs balosiga yo’liqtiruvchi tuzoqlari, aldab avrab o’ziga rom etuvchi tabiati, najotsiz muhtojligi, zim-ziyo tunlari va yorug’ kunlariga ko’nikib, o’zini tanobchi deb tanishtirgan K. aslida, ushbu qishloqqa yashash uchun keladi. Biroq uning bu urinishlari zoe ketadi: yozuvchi badiiy olamida yolg’izlik, sargardonlik, o’z joyini topa bilmaslik g’oyasini yengib o’tish aslo mumkin emas.

Kafka ijodining ekzistentsializmga yo’g’rilganligi uning asarlarida sezilib turadi. Mashhur frantsuz adibi Al`ber Kamyu (Albert Camus, 1913-1960) Kafka ijodida o’zining falsafiy fikr, badiiy obraz, qolaversa, dunyoqarashlariga hamohang keluvchi jihatlarni topganligi bejiz emas albatta. Ammo Martin Xaydegger va qisman Jan-Pol` Sartr falsafiy kontseptsiyasini Kafka ijodiga mos keladi deb bo’lmaydi. Kafkani fenomenologiya emas, ko’proq etika muammolari qiziqtirgan. Tanlash huquqini targ’ib qiluvchi g’oyalar Kafka uchun hech narsani anglatmaydi. Negaki uning nazdida tanlash erkinligi yo’q bo’lgan joyda huquqqa ham o’rin yo’q. Kafka qahramoni ekzistentsializm ruhi bilan sug’orilgan “mahobatli qo’rqinch” hissini yuragida olib yurishga mahkum etilgan. Ayni paytda, “uni bosib olgan qo’rquv hissiyotining bepoyon kengliklari” aslida, qalbini chulg’ab olgan ijobiy xislat ekanligini yaxshi tushunishi lozim, chunki bu kengliklarda dahshatga soluvchi kuchdan ustun turuvchi oliy xislat, ya’ni insonni yengib bo’lmaslikka bo’lgan ishonch mujassamdir.Qisqa kechgan umri davomida Kafka o’zi uchun qo’rqqani yo’q. Bedavo kasalligini va erta o’limini u tahsinga sazavor dovyuraklik bilan kutib oldi. Uni inson  qismati, tabiat yaxlitligi va Yerdagi jamiki tirik jonzotga solingan tahdid xavotirlantirar edi. Adib go’yo o’zida qandaydir bir ilohiy kuch, sirli qurol bo’lgani kabi, uning yordamida boshqalar ko’rolmagan yoki ko’rishni istamagan narsalarni ko’ra oldi, qolaversa, oldindan bashorat qildi. Ehtimol Kafka ko’rolganini, sezganini tushunarli qilib aytib berolmagandir. Milena Yesenskayaga yo’llagan maktublaridan birida Kafka: “Men senga ham, kim bo’lishidan qat’iy nazar, boshqa biron odamga ham ich-ichimda kechayotgan g’alayoni tushuntirib berolmayman… Buni qanday qila olardim ham, axir men o’zimga o’zim buning sabablarini tushuntira olmasam. Ammo bu muhim emas, muhimi shundaki men kunduzi yorug, kechasi zulmatli makonda atrofimdagi odamlarga o’xshab yashashim amri mahol”.

Aslini olganda, Kafkaning qo’rquvlari, hasratu nadomatlari aynan ushbu “odamlarga o’xshab yashay olmaslikdan” kelib chiqqan. Uning asarlaridagi istalgan syujetni shu mavzuga vobasta talqin qilish mumkin. Adib romanlari, novellalari va kundaliklarida uchraydigan ramziy hikoyalar bu haqda bayon etib turadi. 1910 yildan to 1923 yilgacha muntazam yozib borilgan kundaliklari Kafkaga o’zining betakror uslubini topishga, uni sayqallashtirishga yordam berdi. Ammo bu jihat bilangina kifoyalanish xato bo’lur edi, deb o’ylaymiz. Uning kundaliklari – bu ichki va tashqi olamda yuz bergan voqea-hodisalarni, hayotiga ta’sir ko’rsatgan omillarni oddiygina qayd qilib borish emas, balki ifodalab bo’lmaydigan, anglab bo’lmaydigan narsalarni hech bo’lmaganda ta’riflab berish, so’zlar orqali yozib olishga bo’lgan urinishdir. Taajjublanarlisi shundaki, adib kundaliklarida aks ettirilgan kechinmalar, his-tuyg’ular, ruhiy azoblar, dardu-alamlar uning asarlariga ko’chib o’tgan. Sababi, kundaliklar turli lavha, parcha, xomaki rejalar, qisqa yozuvlarga to’lib-toshib yotardi. Maks Brodga esa bir talay qo’lyozmalar orasidan ushbu matnlarni ajratib olish va u yoki bu ma’noda to’g’ri keluvchi sarlavhalar qo’yishgina kolgan edi xolos. Kafka o’z kundaliklarida boshdan oxirigacha konkret bir shaxsning taqdiri haqida yozmaydi; balki u odamni parokandalikka, betoblikka, muvozanatdan chiqishga yetaklovchi, pirovardida o’limga mahkum etguvchi hayot, aniqrog’i ob’ektiv voqelikning universal paradigmasini yaratishga harakat qiladi.

Noumid shayton deganlaridek, inson ham orzu-umidlar og’ushida yashamog’i zarur, o’z umidlarini ro’yobga chiqarishga astoydil harakat qilishi darkor. Hayot go’zalliklari, tabiat nozu-ne’matlari aynan odamgagina muhayyo bo’lib, u kundalik tashvishlar ortida yashiringan farovon, mo’l-ko’l hayotni orziqib kutishi lozimdir. Kafka kundaligida quyidagi purma’no satrlarni o’qiymiz: “Hayot go’zalligi faqat sengagina atalgan zeb-ziynat va bisotlar muqaddas so’zlar aytilgandan so’ng ochiladi. Insonning haqiqiy ismini aytgil va u sening yoninga keladi. Sehr-joduning siri shundadir – u yaratmaydi, u o’ziga chorlaydi”.

Kafka badiiy olamida inson – bu o’ziga xos bog’lovchi rishta, ulkan xalqaning bir bug’ini, ikki olam – moddiy va ruhiy olam o’rtasidagi jarlikni o’zi orqali birlashtirishni xohlaydi, ular orasida ko’prik bo’lishga harakat qiladi. Inson hayot tayyorlab qo’ygan sinovlarni hayajon bilan kutadi, lekin har safar ham bunga dosh berolmaydi, mahkam turolmaydi va fanoga g’arq bo’ladi. Buning sabablari adibning “Ko’prik” (Die Brucke, 1917) hikoyasida to’liq o’z ifodasini topgan: bu vazifa osiy bandaning ko’lidan kelmaydi, boqiy dunyo u uchun yaratilgan emas.

Kafkaning keng mazmundagi hikoyalarida ham, qisqa syujetli hikoyalarida ham ko’ngilni g’ash qiluvchi xiraxandon pand-nasihatlar yo’q, uning kinoyali gaplari paradoks (sog’lom aqlga zid fikr)ga asoslangan. Hikoya qilish uslubi, voqealar avj olishi harakatdan emas, balki ushbu harakatning voqelik zamirida yashiringan mash’um, jumboqli va mantiqqa zid mohiyatiga munosabatidan kelib chiqadi. Pand-nasihat o’rnini nolishlar, ijodkorga ochilgan haqiqatni so’zda mujassamlashtirish mumkin emasligidan hosil bo’lgan nadomatlar egallaydi. So’zlardan mudofaa istehqomini qurarkan, Kafka go’yo “javdari bo’g’doyzor bo’ylab yastangan jarlik ustida” turib, beg’am-betashvish yashayotgan odamlar tinchligini va hayotini qo’riqlayotgandek ko’z oldimizda namoyon bo’ladi.

Adibning “Tunda” (Nachts, 1920) nomli novellasida bu fikrga hamohang satrlarni o’qiymiz: “… kimdir himoyada turishi kerakku axir. Kimdir sergak tortishi shart”. Va Kafka so’zning ko’chma ma’nosida ham, tom ma’nosida ham bedor bo’ldi: busiz ham nimjon sog’ligiga zarar yetkazib, kunu tun, hatto haftalab uxlamadi. U ruhan azoblangan, tashvishlardan toliqqan, yolg’izlikdan qiynalgan ruhini bir oz bo’lsa-da yengillashtiruvchi xurujlarda topdi.

Umri poyoniga yetib borayotgan bir paytda yozgan hikmatlarida Kafka ishonqiramay, ne-ne azoblar chekib hayotni ag’darib yuborishga va ma’lum vaqt tinch-xotirjam yashashga yordam beruvchi tayanch nuqtani axtaradi. Bu tayanch nuqtani u shunday ta’riflaydi: “Inson o’zining buqilmas irodasiga ishonchisiz yashay olmaydi, ayni paytda bu bukilmas iroda ham, unga bo’lgan mustahkam ishonch ham uning o’zi uchun abadiy sir bo’lib qolishi mumkin. Ushbu sirni ifoda etish yo’llaridan biri – har bir odamning qalbida, yuragida, dilida ardoqlab, e’zozlab kelinayotgan Xudoga ishonchidir”. O’zigagina tushunarli, faqat o’zining, ta’bir jozi bo’lsa “uyidagi Xudo”, Kafka nazdida oxirgi umid, bo’ronlarda, qahratonlarda, jazirama issiqliklarda so’nmaydigan umid timsolidir, chunki borliqning “yuksak ma’nosi”ga, ma’naviy-axloqiy tamoyillariga inonmaslik, eng muhimi qalbda Xudosiz yashash mumkin emas.

Absolyut ruhga, ezgulikka yaqinlashish ishtiyoqi Kafkani ich-ichidan kemirardi, yuragidagi alangani avj oldirardi. “… Daf’atan ezgulikka yuzlanish lozim va sen o’tmishga, hattoki, kelajakka qaramasdan ham najot topasan”, – degan edi u. Aslida, odam pushti kamaridan bo’lgan odam singari Kafka o’zini avaylamadi. Yolg’on-yashiq gap, fisqu fasod, uydirmalar, nohaqliklar va noto’g’ri talqin etilgan aqidalar changalzorlarida haqiqatga yaqinlashishga harakat qilarkan, u o’zini ijodkor sifatida saqlab qolishga, umrini ma’nosiz, mazmunsiz narsalarga sarflashdan qochishga, hurfikrli yozuvchi bo’lib qolishga intilardi. Kafkaning kundaligida shunday yozuvlar bor: “… Men, ko’p vaziyatlarda, mustaqil emas edim, o’z erkim qo’limda emasdi. Shu boisdan ham mustaqil bo’lishga, hech kimga qaram bo’lmaslikka, ichki erkinlikka doim intilaman” (1916 yil 18 oktyabr). Ushbu ichki erkinliksiz Kafka “insonning bukilmas irodasiga”, uning o’zi “baxtsiz yuz yillik” deb nomlagan XX asrda insonlarga xos bo’lgan yaramas illatlar barham topishiga ishonchi yo’q bo’lsa-da, muhimi, bu asrda ham kelajak uchun g’amxo’rlik orzusida o’stirsa bo’ladigan novdalarning qolishiga chindan ham ishongan edi.

———————
61 Qarang: Gesprache mit Kafka. Fischer, Frankfurt a. M. 1951, Neuaufl.: onomato Verlag, Dusseldorf, 2008. p. 169
62 metafizika – 1. borliqning ibtidosi o’zgarmas, azaliy va abadiy deb qarovchi, uning hodisalarini esa bir-biridan uzilgan va turg’un holda tekshiruvchi falsafiy ta’limot; 2. dialektikaga qarama-qarshi o’laroq hodisalarni rivojlanishda va bir-biriga bog’langan holda emas, balki bir-biridan uzilgan va turg’un holda tekshiradigan falsafiy metod; 3. ko’chma ma’noda. umumiy tarzdagi, mavhum gap.