Уильям Фолкнер туғилган кун  (25 сентябрь )  олдидан

  Мисс Эмили Грирсон ўлганда, уни кўмиш учун бутун шаҳар йиғилди: эркаклар қулаган маъбудга эъзоз-икром юзасидан, хотинлар эса камида ўн йил инсон қадами етмаган хонадонни ўз кўзлари билан кўргани ичлари ошиқиб келдилар, чиндан ҳам бу эшикка ҳам боғбон, ҳам ошпаз бўлган қари хизматкордан бошқа ҳеч ким яқин йўламасди.

Уильям Фолкнер
ЭМИЛИ УЧУН АТИРГУЛ

Уильям Фолкнер (William Cuthbert Faulkner; 1897-1962; АҚШ) — aмерикалик ёзувчи, адабиёт йўналишида Нобель мукофоти совриндори (1949). Биринчи прозаик аcари “Аcкарлик мукофоти” (1926) романидир. “Шовқин ва ғазаб” (1929), “Авгуcтдаги ёғду” (1932), “Мен ўлаётганимда” (1930), “Абcалом, Абcалом!” (1936), “Қишлоқ” (1940) “Муcо, ерга туш” (1942), “Роҳибага ўқилган мотам куйи” (1951), “Шаҳар” (1957), “Қўрғон” (1959) китоблари машҳур.

Мисс Эмили Грирсон ўлганда, уни кўмиш учун бутун шаҳар йиғилди: эркаклар қулаган маъбудга эъзоз-икром юзасидан, хотинлар эса камида ўн йил инсон қадами етмаган хонадонни ўз кўзлари билан кўргани ичлари ошиқиб келдилар, чиндан ҳам бу эшикка ҳам боғбон, ҳам ошпаз бўлган қари хизматкордан бошқа ҳеч ким яқин йўламасди.

Синчкор қилиб қурилган ҳайҳотдай чорси уйнинг сувоқлари кўчганига не замонлар бўлган, етмишинчи йилларнинг ҳавойи алфозида гумбазчалар, найзадор қуббалар, жимжимадор балконлар билан безатилган бу иморат шаҳримизнинг бир маҳаллар оқсуяклар маҳалласи деб саналган кўчасида жойлашган эди. Замонаси келиб гаражлар ва пахта йигирувчи заводлар бу ердан энг кибор хонадонларни ҳам қисиб чиқарди ва фақат Грирсонларнинг кўҳна тарзли иморатигина худди беллашсанг, беллашаман дегандай пахта ортилган фургонлар ҳамда бензин қуядиган станциялар узра кибр ва қийиқлик ила кеккайиб турарди. Мана энди қазо соати етиб мисс Эмили ҳам  қарағай буталари ўсиб ётган шаҳар мозоридаги ўз жойига равона бўлди, бу мозорликда ҳамон Жефферсон яқинидаги жангда ҳалок бўлган федерал қўшинлар ва конфедерат солдатларининг (улар ичида номсиз қабрлар ҳам кўп) сўнгги оромгоҳлари сақланиб келар эди.

Мисс Эмили ҳаёт экан, шаҳар ўз устига олган қадим анъана, қарздорлик ва ўзига хос маънавий бурчнинг мужассам тимсоли эди, бу нарса Жеферсоннинг мэри полковник Сарторис 1894 йилда (бу — негр аёлларга шаҳар кўчаларида этаксиз юришни ман қилган ўша Сарторис эди) қизнинг отаси ўлгандан сўнг дарҳол уни солиқ тўлашдан бир умрга озод қилгандан бери давом этиб келарди. Бу мисс Эмилига хайр-эҳсон бўлиб туюлмади. Полковник Сарторис қизнинг отаси бир замонлар шаҳарга пул қарз бериб турган эди, деган чигал бир баҳонани ўйлаб топди, ўша қарзни шундай йўл билан қайтариш осонроқ кўчар экан. Бундай нарсани полковник Сарторис авлодига мансуб одамгина тўқиб чиқариши мумкин эди.

Бироқ шаҳар муниципалитетига бошқа бир даврда тарбияланган, замонавийроқ ғоялар эгаси бўлмиш янги одамлар насллари келишганда, ушбу аҳднома маълум бир норозиликларга сабабчи бўла бошлади. Янги йилнинг биринчи куни мисс Эмилига солиқ тўлаш ҳақида баёнот жўнатилди. Февраль кирди, лекин жавоб йўқ эди. Унга ўзингизга қулай бўлган вақтда шерифнинг идорасига келиб учрашинг деган расмий хат ёзилди. Яна бир ҳафта ўтгач, мэрнинг ўзи унга хат ёзиб, ё мен ҳузурингизга борай ва ё сизга автомобиль юборай ўзингиз келинг, деб хабар қилди ва қадимий қоғоз варағига ранги ўчиб кетган сиёҳ билан бениҳоя нафис ҳуснихатда ёзилган жавоб олди. Хатда маълум қилинишича, мисс Эмили узоқ вақтлардан бери эшикка чиқмас экан; хатга ҳеч қандай изоҳсиз солиқ ҳақидаги баёнот ҳам қўшиб жўнатилган эди.

Муниципалитет махсус мажлис чақирди ва мисс Эмили ҳузурига делегация жўнатилди. Делегация саккиз-ўн йиллардан бери ташқаридан келувчиларга тим-тирс беркилган эшикни тақиллатди. Эшик чиннига гул солиш дарслари тугагандан бери очилмаган эди. Қари негр уларни ним қоронғи пастки залга олиб кирди, бу ердан яна ҳам қоронғироқ бўлган юқорига пиллапоя билан кўтарилар эди. Уврин-тўда ва чанг ҳиди анқирди, ҳаво чирик ва дим эди. Негр уларни вазмин чарм мебеллар қўйилган меҳмонхонага олиб кирди. У деразалардан бирининг тўсиғини очган эди, чармларнинг ёрилиб кетгани кўзга чалинди, хонага кириб келган қуёшнинг бир толим нури ўриндиқлар узра кўтарилган тўзон издиҳомларини ёритди. Камин олдидаги унниққан тилла суви юритилган мольбертда мисс Эмили отасининг пастелда ишланган сурати турарди.

Улар бошдан-оёқ қора кийинган, тилла занжир осган, занжири белигача тушиб, сўнг кенг белбоғ ичра ғойиб бўлган, паст бўйли, тўлачагина хотин қора оғочдан ишланган, дастаси хира олтиндан қуббаланган асога таяниб кириб келганда, ўринларидан турдилар. У бўйчан, суяги нозик эди, шунинг учун ҳам бошқа пайтда тўлалик бўлиб кўринадиган ҳол ҳозир хомсемизлик каби туюлар эди. Унинг вужуди худди узоқ вақт ботқоқлик тагида ётгандай шалвайган ва шишганга ўхшарди. Мурданикидай туссиз бетининг семиз ўрмаларида хамир бўлагига тиқиб қўйилган икки бўлак кўмирдай кўзлари биқинган эди. Мушрифлар нега келганликларини баён қилишаркан, бу кўзлар уларни бирма-бир сузиб чиқди.

Уларга ўтиринглар ҳам демади. У эшикда туриб жимгина қулоқ солди, гапираётган киши тутилиб жим бўлиб қолди. Шунда ҳаммалари олтин занжирнинг учида беркинган соатнинг чиқиллаб юраётганлигини баралла эшитдилар.

У совуқ ва қуруқ оҳангда деди: «Мен Жефферсонда солиқ тўламайман. Менга буни полковник Сарторис тушунтирган. Ичингиздан истаган киши агар қизиқса, шаҳар қоғозларига қараб кўрсин».

— Биз шундай қилдик, мисс. Биз шаҳар идорасиданмиз. Наҳот сиз шериф имзо чеккан хатимизни олмаган бўлсангиз?

— Ҳа, бир нима келгандай бўлувди, — деди мисс Эмили. — Демак, у ўзини шериф деб ҳисоблар экан-да… Лекин мен Жефферсонда солиқ тўламайман.

— Шаҳар қоғозларида ҳеч қаерда бундай эслатма йўқ. Биз афтидан…

— Полковник Сарторисга учрашинглар. Менинг Жефферсондан ҳеч қандай қарзим йўқ.

— Лекин мисс Эмили…

— Сарторис билан гаплашиб кўринглар. (Полковник Сарториснинг ўлганига чамаси ўн йилча бўлиб қолган эди.)
Менинг Жефферсондан цеч қандай қарзим йўқ. Тоб! — Эшикда негр пайдо бўлди. — Жентльменларни кузатиб қўй.

II

Хуллас калом, у ғалаба қилди, уларнинг пиёдалари ва отлиқларини буткул тору мор этди. Ўттиз йил бурун ҳид хусусида гап чиққанда уларнинг оталари устидан у худди мана шундай ғалаба қозонганди. Бу отаси вафот этгач, икки йилдан сўнг рўй берганди, ўшанда биз ҳаммамиз энди тўй бўлади деб турганимизда, қаллиғи бирдан ташлаб кетиб қолган эди. Отасининг ўлимидан сўнг у эшикка камдан кам чиқар, қаллиғи қочиб кетгач, у сира қорасини кўрсатмай қўйди. Шаҳар хонимлари бир неча маротаба мисс Эмилини кўрмоқчи бўлиб уриндилар, лекин уларни қабул қилмади. Хонадонда ҳали ҳаёт нишонлари сўнмаганлигини негр — у пайтлар ёш йигит эди — онда-сонда қўлида сават билан майда-чуйда харид қилгани эшикка чиққанидангина билса бўларди.

— Нима деганингизда ҳам эркак — эркак-да, товоқ-қошиқни эплай олмайди, — дейишарди хонимлар, шунинг учун ҳам, ҳид тарқалганда, ҳеч ким бундан ажабланмади. У шу дағал ва жўн кишилар дунёси билан улар узра баланд қад кўтарган улуғвор Грирсонларни боғлаб турган мисоли бир ҳалқа эди.

Бироқ мисс Эмилининг қўшниси шаҳар мэри, саксон яшар судья Стивенсга шикоят қилди.

— Мендан нима истайсиз, хоним? — деб ўсмоқчилади судья.
— Унга айтинг, бир чорасини кўрсин.

— Хўш, бунга ҳеч қандай зарурат йўқ, — деди судья Стивенс. — Негр хизматкори ҳовлида илонми ё каламушми ўлдирган бўлса керак-да. Мен у билан гаплашиб кўраман.

Эртасига яна икки кишидан шикоят тушди — уларнинг бири эркак эди, у қўшнисидан бутунлай фарқли ўлароқ ғоятда эҳтиёткорлик ва назокат билан сўйлади.

— Бир нарса қилмаса сира бўлмайди, судья. Мен ўлсам ҳам мисс Эмилининг тинчини бузишни истамасдим, лекин нимадир қилиш керак.
Кечқурун шаҳар кенгаши чақирилди: учта оппоқ соқолли мўйсафид ва яна ёшроқ бирови — келажак насллар даракчиси.

— Бош қотириб ўтирадиган жойи йўқ, — деди у. — Унга хат ёзиб юбориш керак, уйини тартибга келтириб қўйсин. Бир озгина фурсат берайлик, агар шунда ҳам нафи тегмаса…

— Э, йўқ, бўлмайди, сэр, — унинг сўзини кесди судья. — Ким ледининг юзига қараб туриб, сасиб кетяпти дейди.

Шундай қилиб, эртаси куни кечқурун тўрт эркак мисс Эмилининг кўк бута деворини ошиб ўтдилар-да, худди қароқчилардай пусиб биқинганча ҳовлини чарх уриб айланиб, барча тешик-ёриқларни искаб кўришди, орқадаги бириси эса елкасига осиб олган қопдан ниманидир олиб дон сочгандай сочди. Уйнинг ертўласига, ҳовли юзасидаги барча иморатларнинг атрофига улар хлорли оҳак сепиб чиқдилар. Сўнг бута девордан ошиб кетаётган чоғларида шу пайтгача қорайиб турган дераза ойнасига бирдан ёруғ тушиб, унда шам қотган маъбуд каби мисс Эмилининг қораси кўринди. Улар бу ердан аста пусиб ўтиб, кўча ёқаларида ўсган дарахтлар қорасида кўздан йўқолдилар. Бир-икки ҳафта ўтиб, ҳид бутунлай билинмай кетди.

Ана ўшандан бошлаб, одамлар мисс Эмилига юраклари ачиб қарайдиган бўлиб қолдилар. Унинг холаси Уайет кампир охири бориб миясини еб қўйганлигини эслашган одамлар, ниҳоят, бу Грирсонларнинг ўзлари доим такаббур бўлганлар, деган хулосага келдилар. Ҳар қалай, қариндош-уруғларининг назарида мисс Эмилига тенг келадиган йигит бизнинг шаҳарда топилмас эди. Мисс Эмили билан унинг отаси эшик олдига қандай қилиб чиқиб турганлари ҳали ҳозиргача ҳам кўз ўнгимиздан кетмайди. Отаси олдинда оёқларини керганча, қўлида қамчисини маҳкам қисиб туради, унинг пича орқасида — ланг очиқ эшикнинг ўртасида оппоқ кийинган мисс Эмилининг нозиккина қомати. Шунинг учун ҳам, қизнинг ёши ўттизга чиққанда ва у ҳамон турмуш қурмаганда, бутун шаҳар заҳарханда қилди десак бўлмас-ку, лекин ҳарҳолда, ундан ўчини олиб аламидан чиққандай бўлди. Агар, ким бўлмасин, биров унга талабгор бўлганда эди, ҳатто телба холасидан ҳам ҳайиқиб ўтирмай, дарров кўниб қўя қоларди-да, деб ўйлар эдик биз.

Отаси ўлгандан кейин унга уйдан бошқа ҳеч нарса мерос қолдирмагани маълум бўлди, яшириб нима қилдик, бундан кўплар хурсанд ҳам бўлди. Ана энди у ҳақда ғамхўрлик қилиш мумкин деган қарорга келдик биз. Мисс Эмили ҳам муҳтожлик ва кимсасизликда яшаб кўрса, доим учини учига етказолмай фиғони кўкка чиқиб, мудом қўрқинч ичида кун кечириш нима эканлигини билади.

Ота ўлимининг эртасига эрталаб шаҳарнинг барча хонимлари мисс Эмилига ҳамдардлик билдириш, мадад бериш учун одатга биноан жам бўлдилар. Уларни одатдагича кийинган ҳолда эшикда қарши олди. Кўзларида бир қатра ёш йўқ эди. Отам ўлгани йўқ, дер эди у яккаш, руҳонийлар ва докторларнинг мурдани олишга шунча уринишларига қарамай, уч кунгача у шу гапни такрорлашдан қолмади. Қонунда кўрсатилгани бўйича чора кўрмасак бўлмайди деб турганларида, у ниҳоят, рози бўлди ва мурдани тезлик билан дафн қилдилар.
Ўшанда биз уни ҳали телба деб ҳисобламасдик. Мисс Эмили бекорга шундай қилаётгани йўқ, деб мулоҳаза қилар эдик биз, ахир унинг отаси қанчадан қанча йигитларни эшигидан нари қувиб юборди, одам келмайдиган қилиб қўйди, энди эса қиз охирги бор нарсасини қўлдан чиқармасликка уринарди, одамлар одатан шундай қиладилар-ку.

III

Кейин у узоқ бетоб бўлиб ётди. Уни яна кўрганимизда, сочи калта қирқтирилган ва шундан ёш қизчаларга ва тағин жиндаккина черковларга қўйиладиган маъюс ва ўйчан фаришталарга ўхшаб кетарди.

Худди ана шу пайтларга келиб, шаҳар ҳукумати кўчаларга йўлка ётқизишга қарор қилди, ишга одамлар ёлланди ва ёз кунларида (бу пайтга келиб унинг отаси ўлган эди) ишлар қизиб кетди. Шаҳарга Гомер Бэррон деган сочлари қора, қадди-қомати йирик, иш деганни чайнаб ташлайдиган, овози ўткир ва ўктам, юзи офтобда қорайган, кўзлари шишадай тиниқ — ҳақиқий янки бошчилигида негрлари, улов ҳамда асбоб-ускуналари билан қурувчилар бригадаси келди. Болалар Бэрроннинг кетидан тўдалашиб чопиб юришар, унинг негрларни қора терга тушириб ишлатиши, уларнинг қўшиқ айтиб оғир чўкичларни бир маромда кўтариб ташлашларини завқланиб томоша қилишарди. Тезда Гомер Бэррон бутун шаҳар билан апоқ-чапоқ бўлиб кетди. Кўчанинг бирон ерида одамлар тўпланишиб, хахолаб кулашаётган бўлса, билаверингки, демак, Бэррон ҳам шу ерда эди. Кўп ўтмай уни ва мисс Эмилини якшанба кунлари ғилдираклари сариқ, ёллаб олинган бир жуфт тўриқ от қўшилган усти очиқ икки ўринли коляскада биргаликда сайр қилиб юришганини учрата бошладилар.

Бошида биз ҳаммамиз қандай бўлмасин мисс Грирсон яна ҳаётга қизиқиб қарай бошлаганидан қувондик, бунинг устига шаҳар хотинлари: «Э, қўйинглар, ахир шу Грирсонлар шимолдан келган ва бунинг устига ёлланиб ишлайдиган одамни назар-писанд қилишармиди?», деганлари деган эди. Лекин ёшлари улуғроқлар бошқача ўйлашарди: чинакам леди ҳатто бошига кулфат тушганда ҳам ор-номус тузукларидан чиқмаслиги керак, деб ҳисоблашарди улар, лекин бу сўзларни оғиз очиб айтишмасди. Улар оддийгина қилиб: «Шўрлик Эмили. Қариндош-уруғлари унга қарашса бўларди», деб қўйишарди. Қизнинг рости билан ҳам Алабамада қариндош-уруғлари бор бўлиб, бироқ отаси улар билан ақлдан озган Уайет кампирнинг мулкини талашиб, шундан хонадонлар юз кўрмас бўлиб кетган эдилар. Чолни кўмиш маросимига Алабамадан ҳеч ким келгани ҳам йўқ.

«Шўрлик Эмили» деган сўзлар кимнингдир оғзидан чиқиши биланоқ дарҳол турли миш-мишлар ўрмалаб қолди. «У ерда бир нима бор деб ўйлайсизми?», деб сўрардик биз бир-биримиздан. «Албатта-да, бошқача бўлиши мумкинми?» Шундай қилиб, унинг орқасидан, якшанбанинг кўзни қамаштирадиган офтобидан тўсиб ёпилган дераза тавақалари орқасидан, кўчадан ўтиб бораётган қурувчилар билан изма-из ивиршивир қўзғалди: «Шўрлик Эмили».

Гарчи ҳамма мисс Эмили ўзини тийиб юра олмади, деб ҳисобласа-да, қизнинг ўзи ҳамон бошини мағрур кўтариб юрар, худди одамларнинг койиш, гап-сўзлари унга ўзининг ҳақлиги ва ягоналигига ишонч-эътимодини орттираётгандай, Грирсонлар наслининг сўнгги вакили шаън-шукуҳини ҳимоя қилиб, ҳар қачонгидан кўра ҳам кибриё эди. У дорихонадан каламуш дори, маргимуш сотиб олаётганда ҳам ўзини ана шундай тутди. «Шўрлик Эмили» деган сўзлар биринчи маротаба айтилганига ҳам бир йилдан ошиб, ниҳоят унинг ҳолидан хабар олгани икки холаваччаси келишди.

— Менга заҳар керак, — деди у.

— Хўп бўлади, мисс Эмили, лекин қанақасидан бўлсин? Каламушга бўлса керак-да? Мен сизга тавс…

— Менга энг яхшиси керак — нима деб аталиши билан ишим йўқ.

Аптекачи бир неча хил заҳарларни санаб чиқди.

— Улар филни ҳам қулатади. Лекин чамаси, сизга яхшиси…
— Маргимуш, — деди мисс Эмили, — яхши заҳарми?

— Маргимуш? Ҳа, мэм. Лекин сизга…
— Менга маргимуш керак.

Аптекачи унга бошини кўтариб қаради, у заррача ўзгаргани йўқ; унинг шамдай қотган чеҳраси полк туғидай таҳдид эларди.
— Майли бўлмасам, — деди аптекачи. — Агар сизга худди шу заҳар керак бўлса. Лекин қонун бўйича, сиз уни нимага ишлатмоқчи эканлигингизни айтишингиз керак.

Мисс Эмили бошини пича орқага ташлаганча унинг кўзларига тик қараб турар, ва ниҳоят, аптекачи дош беролмай юзини ўгирди-да, хонадан чиқиб кетди. У бошқа қайтиб келмади, маргимуш солинган қоғозни югурдак негр боладан бериб юборди. Мисс Эмили уйга кириб қоғозни очди, калла суягининг расми солинган қутичанинг тагида: «Каламушларга қарши» деган сўзларни ўқиди.

IV

«У ўзини ўзи ўлдиради», дердик биз эртасига, шундай қилса ўзига яхши бўлади, деган хулосага келди ҳамма. Улар Гомер Бэррон билан энди-энди учрашиб юрганларида, унга турмушга чиқишига ҳамманинг ишончи комил эди. Буғулар клубида ёшлар билан чақчақлашиб туришни ёқтирадиган Гомер атрофдагиларга ўзининг бўйдоқ яшаш тарафдори эканлиги ҳақида оғиз кўпиртирганлигини эшитиб, «қиз уни эгиб олади», дердик биз кейинроқ. Кейин дераза тавақалари туширилгач, якшанба кунлари офтобда ярақлаб турган коляскада ёнларимиздан ўтиб боришаркан, биз: «Шўрлик Эмили!», деганимиз деган эди. Коляскада мисс Эмилининг боши тик кўтарилган, Гомер Бэррон эса шляпасини бошига боплаб қўнқайтириб, оғзидан сигара тушмай, сариқ қўлқоп кийган қўлларида жилов ҳамда қамчинни маҳкам ушлаб борарди.

Шунда баъзи бир шаҳар хонимлари улар ёшларга ёмон ўрнак кўрсатишяпти ва шаҳримизнинг обрўсини ерга уришяпти, деб гап-сўз қила бошлашди. Эркаклар бу ишга аралашмасликни маъқул кўрдилар, лекин уларнинг хотинлари баптистлар руҳонийсини мисс Эмилини бориб кўришга кўндирдилар, мисс Эмили барча қавму қариндошлари каби епископ черковига мансуб эди. Руҳоний бу учрашув қандай ўтганлиги тўғрисида ҳеч кимсага ҳеч нарса демади, лекин яна бир марта боришдан қатъий бош тортди. Келаси якшанба куни улар яна коляскада сайрга чиқдилар, яна бир кун ўтгандан сўнг руҳонийнинг хотини мисс Эмилининг Алабамадаги қариндошларига хат жўнатди.
Ниҳоят, унинг уйига одамлар келишди ва биз буёғи нима бўларкин деб кута бошладик. Аввалига ҳаммаси илгаригидай давом этаверди. Кейин биз улар барибир турмуш қурсалар керак, деб юрдик. Мисс Эмили заргар қошига борганмиш, унга эркакларнинг кумушдан ишланган анжомларини буюрганмиш, анжомларнинг ҳар бирига Г. Б. деган ҳарфлар ўйилиб ёзилармиш деган гаплар тарқалди. Икки кун ўтгач, у эркакларнинг кийим-кечакларини, ҳатто ички кўйлаккача қўшиб харид қилганлигини эшитдик. Ҳаммамиз енгил нафас олдик: «Улар уйланишибдилар». Чиндан, ҳаммамиз юрак-юракдан хурсанд эдик. Биз яна шунга ҳам хурсанд эдикки, Эмилининг ҳар иккала холаваччаси унинг ўзидан ҳам ўтиб тушган Грирсонлардан экан.

Шундай экан, шаҳар кўчаларидаги ишлар ниҳоясига етгач, бир оз вақт ўтиб Гомер Бэрроннинг йўқ бўлиб қолганлигидан ҳеч ким ажабланиб ўтирмади. Тўй ҳақида ҳаммага эшиттириб эълон қилинмагани бир оз шаштимизни туширди, лекин Гомер мисс Эмилининг келишига ҳаммасини ҳозирлаб қўйиш учун кетган бўлса керак ёки бўлмаса, қизга холаваччаларидан қутулишга имкон туғдиргандир (холаваччаларга қарши бутун бошли фитна тузилган, ҳаммамиз мисс Эмили томонида эдик), деган фикрда эдик. Ростдан ҳам, яна бир ҳафта ўтиб, унинг қариндошлари жўнаб кетишди. Ҳамма кутгандек, уч кундан сўнг Гомер Бэррон яна шаҳримизда пайдо бўлиб қолди: шом қоронғиси тушганда, негр хизматкор орқа эшикни очиб уни ичкарига қўйганлигини мисс Эмилининг аёл қўшниси кўрган экан.

Ўшандан бери Гомер Бэрронни бошқа ҳеч ким кўрмади. Мисс Эмили ҳам, ҳар қалай, бир оз вақт ўтгунча бутунлай кўринмай қолди. Негр хизматкор майда-чуйда олгани сават кўтариб чиқиб қолар, сўнг яна қайтиб кириб кетар, лекин катта эшик доим тим-тирс берк эди. Баъзан деразадан мисс Эмилининг қораси кўзга чалинар (кечаси унинг ҳовлисига оҳак сепиб чиқишганда шундай бўлган эди), лекин ярим йилгача у кўчага қадам босмади. Биз буни ҳам тушунса бўлади деб ҳисоблардик — чунки унинг аёллик қисматининг очилиб кетишига шунчалар қаршилик қилган отасининг руҳи, афтидан, ҳаддан ташқари қудратли ва яшовчан бўлса керак эди.

Мисс Эмили, яна қайтиб кўрганимизда, бироз тўлишган, сочларига эса оқ оралаган эди. Йиллар ўтган сайин оқлари кўпайиб, ниҳоят, улар мурч билан туз аралашган тусга кирди. Ғайратли, ишга чанқоқ эркакларнинг сочлари одатда шундай оқаради. Мисс Эмили етмиш тўртга кириб дунёдан кўз юмгунча унинг сочлари шундайлигича қолди.

Шу вақт ичида хонадоннинг катта эшиги бир марта ҳам очилмади. Мисс Эмили чиннига гул солишдан болаларга дарс берган олти-етти йил (ўшанда у қирқларга бориб қолганди) бу ҳисобга кирмайди. У пастки қаватдаги хоналардан бирини дарсхонага айлантирди, полковник Сарторис қурдошларининг қизчалари ва набиралари унинг олдига қатнай бошладилар, қатнаганда ҳам, худди якшанба кунлари йигирма беш цент танга хайр-эҳсон учун олиб черковга келгандай бир кайфият ва мунтазамлик билан қатнардилар.

Лекин мана шаҳарнинг қалби ва вужудига айланган янги насл юзага чиқди. Мисс Эмилининг шогирдлари катта бўлиб вояга етишди ва унинг қошига болаларини юбормай қўйишди, бўёқлар, чўткалар, журналлардан қирқиб олинган суратлар шу қадар жонларига тегиб кетган эди. Катта эшик сўнгги шогирд ортидан гурсиллаб ёпилдию бошқа ҳеч қачон очилмади. Шаҳарда текин почта хизмати йўлга қўйилганда ёлғиз мисс Эмили уйига тунука тахтача ва почта қутиси қоқиб қўйишни ман қилди. Уни кўндирмоқчи бўлиб уриндилар, лекин у ҳеч кимнинг гапини эшитишни истамади.

Кун кетидан кун, ой кетидан ой, йил кетидан йил ўтар, биз эрталаблари озиқ-овқат харид қилгани чиққанда негрнинг сочлари тобора оқариб, беллари тобора букилиб бораётганлигини кўрардик. Ҳар декабрь ойи келганда, мисс Эмили солиқ тўлаш ҳақида баёнот олар ва ҳар сафар бир ҳафта ўтгач, уни очмасдан орқасига қайтариб жўнатар эди. Онда-сонда уни пастки қаватдаги хоналардан бирининг деразасида кўриб қолардилар — чамаси юқори қават хоналари ҳамон берк эди — у қотиб турар, мисоли тошдан йўниб ишланган маъбудга ўхшарди. У бизлардан биронтамизни кўрармиди-йўқми, аниқ билиб бўлмасди. Насллардан наслларга худди мана шу алфозда ўтиб борар эди бу ҳаммамизга яқин ва ажойиб, безабон, ўқ ўтмас, сув тешмас, қайтмас ва тонмас аёл.

Шундай қилиб, у оламдан ўтди. Қариб-чуриб путурдан кетган негр хизматкордан бошқа қарайдиган одами бўлмай, чанг-ғубор ва қоронғилик қоплаган уйда касалланиб ётиб қолди. Ҳатто шаҳарда ҳеч кимса унинг касал ётганлигини билмас, биз қари хизматкордан сўраб-нетиб туришликни аллақачонлар йиғиштириб қўйгандик. Хизматкор ҳеч ким ва ҳатто бекаси билан гаплашмас, худди узоқ замонлар ишлатилмай ётганидан занглагандай товуши хирқираб чиқадиган бўлиб қолганди.

У пастки қаватнинг хоналаридан бирида ёнғоқдан ишланган, атрофи парда билан тўсилган каттакон каравотда жон берди. Унинг оппоқ оқарган боши қуёш нурларини сира кўрмаган вақтнинг забтига дош беролмай сарғайган ва моғор босган болишга сокин чўккан эди.

V

Биринчи бўлиб келган хотинларни негр эшикда кутиб олди ва ичкарига олиб кирди. Бўғиқ шивир-шивир шилдиради, нигоҳлар олазарак чопдилар. Негр эса шу дамдаёқ ғойиб бўлди. У уйнинг барча хоналаридан ўтиб бориб, орқа зинадан пастга тушди-да, шунинг билан бошқа ҳеч ким ҳеч қачон уни кўрмади. Кўп маҳтал қилмай тезда унинг икки қариндоши ҳам етиб келишди ва эртасига бутун шаҳар мисс Эмилини кўмиш маросимига йиғилди. У гулларга кўмилиб ётар, бош томонида отасининг пастелда ишланган теран ўйга ботган сурати осиғлиқ турар, атрофда эса шақар хонимлари ғамбода бир қиёфада ғуж бўлиб, пичир-пичир қилишарди. Эшик олдида ва ҳовлида мўйсафид қариялар ўтиришар, уларнинг айримлари конфедерат қўшинларининг артиб-тозаланган либосларини кийиб олишган, уларнинг хотираларида мисс Эмили худди уларга тенгқурдай гавдаланар, назарларида улар мисс Эмили билан неча-неча бор рақсга тушгандай ва ҳаттоки неча-неча мароталаб унинг қўлини сўрагандай бўлардилар. Барча кексайган одамлар каби улар воқеалар ҳамда саналарни чалкаштириб айтишар, ўтмиш улар назарида олис-олисларда йўқолиб кетадиган арава изимас, кенг, абадиян ям-яшил ўтлоқ эди, бу ўтлоқ бизнинг кунларимиздан фақат сўнгги ўн йил ичида тор жарлик билангина ажралган эди.

Уйнинг тепа қаватида қирқ йилдан бери инсон қадами тегмаган, эшиги қулфлаб ташланган хона борлиги ҳозир маълум бўлган эди. Мисс Эмилининг жасади аппон-саппон ўз қабрига қўйилгандан сўнггина бу хонани бузиб очдилар.

Худди янги келин-куёвлар турадигандай қилиб ясатилган ва жиҳозланган хонанинг узоқ йиллар ўтириб қолган чанги қаттиқ ҳаракат туфайли бирдан тўзиб кетди. Уй ичи ачимсиқ гўр ҳидига тўлганди. Ранги ўчиб кетган пушти кимхоб чойшаб қатлари, чироқларнинг пушти соябонлари, биллур шишачалар ва кумушдан ишланган, соч-соқол анжомлари сочилган мўъжаз столчалар — ҳаммаёқ гардга қопланганди. Кумуш буюмлар шунчалар ҳам хиралашиб кетгандики, энди уларга ўйиб ёзилган бош ҳарфларни кўриб бўлмасди. Шу ернинг ўзида худди ҳозиргина ечилгандай ёқа ва галстук ётарди, уларни ердан кўтариб кўрганларида чанг пардаси ичра ярим гардиш аниқ из қолди. Стулнинг суянчиғида текислаб ташлаб қўйилган костюм осилиб турарди. Полда ботинкалар, уларнинг ёнида пайпоқлар ётарди.

Эр кишининг ўзи эса каравотда эди.

Жағи иршайиб очилиб қолган қўрқинчли бош суяк чаноғига қараганча анчагина жим туриб қолдик. Мурда худди кимнидир қучоқлагандай бўлиб ётарди, лекин муҳаббатдан боқийроқ узун уйқу вақт ўтиши билан унинг барча аъжубаликлари ва найрангларини текислаб, ундан маъшуқасини тортиб олгандай эди. Унинг суяклари узра тунги кўйлакнинг чурик парчалари лахталаниб ётарди. Ўлик худди каравотга сингиб кетгандай эди. Лош ҳам, унинг ёнидаги болиш ҳам бир текис хоки туробга ботганди.

Ва фақат шу ондагина биз иккинчи ёстиқда енгилгина бош изи қолганлигини кўрдик. Ичимиздан кимдир қўли билан изни пайпаслади ва олдинга энкайиб, кўзга ташланмас тўзоннинг қуруқ ва аччиқ ҳидини димоққа тортганча биз бўзранг пўлат тусидаги узундан узун соч толасига кўзимиз тушди.

Рус тилидан Иброҳим Ғафуров таржимаси

  Miss Emili Grirson o‘lganda, uni ko‘mish uchun butun shahar yig‘ildi: erkaklar qulagan ma’budga e’zoz-ikrom yuzasidan, xotinlar esa kamida o‘n yil inson qadami yetmagan xonadonni o‘z ko‘zlari bilan ko‘rgani ichlari oshiqib keldilar, chindan ham bu eshikka ham bog‘bon, ham oshpaz bo‘lgan qari xizmatkordan boshqa hech kim yaqin yo‘lamasdi.

Uilyam Folkner
EMILI UCHUN ATIRGUL

Uilyam Folkner (William Cuthbert Faulkner; 1897-1962; AQSH) — amerikalik yozuvchi, adabiyot yo‘nalishida Nobel mukofoti sovrindori (1949). Birinchi prozaik acari “Ackarlik mukofoti” (1926) romanidir. “Shovqin va g‘azab” (1929), “Avguctdagi yog‘du” (1932), “Men o‘layotganimda” (1930), “Abcalom, Abcalom!” (1936), “Qishloq” (1940) “Muco, yerga tush” (1942), “Rohibaga o‘qilgan motam kuyi” (1951), “Shahar” (1957), “Qo‘rg‘on” (1959) kitoblari mashhur.

Miss Emili Grirson o‘lganda, uni ko‘mish uchun butun shahar yig‘ildi: erkaklar qulagan ma’budga e’zoz-ikrom yuzasidan, xotinlar esa kamida o‘n yil inson qadami yetmagan xonadonni o‘z ko‘zlari bilan ko‘rgani ichlari oshiqib keldilar, chindan ham bu eshikka ham bog‘bon, ham oshpaz bo‘lgan qari xizmatkordan boshqa hech kim yaqin yo‘lamasdi.

Sinchkor qilib qurilgan hayhotday chorsi uyning suvoqlari ko‘chganiga ne zamonlar bo‘lgan, yetmishinchi yillarning havoyi alfozida gumbazchalar, nayzador qubbalar, jimjimador balkonlar bilan bezatilgan bu imorat shahrimizning bir mahallar oqsuyaklar mahallasi deb sanalgan ko‘chasida joylashgan edi. Zamonasi kelib garajlar va paxta yigiruvchi zavodlar bu yerdan eng kibor xonadonlarni ham qisib chiqardi va faqat Grirsonlarning ko‘hna tarzli imoratigina xuddi bellashsang, bellashaman deganday paxta ortilgan furgonlar hamda benzin quyadigan stantsiyalar uzra kibr va qiyiqlik ila kekkayib turardi. Mana endi qazo soati yetib miss Emili ham
qarag‘ay butalari o‘sib yotgan shahar mozoridagi o‘z joyiga ravona bo‘ldi, bu mozorlikda hamon Jefferson yaqinidagi jangda halok bo‘lgan federal qo‘shinlar va konfederat soldatlarining (ular ichida nomsiz qabrlar ham ko‘p) so‘nggi oromgohlari saqlanib kelar edi.

Miss Emili hayot ekan, shahar o‘z ustiga olgan qadim an’ana, qarzdorlik va o‘ziga xos ma’naviy burchning mujassam timsoli edi, bu narsa Jefersonning meri polkovnik Sartoris 1894 yilda (bu — negr ayollarga shahar ko‘chalarida etaksiz yurishni man qilgan o‘sha Sartoris edi) qizning otasi o‘lgandan so‘ng darhol uni soliq to‘lashdan bir umrga ozod qilgandan beri davom etib kelardi. Bu miss Emiliga xayr-ehson bo‘lib tuyulmadi. Polkovnik Sartoris qizning otasi bir zamonlar shaharga pul qarz berib turgan edi, degan chigal bir bahonani o‘ylab topdi, o‘sha qarzni shunday yo‘l bilan qaytarish osonroq ko‘char ekan. Bunday narsani polkovnik Sartoris avlodiga mansub odamgina to‘qib chiqarishi mumkin edi.

Biroq shahar munitsipalitetiga boshqa bir davrda tarbiyalangan, zamonaviyroq g‘oyalar egasi bo‘lmish yangi odamlar nasllari kelishganda, ushbu ahdnoma ma’lum bir noroziliklarga sababchi bo‘la boshladi. Yangi yilning birinchi kuni miss Emiliga soliq to‘lash haqida bayonot jo‘natildi. Fevral kirdi, lekin javob yo‘q edi. Unga o‘zingizga qulay bo‘lgan vaqtda sherifning idorasiga kelib uchrashing degan rasmiy xat yozildi. Yana bir hafta o‘tgach, merning o‘zi unga xat yozib, yo men huzuringizga boray va yo sizga avtomobil yuboray o‘zingiz keling, deb xabar qildi va qadimiy qog‘oz varag‘iga rangi o‘chib ketgan siyoh bilan benihoya nafis husnixatda yozilgan javob oldi. Xatda ma’lum qilinishicha, miss Emili uzoq vaqtlardan beri eshikka chiqmas ekan; xatga hech qanday izohsiz soliq haqidagi bayonot ham qo‘shib jo‘natilgan edi.

Munitsipalitet maxsus majlis chaqirdi va miss Emili huzuriga delegatsiya jo‘natildi. Delegatsiya sakkiz-o‘n yillardan beri tashqaridan keluvchilarga tim-tirs berkilgan eshikni taqillatdi. Eshik chinniga gul solish darslari tugagandan beri ochilmagan edi. Qari negr ularni nim qorong‘i pastki zalga olib kirdi, bu yerdan yana ham qorong‘iroq bo‘lgan yuqoriga pillapoya bilan ko‘tarilar edi. Uvrin-to‘da va chang hidi anqirdi, havo chirik va dim edi. Negr ularni vazmin charm mebellar qo‘yilgan mehmonxonaga olib kirdi. U derazalardan birining to‘sig‘ini ochgan edi, charmlarning yorilib ketgani ko‘zga chalindi, xonaga kirib kelgan quyoshning bir tolim nuri o‘rindiqlar uzra ko‘tarilgan to‘zon izdihomlarini yoritdi. Kamin oldidagi unniqqan tilla suvi yuritilgan molbertda miss Emili otasining pastelda ishlangan surati turardi.

Ular boshdan-oyoq qora kiyingan, tilla zanjir osgan, zanjiri beligacha tushib, so‘ng keng belbog‘ ichra g‘oyib bo‘lgan, past bo‘yli, to‘lachagina xotin qora og‘ochdan ishlangan, dastasi xira oltindan qubbalangan asoga tayanib kirib kelganda, o‘rinlaridan turdilar. U bo‘ychan, suyagi nozik edi, shuning uchun ham boshqa paytda to‘lalik bo‘lib ko‘rinadigan hol hozir xomsemizlik kabi tuyular edi. Uning vujudi xuddi uzoq vaqt botqoqlik tagida yotganday shalvaygan va shishganga o‘xshardi. Murdanikiday tussiz betining semiz o‘rmalarida xamir bo‘lagiga tiqib qo‘yilgan ikki bo‘lak ko‘mirday ko‘zlari biqingan edi. Mushriflar nega kelganliklarini bayon qilisharkan, bu ko‘zlar ularni birma-bir suzib chiqdi.

Ularga o‘tiringlar ham demadi. U eshikda turib jimgina quloq soldi, gapirayotgan kishi tutilib jim bo‘lib qoldi. Shunda hammalari oltin zanjirning uchida berkingan soatning chiqillab yurayotganligini baralla eshitdilar.

U sovuq va quruq ohangda dedi: «Men Jeffersonda soliq to‘lamayman. Menga buni polkovnik Sartoris tushuntirgan. Ichingizdan istagan kishi agar qiziqsa, shahar qog‘ozlariga qarab ko‘rsin».

— Biz shunday qildik, miss. Biz shahar idorasidanmiz. Nahot siz sherif imzo chekkan xatimizni olmagan bo‘lsangiz?

— Ha, bir nima kelganday bo‘luvdi, — dedi miss Emili. — Demak, u o‘zini sherif deb hisoblar ekan-da… Lekin men Jeffersonda soliq to‘lamayman.

— Shahar qog‘ozlarida hech qayerda bunday eslatma yo‘q. Biz aftidan…

— Polkovnik Sartorisga uchrashinglar. Mening Jeffersondan hech qanday qarzim yo‘q.

— Lekin miss Emili…

— Sartoris bilan gaplashib ko‘ringlar. (Polkovnik Sartorisning o‘lganiga chamasi o‘n yilcha bo‘lib qolgan edi.)

Mening Jeffersondan tsech qanday qarzim yo‘q. Tob! — Eshikda negr paydo bo‘ldi. — Jentlmenlarni kuzatib qo‘y.

II

Xullas kalom, u g‘alaba qildi, ularning piyodalari va otliqlarini butkul toru mor etdi. O‘ttiz yil burun hid xususida gap chiqqanda ularning otalari ustidan u xuddi mana shunday g‘alaba qozongandi. Bu otasi vafot etgach, ikki yildan so‘ng ro‘y bergandi, o‘shanda biz hammamiz endi to‘y bo‘ladi deb turganimizda, qallig‘i birdan tashlab ketib qolgan edi. Otasining o‘limidan so‘ng u eshikka kamdan kam chiqar, qallig‘i qochib ketgach, u sira qorasini ko‘rsatmay qo‘ydi. Shahar xonimlari bir necha marotaba miss Emilini ko‘rmoqchi bo‘lib urindilar, lekin ularni qabul qilmadi. Xonadonda hali hayot nishonlari so‘nmaganligini negr — u paytlar yosh yigit edi — onda-sonda qo‘lida savat bilan mayda-chuyda xarid qilgani eshikka chiqqanidangina bilsa bo‘lardi.

— Nima deganingizda ham erkak — erkak-da, tovoq-qoshiqni eplay olmaydi, — deyishardi xonimlar, shuning uchun ham, hid tarqalganda, hech kim bundan ajablanmadi. U shu dag‘al va jo‘n kishilar dunyosi bilan ular uzra baland qad ko‘targan ulug‘vor Grirsonlarni bog‘lab turgan misoli bir halqa edi.

Biroq miss Emilining qo‘shnisi shahar meri, sakson yashar sudya Stivensga shikoyat qildi.

— Mendan nima istaysiz, xonim? — deb o‘smoqchiladi sudya.
— Unga ayting, bir chorasini ko‘rsin.

— Xo‘sh, bunga hech qanday zarurat yo‘q, — dedi sudya Stivens. — Negr xizmatkori hovlida ilonmi yo kalamushmi o‘ldirgan bo‘lsa kerak-da. Men u bilan gaplashib ko‘raman.

Ertasiga yana ikki kishidan shikoyat tushdi — ularning biri erkak edi, u qo‘shnisidan butunlay farqli o‘laroq g‘oyatda ehtiyotkorlik va nazokat bilan so‘yladi.

— Bir narsa qilmasa sira bo‘lmaydi, sudya. Men o‘lsam ham miss Emilining tinchini buzishni istamasdim, lekin nimadir qilish kerak.

Kechqurun shahar kengashi chaqirildi: uchta oppoq soqolli mo‘ysafid va yana yoshroq birovi — kelajak nasllar darakchisi.

— Bosh qotirib o‘tiradigan joyi yo‘q, — dedi u. — Unga xat yozib yuborish kerak, uyini tartibga keltirib qo‘ysin. Bir ozgina fursat beraylik, agar shunda ham nafi tegmasa…

— E, yo‘q, bo‘lmaydi, ser, — uning so‘zini kesdi sudya. — Kim ledining yuziga qarab turib, sasib ketyapti deydi.

Shunday qilib, ertasi kuni kechqurun to‘rt erkak miss Emilining ko‘k buta devorini oshib o‘tdilar-da, xuddi qaroqchilarday pusib biqingancha hovlini charx urib aylanib, barcha teshik-yoriqlarni iskab ko‘rishdi, orqadagi birisi esa yelkasiga osib olgan qopdan nimanidir olib don sochganday sochdi. Uyning yerto‘lasiga, hovli yuzasidagi barcha imoratlarning atrofiga ular xlorli ohak sepib chiqdilar. So‘ng buta devordan oshib ketayotgan chog‘larida shu paytgacha qorayib turgan deraza oynasiga birdan yorug‘ tushib, unda sham qotgan ma’bud kabi miss Emilining qorasi ko‘rindi. Ular bu yerdan asta pusib o‘tib, ko‘cha yoqalarida o‘sgan daraxtlar qorasida ko‘zdan yo‘qoldilar. Bir-ikki hafta o‘tib, hid butunlay bilinmay ketdi.

Ana o‘shandan boshlab, odamlar miss Emiliga yuraklari achib qaraydigan bo‘lib qoldilar. Uning xolasi Uayet kampir oxiri borib miyasini yeb qo‘yganligini eslashgan odamlar, nihoyat, bu Grirsonlarning o‘zlari doim takabbur bo‘lganlar, degan xulosaga keldilar. Har qalay, qarindosh-urug‘larining nazarida miss Emiliga teng keladigan yigit bizning shaharda topilmas edi. Miss Emili bilan uning otasi eshik oldiga qanday qilib chiqib turganlari hali hozirgacha ham ko‘z o‘ngimizdan ketmaydi. Otasi oldinda oyoqlarini kergancha, qo‘lida qamchisini mahkam qisib turadi, uning picha orqasida — lang ochiq eshikning o‘rtasida oppoq kiyingan miss Emilining nozikkina qomati. Shuning uchun ham, qizning yoshi o‘ttizga chiqqanda va u hamon turmush qurmaganda, butun shahar zaharxanda qildi desak bo‘lmas-ku, lekin harholda, undan o‘chini olib alamidan chiqqanday bo‘ldi. Agar, kim bo‘lmasin, birov unga talabgor bo‘lganda edi, hatto telba xolasidan ham hayiqib o‘tirmay, darrov ko‘nib qo‘ya qolardi-da, deb o‘ylar edik biz.

Otasi o‘lgandan keyin unga uydan boshqa hech narsa meros qoldirmagani ma’lum bo‘ldi, yashirib nima qildik, bundan ko‘plar xursand ham bo‘ldi. Ana endi u haqda g‘amxo‘rlik qilish mumkin degan qarorga keldik biz. Miss Emili ham muhtojlik va kimsasizlikda yashab ko‘rsa, doim uchini uchiga yetkazolmay fig‘oni ko‘kka chiqib, mudom qo‘rqinch ichida kun kechirish nima ekanligini biladi.

Ota o‘limining ertasiga ertalab shaharning barcha xonimlari miss Emiliga hamdardlik bildirish, madad berish uchun odatga binoan jam bo‘ldilar. Ularni odatdagicha kiyingan holda eshikda qarshi oldi. Ko‘zlarida bir qatra yosh yo‘q edi. Otam o‘lgani yo‘q, der edi u yakkash, ruhoniylar va doktorlarning murdani olishga shuncha urinishlariga qaramay, uch kungacha u shu gapni takrorlashdan qolmadi. Qonunda ko‘rsatilgani bo‘yicha chora ko‘rmasak bo‘lmaydi deb turganlarida, u nihoyat, rozi bo‘ldi va murdani tezlik bilan dafn qildilar.

O‘shanda biz uni hali telba deb hisoblamasdik. Miss Emili bekorga shunday qilayotgani yo‘q, deb mulohaza qilar edik biz, axir uning otasi qanchadan qancha yigitlarni eshigidan nari quvib yubordi, odam kelmaydigan qilib qo‘ydi, endi esa qiz oxirgi bor narsasini qo‘ldan chiqarmaslikka urinardi, odamlar odatan shunday qiladilar-ku.

III

Keyin u uzoq betob bo‘lib yotdi. Uni yana ko‘rganimizda, sochi kalta qirqtirilgan va shundan yosh qizchalarga va tag‘in jindakkina

cherkovlarga qo‘yiladigan ma’yus va o‘ychan farishtalarga o‘xshab ketardi.
Xuddi ana shu paytlarga kelib, shahar hukumati ko‘chalarga yo‘lka yotqizishga qaror qildi, ishga odamlar yollandi va yoz kunlarida (bu paytga kelib uning otasi o‘lgan edi) ishlar qizib ketdi. Shaharga Gomer Berron degan sochlari qora, qaddi-qomati yirik, ish deganni chaynab tashlaydigan, ovozi o‘tkir va o‘ktam, yuzi oftobda qoraygan, ko‘zlari shishaday tiniq — haqiqiy yanki boshchiligida negrlari, ulov hamda asbob-uskunalari bilan quruvchilar brigadasi keldi. Bolalar Berronning ketidan to‘dalashib chopib yurishar, uning negrlarni qora terga tushirib ishlatishi, ularning qo‘shiq aytib og‘ir cho‘kichlarni bir maromda ko‘tarib tashlashlarini zavqlanib tomosha qilishardi. Tezda Gomer Berron butun shahar bilan apoq-chapoq bo‘lib ketdi. Ko‘chaning biron yerida odamlar to‘planishib, xaxolab kulashayotgan bo‘lsa, bilaveringki, demak, Berron ham shu yerda edi. Ko‘p o‘tmay uni va miss Emilini yakshanba kunlari g‘ildiraklari sariq, yollab olingan bir juft to‘riq ot qo‘shilgan usti ochiq ikki o‘rinli kolyaskada birgalikda sayr qilib yurishganini uchrata boshladilar.

Boshida biz hammamiz qanday bo‘lmasin miss Grirson yana hayotga qiziqib qaray boshlaganidan quvondik, buning ustiga shahar xotinlari: «E, qo‘yinglar, axir shu Grirsonlar shimoldan kelgan va buning ustiga yollanib ishlaydigan odamni nazar-pisand qilisharmidi?», deganlari degan edi. Lekin yoshlari ulug‘roqlar boshqacha o‘ylashardi: chinakam ledi hatto boshiga kulfat tushganda ham or-nomus tuzuklaridan chiqmasligi kerak, deb hisoblashardi ular, lekin bu so‘zlarni og‘iz ochib aytishmasdi. Ular oddiygina qilib: «Sho‘rlik Emili. Qarindosh-urug‘lari unga qarashsa bo‘lardi», deb qo‘yishardi. Qizning rosti bilan ham Alabamada qarindosh-urug‘lari bor bo‘lib, biroq otasi ular bilan aqldan ozgan Uayet kampirning mulkini talashib, shundan xonadonlar yuz ko‘rmas bo‘lib ketgan edilar. Cholni ko‘mish marosimiga Alabamadan hech kim kelgani ham yo‘q.

«Sho‘rlik Emili» degan so‘zlar kimningdir og‘zidan chiqishi bilanoq darhol turli mish-mishlar o‘rmalab qoldi. «U yerda bir nima bor deb o‘ylaysizmi?», deb so‘rardik biz bir-birimizdan. «Albatta-da, boshqacha bo‘lishi mumkinmi?» Shunday qilib, uning orqasidan, yakshanbaning ko‘zni qamashtiradigan oftobidan to‘sib yopilgan deraza tavaqalari orqasidan, ko‘chadan o‘tib borayotgan quruvchilar bilan izma-iz ivirshivir qo‘zg‘aldi: «Sho‘rlik Emili».

Garchi hamma miss Emili o‘zini tiyib yura olmadi, deb hisoblasa-da, qizning o‘zi hamon boshini mag‘rur ko‘tarib yurar, xuddi odamlarning koyish, gap-so‘zlari unga o‘zining haqligi va yagonaligiga ishonch-e’timodini orttirayotganday, Grirsonlar naslining so‘nggi vakili sha’n-shukuhini himoya qilib, har qachongidan ko‘ra ham kibriyo edi. U dorixonadan kalamush dori, margimush sotib olayotganda ham o‘zini ana shunday tutdi. «Sho‘rlik Emili» degan so‘zlar birinchi marotaba aytilganiga ham bir yildan oshib, nihoyat uning holidan xabar olgani ikki xolavachchasi kelishdi.

— Menga zahar kerak, — dedi u.

— Xo‘p bo‘ladi, miss Emili, lekin qanaqasidan bo‘lsin? Kalamushga bo‘lsa kerak-da? Men sizga tavs…

— Menga eng yaxshisi kerak — nima deb atalishi bilan ishim yo‘q.

Aptekachi bir necha xil zaharlarni sanab chiqdi.

— Ular filni ham qulatadi. Lekin chamasi, sizga yaxshisi…
— Margimush, — dedi miss Emili, — yaxshi zaharmi?
— Margimush? Ha, mem. Lekin sizga…
— Menga margimush kerak.

Aptekachi unga boshini ko‘tarib qaradi, u zarracha o‘zgargani yo‘q; uning shamday qotgan chehrasi polk tug‘iday tahdid elardi.

— Mayli bo‘lmasam, — dedi aptekachi. — Agar sizga xuddi shu zahar kerak bo‘lsa. Lekin qonun bo‘yicha, siz uni nimaga ishlatmoqchi ekanligingizni aytishingiz kerak.

Miss Emili boshini picha orqaga tashlagancha uning ko‘zlariga tik qarab turar, va nihoyat, aptekachi dosh berolmay yuzini o‘girdi-da, xonadan chiqib ketdi. U boshqa qaytib kelmadi, margimush solingan qog‘ozni yugurdak negr boladan berib yubordi. Miss Emili uyga kirib qog‘ozni ochdi, kalla suyagining rasmi solingan qutichaning tagida: «Kalamushlarga qarshi» degan so‘zlarni o‘qidi.

IV

«U o‘zini o‘zi o‘ldiradi», derdik biz ertasiga, shunday qilsa o‘ziga yaxshi bo‘ladi, degan xulosaga keldi hamma. Ular Gomer Berron bilan endi-endi uchrashib yurganlarida, unga turmushga chiqishiga hammaning ishonchi komil edi. Bug‘ular klubida yoshlar bilan chaqchaqlashib turishni yoqtiradigan Gomer atrofdagilarga o‘zining bo‘ydoq yashash tarafdori ekanligi haqida og‘iz ko‘pirtirganligini eshitib, «qiz uni egib oladi», derdik biz keyinroq. Keyin deraza tavaqalari tushirilgach, yakshanba kunlari oftobda yaraqlab turgan kolyaskada yonlarimizdan o‘tib borisharkan, biz: «Sho‘rlik Emili!», deganimiz degan edi. Kolyaskada miss Emilining boshi tik ko‘tarilgan, Gomer Berron esa shlyapasini boshiga boplab qo‘nqaytirib, og‘zidan sigara tushmay, sariq qo‘lqop kiygan qo‘llarida jilov hamda qamchinni mahkam ushlab borardi.

Shunda ba’zi bir shahar xonimlari ular yoshlarga yomon o‘rnak ko‘rsatishyapti va shahrimizning obro‘sini yerga urishyapti, deb gap-so‘z qila boshlashdi. Erkaklar bu ishga aralashmaslikni ma’qul ko‘rdilar, lekin ularning xotinlari baptistlar ruhoniysini miss Emilini borib ko‘rishga ko‘ndirdilar, miss Emili barcha qavmu qarindoshlari kabi yepiskop cherkoviga mansub edi. Ruhoniy bu uchrashuv qanday o‘tganligi to‘g‘risida hech kimsaga hech narsa demadi, lekin yana bir marta borishdan qat’iy bosh tortdi. Kelasi yakshanba kuni ular yana kolyaskada sayrga chiqdilar, yana bir kun o‘tgandan so‘ng ruhoniyning xotini miss Emilining Alabamadagi qarindoshlariga xat jo‘natdi.

Nihoyat, uning uyiga odamlar kelishdi va biz buyog‘i nima bo‘larkin deb kuta boshladik. Avvaliga hammasi ilgarigiday davom etaverdi. Keyin biz ular baribir turmush qursalar kerak, deb yurdik. Miss Emili zargar qoshiga borganmish, unga erkaklarning kumushdan ishlangan anjomlarini buyurganmish, anjomlarning har biriga G. B. degan harflar o‘yilib yozilarmish degan gaplar tarqaldi. Ikki kun o‘tgach, u erkaklarning kiyim-kechaklarini, hatto ichki ko‘ylakkacha qo‘shib xarid qilganligini eshitdik. Hammamiz yengil nafas oldik: «Ular uylanishibdilar». Chindan, hammamiz yurak-yurakdan xursand edik. Biz yana shunga ham xursand edikki, Emilining har ikkala xolavachchasi uning o‘zidan ham o‘tib tushgan Grirsonlardan ekan.

Shunday ekan, shahar ko‘chalaridagi ishlar nihoyasiga yetgach, bir oz vaqt o‘tib Gomer Berronning yo‘q bo‘lib qolganligidan hech kim ajablanib o‘tirmadi. To‘y haqida hammaga eshittirib e’lon qilinmagani bir oz shashtimizni tushirdi, lekin Gomer miss Emilining kelishiga hammasini hozirlab qo‘yish uchun ketgan bo‘lsa kerak yoki bo‘lmasa, qizga xolavachchalaridan qutulishga imkon tug‘dirgandir (xolavachchalarga qarshi butun boshli fitna tuzilgan, hammamiz miss Emili tomonida edik), degan fikrda edik. Rostdan ham, yana bir hafta o‘tib, uning qarindoshlari jo‘nab ketishdi. Hamma kutgandek, uch kundan so‘ng Gomer Berron yana shahrimizda paydo bo‘lib qoldi: shom qorong‘isi tushganda, negr xizmatkor orqa eshikni ochib uni ichkariga qo‘yganligini miss Emilining ayol qo‘shnisi ko‘rgan ekan.

O‘shandan beri Gomer Berronni boshqa hech kim ko‘rmadi. Miss Emili ham, har qalay, bir oz vaqt o‘tguncha butunlay ko‘rinmay qoldi. Negr xizmatkor mayda-chuyda olgani savat ko‘tarib chiqib qolar, so‘ng yana qaytib kirib ketar, lekin katta eshik doim tim-tirs berk edi. Ba’zan derazadan miss Emilining qorasi ko‘zga chalinar (kechasi uning hovlisiga ohak sepib chiqishganda shunday bo‘lgan edi), lekin yarim yilgacha u ko‘chaga qadam bosmadi. Biz buni ham tushunsa bo‘ladi deb hisoblardik — chunki uning ayollik qismatining ochilib ketishiga shunchalar qarshilik qilgan otasining ruhi, aftidan, haddan tashqari qudratli va yashovchan bo‘lsa kerak edi.

Miss Emili, yana qaytib ko‘rganimizda, biroz to‘lishgan, sochlariga esa oq oralagan edi. Yillar o‘tgan sayin oqlari ko‘payib, nihoyat, ular murch bilan tuz aralashgan tusga kirdi. G‘ayratli, ishga chanqoq erkaklarning sochlari odatda shunday oqaradi. Miss Emili yetmish to‘rtga kirib dunyodan ko‘z yumguncha uning sochlari shundayligicha qoldi.

Shu vaqt ichida xonadonning katta eshigi bir marta ham ochilmadi. Miss Emili chinniga gul solishdan bolalarga dars bergan olti-etti yil (o‘shanda u qirqlarga borib qolgandi) bu hisobga kirmaydi. U pastki qavatdagi xonalardan birini darsxonaga aylantirdi, polkovnik Sartoris qurdoshlarining qizchalari va nabiralari uning oldiga qatnay boshladilar, qatnaganda ham, xuddi yakshanba kunlari yigirma besh tsent tanga xayr-ehson uchun olib cherkovga kelganday bir kayfiyat va muntazamlik bilan qatnardilar.

Lekin mana shaharning qalbi va vujudiga aylangan yangi nasl yuzaga chiqdi. Miss Emilining shogirdlari katta bo‘lib voyaga yetishdi va uning qoshiga bolalarini yubormay qo‘yishdi, bo‘yoqlar, cho‘tkalar, jurnallardan qirqib olingan suratlar shu qadar jonlariga tegib ketgan edi. Katta eshik so‘nggi shogird ortidan gursillab yopildiyu boshqa hech qachon ochilmadi. Shaharda tekin pochta xizmati yo‘lga qo‘yilganda yolg‘iz miss Emili uyiga tunuka taxtacha va pochta qutisi qoqib qo‘yishni man qildi. Uni ko‘ndirmoqchi bo‘lib urindilar, lekin u hech kimning gapini eshitishni istamadi.

Kun ketidan kun, oy ketidan oy, yil ketidan yil o‘tar, biz ertalablari oziq-ovqat xarid qilgani chiqqanda negrning sochlari tobora oqarib, bellari tobora bukilib borayotganligini ko‘rardik. Har dekabr oyi kelganda, miss Emili soliq to‘lash haqida bayonot olar va har safar bir hafta o‘tgach, uni ochmasdan orqasiga qaytarib jo‘natar edi. Onda-sonda uni pastki qavatdagi xonalardan birining derazasida ko‘rib qolardilar — chamasi yuqori qavat xonalari hamon berk edi — u qotib turar, misoli toshdan yo‘nib ishlangan ma’budga o‘xshardi. U bizlardan birontamizni ko‘rarmidi-yo‘qmi, aniq bilib bo‘lmasdi. Nasllardan nasllarga xuddi mana shu alfozda o‘tib borar edi bu hammamizga yaqin va ajoyib, bezabon, o‘q o‘tmas, suv teshmas, qaytmas va tonmas ayol.

Shunday qilib, u olamdan o‘tdi. Qarib-churib puturdan ketgan negr xizmatkordan boshqa qaraydigan odami bo‘lmay, chang-g‘ubor va qorong‘ilik qoplagan uyda kasallanib yotib qoldi. Hatto shaharda hech kimsa uning kasal yotganligini bilmas, biz qari xizmatkordan so‘rab-netib turishlikni allaqachonlar yig‘ishtirib qo‘ygandik. Xizmatkor hech kim va hatto bekasi bilan gaplashmas, xuddi uzoq zamonlar ishlatilmay yotganidan zanglaganday tovushi xirqirab chiqadigan bo‘lib qolgandi.

U pastki qavatning xonalaridan birida yong‘oqdan ishlangan, atrofi parda bilan to‘silgan kattakon karavotda jon berdi. Uning oppoq oqargan boshi quyosh nurlarini sira ko‘rmagan vaqtning zabtiga dosh berolmay sarg‘aygan va mog‘or bosgan bolishga sokin cho‘kkan edi.

V

Birinchi bo‘lib kelgan xotinlarni negr eshikda kutib oldi va ichkariga olib kirdi. Bo‘g‘iq shivir-shivir shildiradi, nigohlar olazarak chopdilar. Negr esa shu damdayoq g‘oyib bo‘ldi. U uyning barcha xonalaridan o‘tib borib, orqa zinadan pastga tushdi-da, shuning bilan boshqa hech kim hech qachon uni ko‘rmadi. Ko‘p mahtal qilmay tezda uning ikki qarindoshi ham yetib kelishdi va ertasiga butun shahar miss Emilini ko‘mish marosimiga yig‘ildi. U gullarga ko‘milib yotar, bosh tomonida otasining pastelda ishlangan teran o‘yga botgan surati osig‘liq turar, atrofda esa shaqar xonimlari g‘amboda bir qiyofada g‘uj bo‘lib, pichir-pichir qilishardi. Eshik oldida va hovlida mo‘ysafid qariyalar o‘tirishar, ularning ayrimlari konfederat qo‘shinlarining artib-tozalangan liboslarini kiyib olishgan, ularning xotiralarida miss Emili xuddi ularga tengqurday gavdalanar, nazarlarida ular miss Emili bilan necha-necha bor raqsga tushganday va hattoki necha-necha marotalab uning qo‘lini so‘raganday bo‘lardilar. Barcha keksaygan odamlar kabi ular voqealar hamda sanalarni chalkashtirib aytishar, o‘tmish ular nazarida olis-olislarda yo‘qolib ketadigan arava izimas, keng, abadiyan yam-yashil o‘tloq edi, bu o‘tloq bizning kunlarimizdan faqat so‘nggi o‘n yil ichida tor jarlik bilangina ajralgan edi.

Uyning tepa qavatida qirq yildan beri inson qadami tegmagan, eshigi qulflab tashlangan xona borligi hozir ma’lum bo‘lgan edi. Miss Emilining jasadi appon-sappon o‘z qabriga qo‘yilgandan so‘nggina bu xonani buzib ochdilar.

Xuddi yangi kelin-kuyovlar turadiganday qilib yasatilgan va jihozlangan xonaning uzoq yillar o‘tirib qolgan changi qattiq harakat tufayli birdan to‘zib ketdi. Uy ichi achimsiq go‘r hidiga to‘lgandi. Rangi o‘chib ketgan pushti kimxob choyshab qatlari, chiroqlarning pushti soyabonlari, billur shishachalar va kumushdan ishlangan, soch-soqol anjomlari sochilgan mo‘jaz stolchalar — hammayoq gardga qoplangandi. Kumush buyumlar shunchalar ham xiralashib ketgandiki, endi ularga o‘yib yozilgan bosh harflarni ko‘rib bo‘lmasdi. Shu yerning o‘zida xuddi hozirgina yechilganday yoqa va galstuk yotardi, ularni yerdan ko‘tarib ko‘rganlarida chang pardasi ichra yarim gardish aniq iz qoldi. Stulning suyanchig‘ida tekislab tashlab qo‘yilgan kostyum osilib turardi. Polda botinkalar, ularning yonida paypoqlar yotardi.

Er kishining o‘zi esa karavotda edi.

Jag‘i irshayib ochilib qolgan qo‘rqinchli bosh suyak chanog‘iga qaragancha anchagina jim turib qoldik. Murda xuddi kimnidir quchoqlaganday bo‘lib yotardi, lekin muhabbatdan boqiyroq uzun uyqu vaqt o‘tishi bilan uning barcha a’jubaliklari va nayranglarini tekislab, undan ma’shuqasini tortib olganday edi. Uning suyaklari uzra tungi ko‘ylakning churik parchalari laxtalanib yotardi. O‘lik xuddi karavotga singib ketganday edi. Losh ham, uning yonidagi bolish ham bir tekis xoki turobga botgandi.
Va faqat shu ondagina biz ikkinchi yostiqda yengilgina bosh izi qolganligini ko‘rdik. Ichimizdan kimdir qo‘li bilan izni paypasladi va oldinga enkayib, ko‘zga tashlanmas to‘zonning quruq va achchiq hidini dimoqqa tortgancha biz bo‘zrang po‘lat tusidagi uzundan uzun soch tolasiga ko‘zimiz tushdi.

Rus tilidan Ibrohim Gʻafurov tarjimasi