Umar Xayyom. Ruboiylar & Ja’far Muhammad. Falak jomidan may sipqorgan Xayyom

Буюк Умар Хайём таваллудининг 970 йиллиги олдидан

Умар Хайём Мовароуннаҳру Хуросон, Ғарбий Эрон ва Усмонли давлатларининг энг гуллаб-яшнаган даврида яшади. Айнан ана шу даврда Ҳаким Низомий Ганжавий, Хоқоний Ширвоний, Носириддин Тусий, Абулмажид Саноий, Низомулмулк, Муҳаммад Ғаззолий, Аҳмад Ғаззолий, Маҳмуд Замахшарий, Низомий Арузий Самарқандий, Байҳақий, Фахриддин Розий каби улуғ алломалар ва шоирлар маърифат майдонига келдилар.

ФАЛАК ЖОМИДАН МАЙ
СИПҚОРГАН ХАЙЁМ
Жаъфар Муҳаммад

045 Жаъфар Муҳаммад (Холмўминов) 1968 йилнинг 20 сентябрида Сурхондарё вилоятининг Шеробод туманида туғилган. 1993 йили Тожикистон Давлат университети (Тожикистон Миллий университети) филология факултети форс-тожик классик адабиёти йилда ўз таҳсилини тугатди. У фалсафа фанлари номзоди.
Ҳозиргача Жаъфар Муҳаммаднинг тожик тилидаги «Чашми борон» [Ёмғирнинг нигоҳи] (Термиз, «Жайҳун», 1997), «Мижгони офтоб» [Қуёш киприклари] (Душанбе, «Оли Сомон», 1999), «Тулуъи сабзи ранг», [Рангнинг яшил чиқиши] (Тошкент, Абдулла Қодирий номидаги «Халқ мероси» нашриёти, 2003), «Тажаллий» (Тошкент, ЎзМЭ Дав. илмий нашриёти, 2008), ўзбек тилидаги «Кўзгу ҳайрати» (Тошкент,»Тамаддун», 2010) шеърий тўпламлари дунё юзини кўрди. Жаъфар Муҳаммаднинг форс-тожикча шеърлари Тожикистон, Эрон, Афғонистон ҳамда Ўзбекистондаги турли матбуот нашрларида, ўзбек тилидаги шеърлари эса Ўзбекистондаги газета ва журналларда эълон қилинган.

087 Мавлоно Румийнинг “Маснавийи маънавий” асарида келтирилган ҳикоятга кўра, ҳиндлар бир филни қоронғу уйга олиб кирадилар. Филни умрида кўрмаган кишиларни ҳам бирма-бир ўша уйга киритадилар. Зулматда филни кўз билан кўришнинг имкони йўқ эди. Шунинг учун ҳам кирганлар қоронғуда қўл чўзиб, пайпаслаб, фил танасининг бирор жойини ушлаб сийпалардилар, холос. Бири хартумини пайпаслаб, фил дегани тарновга ўхшаган нарса экан, иккинчиси қулоғини топиб, фил – бу баҳайбат елпиғич экан, учинчиси оёғини ушлаб, фил деганлари устунга ўхшар экан деса, яна бири филнинг устини сийпалаб хонтахтага ўхшар экан,деб тасаввур қилади. Хуллас, ким филнинг қайси аъзосини ушласа, жониворни ўша аъзога ўхшатиб тасаввур этади (1).

Файласуф Ғарб ва ориф Шарқнинг Хайём ҳақидаги тасаввурлари ҳам ана шу ҳикоятдаги кишиларнинг фил ҳақидаги хулосаларига ўхшаб кетади. Улардан бири Хайёмни ўтакетган гедонист – ишратпараст, бошқача айтганда, майпараст, эпикурчи, динсиз, шаккок, жуда ҳиммат қилса, моддиётчи файласуф сифатида кўргиси келса, бошқаси зўр бериб уни илоҳиётчи, сўфий, гоҳида эса бир авлиё сифатида кўргиси келади. Кейинги авлодларнинг Хайёмга бўлган муносабати қайсидир маънода Мансур Ҳаллож тақдирига бўлган қарашларни ҳам эслатади. Ҳалложнинг қисмати борасида, мана, 1200 йилдан ортиқ вақт ўтибдики, инсоният аниқ бир тўхтамга келганича йўқ. Ҳаллож аслида қандай шахс бўлган: худолик даъво қилган шаккокми ёки иймон-эътиқодли мусулмонми? Тафаккур хазинаси, маъно ва моҳият оламини бойитган мутафаккирми ёки зарарли ғоялар муаллифими?! Ҳаллож даражасида бўлмаса-да, Хайём шахсияти ҳам турли шубҳа-гумонлар, тахминлар, тасаввурлар, талқинларнинг гоҳида қуюқ, гоҳида сийрак туманлари ичида гоҳ кўриниб, гоҳида бутунлай ғойиб бўлиб кетади.

055 Ғиёсиддин Абулфатҳ Ҳаким Умар Хайём (м.1047-1123) Салжуқийлар ҳукмронлиги даврида (м.1044-1203) Эроннинг Нишопур шаҳрида дунёга келди, умрининг асосий қисмини ўз она шаҳрида ўтказди ва ниҳоят, шу ерда вафот этди. Мақбараси ҳам Нишопурдадир.

Хайёмнинг туғилган ва вафот этган санаси борасида манбалар ва тадқиқотларда турли рақамлар кўрсатилади. Масалан, Хайём ҳаёти, қарашлари ва илмий-адабий мероси ҳақида тадқиқот олиб борган ва рубоийларини бир мажмуага тўплаган эронлик машҳур ёзувчи Содиқ Ҳидоят унинг вафоти санасини ҳижрий 517 йили деб кўрсатса (2)2, Америкада яшайдиган хайёмшунос олим, Вашингтон университети профессори асли эронлик Меҳдий Аминразавий Хайём милодий 1124-1129 йиллар оралиғида вафот этган (3), дейди.

Хайём Қуръон, араб тили сарфу наҳви, араб ва форс адабиётидан умумий билимларни ўз шаҳрида, Қози Муҳаммад ҳузурида олади, сўнг устозининг тавсиясига биноан риёзиёт (математика), илми нужум (астрономия), фалакиёт назарияларига оид илмларни Хожа Абулҳасан Анборийдан, фалсафани Имом Муваффақ Нишопурийдан ўрганди, Шайх Муҳаммад Мансур ҳузурида эса Ибн Синонинг фалсафий мероси билан танишди. Ва шундан сўнг умрининг сўнгги дамларигача Ибн Сино тафаккур оламининг сайёҳига айланди. Айтишларича, вафотидан бир-икки соат олдин ҳам унинг қўлида Синонинг фалсафа муаммоларига бағишланган машҳур китоби – “Шифо” бўлган экан.

Хайёмнинг Ибн Синога ихлоси ва эҳтироми юксаклигидан бўлса керак, баъзи ривоятчи ва тарихчилар уни Сино ҳузурида таълим олган, деган янглиш хулосалар ҳам чиқаришган. Лекин бу – ҳақиқатдан анча йироқ фикр. Чунки бунинг учун Хайёмнинг ёши юқорида зикр этилган устозларидан ҳам каттароқ бўлиши керак эди. Хайём Синонинг ҳақиқий шогирди, унинг энг садоқатли ва матонатли издоши бўлгани аниқ. Унинг доимо Сино руҳидан мадад олиб тургани, асарлари ва қарашларидан баҳра олгани шогирд деб ҳисобланиш учун етарли, албатта.

…Бир куни Абулбаракот Бағдодий муридларидан бўлган Рай ҳокими – Алоуддавла Хайёмга пири устодининг Сино қарашларини аёвсиз танқид қилгани ҳақида гапирар экан, бу ҳақда унинг нуқтаи назари қандайлигини сўрайди. Хайём: “Абулбаракот Ибн Синонинг ҳатто битта сўзини ҳам тушунмаган кўринади, шундай экан, қандай қилиб уни танқид қила олиши мумкин?” – деб жавоб беради (4). Хайёмни Сино билан чамбарчас боғлайдиган яна бир далил бор: баъзи тарихчилар, хусусан Сафадий ва Қутбиддин Маҳмуд Шерозийлар ўз асарларида Хайёмнинг Синонинг энг машҳур шогирди бўлган Баҳманёрга шогирд тушганлиги ҳақида маълумот бериб ўтадилар (5). Маълумотларга қараганда, Хайём бир муддат ўша даврларда катта илмий марказлардан бири бўлган Самарқандда ҳам илм таҳсили билан шуғулланиб, қадимий Турон халқларининг ҳикмат ва маърифат булоғидан баҳра олган. Буни мутафаккирнинг ҳам илмий асарлари, ҳам фалсафий рубоийларидан билса бўлади.

Хайём Мовароуннаҳру Хуросон, Ғарбий Эрон ва Усмонли давлатларининг энг гуллаб-яшнаган даврида яшади. Бу даврда, Сомонийлар даври сингари ҳам диний-тасаввуфий илмлар, ҳам табиий ва аниқ фанлар, ҳам адабиёт ва санъат юксак даражада ривожланди. Айнан ана шу даврда Ҳаким Низомий Ганжавий, Хоқоний Ширвоний, Носириддин Тусий, Абулмажид Саноий, Низомулмулк, Муҳаммад Ғаззолий, Аҳмад Ғаззолий, Маҳмуд Замахшарий, Низомий Арузий Самарқандий, Байҳақий, Фахриддин Розий каби улуғ алломалар ва шоирлар маърифат майдонига келдилар.

Умар Хайёмнинг тахаллуси ҳақида сўз кетганда отаси хаймадўз – чодир тикувчи бўлгани учун ушбу тахаллусни танлаган бўлса керак, дейилади. Аммо Хайёмнинг косиблик қилгани ҳақида манбаларда ҳеч қандай маълумот ёки бирон-бир ишора учрамайди. Қолаверса, қўл ҳунармандчилиги билан шуғулланишга Хайёмнинг вақти ҳам, эҳтиёжи ҳам бўлмаган. Зеро, Хайём бутун болалиги ва ёшлигини асосан илм ўрганиш билан ўтказди. Камолга етиб, олим сифатида донг таратгач, Салжуқийлар саройида ва умуман, бутун Хуросонда катта обрў-эътибор ва шон-шуҳратга эга бўлди. Маълумотларга қараганда, у саройда эътиборга молик мансабларда хизмат қилгани учун “дастур” деган лақабга ҳам сазовор бўлган экан. Хайёмнинг Хожа Кошоний билан қурган суҳбатидан маълум бўлишича, сарой девонидан йилига ўн минг динор миқдорида маош олиб турган экан (6).

Хайём қомусий олим сифатида ўзидан бой илмий-адабий мерос қолдирди. Айниқса, унинг алгебра масалаларига бағишланган “Ал-жабр вал-муқобала” рисоласидан нафақат Шарқ мамлакатларида дарслик сифатида, балки Европада ҳам муҳим қўлланма сифатида фойдаланилган. Араб тилида ёзилган ушбу асар французча таржимаси билан бирга 1851 йили Парижда нашр этилган. Хайёмнинг яна бир машҳур асари – “Фи шарҳи мо мушкил мин содироти китоби Уқлидус” рисоласининг ягона қўлёзма нусхаси Лейден (Голландия) кутубхонасида сақланади. “Фи иҳтиёл ал-маърифати миқдор из-заҳаб вал-фаза фи жисми мураккаб минҳумо” номли физикага оид рисоласининг қўлёзма нусхаси Германиядаги Гёте кутубхонасида, форс тилида ёзилган “Рисола дар вужуд” номли фалсафага оид рисоласи эса Британия музейида сақланмоқда. Шунингдек, Хайёмга нисбат бериладиган яна бир неча асар ҳам бор. Улардан энг муҳимлари табииётга оид рисолалар – “Кавн ва таклиф” ва “Лавозим ул-макна дар фусул ва иллати ихтилофи ҳавои билоду ақолим” номли асарлардир. Булардан ташқари Салжуқий султон Маликшоҳ даврида вазир Низомулмулк бошчилигида яратилган илк зижлардан бири – “Зижи Маликшоҳий”нинг асосий муаллифларидан бири ҳам Хайём ҳисобланади.

Салжуқий султонлар – Алп Арслон ва Маликшоҳ ҳукмронлиги даврида салкам ўттиз йил бош вазир бўлган донишманд Низомулмулк (“Дастур ул-мулук” ёки “Сиёсатнома” асарининг муаллифи) замонида давлат тепасига келган шофеийларнинг ҳанафийлар билан баҳс-мунозаралари, бошқа фирқалар – қарматийлар, ботинийлар (исмоилия таълимотининг илмий-назарий ва мафкуравий мактаби), шиалар ва ниҳоят, файласуфларга қарши ҳаракатлар, фиқҳий, ақидавий ва фалсафий ихтилофлар, мазҳаблар ўртасидаги тўқнашувлар ҳам ушбу даврдаги тараққиёт ва ривожланишнинг жадал суръатларини тўхтата олмади. Хайём ана шундай сиёсий-ижтимоий жиҳатдан ниҳоятда зиддиятли, аммо шу билан бирга илм-фанга эътибор кучайган бир даврда яшади.

Хайём ўз даврида мавжуд турли тоифаларнинг бирортасига бутун борлиғи билан эргашмаган, мустақил фикри ва мавқеига эга бўлган шахс сифатида барчанинг диққат-эътиборини ўзига тортган эди. Бошқа жиҳатдан, у анча эҳтиёткор одам бўлган кўринади. Зеро, ўта нозик ва мураккаб бир даврда узоқ яшаб, қаттиқ тўқнашувлар ёки зиддиятли вазиятларга дучор бўлмаслик ҳамманинг ҳам қўлидан келмасди. Хайём ҳақиқат изловчиларнинг тўрт тоифасидан исмоилийлар (таълимийлар) ва мутакаллимлар (ашъарийлар; илоҳиётчилар, калом илми аҳли)ни ёқтирмас, мутасаввуфларнинг равиши унинг ҳаёт йўли ва тафаккур тарзига тўғри келмас, бутун умрини уларнинг таъсирида ўтказган файласуф машшоийлар (рационалистлар)нинг усули маъқул келса ҳам, уни қониқтирмас эди. Хайём ўзининг “Дар илми куллиёти вужуд” номли фалсафий рисоласида борлиқни билиш ва англаш майдонида курашга тушган кишиларни тўрт тоифага ажратади: мутакаллимлар; файласуфлар ва ҳакимлар; исмоилийлар ва таълимийлар; сўфийлар. Сўнг уларнинг ҳар бирини қисқача тавсифлаб, ожиз ва ноқис жиҳатларни ҳам кўрсатиб ўтади. Аммо уларнинг ичидан тасаввуф аҳлини энг афзал гуруҳ сифатида эътироф этиб ўтишни лозим топади. Бу ҳолат, бироз Муҳаммад Ғаззолий ҳаётини эслатади. Суннийликнинг шофеия мазҳабида улуғ пешволардан бири бўлган Ғаззолий бошида фиқҳ, сўнг калом илмларида забардаст устозлик мақомига эришади, аммо охир-оқибат барчасидан воз кечиб, тасаввуф манзилида осойишталик топади. “Билдимки, – дейди у, – барча йўллар ичида энг тўғри йўл тасаввуф аҳлининг йўли, Худога энг яқин инсонлар эса сўфийлар экан”. Хайём ва Ғаззолий, таъбир жоиз бўлса, икки қарама-қарши қутбдай. Хайём – файласуф-рационалист, мантиқ илми билимдони, риёзиётшунос, табииётшунос ва мунажжим, қолаверса, инсон эрк-ихтиёрини куйлаган шоир. Вазир Низомулмулкка ўхшаган энг яқин дўстлари ва ҳомийлари шофеий мазҳабининг йирик намояндалари бўлишларига қарамасдан, ўзини ҳеч қайси бир мазҳаб доирасида чеклаб қўймаган. Ғаззолий эса унинг бутунлай акси: шофеийлик мазҳаби ва ашъарийлик таълимотидан четга чиқмаган, фалсафага зид бориб, “Таҳофат ул-фалосифа” ва “Мақосид ул-фалосифа” номли раддия асарлар ёзган диний уламо ва пешволардан. Аммо, тасаввуф нуқтасига етганда, бу икки қутб яқинлашгандай бўлади…

Хайём файласуф бўлиши билан бирга улуғ мунажжим ҳам эди. У бу соҳага ёшлигидан қизиқиб келар, устози эса “Хайём юлдузлар илмида Қуръон оятларининг тафсирини кўради”, дерди. Низомий Арузийнинг гувоҳлик беришича, у илми нужум фанида тенгсиз бўлса-да, юлдузларга қараб фол очишга ишонмас эди. Хайём фолбин эмас, юлдузшунос эди. Унинг “Зижи Маликшоҳий” асарининг яратилишида, илк расадхонанинг қурилишида (афсуски, ушбу расадхона номаълум сабабларга кўра ниҳоясига етмади. Орадан икки юз йилча вақт ўтиб, Хайём ва Низомулмулк орзусини Мирзо Улуғбек рўёбга чиқарди) кўрсатган фаолияти бунга яққол далил бўла олади. Шунингдек, Хайёмнинг баъзи бир рубоийларини классик астрономия ва табииёт фанларини яхши билмасдан туриб англаб бўлмайди. Масалан:

Говест дар осмону номаш Парвин,
Як гови дигар нуҳуфта дар зери замин.
Чашми хирадат боз кун аз рўйи яқийн,
Зеру забари ду гов муште хар бин (7).

Мазмуни:

Осмонда бир ҳўкиз бор, унинг номи Парвин,
Яна бир ҳўкиз ернинг остида яширин.
Ақл кўзингни яқийн (қатъий ишонч) билан оч:
Икки ҳўкиз (осмон билан ер) ўртасида бир тўда эшакни кўр.

Хайём ҳақида маълумот берадиган энг қадимий манба Низомий Арузий Самарқандийнинг “Чаҳор мақола”сидир. Хайём билан замондош бўлган Арузий Самарқандий мутафаккирни Марвда кўргани, Султоннинг у билан овга чиққани ҳақида ёзар экан, уни “Ҳужжат ул-ҳақ” унвони билан тилга олади ва нужум илмидаги ўрнини эслатиб ўтади. Аммо Хайёмнинг шоирлиги, унинг еру кўкни титратувчи рубоийлари ҳақида лом-мим демайди. Хайёмдан тахминан бир-икки авлод кейинроқ яшаган илк тазкиранавис – Муҳаммад Авфий Бухорий ҳам ўзининг машҳур “Лубоб ул-албоб” асарида Хайём ҳақида ҳеч қандай маълумот бермайди. Ундан кейинги даврларда Давлатшоҳ Самарқандий томонидан яратилган “Тазкират уш-шуаро” асарида ҳам Хайём шоирлар сафидан жой олмаган. Нега? Хайём шоир бўлмаганми? Унда унинг номи билан машҳур бўлган рубоийлар кимники?

Замахшарий, Низомий Арузий ва Байҳақийлар йигитлик чоғларида Хайёмни кўрганлар, у билан учрашганлар, аммо наҳотки унинг рубоий ёзишини билмаган бўлсалар? Балки Хайём уларга ўз рубоийларидан ўқиб ҳам бергандир, аммо ёш олимлар бу тагдор маъноли рубоийларни англамаган ёки умуман эътибор бермаган бўлишлари ҳам мумкинми? Барибир тайинли бир нима дейиш қийин…

Фақат шуниси аниқки, илк маротаба машҳур мутафаккир – Фахриддин Розий Хайёмнинг ҳақиқий рубоийларидан бирини тилга олади ва шундан эътиборан шоир Хайём майдонга кириб келади.

Мақоламиз аввалида келтирилганидек, Умар Хайём шахси ва унинг ижоди борасида фикр-мулоҳазалар қарашлар турлича. Хусусан, диний уламоларимиздан Шайх Муҳаммад Юсуф Муҳаммад Солиҳ ўзларининг “Зикр аҳлидан сўранг” рисолаларида Аллома Абу Наср Мубашшир Тарозийнинг “Кашфул Лисон ар рубоийят Умарул Хайём” асарига таянган ҳолда, Хайём рубоий ёзмаган, балки унга нисбат берилган рубоийлар ботинийлар томонидан ёзилиб, унинг номи билан тарқатилган, деган хулосага келадилар.

Хайём рубоийларининг сонини 100 дан 300 гача ва ҳатто ундан ортиқроқ ҳам деб ҳисоблашади. Бу ҳақда фикрлар турлича. Жумладан, Содиқ Ҳидоят бу борада шундай дейди: “Хайём рубоийларининг Шерозда 865 (ҳ.қ.) йили китобат қилинган қўлёзма нусхаси 525 рақами остида Оксфорддаги Бодлен кутубхонасида сақланади. Ушбу нусхада бор-йўғи 157 та рубоий мавжуд. Ҳолбуки, Хайёмга мансуб деб топилган ва Абу Саид Абулхайр, Афзал Кошоний ва Мавлавий каби бошқа шоирлар ва мутасаввифларнинг рубоийлари билан адаштириладиган рубоийлар бугунги кунда 500 тадан 750 тага етади” (8). Нима бўлган тақдирда ҳам, бир гуруҳ олимлар тахминан 178 та рубоийни Хайёмнинг ўзиники деб ҳисоблашган.

Шарқ адабиётида рубоий жанрида ижод қилган шоирлар кўп. Кўпгина олимлар томонидан рубоий жанрининг ихтирочиси деб тан олинган форс-тожик мумтоз шеъриятининг гултожи – Абу Абдуллоҳ Жаъфар бин Муҳаммад Рудакий Самарқандийдан (858-941) тортиб, Ибн Сино, Абу Саид Абулхайр, Фаридиддин Аттор, Мавлоно Жалолиддин Румий , Абдураҳмон Жомий, Алишер Навоий, Заҳириддин Муҳаммад Бобур, Мирзо Бедил, Сойиб Табризий каби кўплаб шоирлар гўзал рубоийлар битганлар. Ҳатто улардан баъзиларининг рубоийларини бир жойга тўпласа, алоҳида девон бўлади.

Хайём рубоий жанрини ҳам шакл, ҳам мазмун жиҳатидан янги такомил босқичига олиб чиқди. Хайём ижодини қиёсий адабиётшунослик ва таржимашунослик нуқтаи назаридан ўрганиб, илк “Хайёмнома”ни яратган таниқли ўзбек олими, устоз Нажмиддин Комилов айтганларидек, “У Абу Наср Форобий, Ибн Синоларнинг, Рудакий ва Фирдавсийларнинг, Абунувос, Абулаъло ал-Мааррийларнинг қарашларини давом эттирди ва фалсафий шеъриятни гуллатди, рубоий жанрини энг баланд чўққига кўтарди” (9).

Дунёда Хайём рубоийларини ўз она тилида ўқимаган бирон-бир юксак маданиятли миллат бўлмаса керак. Бунда барча олимлар бир овоздан Европада Хайёмни машҳур қилган инглиз адиби ва таржимони Эдвард Фицжеральднинг хизматларини алоҳида эътироф қилишади. Жумладан, Фицжеральддан сўнг Хайём рубоийларини катта қизиқиш билан таржима қилган яна бир инглиз олими Артур Арберри бу ҳақда шундай дейди: “Умар Хайёмнинг байналмилал шуҳрати адабиёт тарихида ғоят нодир воқеадир. Чунки Эдвард Фицжеральд унинг асарларини таржима қилмаганда ва бу таржималар китобхонлар орасида шуҳрат қозонмаганда, уни Эронда маълум доира вакиллари, ундан ташқарида эса бир гуруҳ мутахассисларгина таниган бўларди, холос” (10). Ҳақиқатдан ҳам, Фицжеральд таржималаридан кейин Хайём рубоийлари кетма-кет олмон, француз, рус, итальян, испан, чех, голланд, португал ва бошқа тилларга таржима қилиниб, бутун Европа бўйлаб тарқалди, у ҳақда мақолалар, тадқиқотлар юзага кела бошлади. Аммо, мана, ўша даврдан 154 йил ўтдики, Хайём рубоийларининг шуҳрат юлдузи ҳалигача сўнгани ёки яна бошқа кўплаб тилларга қайта-қайта таржима қилиш жараёни тўхтагани йўқ.

Хайём мероси ўзбек халқи учун ҳам қадрли бўлиб келган. Узоқ ўтмишда унинг рубоийларини аслиятда ўқиб, баҳра олинган. Яқин ўтмишда унинг рубоийларидан бир қисмини илк маротаба машҳур шарқшунос олимимиз Шоислом Шомуҳамедов ўзбек тилига ўгириб, халқимизга тақдим этди. Ш.Шомуҳамедов таржималари аслиятдан фарқли ўлароқ, бармоқ вазнида таржима қилинган бўлса-да, тил ва услубининг соддалиги, шу билан бирга жозибадорлиги ва равонлиги билан эътиборли. Бошқалар ҳам баъзи бир намуналарни арузда ўгиришга ҳаракат қилишди. Айни чоғда, унинг барча рубоийларини аруз вазнида таржима қилиш зарурати бор. Хайём мўъжазгина шеър – рубоийда Инсон деб аталмиш ашрафи махлуқотнинг кайҳонлар ва Каҳкашонларга сиғмайдиган сийрат ва тийнатини бутун жўғрофий кўринишлари билан акс эттиради. Жаҳоннамо кўзгуда дунёни акс эттиргандек, кўзага денгизу дарёни сиғдиргандек…

Хайём тароналарининг ҳар бир мисрасидан риёкорлик, зоҳирпарастлик, сохтакорлик, фисқ-фужур, зўравонлик ва зулм-ситамга чулғанган дунёга нисбатан эътироз нидолари бонг уриб туради. Хайём рубоийларининг ҳар бир навосида Инсон руҳияти ва иродасининг қудрати, салобати ва матонати мавж уради…

Хайём аслида кўпи билан икки юзта рубоийга ҳам етмайдиган “кичкина” шеърияти билан улуғ фалсафа – ҳаёт фалсафасини яратди. Аллома Тарозийнинг Хайём бўш вақтларида кўнгил ёзиш учун шеър машқ қилиб кўрган бўлиши мумкин, лекин асосий иши шоирлик бўлмаган, деган фикрини маъқулласа бўлади. Чунки, ҳақиқатдан ҳам, манбалар шоир Хайём ҳақида сукут сақлайдилар. Лекин файласуф, илоҳиётчи, дин уламоси бўла туриб ҳам рубоий ёзиш мумкин-ку!

Ошиқлар ишқ паймонасидан нўши май айлаб фараҳманд бўлсалар, Хайём фалак жомидан май сипқориб мангу мустағриқдир.

——————

1 Мавлоно Жалолиддин Румий. Маснавийи маънавий. 3/120-1269.
2 Хэйём-э Содэқ. Мажмуъэ-йэ осор-э Содэқ Ҳэдоят дар борэ-йэ Хэййом. Мўқаддэмэ ва гэрдовари-йэ Жаҳонгир Ҳэдоят.– Тэҳрон:Нашр-э чэшмэ, 1384. – С.25.
3 Меҳдий Аминразавий. Саҳбо-йэ хэрад. Шарҳ-э аҳвол ва осор-э Ҳаким Умар-э Хэййом-э Нэшо-пурий. – Тэҳрон: “Сўхан”, 1385. – С.33.
4 Мэҳдий Аминразавий. Саҳбо-йэ хэрад. – С.36.
5 Сафадий. Ал-вофий бил-вофиёт. – Станбул, 1964. – С.142.
6 Ҳоқоний ёзишмалари. – С.7; 333. Қаранг: Алиризо Заковатий Қорагўзлу. Хайём қарашларига оид мулоҳазалар. // “Сино”, 2011, баҳор-ёз. №41-42. – Б.85.
7 Умар Хайём Нишопурий. Рубоиёт. Муҳаммадали Фурўғий ва Қосим Ғаний муқаддимаси ва изоҳлари билан. – Теҳрон: “Кэтоб-э фўрузон”, 1362 (1983). – С. 107.
8 Хайём-э Содэқ. – С. 32.
9 Нажмиддин Комилов. Тафаккур карвонлари. – Т.: “Маънавият”, 1999. – Б. 184.
10 OMAR KHAJJAM: A NEV WERSION BASED UPON RECENT DIKOWERIES BY ARTUR J. ARBERRY. LONDON, 1956.JOHN
MURRAY ALBEMARIE STREET.7.

УМАР ХАЙЁМ
РУБОИЙЛАР

Афсус, умр беҳуда бўлмишдир барбод,
Бўлмадим ҳаромдан бир нафас озод,
Буюрганин қилмай юзим қародир.
Амрингдан ташқари ишларингдан дод!

***

Дунёнинг тилаги, самари ҳам биз,
Ақл кўзин қораси — жавҳари ҳам биз.
Тўгарак жаҳонни узук деб билсак,
Шаксиз унинг кўзи — гавҳари ҳам биз.

***

Сен-мендан олдин ҳам тун-кун бор эди,
Айланга фалак ҳам бутун бор эди.
Тупроққа авайлаб қадамингни қўй,
Бу тупроқ қора кўз бир нигор эди.

***

Кулол дўконига кирдим бир сафар,
Дастгоҳда ишларди уста кўзагар,
Гадо қўлидан-у, шоҳнинг бошидан,
Кўзанинг бўйни-ю дастасин ясар.

***

Бизлар бўлмасак ҳам жаҳн бўлғуси,
Бизлардан на ному нишон бўлғуси,
Аввал-ку йўқ эдик, етмовди ҳалал
Яна бўлмасак ҳам, ҳамон бўлғуси.

***

Бу ернинг юзида ҳар зарраки бор,
Бир замон бўлмишди ой юзли дилдор.
Нозанинлар юзин гардин аста арт
Гўзал чеҳра эди бир вақт бу ғубор.

***

Дилим илмлардан маҳрум бўлмабди.
Бир сир қолмабдики мавҳум бўлмабди.
Туну кун ўйладим етмиш икки йил.
Онгладим — ҳеч нарса маълум бўлмабди.

***

Сенинг мафтунингман берайин хабар,
Уни икки сўзла этай мухтасар:
Ишқинг тупроқ қилгай, аммо меҳрингдан
Бошимни кўтариб бўлгум жилвагар.

***

Кекса, ёш — ҳаётга ҳар кимки етар —
Ҳаммаси изма-из бирма-бир ўтар.
Бу дунё ҳеч кимга қолмас абадй,
Келдилар, кетамиз, келишар, кетар.

***

Юрагим қонидан юз хона вайрон,
Уввос тортувимдан қўрқинч юз чандон,
Ҳар бир кипригимда қон дарёси бор,
Киприклар юмулса бошланур тўфон.

***

Афсуски йигитлик мавсуми битди,
Кўклам ўтиб кетди, қиш келиб етди,
Ёшлик деб аталган у севинч қуши
Билмадим, қачонлар келди-ю кетди.

***

Бу кўп эски равот, олам унга ном, —
Тун-кун тулпорига бор бунда ором.
Бу эски базм юзлаб Жамшиддан қолди,
Бу гўрда ётади юз-юзлаб Баҳром.

***

Йўқликдан пок келиб, нопок бўлдик биз,
Шўху қувноқ келиб, ғамнок бўлдик биз.
Кўзимиз тўла ёш юракда олов,
Умр елга кетди, ҳам ҳок бўлдик биз.

***

Бир ғариб кўнглини қила олсанг шод —
Яхшидир ер юзин қилгандан обод —
Лутфинг-ла бир дилни қул қила олсанг,
Афзалдир юз қулни қилмоқдан озод.

***

Нокасдан сир беркит, дилингно боғла,
Аблаҳдан яширин бўлмоқни чоғла,
Кишилар жонига ўз қилимишинг кўр,
Сен ҳам шунга кўз тут, шуни сўроқла.

***

Бу кун келар экан, қўлингдан, зинҳор,
азизлар хотирин шод эт, эй дилдор.
Ҳуснинг салтанати турмас абадий,
Тўсатдан қўлингдан кетиши ҳам бор.

***

Мол-дунё ҳасрати қилмасин афгор,
Мангу яшар киши қани, қайда бор?
Бир неча нафасинг танда омонат,
Омонатга омонат бўлмоқлик даркор.

***

Аҳил бўлса олов ичра ҳам инсон,
Аҳил кишиларга олов ҳам осон.
Ноаҳил кишилар суҳбатидан қоч,
Ноаҳил суҳбати ёмондан ёмон.

***

Ўзни доно билган уч-тўртта нодон
Эшак табиатин қилур намоён.
Булар суҳбатида сен ҳам эшак бўл,
Бўлмаса «кофир» деб қилишар эълон.

***

Бир сўнгакка сордек қаноат қилғон,
Афзалдир нокасга бўлгандан меҳмон.
Нокаснинг шиннилик нонидан яхши
Ўзинг топиб еган бурда арпа нон.

***

Мисоли бир олтин кўза бу днё
Суви гоҳо ширин, аччиқдир гоҳо,
Шунча умрим бор деб керилма асло.
Эгарлоқдир ажал оти доимо.

***

Мени ҳалок этмиш ғаму ҳижронинг,
Этагингни тутдим кетган замонинг.
Кетдинг-у ғамингдан минг кўнгил ўлди,
Қайтдинг, яна минг жон бўлди қурбонинг.

***

Токай пастлар хизматин этасан бажо,
Ҳар емишга пашшадек қилма жон фидо,
Бир нонни икки кун е, тортма миннат,
Ўзга нондан ўз дил қонинг кўп авло.

***

Ғайратинг сарф этсанг киймоқ, ичмоққа,
Арзийди бу ишни маъзур тутмоққа.
Ҳушёр бўл, қолганин бари арзимас
Умрингни сарф этиб, ўтиб кетмоққа.

***

Бир қўлда Қуръону биттасида жом,
Баъзида ҳалолмиз, баъзида ҳаром,
Феруза гумбазли осмон остида
На чин мусулмонмиз, на кофир тамом.

***

Бирор киши чиқиб ҳар замон, мана Мен, дейди,
Молу сийму зари бор чунон, мана Мен, дейди.
Иши ривож топиб турганда, бир куни ажал,
Пистирмадан чиқиб ногаҳон, мана, мен дейди.

***

Келолмагач қайтиб ушбу оламга,
Қўрқамен, етмасмиз ёру ҳамдамга.
Бу дамни ғанимат ҳисоб этайлик,
Балки етолмасмиз ҳатто шу дамга.

***

Жонимиз бу танни тарк этиб кетар,
Икки ғишт гўримиз кўзин беркитар,
Кейин бошқа гўрга ғишт қўймоқ учун,
Бизнинг тупроқларни эзиб лой этар.

***

Дилим бўлган эди битта ёрга зор,
У ўзга бир ерда ғамга гирифтор.
Мен ундан ўзумга дору изласам,
Нетай, табибимнинг ўзи ҳам бемор.

***

Ўлик-тирик ишин тузаткувчисен,
Тарқоқ коинотни кузаткувчисен,
Ёмон бўлсам ҳамки, сенинг бандангман,
Мен нима ҳам қилай? Яратгувчи – Сен!

***

Кулол дўконига ташлади назар,
Икки мингча кўза жим суҳбат қурар:
— Қайсимиз сотувчи, — деди бир кўза, —
Қайсимиз олувчи, қани кўзагар.

***

Бозорда бир кулол кўрсатиб ҳунар,
Бир бўлак хом лойни тепиб пишитар,
Лой инграб айтади: Ҳой, секинроқ теп,
Мен ҳам кулол эдим, сендек, биродар.

***

Кетишдан қўрқмайман мен бу дунёда,
Чунки у дунёда умрим зиёда.
Вақти етгач танда омонат жонни
Топширайин шундай бўлгач ирода.

***

Жаҳон ғамин ема дўстим беҳуда,
Ғам емагил жаҳон тирриқдир жуда,
Бори ўтиб кетди, йўғи ҳали йўқ,
Бор-йўқни ғам қилмай яша осуда.

***

Шуҳрат топсанг, кишилар ҳасади ёмон,
Ёлғиз қолсанг сендан қилишар гумон.
Хизр бўлсанг ҳамки ҳеч кимни билма,
Сени ҳам билмасин майли бирон жон.

***

Сўзимга қулоқ ос, эй дўсти аъло,
Дунё ишларини ўйлама асло.
Қаноат гўшасин айлабон макон,
Олам ишларини қилғил тамошо.

***

Умрим қиймоқдадир, дардим бе илож,
Роҳат қисқа, заҳмат топмоқда ривож.
Худога минг бора шукрки, бало
Ва кулфатга мени этмади муҳтож.

***

Бахтингдан ободлик шохи унса ҳам,
Ҳаётинг либоси бўлса-да, ҳуррам.
Тананг чодирига суянма кўпам,
Тўрттала қозиғи сустдир, эй одам.

***

Қайда камол топдинг, жононам ўзинг,
Ойни уялтирар тунда юлдузинг.
Базм учун юзларим безар гўзаллар,
Жаҳон базмин безар бир сенинг юзинг.

***

Агар мулкинг Миср, ё Рум ёки Чин,
Ё ҳукмингда бутун ер юзин тутгин,
Охир бу бойликдан олар ҳиссанг, бил:
Ўн газ кафан билан икки газ замин.

***

Ўзгартириб бўлмас не битмиш қалам,
Фақат дил хун бўлур тортаверсанг ғам,
Бутун умр жигар қонин ютсанг ҳам,
Умринг узайтириб бўлмас бирор дам.

***

Олма сардафтари ишқнинг имлоси,
Ёшлик қасидасин жилва зиёси.
Эй, ишқ оламидан хабарсиз, билғил,
Ишқ эмасми асли ҳаёт маъноси.

***

Кимсани ранжитма, ранжитма ҳайҳот,
Ғазабинг бировга сочмагил, эй зот.
Ўзинг ранж чеку, ҳеч кимни ранжитма,
Роҳат десанг агар ўзинг ғамга бот.

***

Муҳаббат ўтида ёнмаса кўнгил,
Ҳолига вой дегил бемору заҳил.
Муҳаббатсиз ўтган ҳар би кунинг, бил:
Умрингдан беҳуда кетмиш беҳосил.

***

Бир бурчакда қотган нонга қаноат,
Истамадим ундан ортиқ ҳашамат.
Жону дилдан ҳарид этдим фақирлик,
Фақирликдан ортиқ кўрмадим давлат.

***

Поку, аҳил, оқил кишига ўртқо —
Бўлу ноаҳилдан қочавер йироқ.
Доно сенга заҳар тутса ҳам ичгил,
Қўл чўзмагил шарбат тутса ҳам аҳмоқ.

***

Дардга чалинмиш бу дили вайронам,
Ишқдан уйғонмади сармаст жононам,
Ошиқлик шаробин берганлари кун
Жигарим қони-ла, тўлди паймонам.

***

Ҳикмат чодирини тиклади Хайём,
Андух кўрасида ёнди ул ноком.
Умр ипин кесди ажал қайчиси,
Хизматига охир шул эрди инъом.

Шоислом Шомуҳамедов таржималари

Ул ҳусни фалак, хуршиди тобондир — ишқ,
Ул қушки, гўзал чаманда сайрондир — ишқ.
Булбул каби ун чекишни сен ишқ санама,
Хар лаҳза ўлиб, чекмаса афғондир ишқ…

Карвони умрга боқ, чунун ўтгусидир,
Ҳар лаҳза тараб айлаки, кун ўтгусидир.
Соқий, чекаверма кўп қиёмат ғамини,
Сун менга пиёланики, тун ўтгусидир…

Ул майки, шароби жовидонийдир, ич,
Сармояйи ишқ, айши жаҳонийдир, ич.
Ёндиргувчи оташ ул ва дардинг оқизиб
Кетгувчи зилоли зиндагонийдир, ич…

Гул бўлмаса бизга боғ аро хор ҳам бас,
Нур етмаса бизга, етмагай, нор ҳам бас.
Гар бўлмаса бизга хонақо, хирқаву шайх,
Ноқису калисо била зуннор ҳам бас…

Лойимни ўзинг қорган эсанг, мен на қилай?
Шаклимни ўзинг чизган эсанг, мен на қилай?
Ҳар яхши-ёмонки мен этарман, ё Раб,
Манглайга ўзинг ёзган эсанг, мен на қилай?..

Ёшдир-қаридир, жаҳонга юз тутгайлар,
Бу нуктани то кўнгилга жо этгайлар.
Ҳеч кимсага қолмагай абад мулки жаҳон,
Келдик, кетамиз, боз келиб-кетгайлар…

Эвоҳки, ёшлик эди — номам, тўлди,
Қиш келдию ул тоза баҳорим сўлди.
Ул мурғи тараб эрди ажаб, исми шабоб,
Билмам, у қачон келди — муяссар бўлди!..

Кун ўтса кунингдан, сен уни ёд этма,
Ҳам келмаган ул эртага фарёд этма.
Бу келмаган — ўттан била бунёд этма,
Хўп хайр, дегил, умрни барбод этма…

Азм этки, кўнгил, базм қурайлик энди.
Май нўш этибон, айш сурайлик энди.
Сажжодани бир пиёла шарбатга сотиб,
Номусни отиб, ерга урайлик энди…

Соқий, гулу сабза бас тарабнок эмиш,
Боқ, ҳафта ўтиб, ўшал бари хок эмиш.
Гул узгилу май симир, шитоб эт, ҳа демай,
Гул хок эмишу сабза ҳам пок эмиш…

Ул нечаки, маьни дурига ботмишлар,
Тангри насаби васфида сўз қотмишлар.
Сарриштайи асрор надир, билмасдан,
Аввал неча вайсаб, охири ётмишлар…

Бор эрди кулол дўкони, кирдим бир гал,
Дастгоҳ бошида кўзагар ишларди жадал,
Кўрдимки, гадо илкию шоҳ калласидан
Ул кўзага бежирим бўйин, даста ясар…

Бир журъа шароб давлати Қобусдан хуб,
Ул тахти Қубоду маснади Тусдан хуб.
Ошиқ дилидан саҳарлаб учган ҳар оҳ,
Зоҳид эли чеккан нолайи муздан хуб…

Шоҳ тожими, хон зийнати — биз отгаймиз,
Дастору либосни най учун сотгаймиз.
Тасбеҳки, макр лашкарининг элчисидир,
Ногоҳ уни ҳам май учун сотгаймиз…

Бир қўлда тутиб Мусҳафу бир қўлда-чи жом,
Гаҳ марди ҳалолмизу гаҳ марди ҳаром.
Биздирмиз ўша гумбази нилий тагида
На кофири мутлақ, на мусулмони тамом.

Эй зоҳиди дин, агарчи май ичгумдир,
Лек менга аён, ғофилу ҳушёр кимдир.
Мен май ичамен, сен эса қон ичасен,
Инсоф била айт, аслида хунхор кимдир?

Пок келган эдик адамдин, нопок бўлдик,
Шодон етишиб эшикка, ғамнок бўлдик.
Ўтдик басе дил оташи, кўз ёши била,
Бердик шу умрни елгаю хок бўлдик…

Илкимда шароби ноб бўлсин доим,
Қошимда наю рубоб бўлсин доим.
Хокимдан агар кўза ясар бўлса кулол,
Ул кўза тўла шароб бўлсин доим…

Эй чархки, нокасга берарсан бешак,
Ҳаммому тегирмон, мол-дунё лак-лак.
Бир бурда нонга зор юрар тўғри киши,
Уч пулга ҳам арзимас демак бўйла фалак…

Ул ёрки дилим кўйида кўп зор ўлмиш,
Кўргилки, ўзи ғамга гирифтор ўлмиш.
Мен ишқида дардимга тилармен дармон,
Кўргил, ўша дармон ўзи бемор ўлмиш…

Келган кетадир, бир самар — суд қани?
Бу тори вужуддин, ўйла, мақсуд қани?
Чарх оташи ёндирар ва покиза вужуд
Оташда ёниб, кул бўладир, дуд қани?..

Асрори азалнн сану ман билмасмиз,
Бу ҳарфи чигални сану ман билмасмиз.
Ҳар нечаки сўзладик, дедик парда оша,
Чу пардаки тушди, сану ман билмасмиз…

Дерлар мани телба, майпараст — шундоқмен.
Дерлар яна ман фосиқу маст — шундоқмен.
Сан суврату зоҳиримга кўп солма нигоҳ,
Ботинда нечук эсамки, бас, шундоқмен…

Айёми тирикликдан агар он ўтсин,
Азм айлаки, ул ҳуррами шодон ўтсин.
Зинҳорки, сармояи бу мулки жаҳон —
Умр эмиш, ул ҳам гузарон — ўтсин…

Ул зотки, санамга лаби хандон бермиш,
Дардмандга жигар қони-ла дармон бермиш.
Қисматки насиб этмади шодлик, ғам йўқ,
Шодмиз, ғам ила қайғунп чандон бермиш.

Гар бода ичиб, асиру мастмен, мастмен,
Гар ошиқу ринду бутпарастман, пастман.
Ҳар кимсада бир хаёлу тахмину гумон,
Лек мен биламен ўзимни, шак этмасмен…

Мендан чу ажал била ўлим ваҳми йироқ,
Қисматки тирикликни берибди бундоқ.
Жонимни омонатга олибмен, уни ҳам,
Қайтиб берадирмен, муддати етган чоғ…

Кўргил, неча рангу рўи зебо бермиш,
Чун лола руҳу чу сарв боло бермиш.
Лек маълум эмас, бизга шу тупроқ уйида
Накқоши азал намунча оро бермиш?

Бу кўҳна работки, анга олам номдир,
Тин олгувчи кўксида сабоҳдир, шомдир.
Бир базмдир ул, кўргани юз Жамшиддир,
Бир қабрдир ул, кўйнида юз Баҳромдир…

Бир сув бўйида бодаю жоно била мен,
Бўлсам, бу тарабдин не учун кечгаймен?
Бор эрдиму бормену яна бўлгаймен,
Май ичдиму ичмоқдамену ичгаймен…

Гар бўлса муҳайё менга буғдой ноним,
Май бўлсаю қўй гўшти — ўшал дармоним.
Ёнимда навозиш этса ул жононим,
Айш менда бўлур, сенда эмас, султоним.

Хайём, гуноҳга бўйла мотам не керак?
Чекмак бу аламлар сенга ҳар дам не керак?
Гар бўлмаса ҳеч гуноҳ, маъзур нимадир?
Маъзурки насиб этса, сенга ғам не керак?

Эй чарх, дилимни бўйла ғамнок этдинг,
Кўксимни алам тиғи била чок этдинг,
Бағримга шамол уфирса — оташ этдинг,
Оғзимга чу сув олдим, уни хок этдинг.

Билгаймисен, оё, саҳарларда хўроз
Фарёд этарда сенга не сўйлар роз?
Ул дерки, аён бўлди саҳар кўзгусида
Тун ўтди умрдин, бехабардирсен боз…

Авлоди башар бўйла жигарпора эмиш,
Шодлик била ғам кўйида овора эмиш.
Сен чархга умид бойлама, ул чархи фалак
Сендан-да ғариб эрмишу бечора эмиш.

Олам ишиники мен чунон кўргайман,
Оламни ўшанда ройгон кўргаймен.
Субҳоноллоҳ, ҳар неки кўрсам унда
Чун манглайи шўрлигим аён кўргаймен…

Кўргилки, замонда не шитоб, эй соқий,
Бергил менга бир жоми шароб, эй соқий.
Очгил у эшикниким, сабуҳий кирсин,
Май сунки, кўринди офтоб, эй соқий.

Ғам беҳуда чекмагил, мудом шод яша,
Бедод иўлида айлама бедод, яша.
Кўргилки, жаҳоннинг охири йўқликдир,
Йўқлиқ ғамини ўйлама, озод яша.

Ҳар чандки биҳиштда юз каромат бўлгай,
Мурғу маю ҳури сарвиқомат бўлгай.
Соқий, менга тўлдириб майи гулранг бер,
Май бўлмаса, бошимда қиёмат бўлгай.

Моҳи рамазон ўтдию шаввол келди,
Ғам кетди йироққа, бизга бир ҳол келди.
Келди магар ул елкада май меши ила,
Пўшт, пўшт, — дегайлар, яна ҳаммол келди.

Май асли надир — бодапарастлар билгай,
Қандоқ қилиб ул бағри қафаслар билгай?
Рофил киши ғафлатда экан, маъзурдир,
Бу завқу сурур гаштини мастлар билгай.

Май бирла ўтирки, мулки Маҳмуддир бу,
Чанг розини тингла, рози Довуддир бу.
Кетган киму қолган нимадир, ёд этма,
Шод бўлки, жаҳонда сенга мақсуддир бу.

Ул қасрки, Баҳром қулига жом олмиш,
Оҳу кўпайиб, тулкилар ором олмиш.
Баҳромки умр бўйи қабр қизмишди,
Кўргил, мана, не қабрни Баҳром олмиш.

Бу даҳрки, бир муддат орур манзилимиз,
Бўлди бари ғам бирла бало ҳосилимиз.
Эвоҳки, ҳал бўлмади бир мушкулимиз,
Кетдик, вале минг аламда қолди дилимиз.

Десангки, умр асоси маҳкам бўлгай,
Кўнглинг бу жаҳонда неча ҳуррам бўлгай.
Май косасини ўзингдин айру тутма,
То лаззати жон сенга дамодам бўлгай.

Бир журъаи май у мулки Чиндан афзал,
Бир қатра шароб юз дилу диндан афзал.
Афзал нима бор эмиш шаробдин, айтгил?
Аччиқ мазаси жони шириндан афзал…

Май ичсанг, уни оқилу доно била ич,
Ё нозли санам, бир гули раъно била ич.
Оз-оз ичу гаҳ-гаҳ ичу пинҳона симир,
Кўп ичма, ружу айлама, маьно била ич…

Шундоқ ичайин шаробки, то бўйи шароб,
Чиқсин у қабрданам, эсам хоки туроб.
Қабрим бошига етса агар махмуре,
Бўлсии у шароб бўйидин масту хароб…

Паймона каби бир куни тўлсам, не ажаб,
Бошимга ажал етшпса, ўлсам, ве ажаб.
Май кўзасини қўшиб кўмингиз зинҳор,
Ул бўйи шароб ила тирилсам, не ажаб…

Дўстлар уюшиб, кўнгилни обод айланг,
Дийдор кўришиб, бир-бирингиз шод айланг.
Соқий тўлатиб илкига олганда қадаҳ,
Бир дам мени бечорани ҳам ёд айланг…

Жамол Камол таржималари

Ҳар зарраки, тупроқ қатида — боқса тузук,
Шоҳ тожи эрур балки ўшал ёки узук.
Гардини сулувлар юзининг аста сидир,
Бўлган эди бир вақт у ғубор кўзи сузук…

Менман ўша осий — ризойинг қани?
Кўнглим уйи зулмат — зиёйинг қани?
Жаннатни берар бўлсанг агар тоат учун,
Бул ҳаққим эрур — лутфу атойинг қани?!

Оҳ, кошки қазо лавҳига қўл етса эди,
Ўз хоҳишини унга дилим битса эди,
Ғам оти бутун ер юзидан йитса эди,
Шодликни жаҳон бошига тож этса эди..

Дунё сири гарчи менга беш қўлдек аён,
Сиртимга чиқарсам уни ўзимга зиён.
Теграмда мени тушунгудай инсон йўқ,
Ҳар сўзни қилиб бўлмас бу элга баён.

Ул зотки, замину чарху афлок* тузди,
Доғ солди кўнгилга — уни ғамнок тузди.
Бисёр ақиқ лабу ҳилол юзларни
Ер ичра яширди — бир сиқим хок тузди…*
____________
* Афлок — фалаклар, осмонлар, осмон қаватлари.
* Бу рубоий Паҳлавон Маҳмудга ҳам нисбат берилади.

Масжидга магар ниёз учун келганман,
Қилмангки хаёл: намоз учун келганман.
Сажжода* ўғирлаган эдим — эскибди,
Бас, покиза жойнамоз учун келганман.
___________
* Сажжода — жойнамоз.

Май ичмас эсанг, мастни маломат қилма,
Ғийбат тўрини тўқишни одат қилма.
Билсанг, сени(нг) қилмишларинг бундан баттар,
Бас, ичмаганингни бизга ибрат қилма!

Биздан аввал ҳам бу жаҳон бор бўлган,
Инсон шу фалакнинг қўлида хор бўлган.
Тупроққа оёғингни авайлаб босгин,
Бу тупроқ бир замон сулув ёр бўлган.

Жисмимни ювинг бода билан ўлсам агар,
Ёд айласангиз соз яна май бирла саҳар,
Майхонани тупроғига ташлайди назар,
Менданки, қиёматда тилар кимса хабар…

Ошиқ ҳамиша масту шайдо бўладир,
Девона, паришон, яна расво бўладир.
Ҳушёр киши ғам-қайғу тузоғига асир,
Хуммор киши дунёга бепарво бўладир!

Дунё дегани меҳнат-у, даврон эса ғам,
Тақдир дегани офат, тириклик-чи — ситам;
Филжумла*, жаҳон ҳолига боқсам, кўраман:
Беғам киши йўқ бунда, магар бўлса-да — кам.
________
* Филжумла — хуллас, қисқасини айтганда.

Ҳар нарсани Ҳақ яратмиш ўз шакли билан,
Бас, нега бири афзал унинг, бири тубан:
Гар яхши эса, маҳв этишига не сабаб?
Гар бўлса ёмон — унда гуноҳ кимда экан?!.

Бир доирага ўхшар бу кўҳна жаҳон:
На боши унинг маълум-у, на сўшти аён.
Ҳеч кимса очиб берган эмас бу сирни:
Қайдан келади одам-у, кетгуси қаён?!

Бизларни қўғирчоқ қилиб ўйнайди фалак,
Шул сўздан аён ўрнимиз оламда, малак,
Қилганча ҳаёт саҳнасида жонни ҳалак,
Сўнг қисмат адам қаърига отмоқми палак?!

Кўнглим тўла ғам — тут менга бир коса шароб,
Бу бебақо умрим туюлар мисли симоб.
Ут ёшлигинг ўрнида қолар кул беҳисоб,
Чин бахт ўзи йўқ нарса — у уйқую сароб…

Бахтим сира кулмайди, ишим ўнгланмас,
Борган сари ғам кўп-у, қувонч оздир, бас.
Оллоҳга шукур, қанча бало бор, мендан —
Бошқа кишига уни муносиб кўрмас.

Бутхонаю Каъба — хонаси қулликнинг!
Зангўла чалиш — таронаси қулликнинг!
Меҳробу калисою тасбеҳу салиб,
Ҳақ улки, бари нишонаси қулликнинг!

Бир коса шароб юз дилу динга арзир!
Бир қатраи май давлати Чинга арзир!
Йўқ ер юзида май каби ҳеч нарса — унинг
Аччиқлиги минг жони ширинга арзир!

Гар мақсади пул бўлмаса-да донони,
Пулсиз эса зиндон кўради дунёни.
Қўл қисқалиги сабаб бинафша мунглиғ,
Хандон лаби гулнинг зўридан тиллони!

Эй Тангри, Каримсанки, каримлик бу — карам,
Осийга нечун берк эрур ул Боғи Эрам?!
Эрмас-ку карам тоат учун этсанг афв,
Айбимни кечирсанг, бу — карам, ложарам*.
___________
* Ложарам — албатта, шаксиз, шубҳасиз.

Эй дил, бу замондан сира эҳсон тилама!
Тартибни фалак чархидан, эй жон, тилама!
Дармон сўрабон ортади дардинг баттар,
Кўн дардига ҳар лаҳза-ю, дармон тилама!

Қорган куни лойимни ўшал кунда Худо,
Феълимда не ҳам бўлса — Ўзи қилди ато.
Гар ҳукми биландир ҳамма айбим бехато,
Кўргай нега дўзах ичра куймоқни раво?!

Билгилки, ғариб кўнглини бир шод этмоқ —
Создир нечаким, жаҳонни обод этмоқ.
Лутфинг била айласанг асир бир дилни,
Ҳеч қошида мингта қулни озод этмоқ.

Ўлтирса эдим — қўлимда буғдой нони,
Бир жуфт қадаҳ билан шароб, қўй сони,
Вайронада ёрниким бўлиб қурбони,
Топмас бу сафони ер юзин султони!

Бул чархи жафопешаки, олий бунёд,
Бир дилни ҳануз айламагандир обод.
Доғдир дили ҳар кимсани кўрсанг, сўзсиз,
Доғ узра қўяр доғ яна чархи бедод…

Жон оламида ақл ила иш тутмоқ хуш,
Дунё ишида яхшиси турмоқ хомуш.
То ўрнида эркан кўзу тил ҳамда қулоқ,
Топгайсан уларни унутиб осойиш…

Дунёга ишонма, муттаҳамдир пухта,
Даврон оқизар ёшингни лахта-лахта.
Оғзишта магар солса замона ҳалво,
Ютма сира ҳам — унга заҳар омухта.

Ишқ асли ҳаётнинг безавол офтоби,
Ишқ асли кўнгилнинг покиза меҳроби.
Ғов кўрдими, бас, нолани бошлар булбул,
Ошиққа писанд эмас бало гирдоби!

Қилди бу дилим илми ладунийни ҳавас,
Ўргат, деди, ҳар не сенга маълум бу нафас.
Дедимки: «Алиф». Деди: «Оғиз очма бўлак,
Ҳақ бўлса кўнгилда, бир ҳарф етгуси, бас!»

Эй Тангри, асир дилимга раҳмат айла!
Шу ғамзада булбулимга раҳмат айла!
Майхонага чопган бу оёғимни кечир
Ҳам илки қадаҳгиримга раҳмат айла!

Таҳқиқ* дарахти ҳали гул қилган эмас,
Ҳақ моҳиятини ҳеч киши билган эмас.
Лекин узатар ҳамма унинг шохига қўл,
Ҳеч кимнинг умиди, чунки узилган эмас.
_______
* Таҳқиқ — нарсанинг моҳиятини билиш, ҳақиқатга етиш. Тасаввуфда банданинг ҳақиқатни кашф этиш учун қиладиган саъю харакати.

Бас, бода ичиб, шод юримоқлик — одат,
Фориғ яшамоқ куфр ила диндан — тоат.
Сўрдим: «Қалининг не?» — дея дунё қизидан,
Ул деди: «Қалин — шод дилинг ҳар соат».

Дерларки, беҳишту ҳуру кавсар бордир,
Анҳор тўла май, сут, яна шаккар бордир.
Тутгилки, қадаҳни тўлдириб илкимга,
Иўқ насяси, бас, нақди муқаррар бордир!

Эрмас эмиш ичмоқ сира шаъбонда раво,
Қўш сўнгра ражаб ойини — ул хоси Худо.
Оллоҳу Расулга қўй бу икки ойни,
Сен ич рамазонда май — бу ой бизники то!

«Бас, борми ариқким, суви ортга қайтар?» —
Шундай дея ўрдакка балиқ нақл айтар.
Ўрдак деди: «Бизларки, кабоб бўлсак гар,
Йўқ фарқи, жаҳон — сувми, сароб ё баттар».

Гул чеҳрасида насими Наврўз на гўзал!
Кезганда чаман, бўлса дилафрўз на гўзал!
Шод бўлсанг-у ҳар лаҳза бугун завқи билан,
Ўтган кундан ҳеч очмасанг сўз на гўзал!*
___________
* Бу рубоий Фаридиддин Атторга ҳам нисбат берилади.

Кўнглинг тилаган ёр ила бўл бир умр!
Ишқ шавқи, ҳаёт завқига тўл бир умр!
Йўқлик сари кетмоқ эмиш охир қисмат,
Билмас бу абад уйқуни гўл бир умр…

Қабр аҳлики, бўлмишлар, ажаб, хоку ғубор,
Оғушида бир-бирини ҳар зарраки — бор.
Ичган киши, не май бу, қилиб жонни нисор,
Дунёси билан ҳам иши йўқ — шунча хумор…

Ул фасли йигитликда шароб кўп яхши,
Зебо юз илан бодаи ноб* кўп яхши.
Бул олами фоний эрур уйқую хаёл,
Бас, бунда яшаш масту хароб кўп яхши.
_________
* Ноб — соф, тоза, пок.

Ҳеч кимга насиб ўлмади ул васли нигор,
Тулмай замон ҳасратидан кўнглига хор.
Кўз ташла тароққа: то тилинмай бағри,
Зинҳор яқинлатмади бас, зулфига ёр.

Гул тегмаса-тегмасин — хор бас бизга,
Нур етмаса-етмасин — нор бас бизга,
Гар хирқаю хонақоҳу шайхлик бўлмас,
Зангўла, калисо, зуннор бас бизга!

Эй соқий, агар кирса қучоғимга санам,
Тутса Май эмас, оби ҳаёт дам-бадам
Ҳам Зуҳра муғаннию Масиҳо ҳамдам,
Шодлик татимас, бўлмаса дил хотиржам.

Ёш тўкди келиб ўг узра йиғлоқи булут,
Шод этгали дилни қирмизи бодани тут.
Шул сабза6 каби кўзни қувонтиргувчи
Оромгоҳ ўлур бизнинг-да гулзори вужуд…

Айлангучи чархдан улушинг, дилбар, ол!
Илкишта тараб* тахти аро соғар ол!
Бас, тоату айбишта Худо зор эмас,
Дунёда мурод тухмини соч, гавҳар ол!
_________
* Тараб — хурсандлик, шодлик, айшу тараб.

Ҳарчанд бахтинг мангу туюлгай, эй дўст,
Жисминг эса соғлом ва гўзал — бекаму кўст,
Сен қаттиқ ишонма бу тананг чодирига,
Тўрт устуни ҳам унинг омонатдиру суст…

Соқийки, лаби* гўё фараҳбахш ёқут,
Дилга ғами қувватдир-у, жонимга қут.
Ким ўлмаган эса ғами тўфони аро,
Нуҳ кемаси ўшанга бўлибдир тобут.
________
* Лаб — сўфийлар истилоҳотида маънавият оламидан анбиёга малаклар воситасида, авлиёга эса илҳом орқали нозил бўладиган калом. Шунингдек, пирнинг илоҳий маърифатга кон сўзи ва бу жонбахш каломнинг мазмуни ҳам кўзда тутилади.

Тақдирни билиш ўйида банд этди у дам
Лавҳу қаламу беҳишту дўзах мени ҳам.
Бир кун деди устод менга: ўзингда-ку жам,
Билсанг агар, беҳишту дўзах, лавҳу қалам.

Ҳақ ганжи қўлигата кирмаса, айлаб дод,
Умрингни гумонлар ила қилма барбод.
Энг яхшиси май жомини қўлдан қўймай,
На маст-у, на ҳушёр бўлайлик дилшод.

Биз май ичамиз майкадага* нур киритиб,
Бул ишни қилолмас киши минг тавба тутиб.
Гар менда гуноҳ бўлмаса, раҳмат на қилар,
Бас, кўрсатади раҳматини Тангри нетиб?!
__________
* Майкада — майхона. Тасаввуфда шавқу завқу илоҳий файзга кон комил орифнинг ботини. Илоҳий олам маъносида ҳам келади.

Вайронада ёру мутрибу бодаю ман,
Жону дилу жому тўн шароб дарди билан.
Йўқ раҳмат илинжи-ю, азоб ваҳми абас,
Кечдим ўту сув, хоку шамол ташвишидан!

Хайём тикар эрди чодири ҳикмат, оҳ,
Ғам кўрасига тушди-ю, ёнди ногоҳ.
Миқрози ажал кесди ҳаёт риштасини,
Даллоли амал текинга сотди, эвоҳ…
_________
* Миқроз — қайчи.

Манзилгоҳ экан бизга шу фоний дунё,
Ҳусништа кўп изладим қиёс, эй жоно:
Юзинг каби ой равшан эмасдир — билдим,
Қаддинг каби тик эмас у сарви раъно.*
_________
* Сарв — тик ўсадиган, игнабаргли, ҳамиша кўм-кўк бўлиб яшнаб турадиган хушқомат дарахт. Мумтоз шеъриятда маъшуқанинг гўзал, келишган қадди-қомати сарвга нисбат берилади.

Гардун бу эзилган танимиз узра камар,
Жайҳун эса ёшли дийдамиздандир асар,
Дўзах — беҳуда оҳимиздан шарар*,
Жаннат — бир лаҳза осуда вақт магар.
________
* Шарар — учқун, аланга.

Куфр оламидан дингача бир лаҳза эмиш,
Шак манзилидан чингача бир лаҳза эмиш.
Бас, сен бу азиз лаҳзани хуш ўтказгил,
Умр ўзи шу — ўлгунгача бир лаҳза эмиш…

Инсон умри асли-азал бир тутам,
Бас, шод яша етса-да сенга қанча ситам.
Акл аҳли билан бўл, бу вужудинг асли —
Тупроғу шамолу яна оташ ила нам.

Ишқ — боши жаҳон дафтарининг, маъноси,
Ёшлик ғазалин матлаъси — муддаоси.
Эй, англа, хабарсиз юрган ишқ оламидан,
Ишқ бирла яралган бу башар дунёси!

Ёшлик деган ул нома ўқилмиш — битмиш,
Умримнинг баҳори қиш томон юз тутмиш.
Билмайман, ўшал бахт қуши — ёшлик отлиғ,
Бошимга қачон қўниб, қачон тарк этмиш?..

Наврўз куни лола юзини ювди булут,
Шаҳд айла-ю, тур — қўлишта соф бодани тут.
Қабрингдан унар эртага — ҳеч қилма унут,
Сайр этганинг ушбу кун ҳама сабзаю ўт…

Аслида умид донаси хирманда қолур,
Боғ ҳамда сарой на сан-у, на манда қолур.
Бас, сийму* зарингни доналаб йиққунча;
Дўстлар-ла еб-ич, бўлмаса душманда қолур!
_________
* Сийм — кумуш; танга, пул; оклик, оқ бадан.

Ҳеч бўлма ривоятга асир, эй соқий,
Мушкулдир у минг ёинки бир, эй соқий.
Хокмиз, барибир, чангни жаранглат, мутриб,
Бодмиз, барибир, бодани бер, эй соқий!

Бу ажзу ниёз йўлида бир дил ғанимат,
Суҳбат тиласанг, дўсти комил ғанимат.
Юз Каъба ўтаверсин бир дил қошидан,
Юз Каъбасидан бир дилни бил ғанимат.

Соқий, дилим аҳволи ўликдан-да хароб,
Марҳумни безовта қилмагай ранжу азоб.
Ҳар қанча этакни ювса кўз қони билан,
Кўздан кўра этак нам-у, гарди беҳисоб.

Топтар тупроқни оёғи нодошпшг,
Балки у қўли ё юзи бир жононнинг.
Ҳар ғишти бу осмонўпар айвоннинг —
Бармоғи вазирнинг-у, боши султоннинг.

Умр дафтаридан қайси куни очдим-у фол,
Куйган дилини этди баён соҳиби ҳол:
Бахтли киши улким, туни йилдек чўзилиб,
Қўйнида суюк ёри тўлишса чу* ҳилол.
____________
* Чу — чун; бамисоли, ўхшаш, монанд.

Тут бодани — очсин ўша баҳри дилимиз,
Ҳуснинг била ҳал эт яна ҳар мушкулимиз.
Бир кўза шаробни, кел, ичайлик бирга,
Айлангунича кўзага бизнинг гилимиз…

Май ичсам агар боис эмас айшу тараб,
Тарк этмак учунмас сира ё дину адаб.
Бир лаҳза сузиш баҳрида бехудликнинг* —
Май ичмагу маст юрмагима асли сабаб.
__________
*Бехудлик — сукр ва ошиқлик мақоми; ўзидан бехабарлик.

Ҳусн аҳлига улким, лаби хандон бермиш,
Дард аҳлига ўз юрагидан қон бермиш.
Гар қисматимиз бўлмаса шодлик — ғам йўқ,
Шодмиз, барибир, қайғуни чандон бермиш…

Токайгача умринг ўтади ўзни дея,
Ё ташвишини борлигу йўқликни ея.
Ич бодани, қасдида юрар бўлса ажал,
Умр ўтгани соз уйқу ё мастликда-ку-я…

Ишқида сулув ёрни дилим зор бўлмиш,
Ул ғамга бўлак ерда гирифтор бўлмиш.
Мен дардима дори истабон этсам саъй,
Ҳайҳот, табибимнинг ўзи бемор бўлмиш.

Бул кунки, саодатли у ёшликни гали,
Бордирми сабабдан кўпи май ҳўплагали?!
Айб айлама, аччиқ эса ҳам хушдир ул,
Шум қисматим этмиш уни аччиқ азалий…

Оввоза эмиш элда ғамим, эй соқий,
Андозасиз ул маст дамим, эй соқий.
Хаттингдан эрурман қариликда сархуш,
Дил тоза, баҳор ҳамдамим, эй соқий.

Гар бодани тоққа берса, тоғ рақс этади,
Ноқис киши майни қоралаб, наҳс этади.
Майдан сира тавба қилмагум — ушмундоқ
Бир нарсаки ул — тарбияти шахс этади!

Сабр айла, фалак остида гар бебоксан*,
Май ич, бу жаҳон ўт эса, сен — хошоксан.
Аввал била охиринг, ахир, тупроқдир,
Рад айлама, бир куни бўларсан хок сан…
___________
* Бебок — қўрқмас; бепарво, лоқайд; ситамгар маъшуқа.

Қар кимсани бор бўлса ейишга нони
Ҳам ўзига лойиқ уйи-ю ошёни,
Ул қул-да эмас бировга, ҳоким-да эмас,
Бас, қандини урсин ўша — хуш даврони!

Ҳар қанчаки менга ҳусни зебо берди,
Лола каби юз, қомати раъно берди.
Ўткинчи жаҳонда менга наққоши азал,
Билмам, не учун бунчалик оро берди?!

Ул кўзаниким бодаси йўқ — аҳволи бад,
Тўлдир косани, ўзинг ич-у, менга узат.
То кўзага айлангунича тупроғинг
Умрингнинг ўтар ҳар онини бил ғанимат.

Ул чарх қулоғимга шивирлар аста:
«Бўлсайди қазо ҳукми менга пайваста,
Бул бемаъни айланишни тарк этгайдим,
Битганда, башарти, гардишимга даcта…»

Ё Раб, не учун май жомини синдирдинг?
Айш истагида эрди кўнгил — тиндирдинг.
Мен ичдиму май, сен қиласан бадмастлик,
Оғзим тўла қум айлаб, нима ундирдинг?!

Май кўҳнами, янги — биз харидормиз унга,
Бир арпани ҳайф билгучимиз даҳри дунга.
Сен қайга юбормоқни ўлар чоғ сўрама,
Май бер-у, жўнат хоҳ беҳишт, хоҳ дўзахингга!

Ул лола юзини тонгда шабнам тутади,
Бинафша чаманда бўйнини хам тутади.
Яйрайди қўнгил ғунчага боқиб, рости,
Ёймас этагини у сира — жам тутади.

Истар эсанг умр асоси маҳкам бўлсин,
Бир дам бу дилинг жаҳонда хуррам бўлсин.
Тарк айлама бир лаҳза шароб ичмоқни,
То лаззати умрингнинг дамодам бўлсин!

Бермиш туну қун даҳрга азалдан сайқал,
Чарх айланар эрди сира қилмай маҳтал,
Тупроққа қўй оҳиста қадамингники, ул —
Кўз гавҳари эрди бир гўзалнинг аввал…

Қопшмда мудом шароби ноб бўлса, на соз!
Ҳам тинглаганим наю рубоб бўлса, на соз!
Гар кўза ясар бўлса кулол хокимдан,
Ул кўза-да лиқ тўла шароб бўлса, на соз!

Биздан ўша Мустафога айтинг-да салом,
Ул дам сўранг ундан айлаб эъзозни тамом:
«Айлаб шариатда аччиқ айронни ҳалол,
Қилдинг нега бизга покиза майни ҳаром?!»

Тортиб машаққатни киши ҳур бўлади,
Ул қатра садаф ичра яшаб, дур булади.
Мол кетса, қолур ўрнига бошинг-ку омон,
Жом бўшаса, май-ла яна маъмур бўлади!

Бул кўза менингдек ошиқи зор эрди,
Бир сочи узун малакка хуштор эрди;
Бул дастаки, қўза бўйнида — эрди-ю қўл
Ҳам ўрни мудом гардани дилдор эрди.

Дедимки: «Бўлак бодаи гулгун ичмам,
Ток қони эрур шароб, етар, хун ичмам».
«Жиддийми сўзинг?» — деб қари ақлим сўрар,
Кулдим: «Э, ҳазил бариси — нечун ичмам?!»

Қай дамки, бинафша юзига ранг югурар,
Йиртиш бўлади гул этагин елга ҳунар.
Оқил киши гулшанда сулув ёрни қучиб,
Май ичга-ю, май кўзасини тошга урар!

Май ичса магар гадо — амирликка етар!
Теккизса лабини тулки — шерликка етар!
Гар кекса татиб кўрса — яшаргай шаксиз,
Сипқорса йигит шаробни — пирликка етар!

Ҳеч кимсани ранжитма илож топсанг агар,
Оғритма бирор дилни — сира сочма заҳар.
Гар мангу фароғатни этарсан тамаъ,
Чек ёлғиз ўзинг учраса ҳар қанча кадар.

Шундай ичайин майни — бу қул ўлса эди,
Ҳаттоки гўрим май ҳидига тўлса эди,
Қабрим қошидан ўтар экан ҳар кимса,
Ул май ҳидидан масту хароб бўлса эди!

Охирласа умринг сени — аччиқми, ширин,
Бағдодида ўлдинг нима, Балхида у қун?
Ич майни, ҳилол сен била мендан сўнг ҳам
Минг марта бўлур маҳву чиқар боз, тайин.

Қушмиз гўиё биз — икки оёғида дом,
Дилхастаи рўзгор, яна ошуфта мудом.
Саргашта бу доирада — йўқ эшигу том,
Етдик на тилакларга, бажо бўлди на ком.

Майхонада кўрдим битта чолни — хуммор,
Сўрдим хабарин ўтгану кетганнинг зор.
Сўз қотди у: май ич, сену мендек бисёр,
Тарк этди-ю дунёни — хабар йўқ зинҳор…

Бир қўлда қизил май, бирида ёр зулфи,
Ултирса чаманда очилиб дил қулфи.
Май ичса жаҳоннинг ташвишини чекмай,
Ул зот биладир чин айш қилмоқ урфи!

Дунёнинг ғами — заҳар, шаробдир дафъи,
Йўқ бода ичувчига заҳарнинг хавфи.
Ич сабзада майни сабзахат ёрни қучиб,
Кўмгунча гўринг сабзага қисмат лавҳи…

Гар биз йўқ эсак ҳам, бу жаҳон бўлгайдир,
Биздан на бирор ном, на нишон бўлгайдир.
Мавжуд эмас эрдик кеча — етмовди халал,
Эртан яна йўқмиз — у ҳамон бўлгайдир…

Соз дилни мудом бода билан шод этсанг,
Ҳам ўттану келмаганни кам ёд этсанг,
Боз устига, зиндоний омонат жонни
Бир лаҳза ақл илкидан озод этсанг.

Туттилки, қадаҳ менга — сухан чоғи, ҳабиб,
Ул писта лабингким, бу кеча бўлди насиб.
Қўлимга юзингдек қирмизи майни узат,
Тавбам яна зулфинг каби кетмиш чувалиб…

100

Сайёди азал дона сепиб, дом қўйди,
«Одам» дея сўнг ўлжасига ном қўйди.
Айлаб ўзи бор яхши-ёмонликни мудом,
Айбин авом устига ҳар айём қўйди.

101

Ҳушёр эканманки, қувонч пинҳондир,
Гар маст эсам, ақлима бир нуқсондир.
Мен бандасиман ул ҳолнинг — мастлик ила
Ҳушёрлик аросинда — ҳаёт шул ондир.

102

Ул кунки, қилувдим кўзагар сори гузар,
Ҳар лаҳза у кўрсатарди хокдан ҳунар.
Ҳеч шубҳаси йўқ, барча кўрар — қилса назар:
Хокини азизларнинг у илкида эзар…

103

Мисру Руму Чин агарда мулкинг бўлгай,
Осмону замин қўлингда тутқун бўлгай,
Бир газ ер-у икки газ кафан, билсанг агар,
Бизларнинг улуш жаҳонда ул кун бўлгай.

104

Бизнинг ўша майхона саҳар берди садо:
Эй, тингла мени, ринди хароботу гадо,
Паймонани ол қўлга — етайлик тагига,
Бўлгунгача паймонаси умрингни адо.

105

Дўстлик уйини ҳамиша бунёд этинг,
Тез-тез кўришиб, бир-бирингиз шод этинг,
Қуйганда шароб косага соқий, мани
Бечорани ҳам дуо билан ёд этинг.

106

Май ички, фалак бизни ҳалок этмоқчи,
Жон қасдида ул, дилни-да чок этмоқчи,
Бас, сабзада ўлтир ва тиниқ майдан ич,
Унсин, дея сабза бизни хок этмоқчи…*
________
* Бу рубоий Фаридиддин Атторга ҳам нисбат берилади.

107

Эй чарх, кинангдан бу хароблик мева,
Золимлик эрур сенга азалдан шева.
Кўксингни, замин, кўрса эдилар очиб,
Гавҳар чиқар эрди неча минглаб тева…

108

Дерларки, шароб ичма — балодир бошга,
Маҳшарда дўзах туҳфа бўлур авбошга*.
Ҳақдир бу, бироқ, икки жаҳонга арзир
Ётсанг-да бўлиб маст агарчи тошга…
________
* Авбош — бебош, безори, йўлтўсар, бадкор.

109

Кўнглимки, намоз, рўзага мойил ўлди,
Дедим: дегучи муроди ҳосил ўлди.
Афсус нечаким, елда таҳорат синди
Ҳам қатра шароб-ла рўза ботил ўлди.

110

Қил ошначилик оқилу пок кимса билан,
Қоч бир неча фарсанг*, эса ҳар кимки тубан.
Нўш айла заҳар узатса доно чўчимай,
Лаб урма, шароб турса-да нокас, умуман!
_________
* Фарсанг — тахминан 6 кмга тенг узунлик ўлчови.

111

Тонг чоғида ул гулки, кулиб тўкилади,
Ел бирла ҳикоятни қилиб тўкилади.
Ўн кун ичида гул ниш урар, ғунча тугар
Ҳам очилар ул, ҳидга тўлиб тўкилади.

112

Ол кўза, пиёла-ю, қулоқ бер бу сўза:
Жой танла ариқ бўйи-ю ҳам қўклик уза,
Ой юзли, алиф қадди малакларни фалак
Юз марта пиёла қилди, юз марта кўза.

113

Индиннинг жилови эрмас илкингда сени,
Сиғмас қаричишта дунёнинг бўю эни,
Ойдинда симир майни, эй ой, то бу ҳилол
Топмай сира порлар неча сен бирла мени…*
_______
* Бу рубоий Фаридиддин Атторга ҳам нисбат берилади.

114

Гул фасли-ю, сув ёқаси-ю, сабзада шод,
Ҳам улфати чор-у, бир ҳур ошиққа мурод.
Тутсин қўлига қадаҳ — саҳарда ичган
Бутхонаю масжидни сира этмади ёд.

115

Қар дашт аро лолазор ёниб товланади,
У шоҳ қонидан ранг олиб оловланади.
Бинафшанинг ҳар новдаси ердан унган —
Ёр холи ва шунданми у кўп «овланади».

116

Ич бодани — топмоқ тиласанг мангу ҳаёт,
Ёшлик қушига ҳам ўша бергувси қанот.
Гул фаслию маю сархуш улфатлар ила
Шод бўл, ўзи дунёда яшашдан шу мурод!

117

Маҳбуб каби сувратига боққанда бу жом,
Синдирмади ҳурмат юзидан масти авом,
Нақ сарв не нозанинни — дил этгучи ром,
Кимдир у — ясар ва синдирар кимса мудом?!

118

Келди-ю булут, сабза уза йиғлади — боқ,
Бас, бодаи арғувонсиз дил бўлмади чоқ.
Ул сабза бу кун сайру тамошо бизга,
Кимларга бўлар тамошо бизнинг тупроқ?…

119

Асрор эса пинҳон дилида дононинг,
Сир баҳсида лол қолдиради Анқони.
Ул қатра дўнар дурга садаф ичра яшаб,
Пинҳон сири бўлганлигидан дарёнинг.

120

Бўстон сари йўл олди ўшал булбули маст,
Май жоми-ю, гул чеҳрасини топди, абас.
Ул дам унутиб ўзни, қулоғимга деди:
«Қайтмас сира, билгил, ғанимат ушбу нафас!»

121

Минг тавба магар қасд этибон шай бўлса,
Майдан сира қилма тавба, гар май бўлса.
Гул ёқаси чок-у, андалиблар нолон,
Қўи тавбани бул дамда у қандай бўлса!

122

Бегона яқин менга — вафо қилса агар,
Ёт ҳатто қариндош-да, жафо қилса агар.
Гар ёқмаса бол — борми заҳардан фарқи?
Бол ўрнидадир заҳар — даво қилса агар.

123

Бул кунки, саодат гулидир серҳосил,
Жомдан не сабаб айри эрур аммо қўл?
Май ички, замон бир ғаними ғаддор, бил,
Топмоқ бу каби кунни кейин кўп мушкул.

124

Оқил дедиким тушга кириб: — Бахт гули
Очилмади ул кимсани — уйқуни қули.
Ич майни, ажалнинг этагинг узра қўли,
Билмайди абад уйқуни одамни(нг) гўли…

125

Илкингда эрур бугун, бироқ индин йўқ,
Индин ғамини чекингда ҳеч мазмун йўқ,
Ўтказки бу дамни хуш дилинг то хун йўқ,
Ким мангу яшар? Жаҳонда бир устун йўқ…

126

Ул бода сабаб ғамнинг ҳаёти ўзга,
Бош оғриғини май ўзи солгай изга.
Ўртанма, қазо қўлда эмас, бежизга,
Улгур ўтаётган кечаю кундузга.

127

Боқ, тонг елидан гул этаги чок бўлади,
Булбул етишиб ғунчага қувноқ бўлади.
Гул соясида ўтир, у қумга сингса,
Бизнинг-да вужуд эртага тупроқ бўлади…

128

Сенсиз ўқимоқдан неча меҳробда намоз,
Айтилса хароботда на хуш сен била роз!
Сенсиз бари ҳеч: аввалу охирсан — Ўзинг,
Хоҳ ўтга улоқтир мени, хоҳ айла навоз*.
________
* Навоз — сийлаш, меҳрибонлик қилиш.

129

Йўл қўйма, сени олмасин ул ғусса асир,
То ёнмасин андуҳ ўти ичинда бағир.
Ўтказ даме сув ёқаси-ю сабза аро
Девор қўтарилмай ҳали хокингдан ахир…

130

Яйрайди шаробдан бу дили танг, келтир,
Ул бодаи мушкинбўю гулранг келтир.
Мақсад эса ғам лашкарини маҳв этмоқ,
Ёқут каби маю ҳам ипак чанг келтир.

131

Май гарчи ҳаромдир, уни аммо ким ичар
Ҳам қанча ичар ва бўлиб ошно ким ичар?
Ҳар дамда шу уч қоидага қилса амал,
Бас, ичмаса май одами доно, ким ичар?!

132

Соқий, гулу кўкликка назар сол — қувноқ,
Завқ этки, ўтиб ҳафта у бўлгай тупроқ.
Май ичгил-у, гул тер, яна бир боққунча
Гул қумга-ю, хасга айланар ҳар япроқ.

133

Шайх дерки: «Дўзах ўтида ёнгунг бир умр,
Зино-ку ҳаром, маст юришинг динда куфр».
Фоҳиша дегай: «Ҳар нима десанг — ўшаман,
Сиртинг-да ичингдайми ўзингнинг ҳам, ахир?!»

134

Шод бўлки, ҳайит ойи келиш орзусида,
Сози тараб илҳомга тўлиш орзусида.
Ул ой-да беҳол, ориғу дол, ранги сариқ,
Ночор бу азобдан қутулиш орзусида.

135

Тарк айламасингдан бу қадим оламни,
Ич бодани — қувгай у кўнгилдан ғамни.
Оч зулфини ҳурларнинг мудом бандма-банд,
Банд-бандга ажратмай бу чарх одамни…

136

Кўнглим яна юзи гулга пайванд эрур,
Қўл бўлса-чи, жоми мулга* пайванд эрур,
Ҳар жузвки* бор, олай насибам ундан
Ул дамта қадарки, кул(л)га* пайванд эрур.
_________
* Мул — май, шароб.
* Жузв — қисм, бўлак.
* Кулл — бутун.

137

Сипқор неча гул фаслида гул рангли шароб,
Турсин таралиб нолаи най, чангу рубоб.
Айш этсам-у мен май билан, сен ҳўпламасанг,
Ич тошни, нетай, сенга эрур ушбу жавоб!

138

Ул май ила бўлки, мулки Маҳмуд* шудир!
Ҳам тинглаки чангни, базми Довуд шудир!
Келмакни-ю кетмакни бўлак ёд этма,
Бир сония хуррам ўлки, мақсуд шудир!
________
* Маҳмуд — Султон Маҳмуд Ғазнавий (998—1013)

139

Хум оғзидаги ғишт давлати Жамдан* соз!
Майнинг ҳиди минг ғизои* Марямдан соз!
Мастлар дилидан саҳарлаб учган ҳар оҳ —
Ул нолаи Бусаиду* Адҳамдан* соз!
________
* Жам — қадимги Эроннинг афсонавий шоҳи Жамшид номининг қисқарган шакли.
* Ғизо — озиқ-овқат, егулик, таом.
* Бусаид — машҳур тасаввуф шайхи Абусаид Абулхайр Майҳаний.
* Адҳам — машҳур сўфий Иброҳим Адҳам (вафоти — 777 йил). У Оллоҳ йўлида ихтиёрий равишда тожу тахти, оиласи, мамлакатидан воз кечиб, Балхдан Нишопурга келиб, дарвешлик билан кун кечирган.

140

Ишқ домига гар тушмаса кекса бошим,
Бўлгаймиди ҳеч жом ила май йўлдошим.
Ул тавбани ақл берди, малак синдирди,
Чок ўлди тўнинг ҳам чидамай, бардошим…

141

Умринг югуриб зумда, ажаб, ўтгусидир,
Ўлтирма бепарвоки, тараб ўтгусидир.
Ғам чекма, хазон фаслини ўйлаб, соқий,
Ич май, кечалар бода сўраб ўтгусидир…

142

Бермоқ яширин сирдан хабар хоҳлайман,
Қилмоқ вале сўзни мухтасар хоҳлайман:
Ишқинг ила ер қаърига кирмоқни-ю, боз
Меҳринг ила топмоқни самар хоҳлайман…

143

Энг мақбули шуки, дўстни орттирсанг кам,
Соз қурсанг узоқдан гурунг давр аҳли-ла ҳам.
Қар кимсаки, бул ҳаётда маҳрам кабидир,
Акл кўзи-ла боқсанг, ўша душман чинакам.

144

Йиғ ҳушники, умри нозанин ўтмоқда,
Оч кўзники, хору зор, ҳазин ўтмоқда.
Умр ўтди-ю, билмадим недир айшу тараб,
Юз ҳайф у ҳаёттаким, чунин ўтмоқда…

145

Ҳар лаҳза қўлим жом била соғар тутсин,
Минг ҳайф, десам: дафтару минбар тутсин.
Бас, сен — қуруқ зоҳид-у, мен — ҳўл фосиқ,
Ҳеч тингламадимки, ўтга ҳўл бар тутсин.

146

Биз ошиқу ошуфтаю мастмиз бу кун,
Ҳурлар кўйида бодапарастмиз бу кун,
Буткул унутиб ўзни Худо васлини деб,
Пайвастаи даргоҳи аластмиз* бу кун.
___________
* Аласт — азал, аввал (яралишнинг ибтидоси маъносида). Даргоҳи аласт — Худо даргоҳи.

147

Соқийки, юзинг жоми Жамшиддан* хўб!
Йўлингда ўлиш ҳаёти жовиддан* хўб!
Хоки қадамингким, кўзим ундан равшан,
Ҳар зарраси унинг юз минг хуршиддан* хўб!
___________
* Жоми Жамшид (Жам) — шоҳ Жамшиднинг қадаҳи — у бутун оламни ўзида акс эттирар эмиш; умуман, май қадаҳига ишора.
* Жовид (Жовидон) — доимий, абадий, мангу.

148

Кўнглингни қилар замона ғамгин ҳар чоқ,
Пок руҳинг учар худди дарахтдан япроқ.
Бас, бир неча кун сабзада ўлтир, шод бўл.
Ўстирмайин ўт кўксида бизнинг тупроқ.

149

Улсам, мени тупроғими сиз гум айланг,
Ҳолимни менинг ибрати мардум айланг,
Сўнг май била хокимни қориб, ғишт қилинг —
Хум оғзига ёпгали ва ё хум айланг…

150

Ҳеч давру жаҳон — бўлмаса май ва соқий,
Нола қилиб турмаса найи Ироқий.
Аҳволига дунёни неча солдим кўз:
Нақд ишратидан ўзгаси эрмас боқий!

151

Эй чарх, қурумсоққа қарашдинг обдон —
Бердинг унга ҳаммому уйу тегирмон.
Бир луқма таомга зор саховат аҳли,
Яксон эса соз эди бунингдек даврон.

152

Беморман-у, дил имтиҳонимда менинг,
Май ҳўпламасам, у қасди жонимда менинг.
Боқ, турфа экан ҳар нима беморликда:
Майдан бўлаги эмиш зиёнимда менинг.

153

Май бирла хўрокимни мудом бут айланг,
Бу каҳрабо* чеҳрамни-да ёқут айланг.
Кўз юмсам агар майга ювиб жисмимни,
Токнинг чўбидан тахтаю тобут айланг.
_________
* Каҳрабо — сариқ рангли қаттиқ тош; мажозан: сариқ ранг.

154

Сиз — дайру* бут* бирла-ю, биз маъшуқу май,
Сиз — аҳли беҳишт, биз — жаҳаннам эли, ҳай.
Пешонага ул рўзи азал тақдирни
Наққоши азал битса шу хил, мен на қилай?!
___________
* Дайр — оташпарастлар ибодатхонаси; мажозан: майхона. Тасаввуфда «ҳаммаслак покбоз ошиқлар даврасини», шунингдек, «зоти аҳддиятдан ҳузурланишши билдиради.
* Бут — тасаввуфда асосий мақсад, матлаб, яъни маъшуқ тимсоли.

155

Эртан бу нифоқ илмини бас қилгайман,
Оқ сочим илан бодага қасд қилгайман.
Етмишга етибман, мана, шодликни демак,
Мен қилмасам энди, қай нафас қилгайман?!

156

Қуръонники, беқадр калом ўқирлар,
Гоҳ-гоҳ, яъниким, олиб ором ўқирлар,
Бир оят бор пиёла четида бироқ,
Ҳар ерда уни ҳамда мудом ўқирлар.

157

Тўрт кун бу тириклик, басе, нўш айла шароб,
Тўрт кунлик умр қайтмагай — ўтказ беитоб.
Билгилки, жаҳон тутар хароблик сари юз,
Сен ҳам кеча-кундуз яша, бас, масту хароб.

158

Токай бу замон ҳасратидан маҳзунсан,
Кўзлар тўла ёш ҳам дили лим-лим хунсан.
Ич бодани, сур айшни, кўнгилни хуш тут,
Чиқмай туриб ул доирадан бир кун сан…

159

Бу чарх дилим хамиша ғамнок қилур,
Айш кўйлагини тағин у ғар чок қилур.
Ул бодки, биз тараф эсар — ўт айлаб,
Оғзимдаги сувни ҳар замон хок қилур…

160

Ҳақ сўзни дегум, рафиқ, агар берсанг йўл,
Ол1 бодаю оқбадан малак бирлан бўл!
Оллоҳни сенинг мўйлабинг-у ҳамда менинг
Соқолимдан ўзга ҳам ғаму тавиши мўл…

161

Қўй, чекма алам, арзимагай бор ё йўқ,
Лозимми яшаш хуш дея хам ёр ё йўқ,
Тўддирки қадаҳни, ичга ютган нафасим
Қайтиб чиқарарман яна такрор ё йўқ…

162

Олган эдим ул кун кўзагардан кўза,
Очиб неча асрорни у кирди сўза:
«Эрдим кеча шоҳу қўлда заррин коса,
Боқ, энди бўлибман, мана, хуммор қўза».

163

Ҳар сабзаки, сувнинг бўйидан жой олмиш,
Ул талъати* ҳур хаттини ёдга солмиш.
То сабза сари ташла оёғингни аяб,
Ул сабза санам чеҳрасидаги холмиш…*
_________
* Талъат — юз, чеҳра, ҳусн.
* Бу рубоий жузъий тафовутлар билан Нажмиддин Кубро рубоийлари орасида ҳам учрайди.

164

Май ич, очу тўқлик ғами дилдан кетади,
Етмиш икки миллат қайғуси тарк этади.
Майдан сира пархез этма — бир кимёдир ул:
Бир қатрасидан минг дардишта нафъ етади.

165

Осмон булутдан настара* тўкмоқда,
Гулларни очиб, боғ узра шан тўкмоқда.
Савсан* каби жомга майи гулгун қуйгил,
Чун абри бинафшаранг суман* тўкмоқда…
________
* Настаран — оқ ёки қизил тусли хушбўй ва гўзал гул.
* Савсан — гулсафсар.
* Суман — ёсмин гули; хушбўй оқ гул.

166

Кўҳна работ асли олами ғирромнинг,
Оромгоҳ эрур отига субҳу шомнинг.
Бир базмки, қолмиш ўша юз Жамшиддан,
Бир қасрки, такягоҳи* юз Баҳромнинг.
____________
* Такягоҳ — турар жой, дам оладиган жой.

167

Бир лаҳза дилим илмдан маҳрум эмас,
Дунёнинг бирор сири менга мавҳум эмас.
Нақ етмиш икки йил туну кун ўй сурдим,
Маълум бўлди: ҳеч нима маълум эмас*.
_________
* Бу рубоий баъзи бир тафовутлар билан Абу Али ибн Сино рубоийлари орасида ҳам учрайди.

168

Ул бода хаётга ўзга файз бахш этар,
Ич майни агарчи бошга оғриқ етар.
Бас, сен каби меҳрибонни дунё нетар,
Шош, лаҳза ичинда нақди умринг кетар…

169

Ҳар дилки, асир ўлса унинг дардига хуш!
Ҳар бошки, тўлар гар кўйининг гардига хуш!
Ғам тийғини дўст отса ҳечам ранжима — бу
Келгай эмиш ошиқ элининг мардига хуш!

170

Ул нечаки, шоҳи фазлу одоб ўлди,
Бас, жамъи камолу шамъи асҳоб ўлди.
Зулмат кечада юргали йўл топмасдан,
Дегани фасона, қилгани хоб* ўлди…
__________
* Xоб — уйқу.

171

Нафсимга мудом етмади кучим-да, нетай?
Айбим кетидан ғам тўла ичимда, нетай?
Айбим караминг бирла кечарсан, аммо,
Номус ила ўлмоқ эса ишим-да, нетай?..

172

Бойлик ғами-ю, ҳасрати дунё не учун?
Мангу яшаган кимсани кўрдингми бу кун?
Омонат эрур тандаги бул неча нафас,
Дил берма омонатга, эсанг ақли бутун.

173

Билганда адолат нелигин зарра фалак,
Севган бўлар эрди уни ҳар кимса бешак.
Устун эса дунёда адолат расми,
Доно дили асло оғримас эрди демак.

174

Эй дўст, неки сир бўлса, ўзинг огоҳсен,
Бас, нега чекурсан бу қадар кўп оҳ сен?
Юрмас йўриғингдан бу фалак ғилдираги,
Шукр айла тириклигинг учун гоҳ-гоҳ сен…

175

Бир қатра шароб маснади* Қобусдан* хўб!
Ҳам тахти Қубоду* мулкати Тусдан хўб!
Ҳар нолаки, субҳидамда чекмиш риндлар,
Минг тоати ул зоҳиди солусдан* хўб!
_________
* Маснад — тахт; мартаба.
* Қобус — сосонийлар сулоласига мансуб подшоҳ.
* Қубод — сосонийлар сулоласига мансуб подшоҳ.
* Солус — риёкор, фирибгар.

176

Бизларни ҳалок этди ғами ҳижронинг,
Қўлим сира қўйвормас эди домонинг.
Кетдинг-у, ҳалок бўлди ғамингдан минг дил,
Келдинг яна минг жон сенинг қурбонинг!

177

Хайём, гуноҳ деб бу қадар мотам не?
Чекмоқ каму кўп нафъи сабаб алам не?
Гар бўлмаса ҳеч бир гуноҳ — афв нечун?
Гар афв гуноҳ учун экан, бас, ғам не?

178

Ким кетди жаҳондан илгари, эй соқий,
Тупроқ аро йитди бари, эй соқий.
Ҳақ сўзни эшит мендан-у, бор, бодани ич,
Соврулди шамолга сўзлари, эй соқий…

179

То бор экан имконинг қўлингда зинҳор,
Ёд айла азизлар хотирини, дилдор.
Ҳусн давлати ҳеч кимга вафо қилган эмас,
Зор йиғлатиб бир кун сени ҳам кетмоғи бор…

180

Шодлик тилама, умринг давом этмас узоқ,
Жамшид ила Кайқубод хоки бу тупроқ.
Аҳволига бу жаҳонни(нг) боқсанг, кўрасан:
Уйқую хаёлу ҳийладир бошдан-оёқ…

181

Ранжу аламим гарчи менинг кўпдан-кўп,
Айшу тарабинг сенинг туганмас — бир тўп.
Ҳеч битгасига суянма, бу мутриби чарх
Кўрсатар эмиш пардада минг нағма хўп…

182

Ул майки, ҳаёти жовидонийдир — ич,
Сармояи лаззати жавонийдир* — ич.
Оташ каби ёндиргучи ул, лек ғамни
Қилғувчи зилоли зиндагонийдир* — ич.
__________
* Жавоний — ёшлик, ўктамлик.
* Зилоли зиндагоний — тириклик суви.

183

Оҳ, тушди чекимга мени(нг) сархушлигу май,
Қўзғолди ҳам эл ичра маломат талай.
Бўлгандами ҳар ҳаромда майнинг иси,
Топилмас эди жаҳонда бир ҳушёр, ҳай…

184

Кун яхши, ҳаво бўлса на совуқ, на илиқ,
Гулзор юзидан ювди булут чангни тўлиқ.
Булбул-чи, сариқ гул била ўзни унутиб,
Ушшоққа «Шароб ич!» дея бермоқда йўриқ.

185

Эй дил, бу жаҳон ҳақиқатидир мажоз,
Бекор ғаму қайғу чекмагил дуру дароз*,
Тақдир ишига тан бер: у кўпдир ёки оз,
Ҳукмини тузатмас у қилиб сенга ниёз.
________
* Дуру дароз — давомли, нихрятда узун, муфассал.

186

Майдан бўлаги бўлгани кўтоҳ яхши,
Ул майни яна узатса дилхоҳ яхши,
Бўлмоқ яна маст, дарвешу гумроҳ яхши,
Ер бирла фалакдан журъа май, оҳ, яхши!

187

Жом ичра шароб хоҳиши кўнгил, келтир,
Маҳрам ва мунис эрса ўшал гул, келтир.
Яхши биласан, олами хокнинг сўнгги —
Елдир, басе, шош, лаҳзада май — мул келтир!

188

Май ичсам-у, ҳар кимки, чу мен аҳл ўлур,
Олдида хирад* аҳлини бу саҳл* ўлур.
Билгай эди ичмоғими май Ўзи азал,
Нўш айламасам, Тангри иши жаҳл ўлур.
____________
* Xирад — акл, идрок, дониш.
* Саҳл — енгил, осон.

189

Уйюнки, саҳар чоғида озода йигит,
Биллур каби жом ичра тутиб бода йигит,
Қар лаҳза фано кунжида* ўткинчи эрур,
Топмас киши излаб уни сўнг, сода йигит…
_________
* Кунж — чет, бурчак, гўша.

190

Ҳар яхши-ёмонликки, башар табъида бор,
Ҳар шодлигу кулфатки, қадар лавҳига ёр.
Осмонга ҳавола этма, идрок йўлида
Сендан бу фалак ожизу бечораю хор…

191

Наврўзда қўлингга тут қадаҳ лола мисол,
Топсанг яна лолаюз билан айла висол
Ҳам ҳўпла шароб хурраму шод, кўҳна фалак
Бир кун бу алиф қадни эгиб, қилғуси дол.

192

Чарх узра биров зафар тўнин кийган эмас,
Одамни ютиб, замин сира тўйган эмас,
Кеккайма мени емади деб, ҳеч кимни —
У навбати келганда емай қўйган эмас.

193

Тут қўлга шароби лолагун, эй соқий,
Турсин жўш уриб кўзада хун, эй соқий,
Бир ёри мунис жаҳонда йўқ, жом ичра
Ул дўсти асилки яширин, эй соқий.

194

Кўкламда қилиб нозли санам ҳимматни,
Ўтлоқ бўйида тутса майи ишратни,
Уйғотса-да эл ичра сўзим нафратни,
Мендан қўра ит яхши десам жаннатни!

195

Кун бўйи дегум: тунда қилар дил тавба,
Май косасию кўзасидан ул тавба.
Энди эса атрофда баҳор — тавба қаён?
Гул мавсумида тавбасидан қил тавба!*
__________
* Бу рубоий Фаридиддин Атторга ҳам нисбат берилади.

Эргаш Очилов таржималари

Buyuk Umar Xayyom tavalludining 970 yilligi oldidan

G’iyosiddin Abulfath Hakim Umar Xayyom (m.1047-1123) Saljuqiylar hukmronligi davrida (m.1044-1203) Eronning Nishopur shahrida dunyoga keldi, umrining asosiy qismini o’z ona shahrida o’tkazdi va nihoyat, shu yerda vafot etdi. Maqbarasi ham Nishopurdadir.

FALAK JOMIDAN MAY
SIPQORGAN XAYYOM
Ja’far Muhammad

Ja’far Muhammad (Xolmo’minov) 1968 yilning 20 sentyabrida Surxondaryo viloyatining Sherobod tumanida tug’ilgan. 1993 yili Tojikiston Davlat universiteti (Tojikiston Milliy universiteti) filologiya fakulteti fors-tojik klassik adabiyoti yilda o’z tahsilini tugatdi. U falsafa fanlari nomzodi. Hozirgacha Ja’far Muhammadning tojik tilidagi «Chashmi boron» [Yomg’irning nigohi] (Termiz, «Jayhun», 1997), «Mijgoni oftob» [Quyosh kipriklari] (Dushanbe, «Oli Somon», 1999), «Tulu’i sabzi rang», [Rangning yashil chiqishi] (Toshkent, Abdulla Qodiriy nomidagi «Xalq merosi» nashriyoti, 2003), «Tajalliy» (Toshkent, O’zME Dav. ilmiy nashriyoti, 2008), o’zbek tilidagi «Ko’zgu hayrati» (Toshkent,»Tamaddun», 2010) she’riy to’plamlari dunyo yuzini ko’rdi. Ja’far Muhammadning fors-tojikcha she’rlari Tojikiston, Eron, Afg’oniston hamda O’zbekistondagi turli matbuot nashrlarida, o’zbek tilidagi she’rlari esa O’zbekistondagi gazeta va jurnallarda e’lon qilingan.

087 Mavlono Rumiyning “Masnaviyi ma’naviy” asarida keltirilgan hikoyatga ko’ra, hindlar bir filni qorong’u uyga olib kiradilar. Filni umrida ko’rmagan kishilarni ham birma-bir o’sha uyga kiritadilar. Zulmatda filni ko’z bilan ko’rishning imkoni yo’q edi. Shuning uchun ham kirganlar qorong’uda qo’l cho’zib, paypaslab, fil tanasining biror joyini ushlab siypalardilar, xolos. Biri xartumini paypaslab, fil degani tarnovga o’xshagan narsa ekan, ikkinchisi qulog’ini topib, fil – bu bahaybat yelpig’ich ekan, uchinchisi oyog’ini ushlab, fil deganlari ustunga o’xshar ekan desa, yana biri filning ustini siypalab xontaxtaga o’xshar ekan,deb tasavvur qiladi. Xullas, kim filning qaysi a’zosini ushlasa, jonivorni o’sha a’zoga o’xshatib tasavvur etadi (1).

Faylasuf G’arb va orif Sharqning Xayyom haqidagi tasavvurlari ham ana shu hikoyatdagi kishilarning fil haqidagi xulosalariga o’xshab ketadi. Ulardan biri Xayyomni o’taketgan gedonist – ishratparast, boshqacha aytganda, mayparast, epikurchi, dinsiz, shakkok, juda himmat qilsa, moddiyotchi faylasuf sifatida ko’rgisi kelsa, boshqasi zo’r berib uni ilohiyotchi, so’fiy, gohida esa bir avliyo sifatida ko’rgisi keladi. Keyingi avlodlarning Xayyomga bo’lgan munosabati qaysidir ma’noda Mansur Halloj taqdiriga bo’lgan qarashlarni ham eslatadi. Hallojning qismati borasida, mana, 1200 yildan ortiq vaqt o’tibdiki, insoniyat aniq bir to’xtamga kelganicha yo’q. Halloj aslida qanday shaxs bo’lgan: xudolik da’vo qilgan shakkokmi yoki iymon-e’tiqodli musulmonmi? Tafakkur xazinasi, ma’no va mohiyat olamini boyitgan mutafakkirmi yoki zararli g’oyalar muallifimi?! Halloj darajasida bo’lmasa-da, Xayyom shaxsiyati ham turli shubha-gumonlar, taxminlar, tasavvurlar, talqinlarning gohida quyuq, gohida siyrak tumanlari ichida goh ko’rinib, gohida butunlay g’oyib bo’lib ketadi.

055 G’iyosiddin Abulfath Hakim Umar Xayyom (m.1047-1123) Saljuqiylar hukmronligi davrida (m.1044-1203) Eronning Nishopur shahrida dunyoga keldi, umrining asosiy qismini o’z ona shahrida o’tkazdi va nihoyat, shu yerda vafot etdi. Maqbarasi ham Nishopurdadir.

Xayyomning tug’ilgan va vafot etgan sanasi borasida manbalar va tadqiqotlarda turli raqamlar ko’rsatiladi. Masalan, Xayyom hayoti, qarashlari va ilmiy-adabiy merosi haqida tadqiqot olib borgan va ruboiylarini bir majmuaga to’plagan eronlik mashhur yozuvchi Sodiq Hidoyat uning vafoti sanasini hijriy 517 yili deb ko’rsatsa (2)2, Amerikada yashaydigan xayyomshunos olim, Vashington universiteti professori asli eronlik Mehdiy Aminrazaviy Xayyom milodiy 1124-1129 yillar oralig’ida vafot etgan (3), deydi.

Xayyom Qur’on, arab tili sarfu nahvi, arab va fors adabiyotidan umumiy bilimlarni o’z shahrida, Qozi Muhammad huzurida oladi, so’ng ustozining tavsiyasiga binoan riyoziyot (matematika), ilmi nujum (astronomiya), falakiyot nazariyalariga oid ilmlarni Xoja Abulhasan Anboriydan, falsafani Imom Muvaffaq Nishopuriydan o’rgandi, Shayx Muhammad Mansur huzurida esa Ibn Sinoning falsafiy merosi bilan tanishdi. Va shundan so’ng umrining so’nggi damlarigacha Ibn Sino tafakkur olamining sayyohiga aylandi. Aytishlaricha, vafotidan bir-ikki soat oldin ham uning qo’lida Sinoning falsafa muammolariga bag’ishlangan mashhur kitobi – “Shifo” bo’lgan ekan.

Xayyomning Ibn Sinoga ixlosi va ehtiromi yuksakligidan bo’lsa kerak, ba’zi rivoyatchi va tarixchilar uni Sino huzurida ta’lim olgan, degan yanglish xulosalar ham chiqarishgan. Lekin bu – haqiqatdanancha yiroq fikr. Chunki buning uchun Xayyomning yoshi yuqorida zikr etilgan ustozlaridan ham kattaroq bo’lishi kerak edi. Xayyom Sinoning haqiqiy shogirdi, uning eng sadoqatli va matonatli izdoshi bo’lgani aniq. Uning doimo Sino ruhidan madad olibturgani, asarlari va qarashlaridan bahra olgani shogird deb hisoblanish uchun yetarli, albatta.

…Bir kuni Abulbarakot Bag’dodiy muridlaridan bo’lgan Ray hokimi – Alouddavla Xayyomga piri ustodining Sino qarashlarini ayovsiz tanqid qilgani haqida gapirar ekan, bu haqda uning nuqtai nazari qandayligini so’raydi. Xayyom: “Abulbarakot Ibn Sinoning hatto bitta so’zini ham tushunmagan ko’rinadi, shunday ekan, qanday qilib uni tanqid qila olishi mumkin?” – deb javob beradi (4). Xayyomni Sino bilan chambarchas bog’laydigan yana bir dalil bor: ba’zi tarixchilar, xususan Safadiy va Qutbiddin Mahmud Sheroziylar o’z asarlarida Xayyomning Sinoning eng mashhur shogirdi bo’lgan Bahmanyorga shogird tushganligi haqida ma’lumot berib o’tadilar (5). Ma’lumotlarga qaraganda, Xayyom bir muddat o’sha davrlarda katta ilmiy markazlardan biri bo’lgan Samarqandda ham ilm tahsili bilan shug’ullanib, qadimiy Turon xalqlarining hikmat va ma’rifat bulog’idan bahra olgan. Buni mutafakkirning ham ilmiy asarlari, ham falsafiy ruboiylaridan bilsa bo’ladi.

Xayyom Movarounnahru Xuroson, G’arbiy Eron va Usmonli davlatlarining eng gullab-yashnagan davrida yashadi. Bu davrda, Somoniylar davri singari ham diniy-tasavvufiy ilmlar, ham tabiiy va aniq fanlar, ham adabiyot va san’at yuksak darajada rivojlandi. Aynan ana shu davrda Hakim Nizomiy Ganjaviy, Xoqoniy Shirvoniy, Nosiriddin Tusiy, Abulmajid Sanoiy, Nizomulmulk, Muhammad G’azzoliy, Ahmad G’azzoliy, Mahmud Zamaxshariy, Nizomiy Aruziy Samarqandiy, Bayhaqiy, Faxriddin Roziy kabi ulug’ allomalar va shoirlar ma’rifat maydoniga keldilar.

Umar Xayyomning taxallusi haqida so’z ketganda otasi xaymado’z – chodir tikuvchi bo’lgani uchun ushbu taxallusni tanlagan bo’lsa kerak, deyiladi. Ammo Xayyomning kosiblik qilgani haqida manbalarda hech qanday ma’lumot yoki biron-bir ishora uchramaydi. Qolaversa, qo’l hunarmandchiligi bilan shug’ullanishga Xayyomning vaqti ham, ehtiyoji ham bo’lmagan. Zero, Xayyom butun bolaligi va yoshligini asosan ilm o’rganish bilan o’tkazdi. Kamolga yetib, olim sifatida dong taratgach, Saljuqiylar saroyida va umuman, butun Xurosonda katta obro’-e’tibor va shon-shuhratga ega bo’ldi. Ma’lumotlarga qaraganda, u saroyda e’tiborga molik mansablarda xizmat qilgani uchun “dastur” degan laqabga ham sazovor bo’lgan ekan. Xayyomning Xoja Koshoniy bilan qurgan suhbatidan ma’lum bo’lishicha, saroy devonidan yiliga o’n ming dinor miqdorida maosh olib turgan ekan (6).

Xayyom qomusiy olim sifatida o’zidan boy ilmiy-adabiy meros qoldirdi. Ayniqsa, uning algebra masalalariga bag’ishlangan “Al-jabr val-muqobala” risolasidan nafaqat Sharq mamlakatlarida darslik sifatida, balki Yevropada ham muhim qo’llanma sifatida foydalanilgan. Arab tilida yozilgan ushbu asar frantsuzcha tarjimasi bilan birga 1851 yili Parijda nashr etilgan. Xayyomning yana bir mashhur asari – “Fi sharhi mo mushkil min sodiroti kitobi Uqlidus” risolasining yagona qo’lyozma nusxasi Leyden (Gollandiya) kutubxonasida saqlanadi. “Fi ihtiyol al-ma’rifati miqdor iz-zahab val-faza fi jismi murakkab minhumo” nomli fizikaga oid risolasining qo’lyozma nusxasi Germaniyadagi Gyote kutubxonasida, fors tilida yozilgan “Risola dar vujud” nomli falsafaga oid risolasi esa Britaniya muzeyida saqlanmoqda. Shuningdek, Xayyomga nisbat beriladigan yana bir necha asar ham bor. Ulardan eng muhimlari tabiiyotga oid risolalar – “Kavn va taklif” va “Lavozim ul-makna dar fusul va illati ixtilofi havoi bilodu aqolim” nomli asarlardir. Bulardan tashqari Saljuqiy sulton Malikshoh davrida vazir Nizomulmulk boshchiligida yaratilgan ilk zijlardan biri – “Ziji Malikshohiy”ning asosiy mualliflaridan biri ham Xayyom hisoblanadi.

Saljuqiy sultonlar – Alp Arslon va Malikshoh hukmronligi davrida salkam o’ttiz yil bosh vazir bo’lgan donishmand Nizomulmulk (“Dastur ul-muluk” yoki “Siyosatnoma” asarining muallifi) zamonida davlat tepasiga kelgan shofeiylarning hanafiylar bilan bahs-munozaralari, boshqa firqalar – qarmatiylar, botiniylar (ismoiliya ta’limotining ilmiy-nazariy va mafkuraviy maktabi), shialar va nihoyat, faylasuflarga qarshi harakatlar, fiqhiy, aqidaviy va falsafiy ixtiloflar, mazhablar o’rtasidagi to’qnashuvlar ham ushbu davrdagi taraqqiyot va rivojlanishning jadal sur’atlarini to’xtata olmadi. Xayyom ana shunday siyosiy-ijtimoiy jihatdan nihoyatda ziddiyatli, ammo shu bilan birga ilm-fanga e’tibor kuchaygan bir davrda yashadi.

Xayyom o’z davrida mavjud turli toifalarning birortasiga butun borlig’i bilan ergashmagan, mustaqil fikri va mavqeiga ega bo’lgan shaxs sifatida barchaning diqqat-e’tiborini o’ziga tortgan edi. Boshqa jihatdan, u ancha ehtiyotkor odam bo’lgan ko’rinadi. Zero, o’ta nozik va murakkab bir davrda uzoq yashab, qattiq to’qnashuvlar yoki ziddiyatli vaziyatlarga duchor bo’lmaslik hammaning ham qo’lidan kelmasdi. Xayyom haqiqat izlovchilarning to’rt toifasidan ismoiliylar (ta’limiylar) va mutakallimlar (ash’ariylar; ilohiyotchilar, kalom ilmi ahli)ni yoqtirmas, mutasavvuflarning ravishi uning hayot yo’li va tafakkur tarziga to’g’ri kelmas, butun umrini ularning ta’sirida o’tkazgan faylasuf mashshoiylar (ratsionalistlar)ning usuli ma’qul kelsa ham, uni qoniqtirmas edi. Xayyom o’zining “Dar ilmi kulliyoti vujud” nomli falsafiy risolasida borliqni bilish va anglash maydonida kurashga tushgan kishilarni to’rt toifaga ajratadi: mutakallimlar; faylasuflar va hakimlar; ismoiliylar va ta’limiylar; so’fiylar. So’ng ularning har birini qisqacha tavsiflab, ojiz va noqis jihatlarni ham ko’rsatib o’tadi. Ammo ularning ichidan tasavvuf ahlini eng afzal guruh sifatida e’tirof etib o’tishni lozim topadi. Bu holat, biroz Muhammad G’azzoliy hayotini eslatadi. Sunniylikning shofeiya mazhabida ulug’ peshvolardan biri bo’lgan G’azzoliy boshida fiqh, so’ng kalom ilmlarida zabardast ustozlik maqomiga erishadi, ammo oxir-oqibat barchasidan voz kechib, tasavvuf manzilida osoyishtalik topadi. “Bildimki, – deydi u, – barcha yo’llar ichida eng to’g’ri yo’l tasavvuf ahlining yo’li, Xudoga eng yaqin insonlar esa so’fiylar ekan”. Xayyom va G’azzoliy, ta’bir joiz bo’lsa, ikki qarama-qarshi qutbday. Xayyom – faylasuf-ratsionalist, mantiq ilmi bilimdoni, riyoziyotshunos, tabiiyotshunos va munajjim, qolaversa, inson erk-ixtiyorini kuylagan shoir. Vazir Nizomulmulkka o’xshagan eng yaqin do’stlari va homiylari shofeiy mazhabining yirik namoyandalari bo’lishlariga qaramasdan, o’zini hech qaysi bir mazhab doirasida cheklab qo’ymagan. G’azzoliy esa uning butunlay aksi: shofeiylik mazhabi va ash’ariylik ta’limotidan chetga chiqmagan, falsafaga zid borib, “Tahofat ul-falosifa” va “Maqosid ul-falosifa” nomli raddiya asarlar yozgan diniy ulamo va peshvolardan. Ammo, tasavvuf nuqtasiga yetganda, bu ikki qutb yaqinlashganday bo’ladi…

Xayyom faylasuf bo’lishi bilan birga ulug’ munajjim ham edi. U bu sohaga yoshligidan qiziqib kelar, ustozi esa “Xayyom yulduzlar ilmida Qur’on oyatlarining tafsirini ko’radi”, derdi. Nizomiy Aruziyning guvohlik berishicha, u ilmi nujum fanida tengsiz bo’lsa-da, yulduzlarga qarab fol ochishga ishonmas edi. Xayyom folbin emas, yulduzshunos edi. Uning “Ziji Malikshohiy” asarining yaratilishida, ilk rasadxonaning qurilishida (afsuski, ushbu rasadxona noma’lum sabablarga ko’ra nihoyasiga yetmadi. Oradan ikki yuz yilcha vaqt o’tib, Xayyom va Nizomulmulk orzusini Mirzo Ulug’bek ro’yobga chiqardi) ko’rsatgan faoliyati bunga yaqqol dalil bo’la oladi. Shuningdek, Xayyomning ba’zi bir ruboiylarini klassik astronomiya va tabiiyot fanlarini yaxshi bilmasdan turib anglab bo’lmaydi. Masalan:

Govest dar osmonu nomash Parvin,
Yak govi digar nuhufta dar zeri zamin.
Chashmi xiradat boz kun az ro’yi yaqiyn,
Zeru zabari du gov mushte xar bin (7).

Mazmuni:

Osmonda bir ho’kiz bor, uning nomi Parvin,
Yana bir ho’kiz yerning ostida yashirin.
Aql ko’zingni yaqiyn (qat’iy ishonch) bilan och:
Ikki ho’kiz (osmon bilan yer) o’rtasida bir to’da eshakni ko’r.

Xayyom haqida ma’lumot beradigan eng qadimiy manba Nizomiy Aruziy Samarqandiyning “Chahor maqola”sidir. Xayyom bilan zamondosh bo’lgan Aruziy Samarqandiy mutafakkirni Marvda ko’rgani, Sultonning u bilan ovga chiqqani haqida yozar ekan, uni “Hujjat ul-haq” unvoni bilan tilga oladi va nujum ilmidagi o’rnini eslatib o’tadi. Ammo Xayyomning shoirligi, uning yeru ko’kni titratuvchi ruboiylari haqida lom-mim demaydi. Xayyomdan taxminan bir-ikki avlod keyinroq yashagan ilk tazkiranavis – Muhammad Avfiy Buxoriy ham o’zining mashhur “Lubob ul-albob” asarida Xayyom haqida hech qanday ma’lumot bermaydi. Undan keyingi davrlarda Davlatshoh Samarqandiy tomonidan yaratilgan “Tazkirat ush-shuaro” asarida ham Xayyom shoirlar safidan joy olmagan. Nega? Xayyom shoir bo’lmaganmi? Unda uning nomi bilan mashhur bo’lgan ruboiylar kimniki?

Zamaxshariy, Nizomiy Aruziy va Bayhaqiylar yigitlik chog’larida Xayyomni ko’rganlar, u bilan uchrashganlar, ammo nahotki uning ruboiy yozishini bilmagan bo’lsalar? Balki Xayyom ularga o’z ruboiylaridan o’qib ham bergandir, ammo yosh olimlar bu tagdor ma’noli ruboiylarni anglamagan yoki umuman e’tibor bermagan bo’lishlari ham mumkinmi? Baribir tayinli bir nima deyish qiyin…

Faqat shunisi aniqki, ilk marotaba mashhur mutafakkir – Faxriddin Roziy Xayyomning haqiqiy ruboiylaridan birini tilga oladi va shundan e’tiboran shoir Xayyom maydonga kirib keladi.

Maqolamiz avvalida keltirilganidek, Umar Xayyom shaxsi va uning ijodi borasida fikr-mulohazalar qarashlar turlicha. Xususan, diniy ulamolarimizdan Shayx Muhammad Yusuf Muhammad Solih o’zlarining “Zikr ahlidan so’rang” risolalarida Alloma Abu Nasr Mubashshir Taroziyning “Kashful Lison ar ruboiyyat Umarul Xayyom” asariga tayangan holda, Xayyom ruboiy yozmagan, balki unga nisbat berilgan ruboiylar botiniylar tomonidan yozilib, uning nomi bilan tarqatilgan, degan xulosaga keladilar.

Xayyom ruboiylarining sonini 100 dan 300 gacha va hatto undan ortiqroq ham deb hisoblashadi. Bu haqda fikrlar turlicha. Jumladan, Sodiq Hidoyat bu borada shunday deydi: “Xayyom ruboiylarining Sherozda 865 (h.q.) yili kitobat qilingan qo’lyozma nusxasi 525 raqami ostida Oksforddagi Bodlen kutubxonasida saqlanadi. Ushbu nusxada bor-yo’g’i 157 ta ruboiy mavjud. Holbuki, Xayyomga mansub deb topilgan va Abu Said Abulxayr, Afzal Koshoniy va Mavlaviy kabi boshqa shoirlar va mutasavviflarning ruboiylari bilan adashtiriladigan ruboiylar bugungi kunda 500 tadan 750 taga yetadi” (8). Nima bo’lgan taqdirda ham, bir guruh olimlar taxminan 178 ta ruboiyni Xayyomning o’ziniki deb hisoblashgan.

Sharq adabiyotida ruboiy janrida ijod qilgan shoirlar ko’p. Ko’pgina olimlar tomonidan ruboiy janrining ixtirochisi deb tan olingan fors-tojik mumtoz she’riyatining gultoji – Abu Abdulloh Ja’far bin Muhammad Rudakiy Samarqandiydan (858-941) tortib, Ibn Sino, Abu Said Abulxayr, Farididdin Attor, Mavlono Jaloliddin Rumiy , Abdurahmon Jomiy, Alisher Navoiy, Zahiriddin Muhammad Bobur, Mirzo Bedil, Soyib Tabriziy kabi ko’plab shoirlar go’zal ruboiylar bitganlar. Hatto ulardan ba’zilarining ruboiylarini bir joyga to’plasa, alohida devon bo’ladi.

Xayyom ruboiy janrini ham shakl, ham mazmun jihatidan yangi takomil bosqichiga olib chiqdi. Xayyom ijodini qiyosiy adabiyotshunoslik va tarjimashunoslik nuqtai nazaridan o’rganib, ilk “Xayyomnoma”ni yaratgan taniqli o’zbek olimi, ustoz Najmiddin Komilov aytganlaridek, “U Abu Nasr Forobiy, Ibn Sinolarning, Rudakiy va Firdavsiylarning, Abunuvos, Abula’lo al-Maarriylarning qarashlarini davom ettirdi va falsafiy she’riyatni gullatdi, ruboiy janrini eng baland cho’qqiga ko’tardi” (9).

Dunyoda Xayyom ruboiylarini o’z ona tilida o’qimagan biron-bir yuksak madaniyatli millat bo’lmasa kerak. Bunda barcha olimlar bir ovozdan Yevropada Xayyomni mashhur qilgan ingliz adibi va tarjimoni Edvard Fitsjeral`dning xizmatlarini alohida e’tirof qilishadi. Jumladan, Fitsjeral`ddan so’ng Xayyom ruboiylarini katta qiziqish bilan tarjima qilgan yana bir ingliz olimi Artur Arberri bu haqda shunday deydi: “Umar Xayyomning baynalmilal shuhrati adabiyot tarixida g’oyat nodir voqeadir. Chunki Edvard Fitsjeral`d uning asarlarini tarjima qilmaganda va bu tarjimalar kitobxonlar orasida shuhrat qozonmaganda, uni Eronda ma’lum doira vakillari, undan tashqarida esa bir guruh mutaxassislargina tanigan bo’lardi, xolos” (10). Haqiqatdan ham, Fitsjeral`d tarjimalaridan keyin Xayyom ruboiylari ketma-ket olmon, frantsuz, rus, ital`yan, ispan, chex, golland, portugal va boshqa tillarga tarjima qilinib, butun Yevropa bo’ylab tarqaldi, u haqda maqolalar, tadqiqotlar yuzaga kela boshladi. Ammo, mana, o’sha davrdan 154 yil o’tdiki, Xayyom ruboiylarining shuhrat yulduzi haligacha so’ngani yoki yana boshqa ko’plab tillarga qayta-qayta tarjima qilish jarayoni to’xtagani yo’q.

Xayyom merosi o’zbek xalqi uchun ham qadrli bo’lib kelgan. Uzoq o’tmishda uning ruboiylarini asliyatda o’qib, bahra olingan. Yaqin o’tmishda uning ruboiylaridan bir qismini ilk marotaba mashhur sharqshunos olimimiz Shoislom Shomuhamedov o’zbek tiliga o’girib, xalqimizga taqdim etdi. SH.Shomuhamedov tarjimalari asliyatdan farqli o’laroq, barmoq vaznida tarjima qilingan bo’lsa-da, til va uslubining soddaligi, shu bilan birga jozibadorligi va ravonligi bilan e’tiborli. Boshqalar ham ba’zi bir namunalarni aruzda o’girishga harakat qilishdi. Ayni chog’da, uning barcha ruboiylarini aruz vaznida tarjima qilish zarurati bor. Xayyom mo»jazgina she’r – ruboiyda Inson deb atalmish ashrafi maxluqotning kayhonlar va Kahkashonlarga sig’maydigan siyrat va tiynatini butun jo’g’rofiy ko’rinishlari bilan aks ettiradi. Jahonnamo ko’zguda dunyoni aks ettirgandek, ko’zaga dengizu daryoni sig’dirgandek…

Xayyom taronalarining har bir misrasidan riyokorlik, zohirparastlik, soxtakorlik, fisq-fujur, zo’ravonlik va zulm-sitamga chulg’angan dunyoga nisbatan e’tiroz nidolari bong urib turadi. Xayyom ruboiylarining har bir navosida Inson ruhiyati va irodasining qudrati, salobati va matonati mavj uradi…

Xayyom aslida ko’pi bilan ikki yuzta ruboiyga ham yetmaydigan “kichkina” she’riyati bilan ulug’ falsafa – hayot falsafasini yaratdi. Alloma Taroziyning Xayyom bo’sh vaqtlarida ko’ngil yozish uchun she’r mashq qilib ko’rgan bo’lishi mumkin, lekin asosiy ishi shoirlik bo’lmagan, degan fikrini ma’qullasa bo’ladi. Chunki, haqiqatdan ham, manbalar shoir Xayyom haqida sukut saqlaydilar. Lekin faylasuf, ilohiyotchi, din ulamosi bo’la turib ham ruboiy yozish mumkin-ku!

Oshiqlar ishq paymonasidan no’shi may aylab farahmand bo’lsalar, Xayyom falak jomidan may sipqorib mangu mustag’riqdir.

——————

1 Mavlono Jaloliddin Rumiy. Masnaviyi ma’naviy. 3/120-1269.
2 Xeyyom-e Sodeq. Majmu’e-ye osor-e Sodeq Hedoyat dar bore-ye Xeyyom. Mo’qaddeme va gerdovari-ye Jahongir Hedoyat.– Tehron:Nashr-e cheshme, 1384. – S.25.
3 Mehdiy Aminrazaviy. Sahbo-ye xerad. Sharh-e ahvol va osor-e Hakim Umar-e Xeyyom-e Nesho-puriy. – Tehron: “So’xan”, 1385. – S.33.
4 Mehdiy Aminrazaviy. Sahbo-ye xerad. – S.36.
5 Safadiy. Al-vofiy bil-vofiyot. – Stanbul, 1964. – S.142.
6 Hoqoniy yozishmalari. – S.7; 333. Qarang: Alirizo Zakovatiy Qorago’zlu. Xayyom qarashlariga oid mulohazalar. // “Sino”, 2011, bahor-yoz. №41-42. – B.85.
7 Umar Xayyom Nishopuriy. Ruboiyot. Muhammadali Furo’g’iy va Qosim G’aniy muqaddimasi va izohlari bilan. – Tehron: “Ketob-e fo’ruzon”, 1362 (1983). – S. 107.
8 Xayyom-e Sodeq. – S. 32.
9 Najmiddin Komilov. Tafakkur karvonlari. – T.: “Ma’naviyat”, 1999. – B. 184.
10 OMAR KHAJJAM: A NEV WERSION BASED UPON RECENT DIKOWERIES BY ARTUR J. ARBERRY. LONDON, 1956.JOHN
MURRAY ALBEMARIE STREET.7.

UMAR XAYYOM
RUBOIYLAR

Afsus, umr behuda bo’lmishdir barbod,
Bo’lmadim haromdan bir nafas ozod,
Buyurganin qilmay yuzim qarodir.
Amringdan tashqari ishlaringdan dod!

***

Dunyoning tilagi, samari ham biz,
Aql ko’zin qorasi — javhari ham biz.
To’garak jahonni uzuk deb bilsak,
Shaksiz uning ko’zi — gavhari ham biz.

***

Sen-mendan oldin ham tun-kun bor edi,
Aylanga falak ham butun bor edi.
Tuproqqa avaylab qadamingni qo’y,
Bu tuproq qora ko’z bir nigor edi.

***

Kulol do’koniga kirdim bir safar,
Dastgohda ishlardi usta ko’zagar,
Gado qo’lidan-u, shohning boshidan,
Ko’zaning bo’yni-yu dastasin yasar.

***

Bizlar bo’lmasak ham jahn bo’lg’usi,
Bizlardan na nomu nishon bo’lg’usi,
Avval-ku yo’q edik, yetmovdi halal
Yana bo’lmasak ham, hamon bo’lg’usi.

***

Bu yerning yuzida har zarraki bor,
Bir zamon bo’lmishdi oy yuzli dildor.
Nozaninlar yuzin gardin asta art
Go’zal chehra edi bir vaqt bu g’ubor.

***

Dilim ilmlardan mahrum bo’lmabdi.
Bir sir qolmabdiki mavhum bo’lmabdi.
Tunu kun o’yladim yetmish ikki yil.
Ongladim — hech narsa ma’lum bo’lmabdi.

***

Sening maftuningman berayin xabar,
Uni ikki so’zla etay muxtasar:
Ishqing tuproq qilgay, ammo mehringdan
Boshimni ko’tarib bo’lgum jilvagar.

***

Keksa, yosh — hayotga har kimki yetar —
Hammasi izma-iz birma-bir o’tar.
Bu dunyo hech kimga qolmas abady,
Keldilar, ketamiz, kelishar, ketar.

***

Yuragim qonidan yuz xona vayron,
Uvvos tortuvimdan qo’rqinch yuz chandon,
Har bir kiprigimda qon daryosi bor,
Kipriklar yumulsa boshlanur to’fon.

***

Afsuski yigitlik mavsumi bitdi,
Ko’klam o’tib ketdi, qish kelib yetdi,
Yoshlik deb atalgan u sevinch qushi
Bilmadim, qachonlar keldi-yu ketdi.

***

Bu ko’p eski ravot, olam unga nom, —
Tun-kun tulporiga bor bunda orom.
Bu eski bazm yuzlab Jamshiddan qoldi,
Bu go’rda yotadi yuz-yuzlab Bahrom.

***

Yo’qlikdan pok kelib, nopok bo’ldik biz,
Sho’xu quvnoq kelib, g’amnok bo’ldik biz.
Ko’zimiz to’la yosh yurakda olov,
Umr yelga ketdi, ham hok bo’ldik biz.

***

Bir g’arib ko’nglini qila olsang shod —
Yaxshidir yer yuzin qilgandan obod —
Lutfing-la bir dilni qul qila olsang,
Afzaldir yuz qulni qilmoqdan ozod.

***

Nokasdan sir berkit, dilingno bog’la,
Ablahdan yashirin bo’lmoqni chog’la,
Kishilar joniga o’z qilimishing ko’r,
Sen ham shunga ko’z tut, shuni so’roqla.

***

Bu kun kelar ekan, qo’lingdan, zinhor,
azizlar xotirin shod et, ey dildor.
Husning saltanati turmas abadiy,
To’satdan qo’lingdan ketishi ham bor.

***

Mol-dunyo hasrati qilmasin afgor,
Mangu yashar kishi qani, qayda bor?
Bir necha nafasing tanda omonat,
Omonatga omonat bo’lmoqlik darkor.

***

Ahil bo’lsa olov ichra ham inson,
Ahil kishilarga olov ham oson.
Noahil kishilar suhbatidan qoch,
Noahil suhbati yomondan yomon.

***

O’zni dono bilgan uch-to’rtta nodon
Eshak tabiatin qilur namoyon.
Bular suhbatida sen ham eshak bo’l,
Bo’lmasa «kofir» deb qilishar e’lon.

***

Bir so’ngakka sordek qanoat qilg’on,
Afzaldir nokasga bo’lgandan mehmon.
Nokasning shinnilik nonidan yaxshi
O’zing topib yegan burda arpa non.

***

Misoli bir oltin ko’za bu dnyo
Suvi goho shirin, achchiqdir goho,
Shuncha umrim bor deb kerilma aslo.
Egarloqdir ajal oti doimo.

***

Meni halok etmish g’amu hijroning,
Etagingni tutdim ketgan zamoning.
Ketding-u g’amingdan ming ko’ngil o’ldi,
Qaytding, yana ming jon bo’ldi qurboning.

***

Tokay pastlar xizmatin etasan bajo,
Har yemishga pashshadek qilma jon fido,
Bir nonni ikki kun ye, tortma minnat,
O’zga nondan o’z dil qoning ko’p avlo.

***

G’ayrating sarf etsang kiymoq, ichmoqqa,
Arziydi bu ishni ma’zur tutmoqqa.
Hushyor bo’l, qolganin bari arzimas
Umringni sarf etib, o’tib ketmoqqa.

***

Bir qo’lda Qur’onu bittasida jom,
Ba’zida halolmiz, ba’zida harom,
Feruza gumbazli osmon ostida
Na chin musulmonmiz, na kofir tamom.

***

Biror kishi chiqib har zamon, mana Men, deydi,
Molu siymu zari bor chunon, mana Men, deydi.
Ishi rivoj topib turganda, bir kuni ajal,
Pistirmadan chiqib nogahon, mana, men deydi.

***

Kelolmagach qaytib ushbu olamga,
Qo’rqamen, yetmasmiz yoru hamdamga.
Bu damni g’animat hisob etaylik,
Balki yetolmasmiz hatto shu damga.

***

Jonimiz bu tanni tark etib ketar,
Ikki g’isht go’rimiz ko’zin berkitar,
Keyin boshqa go’rga g’isht qo’ymoq uchun,
Bizning tuproqlarni ezib loy etar.

***

Kelolmagach qaytib ushbu olamga,
Qo’rqamen, yetmasmiz yoru hamdamga.
Bu damni g’animat hisob etaylik,
Balki yetolmasmiz hatto shu damga.

***

Dilim bo’lgan edi bitta yorga zor,
U o’zga bir yerda g’amga giriftor.
Men undan o’zumga doru izlasam,
Netay, tabibimning o’zi ham bemor.

***

O’lik-tirik ishin tuzatkuvchisen,
Tarqoq koinotni kuzatkuvchisen,
Yomon bo’lsam hamki, sening bandangman,
Men nima ham qilay? Yaratguvchi – Sen!

***

Kulol do’koniga tashladi nazar,
Ikki mingcha ko’za jim suhbat qurar:
— Qaysimiz sotuvchi, — dedi bir ko’za, —
Qaysimiz oluvchi, qani ko’zagar.

***

Bozorda bir kulol ko’rsatib hunar,
Bir bo’lak xom loyni tepib pishitar,
Loy ingrab aytadi: Hoy, sekinroq tep,
Men ham kulol edim, sendek, birodar.

***

Ketishdan qo’rqmayman men bu dunyoda,
Chunki u dunyoda umrim ziyoda.
Vaqti yetgach tanda omonat jonni
Topshirayin shunday bo’lgach iroda.

***

Jahon g’amin yema do’stim behuda,
G’am yemagil jahon tirriqdir juda,
Bori o’tib ketdi, yo’g’i hali yo’q,
Bor-yo’qni g’am qilmay yasha osuda.

***

Shuhrat topsang, kishilar hasadi yomon,
Yolg’iz qolsang sendan qilishar gumon.
Xizr bo’lsang hamki hech kimni bilma,
Seni ham bilmasin mayli biron jon.

***

So’zimga quloq os, ey do’sti a’lo,
Dunyo ishlarini o’ylama aslo.
Qanoat go’shasin aylabon makon,
Olam ishlarini qilg’il tamosho.

***

Umrim qiymoqdadir, dardim be iloj,
Rohat qisqa, zahmat topmoqda rivoj.
Xudoga ming bora shukrki, balo
Va kulfatga meni etmadi muhtoj.

***

Baxtingdan obodlik shoxi unsa ham,
Hayoting libosi bo’lsa-da, hurram.
Tanang chodiriga suyanma ko’pam,
To’rttala qozig’i sustdir, ey odam.

***

Qayda kamol topding, jononam o’zing,
Oyni uyaltirar tunda yulduzing.
Bazm uchun yuzlarim bezar go’zallar,
Jahon bazmin bezar bir sening yuzing.

***

Agar mulking Misr, yo Rum yoki Chin,
YO hukmingda butun yer yuzin tutgin,
Oxir bu boylikdan olar hissang, bil:
O’n gaz kafan bilan ikki gaz zamin.

***

O’zgartirib bo’lmas ne bitmish qalam,
Faqat dil xun bo’lur tortaversang g’am,
Butun umr jigar qonin yutsang ham,
Umring uzaytirib bo’lmas biror dam.

***

Olma sardaftari ishqning imlosi,
Yoshlik qasidasin jilva ziyosi.
Ey, ishq olamidan xabarsiz, bilg’il,
Ishq emasmi asli hayot ma’nosi.

***

Kimsani ranjitma, ranjitma hayhot,
G’azabing birovga sochmagil, ey zot.
O’zing ranj cheku, hech kimni ranjitma,
Rohat desang agar o’zing g’amga bot.

***

Muhabbat o’tida yonmasa ko’ngil,
Holiga voy degil bemoru zahil.
Muhabbatsiz o’tgan har bi kuning, bil:
Umringdan behuda ketmish behosil.

***

Bir burchakda qotgan nonga qanoat,
Istamadim undan ortiq hashamat.
Jonu dildan harid etdim faqirlik,
Faqirlikdan ortiq ko’rmadim davlat.

***

Poku, ahil, oqil kishiga o’rtqo —
Bo’lu noahildan qochaver yiroq.
Dono senga zahar tutsa ham ichgil,
Qo’l cho’zmagil sharbat tutsa ham ahmoq.

***

Dardga chalinmish bu dili vayronam,
Ishqdan uyg’onmadi sarmast jononam,
Oshiqlik sharobin berganlari kun
Jigarim qoni-la, to’ldi paymonam.

***

Hikmat chodirini tikladi Xayyom,
Andux ko’rasida yondi ul nokom.
Umr ipin kesdi ajal qaychisi,
Xizmatiga oxir shul erdi in’om.

Shoislom Shomuhamedov tarjimalari

Ul husni falak, xurshidi tobondir — ishq,
Ul qushki, go’zal chamanda sayrondir — ishq.
Bulbul kabi un chekishni sen ishq sanama,
Xar lahza o’lib, chekmasa afg’ondir ishq…

Karvoni umrga boq, chunun o’tgusidir,
Har lahza tarab aylaki, kun o’tgusidir.
Soqiy, chekaverma ko’p qiyomat g’amini,
Sun menga piyolaniki, tun o’tgusidir…

Ul mayki, sharobi jovidoniydir, ich,
Sarmoyayi ishq, ayshi jahoniydir, ich.
Yondirguvchi otash ul va darding oqizib
Ketguvchi ziloli zindagoniydir, ich…

Gul bo’lmasa bizga bog’ aro xor ham bas,
Nur yetmasa bizga, yetmagay, nor ham bas.
Gar bo’lmasa bizga xonaqo, xirqavu shayx,
Noqisu kaliso bila zunnor ham bas…

Loyimni o’zing qorgan esang, men na qilay?
Shaklimni o’zing chizgan esang, men na qilay?
Har yaxshi-yomonki men etarman, yo Rab,
Manglayga o’zing yozgan esang, men na qilay?..

Yoshdir-qaridir, jahonga yuz tutgaylar,
Bu nuktani to ko’ngilga jo etgaylar.
Hech kimsaga qolmagay abad mulki jahon,
Keldik, ketamiz, boz kelib-ketgaylar…

Evohki, yoshlik edi — nomam, to’ldi,
Qish keldiyu ul toza bahorim so’ldi.
Ul murg’i tarab erdi ajab, ismi shabob,
Bilmam, u qachon keldi — muyassar bo’ldi!..

Kun o’tsa kuningdan, sen uni yod etma,
Ham kelmagan ul ertaga faryod etma.
Bu kelmagan — o’ttan bila bunyod etma,
Xo’p xayr, degil, umrni barbod etma…

Azm etki, ko’ngil, bazm quraylik endi.
May no’sh etibon, aysh suraylik endi.
Sajjodani bir piyola sharbatga sotib,
Nomusni otib, yerga uraylik endi…

Soqiy, gulu sabza bas tarabnok emish,
Boq, hafta o’tib, o’shal bari xok emish.
Gul uzgilu may simir, shitob et, ha demay,
Gul xok emishu sabza ham pok emish…

Ul nechaki, ma`ni duriga botmishlar,
Tangri nasabi vasfida so’z qotmishlar.
Sarrishtayi asror nadir, bilmasdan,
Avval necha vaysab, oxiri yotmishlar…

Bor erdi kulol do’koni, kirdim bir gal,
Dastgoh boshida ko’zagar ishlardi jadal,
Ko’rdimki, gado ilkiyu shoh kallasidan
Ul ko’zaga bejirim bo’yin, dasta yasar…

Bir jur’a sharob davlati Qobusdan xub,
Ul taxti Qubodu masnadi Tusdan xub.
Oshiq dilidan saharlab uchgan har oh,
Zohid eli chekkan nolayi muzdan xub…

Shoh tojimi, xon ziynati — biz otgaymiz,
Dastoru libosni nay uchun sotgaymiz.
Tasbehki, makr lashkarining elchisidir,
Nogoh uni ham may uchun sotgaymiz…

Bir qo’lda tutib Mus’hafu bir qo’lda-chi jom,
Gah mardi halolmizu gah mardi harom.
Bizdirmiz o’sha gumbazi niliy tagida
Na kofiri mutlaq, na musulmoni tamom.

Ey zohidi din, agarchi may ichgumdir,
Lek menga ayon, g’ofilu hushyor kimdir.
Men may ichamen, sen esa qon ichasen,
Insof bila ayt, aslida xunxor kimdir?

Pok kelgan edik adamdin, nopok bo’ldik,
Shodon yetishib eshikka, g’amnok bo’ldik.
O’tdik base dil otashi, ko’z yoshi bila,
Berdik shu umrni yelgayu xok bo’ldik…

Ilkimda sharobi nob bo’lsin doim,
Qoshimda nayu rubob bo’lsin doim.
Xokimdan agar ko’za yasar bo’lsa kulol,
Ul ko’za to’la sharob bo’lsin doim…

Ey charxki, nokasga berarsan beshak,
Hammomu tegirmon, mol-dunyo lak-lak.
Bir burda nonga zor yurar to’g’ri kishi,
Uch pulga ham arzimas demak bo’yla falak…

Ul yorki dilim ko’yida ko’p zor o’lmish,
Ko’rgilki, o’zi g’amga giriftor o’lmish.
Men ishqida dardimga tilarmen darmon,
Ko’rgil, o’sha darmon o’zi bemor o’lmish…

Kelgan ketadir, bir samar — sud qani?
Bu tori vujuddin, o’yla, maqsud qani?
Charx otashi yondirar va pokiza vujud
Otashda yonib, kul bo’ladir, dud qani?..

Asrori azalnn sanu man bilmasmiz,
Bu harfi chigalni sanu man bilmasmiz.
Har nechaki so’zladik, dedik parda osha,
Chu pardaki tushdi, sanu man bilmasmiz…

Derlar mani telba, mayparast — shundoqmen.
Derlar yana man fosiqu mast — shundoqmen.
San suvratu zohirimga ko’p solma nigoh,
Botinda nechuk esamki, bas, shundoqmen…

Ayyomi tiriklikdan agar on o’tsin,
Azm aylaki, ul hurrami shodon o’tsin.
Zinhorki, sarmoyai bu mulki jahon —
Umr emish, ul ham guzaron — o’tsin…

Ul zotki, sanamga labi xandon bermish,
Dardmandga jigar qoni-la darmon bermish.
Qismatki nasib etmadi shodlik, g’am yo’q,
Shodmiz, g’am ila qayg’unp chandon bermish.

Gar boda ichib, asiru mastmen, mastmen,
Gar oshiqu rindu butparastman, pastman.
Har kimsada bir xayolu taxminu gumon,
Lek men bilamen o’zimni, shak etmasmen…

Mendan chu ajal bila o’lim vahmi yiroq,
Qismatki tiriklikni beribdi bundoq.
Jonimni omonatga olibmen, uni ham,
Qaytib beradirmen, muddati yetgan chog’…

Ko’rgil, necha rangu ro’i zebo bermish,
Chun lola ruhu chu sarv bolo bermish.
Lek ma’lum emas, bizga shu tuproq uyida
Nakqoshi azal namuncha oro bermish?

Bu ko’hna rabotki, anga olam nomdir,
Tin olguvchi ko’ksida sabohdir, shomdir.
Bir bazmdir ul, ko’rgani yuz Jamshiddir,
Bir qabrdir ul, ko’ynida yuz Bahromdir…

Bir suv bo’yida bodayu jono bila men,
Bo’lsam, bu tarabdin ne uchun kechgaymen?
Bor erdimu bormenu yana bo’lgaymen,
May ichdimu ichmoqdamenu ichgaymen…

Gar bo’lsa muhayyo menga bug’doy nonim,
May bo’lsayu qo’y go’shti — o’shal darmonim.
Yonimda navozish etsa ul jononim,
Aysh menda bo’lur, senda emas, sultonim.

Xayyom, gunohga bo’yla motam ne kerak?
Chekmak bu alamlar senga har dam ne kerak?
Gar bo’lmasa hech gunoh, ma’zur nimadir?
Ma’zurki nasib etsa, senga g’am ne kerak?

Ey charx, dilimni bo’yla g’amnok etding,
Ko’ksimni alam tig’i bila chok etding,
Bag’rimga shamol ufirsa — otash etding,
Og’zimga chu suv oldim, uni xok etding.

Bilgaymisen, oyo, saharlarda xo’roz
Faryod etarda senga ne so’ylar roz?
Ul derki, ayon bo’ldi sahar ko’zgusida
Tun o’tdi umrdin, bexabardirsen boz…

Avlodi bashar bo’yla jigarpora emish,
Shodlik bila g’am ko’yida ovora emish.
Sen charxga umid boylama, ul charxi falak
Sendan-da g’arib ermishu bechora emish.

Olam ishiniki men chunon ko’rgayman,
Olamni o’shanda roygon ko’rgaymen.
Subhonolloh, har neki ko’rsam unda
Chun manglayi sho’rligim ayon ko’rgaymen…

Ko’rgilki, zamonda ne shitob, ey soqiy,
Bergil menga bir jomi sharob, ey soqiy.
Ochgil u eshiknikim, sabuhiy kirsin,
May sunki, ko’rindi oftob, ey soqiy.

G’am behuda chekmagil, mudom shod yasha,
Bedod io’lida aylama bedod, yasha.
Ko’rgilki, jahonning oxiri yo’qlikdir,
Yo’qliq g’amini o’ylama, ozod yasha.

Har chandki bihishtda yuz karomat bo’lgay,
Murg’u mayu huri sarviqomat bo’lgay.
Soqiy, menga to’ldirib mayi gulrang ber,
May bo’lmasa, boshimda qiyomat bo’lgay.

Mohi ramazon o’tdiyu shavvol keldi,
G’am ketdi yiroqqa, bizga bir hol keldi.
Keldi magar ul yelkada may meshi ila,
Po’sht, po’sht, — degaylar, yana hammol keldi.

May asli nadir — bodaparastlar bilgay,
Qandoq qilib ul bag’ri qafaslar bilgay?
Rofil kishi g’aflatda ekan, ma’zurdir,
Bu zavqu surur gashtini mastlar bilgay.

May birla o’tirki, mulki Mahmuddir bu,
Chang rozini tingla, rozi Dovuddir bu.
Ketgan kimu qolgan nimadir, yod etma,
Shod bo’lki, jahonda senga maqsuddir bu.

Ul qasrki, Bahrom quliga jom olmish,
Ohu ko’payib, tulkilar orom olmish.
Bahromki umr bo’yi qabr qizmishdi,
Ko’rgil, mana, ne qabrni Bahrom olmish.

Bu dahrki, bir muddat orur manzilimiz,
Bo’ldi bari g’am birla balo hosilimiz.
Evohki, hal bo’lmadi bir mushkulimiz,
Ketdik, vale ming alamda qoldi dilimiz.

Desangki, umr asosi mahkam bo’lgay,
Ko’ngling bu jahonda necha hurram bo’lgay.
May kosasini o’zingdin ayru tutma,
To lazzati jon senga damodam bo’lgay.

Bir jur’ai may u mulki Chindan afzal,
Bir qatra sharob yuz dilu dindan afzal.
Afzal nima bor emish sharobdin, aytgil?
Achchiq mazasi joni shirindan afzal…

May ichsang, uni oqilu dono bila ich,
YO nozli sanam, bir guli ra’no bila ich.
Oz-oz ichu gah-gah ichu pinhona simir,
Ko’p ichma, ruju aylama, ma`no bila ich…

Shundoq ichayin sharobki, to bo’yi sharob,
Chiqsin u qabrdanam, esam xoki turob.
Qabrim boshiga yetsa agar maxmure,
Bo’lsii u sharob bo’yidin mastu xarob…

Paymona kabi bir kuni to’lsam, ne ajab,
Boshimga ajal yetshpsa, o’lsam, ve ajab.
May ko’zasini qo’shib ko’mingiz zinhor,
Ul bo’yi sharob ila tirilsam, ne ajab…

Do’stlar uyushib, ko’ngilni obod aylang,
Diydor ko’rishib, bir-biringiz shod aylang.
Soqiy to’latib ilkiga olganda qadah,
Bir dam meni bechorani ham yod aylang…

Jamol Kamol tarjimalari

Har zarraki, tuproq qatida — boqsa tuzuk,
Shoh toji erur balki o’shal yoki uzuk.
Gardini suluvlar yuzining asta sidir,
Bo’lgan edi bir vaqt u g’ubor ko’zi suzuk…

Menman o’sha osiy — rizoying qani?
Ko’nglim uyi zulmat — ziyoying qani?
Jannatni berar bo’lsang agar toat uchun,
Bul haqqim erur — lutfu atoying qani?!

Oh, koshki qazo lavhiga qo’l yetsa edi,
O’z xohishini unga dilim bitsa edi,
G’am oti butun yer yuzidan yitsa edi,
Shodlikni jahon boshiga toj etsa edi..

Dunyo siri garchi menga besh qo’ldek ayon,
Sirtimga chiqarsam uni o’zimga ziyon.
Tegramda meni tushunguday inson yo’q,
Har so’zni qilib bo’lmas bu elga bayon.

Ul zotki, zaminu charxu aflok* tuzdi,
Dog’ soldi ko’ngilga — uni g’amnok tuzdi.
Bisyor aqiq labu hilol yuzlarni
Yer ichra yashirdi — bir siqim xok tuzdi…*
____________
* Aflok — falaklar, osmonlar, osmon qavatlari.
* Bu ruboiy Pahlavon Mahmudga ham nisbat beriladi.

Masjidga magar niyoz uchun kelganman,
Qilmangki xayol: namoz uchun kelganman.
Sajjoda* o’g’irlagan edim — eskibdi,
Bas, pokiza joynamoz uchun kelganman.
___________
* Sajjoda — joynamoz.

May ichmas esang, mastni malomat qilma,
G’iybat to’rini to’qishni odat qilma.
Bilsang, seni(ng) qilmishlaring bundan battar,
Bas, ichmaganingni bizga ibrat qilma!

Bizdan avval ham bu jahon bor bo’lgan,
Inson shu falakning qo’lida xor bo’lgan.
Tuproqqa oyog’ingni avaylab bosgin,
Bu tuproq bir zamon suluv yor bo’lgan.

Jismimni yuving boda bilan o’lsam agar,
Yod aylasangiz soz yana may birla sahar,
Mayxonani tuprog’iga tashlaydi nazar,
Mendanki, qiyomatda tilar kimsa xabar…

Oshiq hamisha mastu shaydo bo’ladir,
Devona, parishon, yana rasvo bo’ladir.
Hushyor kishi g’am-qayg’u tuzog’iga asir,
Xummor kishi dunyoga beparvo bo’ladir!

Dunyo degani mehnat-u, davron esa g’am,
Taqdir degani ofat, tiriklik-chi — sitam;
Filjumla*, jahon holiga boqsam, ko’raman:
Beg’am kishi yo’q bunda, magar bo’lsa-da — kam.
________
* Filjumla — xullas, qisqasini aytganda.

Har narsani Haq yaratmish o’z shakli bilan,
Bas, nega biri afzal uning, biri tuban:
Gar yaxshi esa, mahv etishiga ne sabab?
Gar bo’lsa yomon — unda gunoh kimda ekan?!.

Bir doiraga o’xshar bu ko’hna jahon:
Na boshi uning ma’lum-u, na so’shti ayon.
Hech kimsa ochib bergan emas bu sirni:
Qaydan keladi odam-u, ketgusi qayon?!

Bizlarni qo’g’irchoq qilib o’ynaydi falak,
Shul so’zdan ayon o’rnimiz olamda, malak,
Qilgancha hayot sahnasida jonni halak,
So’ng qismat adam qa’riga otmoqmi palak?!

Ko’nglim to’la g’am — tut menga bir kosa sharob,
Bu bebaqo umrim tuyular misli simob.
Ut yoshliging o’rnida qolar kul behisob,
Chin baxt o’zi yo’q narsa — u uyquyu sarob…

Baxtim sira kulmaydi, ishim o’nglanmas,
Borgan sari g’am ko’p-u, quvonch ozdir, bas.
Ollohga shukur, qancha balo bor, mendan —
Boshqa kishiga uni munosib ko’rmas.

Butxonayu Ka’ba — xonasi qullikning!
Zango’la chalish — taronasi qullikning!
Mehrobu kalisoyu tasbehu salib,
Haq ulki, bari nishonasi qullikning!

Bir kosa sharob yuz dilu dinga arzir!
Bir qatrai may davlati Chinga arzir!
Yo’q yer yuzida may kabi hech narsa — uning
Achchiqligi ming joni shiringa arzir!

Gar maqsadi pul bo’lmasa-da dononi,
Pulsiz esa zindon ko’radi dunyoni.
Qo’l qisqaligi sabab binafsha munglig’,
Xandon labi gulning zo’ridan tilloni!

Ey Tangri, Karimsanki, karimlik bu — karam,
Osiyga nechun berk erur ul Bog’i Eram?!
Ermas-ku karam toat uchun etsang afv,
Aybimni kechirsang, bu — karam, lojaram*.
___________
* Lojaram — albatta, shaksiz, shubhasiz.

Ey dil, bu zamondan sira ehson tilama!
Tartibni falak charxidan, ey jon, tilama!
Darmon so’rabon ortadi darding battar,
Ko’n dardiga har lahza-yu, darmon tilama!

Qorgan kuni loyimni o’shal kunda Xudo,
Fe’limda ne ham bo’lsa — O’zi qildi ato.
Gar hukmi bilandir hamma aybim bexato,
Ko’rgay nega do’zax ichra kuymoqni ravo?!

Bilgilki, g’arib ko’nglini bir shod etmoq —
Sozdir nechakim, jahonni obod etmoq.
Lutfing bila aylasang asir bir dilni,
Hech qoshida mingta qulni ozod etmoq.

O’ltirsa edim — qo’limda bug’doy noni,
Bir juft qadah bilan sharob, qo’y soni,
Vayronada yornikim bo’lib qurboni,
Topmas bu safoni yer yuzin sultoni!

Bul charxi jafopeshaki, oliy bunyod,
Bir dilni hanuz aylamagandir obod.
Dog’dir dili har kimsani ko’rsang, so’zsiz,
Dog’ uzra qo’yar dog’ yana charxi bedod…

Jon olamida aql ila ish tutmoq xush,
Dunyo ishida yaxshisi turmoq xomush.
To o’rnida erkan ko’zu til hamda quloq,
Topgaysan ularni unutib osoyish…

Dunyoga ishonma, muttahamdir puxta,
Davron oqizar yoshingni laxta-laxta.
Og’zishta magar solsa zamona halvo,
Yutma sira ham — unga zahar omuxta.

Ishq asli hayotning bezavol oftobi,
Ishq asli ko’ngilning pokiza mehrobi.
G’ov ko’rdimi, bas, nolani boshlar bulbul,
Oshiqqa pisand emas balo girdobi!

Qildi bu dilim ilmi laduniyni havas,
O’rgat, dedi, har ne senga ma’lum bu nafas.
Dedimki: «Alif». Dedi: «Og’iz ochma bo’lak,
Haq bo’lsa ko’ngilda, bir harf yetgusi, bas!»

Ey Tangri, asir dilimga rahmat ayla!
Shu g’amzada bulbulimga rahmat ayla!
Mayxonaga chopgan bu oyog’imni kechir
Ham ilki qadahgirimga rahmat ayla!

Tahqiq* daraxti hali gul qilgan emas,
Haq mohiyatini hech kishi bilgan emas.
Lekin uzatar hamma uning shoxiga qo’l,
Hech kimning umidi, chunki uzilgan emas.
_______
* Tahqiq — narsaning mohiyatini bilish, haqiqatga yetish. Tasavvufda bandaning haqiqatni kashf etish uchun qiladigan sa’yu xarakati.

Bas, boda ichib, shod yurimoqlik — odat,
Forig’ yashamoq kufr ila dindan — toat.
So’rdim: «Qalining ne?» — deya dunyo qizidan,
Ul dedi: «Qalin — shod diling har soat».

Derlarki, behishtu huru kavsar bordir,
Anhor to’la may, sut, yana shakkar bordir.
Tutgilki, qadahni to’ldirib ilkimga,
Io’q nasyasi, bas, naqdi muqarrar bordir!

Ermas emish ichmoq sira sha’bonda ravo,
Qo’sh so’ngra rajab oyini — ul xosi Xudo.
Ollohu Rasulga qo’y bu ikki oyni,
Sen ich ramazonda may — bu oy bizniki to!

«Bas, bormi ariqkim, suvi ortga qaytar?» —
Shunday deya o’rdakka baliq naql aytar.
O’rdak dedi: «Bizlarki, kabob bo’lsak gar,
Yo’q farqi, jahon — suvmi, sarob yo battar».

Gul chehrasida nasimi Navro’z na go’zal!
Kezganda chaman, bo’lsa dilafro’z na go’zal!
Shod bo’lsang-u har lahza bugun zavqi bilan,
O’tgan kundan hech ochmasang so’z na go’zal!*
___________
* Bu ruboiy Farididdin Attorga ham nisbat beriladi.

Ko’ngling tilagan yor ila bo’l bir umr!
Ishq shavqi, hayot zavqiga to’l bir umr!
Yo’qlik sari ketmoq emish oxir qismat,
Bilmas bu abad uyquni go’l bir umr…

Qabr ahliki, bo’lmishlar, ajab, xoku g’ubor,
Og’ushida bir-birini har zarraki — bor.
Ichgan kishi, ne may bu, qilib jonni nisor,
Dunyosi bilan ham ishi yo’q — shuncha xumor…

Ul fasli yigitlikda sharob ko’p yaxshi,
Zebo yuz ilan bodai nob* ko’p yaxshi.
Bul olami foniy erur uyquyu xayol,
Bas, bunda yashash mastu xarob ko’p yaxshi.
_________
* Nob — sof, toza, pok.

Hech kimga nasib o’lmadi ul vasli nigor,
Tulmay zamon hasratidan ko’ngliga xor.
Ko’z tashla taroqqa: to tilinmay bag’ri,
Zinhor yaqinlatmadi bas, zulfiga yor.

Gul tegmasa-tegmasin — xor bas bizga,
Nur yetmasa-yetmasin — nor bas bizga,
Gar xirqayu xonaqohu shayxlik bo’lmas,
Zango’la, kaliso, zunnor bas bizga!

Ey soqiy, agar kirsa quchog’imga sanam,
Tutsa May emas, obi hayot dam-badam
Ham Zuhra mug’anniyu Masiho hamdam,
Shodlik tatimas, bo’lmasa dil xotirjam.

Yosh to’kdi kelib o’g uzra yig’loqi bulut,
Shod etgali dilni qirmizi bodani tut.
Shul sabza6 kabi ko’zni quvontirguvchi
Oromgoh o’lur bizning-da gulzori vujud…

Aylanguchi charxdan ulushing, dilbar, ol!
Ilkishta tarab* taxti aro sog’ar ol!
Bas, toatu aybishta Xudo zor emas,
Dunyoda murod tuxmini soch, gavhar ol!
_________
* Tarab — xursandlik, shodlik, ayshu tarab.

Harchand baxting mangu tuyulgay, ey do’st,
Jisming esa sog’lom va go’zal — bekamu ko’st,
Sen qattiq ishonma bu tanang chodiriga,
To’rt ustuni ham uning omonatdiru sust…

Soqiyki, labi* go’yo farahbaxsh yoqut,
Dilga g’ami quvvatdir-u, jonimga qut.
Kim o’lmagan esa g’ami to’foni aro,
Nuh kemasi o’shanga bo’libdir tobut.
________
* Lab — so’fiylar istilohotida ma’naviyat olamidan anbiyoga malaklar vositasida, avliyoga esa ilhom orqali nozil bo’ladigan kalom. Shuningdek, pirning ilohiy ma’rifatga kon so’zi va bu jonbaxsh kalomning
mazmuni ham ko’zda tutiladi.

Taqdirni bilish o’yida band etdi u dam
Lavhu qalamu behishtu do’zax meni ham.
Bir kun dedi ustod menga: o’zingda-ku jam,
Bilsang agar, behishtu do’zax, lavhu qalam.

Haq ganji qo’ligata kirmasa, aylab dod,
Umringni gumonlar ila qilma barbod.
Eng yaxshisi may jomini qo’ldan qo’ymay,
Na mast-u, na hushyor bo’laylik dilshod.

Biz may ichamiz maykadaga* nur kiritib,
Bul ishni qilolmas kishi ming tavba tutib.
Gar menda gunoh bo’lmasa, rahmat na qilar,
Bas, ko’rsatadi rahmatini Tangri netib?!
__________
* Maykada — mayxona. Tasavvufda shavqu zavqu ilohiy fayzga kon komil orifning botini. Ilohiy olam ma’nosida ham keladi.

Vayronada yoru mutribu bodayu man,
Jonu dilu jomu to’n sharob dardi bilan.
Yo’q rahmat ilinji-yu, azob vahmi abas,
Kechdim o’tu suv, xoku shamol tashvishidan!

Xayyom tikar erdi chodiri hikmat, oh,
G’am ko’rasiga tushdi-yu, yondi nogoh.
Miqrozi ajal kesdi hayot rishtasini,
Dalloli amal tekinga sotdi, evoh…
_________
* Miqroz — qaychi.

Manzilgoh ekan bizga shu foniy dunyo,
Husnishta ko’p izladim qiyos, ey jono:
Yuzing kabi oy ravshan emasdir — bildim,
Qadding kabi tik emas u sarvi ra’no.*
_________
* Sarv — tik o’sadigan, ignabargli, hamisha ko’m-ko’k bo’lib yashnab turadigan xushqomat daraxt. Mumtoz she’riyatda ma’shuqaning go’zal, kelishgan qaddi-qomati sarvga nisbat beriladi.

Gardun bu ezilgan tanimiz uzra kamar,
Jayhun esa yoshli diydamizdandir asar,
Do’zax — behuda ohimizdan sharar*,
Jannat — bir lahza osuda vaqt magar.
________
* Sharar — uchqun, alanga.

Kufr olamidan dingacha bir lahza emish,
Shak manzilidan chingacha bir lahza emish.
Bas, sen bu aziz lahzani xush o’tkazgil,
Umr o’zi shu — o’lgungacha bir lahza emish…

Inson umri asli-azal bir tutam,
Bas, shod yasha yetsa-da senga qancha sitam.
Akl ahli bilan bo’l, bu vujuding asli —
Tuprog’u shamolu yana otash ila nam.

Ishq — boshi jahon daftarining, ma’nosi,
Yoshlik g’azalin matla’si — muddaosi.
Ey, angla, xabarsiz yurgan ishq olamidan,
Ishq birla yaralgan bu bashar dunyosi!

Yoshlik degan ul noma o’qilmish — bitmish,
Umrimning bahori qish tomon yuz tutmish.
Bilmayman, o’shal baxt qushi — yoshlik otlig’,
Boshimga qachon qo’nib, qachon tark etmish?..

Navro’z kuni lola yuzini yuvdi bulut,
Shahd ayla-yu, tur — qo’lishta sof bodani tut.
Qabringdan unar ertaga — hech qilma unut,
Sayr etganing ushbu kun hama sabzayu o’t…

Aslida umid donasi xirmanda qolur,
Bog’ hamda saroy na san-u, na manda qolur.
Bas, siymu* zaringni donalab yiqquncha;
Do’stlar-la yeb-ich, bo’lmasa dushmanda qolur!
_________
* Siym — kumush; tanga, pul; oklik, oq badan.

Hech bo’lma rivoyatga asir, ey soqiy,
Mushkuldir u ming yoinki bir, ey soqiy.
Xokmiz, baribir, changni jaranglat, mutrib,
Bodmiz, baribir, bodani ber, ey soqiy!

Bu ajzu niyoz yo’lida bir dil g’animat,
Suhbat tilasang, do’sti komil g’animat.
Yuz Ka’ba o’taversin bir dil qoshidan,
Yuz Ka’basidan bir dilni bil g’animat.

Soqiy, dilim ahvoli o’likdan-da xarob,
Marhumni bezovta qilmagay ranju azob.
Har qancha etakni yuvsa ko’z qoni bilan,
Ko’zdan ko’ra etak nam-u, gardi behisob.

Toptar tuproqni oyog’i nodoshpshg,
Balki u qo’li yo yuzi bir jononning.
Har g’ishti bu osmono’par ayvonning —
Barmog’i vazirning-u, boshi sultonning.

Umr daftaridan qaysi kuni ochdim-u fol,
Kuygan dilini etdi bayon sohibi hol:
Baxtli kishi ulkim, tuni yildek cho’zilib,
Qo’ynida suyuk yori to’lishsa chu* hilol.
____________
* Chu — chun; bamisoli, o’xshash, monand.

Tut bodani — ochsin o’sha bahri dilimiz,
Husning bila hal et yana har mushkulimiz.
Bir ko’za sharobni, kel, ichaylik birga,
Aylangunicha ko’zaga bizning gilimiz…

May ichsam agar bois emas ayshu tarab,
Tark etmak uchunmas sira yo dinu adab.
Bir lahza suzish bahrida bexudlikning* —
May ichmagu mast yurmagima asli sabab.
__________
*Bexudlik — sukr va oshiqlik maqomi; o’zidan bexabarlik.

Husn ahliga ulkim, labi xandon bermish,
Dard ahliga o’z yuragidan qon bermish.
Gar qismatimiz bo’lmasa shodlik — g’am yo’q,
Shodmiz, baribir, qayg’uni chandon bermish…

Tokaygacha umring o’tadi o’zni deya,
YO tashvishini borligu yo’qlikni yeya.
Ich bodani, qasdida yurar bo’lsa ajal,
Umr o’tgani soz uyqu yo mastlikda-ku-ya…

Ishqida suluv yorni dilim zor bo’lmish,
Ul g’amga bo’lak yerda giriftor bo’lmish.
Men dardima dori istabon etsam sa’y,
Hayhot, tabibimning o’zi bemor bo’lmish.

Bul kunki, saodatli u yoshlikni gali,
Bordirmi sababdan ko’pi may ho’plagali?!
Ayb aylama, achchiq esa ham xushdir ul,
Shum qismatim etmish uni achchiq azaliy…

Ovvoza emish elda g’amim, ey soqiy,
Andozasiz ul mast damim, ey soqiy.
Xattingdan erurman qarilikda sarxush,
Dil toza, bahor hamdamim, ey soqiy.

Gar bodani toqqa bersa, tog’ raqs etadi,
Noqis kishi mayni qoralab, nahs etadi.
Maydan sira tavba qilmagum — ushmundoq
Bir narsaki ul — tarbiyati shaxs etadi!

Sabr ayla, falak ostida gar beboksan*,
May ich, bu jahon o’t esa, sen — xoshoksan.
Avval bila oxiring, axir, tuproqdir,
Rad aylama, bir kuni bo’larsan xok san…
___________
* Bebok — qo’rqmas; beparvo, loqayd; sitamgar ma’shuqa.

Qar kimsani bor bo’lsa yeyishga noni
Ham o’ziga loyiq uyi-yu oshyoni,
Ul qul-da emas birovga, hokim-da emas,
Bas, qandini ursin o’sha — xush davroni!

Har qanchaki menga husni zebo berdi,
Lola kabi yuz, qomati ra’no berdi.
O’tkinchi jahonda menga naqqoshi azal,
Bilmam, ne uchun bunchalik oro berdi?!

Ul ko’zanikim bodasi yo’q — ahvoli bad,
To’ldir kosani, o’zing ich-u, menga uzat.
To ko’zaga aylangunicha tuprog’ing
Umringning o’tar har onini bil g’animat.

Ul charx qulog’imga shivirlar asta:
«Bo’lsaydi qazo hukmi menga payvasta,
Bul bema’ni aylanishni tark etgaydim,
Bitganda, basharti, gardishimga dacta…»

YO Rab, ne uchun may jomini sindirding?
Aysh istagida erdi ko’ngil — tindirding.
Men ichdimu may, sen qilasan badmastlik,
Og’zim to’la qum aylab, nima undirding?!

May ko’hnami, yangi — biz xaridormiz unga,
Bir arpani hayf bilguchimiz dahri dunga.
Sen qayga yubormoqni o’lar chog’ so’rama,
May ber-u, jo’nat xoh behisht, xoh do’zaxingga!

Ul lola yuzini tongda shabnam tutadi,
Binafsha chamanda bo’ynini xam tutadi.
Yayraydi qo’ngil g’unchaga boqib, rosti,
Yoymas etagini u sira — jam tutadi.

Istar esang umr asosi mahkam bo’lsin,
Bir dam bu diling jahonda xurram bo’lsin.
Tark aylama bir lahza sharob ichmoqni,
To lazzati umringning damodam bo’lsin!

Bermish tunu qun dahrga azaldan sayqal,
Charx aylanar erdi sira qilmay mahtal,
Tuproqqa qo’y ohista qadamingniki, ul —
Ko’z gavhari erdi bir go’zalning avval…

Qopshmda mudom sharobi nob bo’lsa, na soz!
Ham tinglaganim nayu rubob bo’lsa, na soz!
Gar ko’za yasar bo’lsa kulol xokimdan,
Ul ko’za-da liq to’la sharob bo’lsa, na soz!

Bizdan o’sha Mustafoga ayting-da salom,
Ul dam so’rang undan aylab e’zozni tamom:
«Aylab shariatda achchiq ayronni halol,
Qilding nega bizga pokiza mayni harom?!»

Tortib mashaqqatni kishi hur bo’ladi,
Ul qatra sadaf ichra yashab, dur buladi.
Mol ketsa, qolur o’rniga boshing-ku omon,
Jom bo’shasa, may-la yana ma’mur bo’ladi!

Bul ko’za meningdek oshiqi zor erdi,
Bir sochi uzun malakka xushtor erdi;
Bul dastaki, qo’za bo’ynida — erdi-yu qo’l
Ham o’rni mudom gardani dildor erdi.

Dedimki: «Bo’lak bodai gulgun ichmam,
Tok qoni erur sharob, yetar, xun ichmam».
«Jiddiymi so’zing?» — deb qari aqlim so’rar,
Kuldim: «E, hazil barisi — nechun ichmam?!»

Qay damki, binafsha yuziga rang yugurar,
Yirtish bo’ladi gul etagin yelga hunar.
Oqil kishi gulshanda suluv yorni quchib,
May ichga-yu, may ko’zasini toshga urar!

May ichsa magar gado — amirlikka yetar!
Tekkizsa labini tulki — sherlikka yetar!
Gar keksa tatib ko’rsa — yashargay shaksiz,
Sipqorsa yigit sharobni — pirlikka yetar!

Hech kimsani ranjitma iloj topsang agar,
Og’ritma biror dilni — sira sochma zahar.
Gar mangu farog’atni etarsan tama’,
Chek yolg’iz o’zing uchrasa har qancha kadar.

Shunday ichayin mayni — bu qul o’lsa edi,
Hattoki go’rim may hidiga to’lsa edi,
Qabrim qoshidan o’tar ekan har kimsa,
Ul may hididan mastu xarob bo’lsa edi!

Oxirlasa umring seni — achchiqmi, shirin,
Bag’dodida o’lding nima, Balxida u qun?
Ich mayni, hilol sen bila mendan so’ng ham
Ming marta bo’lur mahvu chiqar boz, tayin.

Qushmiz go’iyo biz — ikki oyog’ida dom,
Dilxastai ro’zgor, yana oshufta mudom.
Sargashta bu doirada — yo’q eshigu tom,
Yetdik na tilaklarga, bajo bo’ldi na kom.

Mayxonada ko’rdim bitta cholni — xummor,
So’rdim xabarin o’tganu ketganning zor.
So’z qotdi u: may ich, senu mendek bisyor,
Tark etdi-yu dunyoni — xabar yo’q zinhor…

Bir qo’lda qizil may, birida yor zulfi,
Ultirsa chamanda ochilib dil qulfi.
May ichsa jahonning tashvishini chekmay,
Ul zot biladir chin aysh qilmoq urfi!

Dunyoning g’ami — zahar, sharobdir daf’i,
Yo’q boda ichuvchiga zaharning xavfi.
Ich sabzada mayni sabzaxat yorni quchib,
Ko’mguncha go’ring sabzaga qismat lavhi…

Gar biz yo’q esak ham, bu jahon bo’lgaydir,
Bizdan na biror nom, na nishon bo’lgaydir.
Mavjud emas erdik kecha — yetmovdi xalal,
Ertan yana yo’qmiz — u hamon bo’lgaydir…

Soz dilni mudom boda bilan shod etsang,
Ham o’ttanu kelmaganni kam yod etsang,
Boz ustiga, zindoniy omonat jonni
Bir lahza aql ilkidan ozod etsang.

Tuttilki, qadah menga — suxan chog’i, habib,
Ul pista labingkim, bu kecha bo’ldi nasib.
Qo’limga yuzingdek qirmizi mayni uzat,
Tavbam yana zulfing kabi ketmish chuvalib…

100

Sayyodi azal dona sepib, dom qo’ydi,
«Odam» deya so’ng o’ljasiga nom qo’ydi.
Aylab o’zi bor yaxshi-yomonlikni mudom,
Aybin avom ustiga har ayyom qo’ydi.

101

Hushyor ekanmanki, quvonch pinhondir,
Gar mast esam, aqlima bir nuqsondir.
Men bandasiman ul holning — mastlik ila
Hushyorlik arosinda — hayot shul ondir.

102

Ul kunki, qiluvdim ko’zagar sori guzar,
Har lahza u ko’rsatardi xokdan hunar.
Hech shubhasi yo’q, barcha ko’rar — qilsa nazar:
Xokini azizlarning u ilkida ezar…

103

Misru Rumu Chin agarda mulking bo’lgay,
Osmonu zamin qo’lingda tutqun bo’lgay,
Bir gaz yer-u ikki gaz kafan, bilsang agar,
Bizlarning ulush jahonda ul kun bo’lgay.

104

Bizning o’sha mayxona sahar berdi sado:
Ey, tingla meni, rindi xarobotu gado,
Paymonani ol qo’lga — yetaylik tagiga,
Bo’lgungacha paymonasi umringni ado.

105

Do’stlik uyini hamisha bunyod eting,
Tez-tez ko’rishib, bir-biringiz shod eting,
Quyganda sharob kosaga soqiy, mani
Bechorani ham duo bilan yod eting.

106

May ichki, falak bizni halok etmoqchi,
Jon qasdida ul, dilni-da chok etmoqchi,
Bas, sabzada o’ltir va tiniq maydan ich,
Unsin, deya sabza bizni xok etmoqchi…*
________
* Bu ruboiy Farididdin Attorga ham nisbat beriladi.

107

Ey charx, kinangdan bu xaroblik meva,
Zolimlik erur senga azaldan sheva.
Ko’ksingni, zamin, ko’rsa edilar ochib,
Gavhar chiqar erdi necha minglab teva…

108

Derlarki, sharob ichma — balodir boshga,
Mahsharda do’zax tuhfa bo’lur avboshga*.
Haqdir bu, biroq, ikki jahonga arzir
Yotsang-da bo’lib mast agarchi toshga…
________
* Avbosh — bebosh, bezori, yo’lto’sar, badkor.

109

Ko’nglimki, namoz, ro’zaga moyil o’ldi,
Dedim: deguchi murodi hosil o’ldi.
Afsus nechakim, yelda tahorat sindi
Ham qatra sharob-la ro’za botil o’ldi.

110

Qil oshnachilik oqilu pok kimsa bilan,
Qoch bir necha farsang*, esa har kimki tuban.
No’sh ayla zahar uzatsa dono cho’chimay,
Lab urma, sharob tursa-da nokas, umuman!
_________
* Farsang — taxminan 6 kmga teng uzunlik o’lchovi.

111

Tong chog’ida ul gulki, kulib to’kiladi,
Yel birla hikoyatni qilib to’kiladi.
O’n kun ichida gul nish urar, g’uncha tugar
Ham ochilar ul, hidga to’lib to’kiladi.

112

Ol ko’za, piyola-yu, quloq ber bu so’za:
Joy tanla ariq bo’yi-yu ham qo’klik uza,
Oy yuzli, alif qaddi malaklarni falak
Yuz marta piyola qildi, yuz marta ko’za.

113

Indinning jilovi ermas ilkingda seni,
Sig’mas qarichishta dunyoning bo’yu eni,
Oydinda simir mayni, ey oy, to bu hilol
Topmay sira porlar necha sen birla meni…*
_______
* Bu ruboiy Farididdin Attorga ham nisbat beriladi.

114

Gul fasli-yu, suv yoqasi-yu, sabzada shod,
Ham ulfati chor-u, bir hur oshiqqa murod.
Tutsin qo’liga qadah — saharda ichgan
Butxonayu masjidni sira etmadi yod.

115

Qar dasht aro lolazor yonib tovlanadi,
U shoh qonidan rang olib olovlanadi.
Binafshaning har novdasi yerdan ungan —
Yor xoli va shundanmi u ko’p «ovlanadi».

116

Ich bodani — topmoq tilasang mangu hayot,
Yoshlik qushiga ham o’sha berguvsi qanot.
Gul fasliyu mayu sarxush ulfatlar ila
Shod bo’l, o’zi dunyoda yashashdan shu murod!

117

Mahbub kabi suvratiga boqqanda bu jom,
Sindirmadi hurmat yuzidan masti avom,
Naq sarv ne nozaninni — dil etguchi rom,
Kimdir u — yasar va sindirar kimsa mudom?!

118

Keldi-yu bulut, sabza uza yig’ladi — boq,
Bas, bodai arg’uvonsiz dil bo’lmadi choq.
Ul sabza bu kun sayru tamosho bizga,
Kimlarga bo’lar tamosho bizning tuproq?…

119

Asror esa pinhon dilida dononing,
Sir bahsida lol qoldiradi Anqoni.
Ul qatra do’nar durga sadaf ichra yashab,
Pinhon siri bo’lganligidan daryoning.

120

Bo’ston sari yo’l oldi o’shal bulbuli mast,
May jomi-yu, gul chehrasini topdi, abas.
Ul dam unutib o’zni, qulog’imga dedi:
«Qaytmas sira, bilgil, g’animat ushbu nafas!»

121

Ming tavba magar qasd etibon shay bo’lsa,
Maydan sira qilma tavba, gar may bo’lsa.
Gul yoqasi chok-u, andaliblar nolon,
Qo’i tavbani bul damda u qanday bo’lsa!

122

Begona yaqin menga — vafo qilsa agar,
Yot hatto qarindosh-da, jafo qilsa agar.
Gar yoqmasa bol — bormi zahardan farqi?
Bol o’rnidadir zahar — davo qilsa agar.

123

Bul kunki, saodat gulidir serhosil,
Jomdan ne sabab ayri erur ammo qo’l?
May ichki, zamon bir g’animi g’addor, bil,
Topmoq bu kabi kunni keyin ko’p mushkul.

124

Oqil dedikim tushga kirib: — Baxt guli
Ochilmadi ul kimsani — uyquni quli.
Ich mayni, ajalning etaging uzra qo’li,
Bilmaydi abad uyquni odamni(ng) go’li…

125

Ilkingda erur bugun, biroq indin yo’q,
Indin g’amini chekingda hech mazmun yo’q,
O’tkazki bu damni xush diling to xun yo’q,
Kim mangu yashar? Jahonda bir ustun yo’q…

126

Ul boda sabab g’amning hayoti o’zga,
Bosh og’rig’ini may o’zi solgay izga.
O’rtanma, qazo qo’lda emas, bejizga,
Ulgur o’tayotgan kechayu kunduzga.

127

Boq, tong yelidan gul etagi chok bo’ladi,
Bulbul yetishib g’unchaga quvnoq bo’ladi.
Gul soyasida o’tir, u qumga singsa,
Bizning-da vujud ertaga tuproq bo’ladi…

128

Sensiz o’qimoqdan necha mehrobda namoz,
Aytilsa xarobotda na xush sen bila roz!
Sensiz bari hech: avvalu oxirsan — O’zing,
Xoh o’tga uloqtir meni, xoh ayla navoz*.
________
* Navoz — siylash, mehribonlik qilish.

129

Yo’l qo’yma, seni olmasin ul g’ussa asir,
To yonmasin anduh o’ti ichinda bag’ir.
O’tkaz dame suv yoqasi-yu sabza aro
Devor qo’tarilmay hali xokingdan axir…

130

Yayraydi sharobdan bu dili tang, keltir,
Ul bodai mushkinbo’yu gulrang keltir.
Maqsad esa g’am lashkarini mahv etmoq,
Yoqut kabi mayu ham ipak chang keltir.

131

May garchi haromdir, uni ammo kim ichar
Ham qancha ichar va bo’lib oshno kim ichar?
Har damda shu uch qoidaga qilsa amal,
Bas, ichmasa may odami dono, kim ichar?!

132

Soqiy, gulu ko’klikka nazar sol — quvnoq,
Zavq etki, o’tib hafta u bo’lgay tuproq.
May ichgil-u, gul ter, yana bir boqquncha
Gul qumga-yu, xasga aylanar har yaproq.

133

Shayx derki: «Do’zax o’tida yongung bir umr,
Zino-ku harom, mast yurishing dinda kufr».
Fohisha degay: «Har nima desang — o’shaman,
Sirting-da ichingdaymi o’zingning ham, axir?!»

134

Shod bo’lki, hayit oyi kelish orzusida,
Sozi tarab ilhomga to’lish orzusida.
Ul oy-da behol, orig’u dol, rangi sariq,
Nochor bu azobdan qutulish orzusida.

135

Tark aylamasingdan bu qadim olamni,
Ich bodani — quvgay u ko’ngildan g’amni.
Och zulfini hurlarning mudom bandma-band,
Band-bandga ajratmay bu charx odamni…

136

Ko’nglim yana yuzi gulga payvand erur,
Qo’l bo’lsa-chi, jomi mulga* payvand erur,
Har juzvki* bor, olay nasibam undan
Ul damta qadarki, kul(l)ga* payvand erur.
_________
* Mul — may, sharob.
* Juzv — qism, bo’lak.
* Kull — butun.

137

Sipqor necha gul faslida gul rangli sharob,
Tursin taralib nolai nay, changu rubob.
Aysh etsam-u men may bilan, sen ho’plamasang,
Ich toshni, netay, senga erur ushbu javob!

138

Ul may ila bo’lki, mulki Mahmud* shudir!
Ham tinglaki changni, bazmi Dovud shudir!
Kelmakni-yu ketmakni bo’lak yod etma,
Bir soniya xurram o’lki, maqsud shudir!
________
* Mahmud — Sulton Mahmud G’aznaviy (998—1013)

139

Xum og’zidagi g’isht davlati Jamdan* soz!
Mayning hidi ming g’izoi* Maryamdan soz!
Mastlar dilidan saharlab uchgan har oh —
Ul nolai Busaidu* Adhamdan* soz!
________
* Jam — qadimgi Eronning afsonaviy shohi Jamshid nomining qisqargan shakli.
* G’izo — oziq-ovqat, yegulik, taom.
* Busaid — mashhur tasavvuf shayxi Abusaid Abulxayr Mayhaniy.
* Adham — mashhur so’fiy Ibrohim Adham (vafoti — 777 yil). U Olloh yo’lida ixtiyoriy ravishda toju taxti, oilasi, mamlakatidan voz kechib, Balxdan Nishopurga kelib, darveshlik bilan kun
kechirgan.

140

Ishq domiga gar tushmasa keksa boshim,
Bo’lgaymidi hech jom ila may yo’ldoshim.
Ul tavbani aql berdi, malak sindirdi,
Chok o’ldi to’ning ham chidamay, bardoshim…

141

Umring yugurib zumda, ajab, o’tgusidir,
O’ltirma beparvoki, tarab o’tgusidir.
G’am chekma, xazon faslini o’ylab, soqiy,
Ich may, kechalar boda so’rab o’tgusidir…

142

Bermoq yashirin sirdan xabar xohlayman,
Qilmoq vale so’zni muxtasar xohlayman:
Ishqing ila yer qa’riga kirmoqni-yu, boz
Mehring ila topmoqni samar xohlayman…

143

Eng maqbuli shuki, do’stni orttirsang kam,
Soz qursang uzoqdan gurung davr ahli-la ham.
Qar kimsaki, bul hayotda mahram kabidir,
Akl ko’zi-la boqsang, o’sha dushman chinakam.

144

Yig’ hushniki, umri nozanin o’tmoqda,
Och ko’zniki, xoru zor, hazin o’tmoqda.
Umr o’tdi-yu, bilmadim nedir ayshu tarab,
Yuz hayf u hayottakim, chunin o’tmoqda…

145

Har lahza qo’lim jom bila sog’ar tutsin,
Ming hayf, desam: daftaru minbar tutsin.
Bas, sen — quruq zohid-u, men — ho’l fosiq,
Hech tinglamadimki, o’tga ho’l bar tutsin.

146

Biz oshiqu oshuftayu mastmiz bu kun,
Hurlar ko’yida bodaparastmiz bu kun,
Butkul unutib o’zni Xudo vaslini deb,
Payvastai dargohi alastmiz* bu kun.
___________
* Alast — azal, avval (yaralishning ibtidosi ma’nosida). Dargohi alast — Xudo dargohi.

147

Soqiyki, yuzing jomi Jamshiddan* xo’b!
Yo’lingda o’lish hayoti joviddan* xo’b!
Xoki qadamingkim, ko’zim undan ravshan,
Har zarrasi uning yuz ming xurshiddan* xo’b!
___________
* Jomi Jamshid (Jam) — shoh Jamshidning qadahi — u butun olamni o’zida aks ettirar emish; umuman, may qadahiga ishora.
* Jovid (Jovidon) — doimiy, abadiy, mangu.

148

Ko’nglingni qilar zamona g’amgin har choq,
Pok ruhing uchar xuddi daraxtdan yaproq.
Bas, bir necha kun sabzada o’ltir, shod bo’l.
O’stirmayin o’t ko’ksida bizning tuproq.

149

Ulsam, meni tuprog’imi siz gum aylang,
Holimni mening ibrati mardum aylang,
So’ng may bila xokimni qorib, g’isht qiling —
Xum og’ziga yopgali va yo xum aylang…

150

Hech davru jahon — bo’lmasa may va soqiy,
Nola qilib turmasa nayi Iroqiy.
Ahvoliga dunyoni necha soldim ko’z:
Naqd ishratidan o’zgasi ermas boqiy!

151

Ey charx, qurumsoqqa qarashding obdon —
Berding unga hammomu uyu tegirmon.
Bir luqma taomga zor saxovat ahli,
Yakson esa soz edi buningdek davron.

152

Bemorman-u, dil imtihonimda mening,
May ho’plamasam, u qasdi jonimda mening.
Boq, turfa ekan har nima bemorlikda:
Maydan bo’lagi emish ziyonimda mening.

153

May birla xo’rokimni mudom but aylang,
Bu kahrabo* chehramni-da yoqut aylang.
Ko’z yumsam agar mayga yuvib jismimni,
Tokning cho’bidan taxtayu tobut aylang.
_________
* Kahrabo — sariq rangli qattiq tosh; majozan: sariq rang.

154

Siz — dayru* but* birla-yu, biz ma’shuqu may,
Siz — ahli behisht, biz — jahannam eli, hay.
Peshonaga ul ro’zi azal taqdirni
Naqqoshi azal bitsa shu xil, men na qilay?!
___________
* Dayr — otashparastlar ibodatxonasi; majozan: mayxona. Tasavvufda «hammaslak pokboz oshiqlar davrasini», shuningdek, «zoti ahddiyatdan huzurlanishshi bildiradi.
* But — tasavvufda asosiy maqsad, matlab, ya’ni ma’shuq timsoli.

155

Ertan bu nifoq ilmini bas qilgayman,
Oq sochim ilan bodaga qasd qilgayman.
Yetmishga yetibman, mana, shodlikni demak,
Men qilmasam endi, qay nafas qilgayman?!

156

Qur’onniki, beqadr kalom o’qirlar,
Goh-goh, ya’nikim, olib orom o’qirlar,
Bir oyat bor piyola chetida biroq,
Har yerda uni hamda mudom o’qirlar.

157

To’rt kun bu tiriklik, base, no’sh ayla sharob,
To’rt kunlik umr qaytmagay — o’tkaz beitob.
Bilgilki, jahon tutar xaroblik sari yuz,
Sen ham kecha-kunduz yasha, bas, mastu xarob.

158

Tokay bu zamon hasratidan mahzunsan,
Ko’zlar to’la yosh ham dili lim-lim xunsan.
Ich bodani, sur ayshni, ko’ngilni xush tut,
Chiqmay turib ul doiradan bir kun san…

159

Bu charx dilim xamisha g’amnok qilur,
Aysh ko’ylagini tag’in u g’ar chok qilur.
Ul bodki, biz taraf esar — o’t aylab,
Og’zimdagi suvni har zamon xok qilur…

160

Haq so’zni degum, rafiq, agar bersang yo’l,
Ol1 bodayu oqbadan malak birlan bo’l!
Ollohni sening mo’ylabing-u hamda mening
Soqolimdan o’zga ham g’amu tavishi mo’l…

161

Qo’y, chekma alam, arzimagay bor yo yo’q,
Lozimmi yashash xush deya xam yor yo yo’q,
To’ddirki qadahni, ichga yutgan nafasim
Qaytib chiqararman yana takror yo yo’q…

162

Olgan edim ul kun ko’zagardan ko’za,
Ochib necha asrorni u kirdi so’za:
«Erdim kecha shohu qo’lda zarrin kosa,
Boq, endi bo’libman, mana, xummor qo’za».

163

Har sabzaki, suvning bo’yidan joy olmish,
Ul tal’ati* hur xattini yodga solmish.
To sabza sari tashla oyog’ingni ayab,
Ul sabza sanam chehrasidagi xolmish…*
_________
* Tal’at — yuz, chehra, husn.
* Bu ruboiy juz’iy tafovutlar bilan Najmiddin Kubro ruboiylari orasida ham uchraydi.

164

May ich, ochu to’qlik g’ami dildan ketadi,
Yetmish ikki millat qayg’usi tark etadi.
Maydan sira parxez etma — bir kimyodir ul:
Bir qatrasidan ming dardishta naf’ yetadi.

165

Osmon bulutdan nastara* to’kmoqda,
Gullarni ochib, bog’ uzra shan to’kmoqda.
Savsan* kabi jomga mayi gulgun quygil,
Chun abri binafsharang suman* to’kmoqda…
________
* Nastaran — oq yoki qizil tusli xushbo’y va go’zal gul.
* Savsan — gulsafsar.
* Suman — yosmin guli; xushbo’y oq gul.

166

Ko’hna rabot asli olami g’irromning,
Oromgoh erur otiga subhu shomning.
Bir bazmki, qolmish o’sha yuz Jamshiddan,
Bir qasrki, takyagohi* yuz Bahromning.
____________
* Takyagoh — turar joy, dam oladigan joy.

167

Bir lahza dilim ilmdan mahrum emas,
Dunyoning biror siri menga mavhum emas.
Naq yetmish ikki yil tunu kun o’y surdim,
Ma’lum bo’ldi: hech nima ma’lum emas*.
_________
* Bu ruboiy ba’zi bir tafovutlar bilan Abu Ali ibn Sino ruboiylari orasida ham uchraydi.

168

Ul boda xayotga o’zga fayz baxsh etar,
Ich mayni agarchi boshga og’riq yetar.
Bas, sen kabi mehribonni dunyo netar,
Shosh, lahza ichinda naqdi umring ketar…

169

Har dilki, asir o’lsa uning dardiga xush!
Har boshki, to’lar gar ko’yining gardiga xush!
G’am tiyg’ini do’st otsa hecham ranjima — bu
Kelgay emish oshiq elining mardiga xush!

170

Ul nechaki, shohi fazlu odob o’ldi,
Bas, jam’i kamolu sham’i as’hob o’ldi.
Zulmat kechada yurgali yo’l topmasdan,
Degani fasona, qilgani xob* o’ldi…
__________
* Xob — uyqu.

171

Nafsimga mudom yetmadi kuchim-da, netay?
Aybim ketidan g’am to’la ichimda, netay?
Aybim karaming birla kecharsan, ammo,
Nomus ila o’lmoq esa ishim-da, netay?..

172

Boylik g’ami-yu, hasrati dunyo ne uchun?
Mangu yashagan kimsani ko’rdingmi bu kun?
Omonat erur tandagi bul necha nafas,
Dil berma omonatga, esang aqli butun.

173

Bilganda adolat neligin zarra falak,
Sevgan bo’lar erdi uni har kimsa beshak.
Ustun esa dunyoda adolat rasmi,
Dono dili aslo og’rimas erdi demak.

174

Ey do’st, neki sir bo’lsa, o’zing ogohsen,
Bas, nega chekursan bu qadar ko’p oh sen?
Yurmas yo’rig’ingdan bu falak g’ildiragi,
Shukr ayla tirikliging uchun goh-goh sen…

175

Bir qatra sharob masnadi* Qobusdan* xo’b!
Ham taxti Qubodu* mulkati Tusdan xo’b!
Har nolaki, subhidamda chekmish rindlar,
Ming toati ul zohidi solusdan* xo’b!
_________
* Masnad — taxt; martaba.
* Qobus — sosoniylar sulolasiga mansub podshoh.
* Qubod — sosoniylar sulolasiga mansub podshoh.
* Solus — riyokor, firibgar.

176

Bizlarni halok etdi g’ami hijroning,
Qo’lim sira qo’yvormas edi domoning.
Ketding-u, halok bo’ldi g’amingdan ming dil,
Kelding yana ming jon sening qurboning!

177

Xayyom, gunoh deb bu qadar motam ne?
Chekmoq kamu ko’p naf’i sabab alam ne?
Gar bo’lmasa hech bir gunoh — afv nechun?
Gar afv gunoh uchun ekan, bas, g’am ne?

178

Kim ketdi jahondan ilgari, ey soqiy,
Tuproq aro yitdi bari, ey soqiy.
Haq so’zni eshit mendan-u, bor, bodani ich,
Sovruldi shamolga so’zlari, ey soqiy…

179

To bor ekan imkoning qo’lingda zinhor,
Yod ayla azizlar xotirini, dildor.
Husn davlati hech kimga vafo qilgan emas,
Zor yig’latib bir kun seni ham ketmog’i bor…

180

Shodlik tilama, umring davom etmas uzoq,
Jamshid ila Kayqubod xoki bu tuproq.
Ahvoliga bu jahonni(ng) boqsang, ko’rasan:
Uyquyu xayolu hiyladir boshdan-oyoq…

181

Ranju alamim garchi mening ko’pdan-ko’p,
Ayshu tarabing sening tuganmas — bir to’p.
Hech bitgasiga suyanma, bu mutribi charx
Ko’rsatar emish pardada ming nag’ma xo’p…

182

Ul mayki, hayoti jovidoniydir — ich,
Sarmoyai lazzati javoniydir* — ich.
Otash kabi yondirguchi ul, lek g’amni
Qilg’uvchi ziloli zindagoniydir* — ich.
__________
* Javoniy — yoshlik, o’ktamlik.
* Ziloli zindagoniy — tiriklik suvi.

183

Oh, tushdi chekimga meni(ng) sarxushligu may,
Qo’zg’oldi ham el ichra malomat talay.
Bo’lgandami har haromda mayning isi,
Topilmas edi jahonda bir hushyor, hay…

184

Kun yaxshi, havo bo’lsa na sovuq, na iliq,
Gulzor yuzidan yuvdi bulut changni to’liq.
Bulbul-chi, sariq gul bila o’zni unutib,
Ushshoqqa «Sharob ich!» deya bermoqda yo’riq.

185

Ey dil, bu jahon haqiqatidir majoz,
Bekor g’amu qayg’u chekmagil duru daroz*,
Taqdir ishiga tan ber: u ko’pdir yoki oz,
Hukmini tuzatmas u qilib senga niyoz.
________
* Duru daroz — davomli, nixryatda uzun, mufassal.

186

Maydan bo’lagi bo’lgani ko’toh yaxshi,
Ul mayni yana uzatsa dilxoh yaxshi,
Bo’lmoq yana mast, darveshu gumroh yaxshi,
Yer birla falakdan jur’a may, oh, yaxshi!

187

Jom ichra sharob xohishi ko’ngil, keltir,
Mahram va munis ersa o’shal gul, keltir.
Yaxshi bilasan, olami xokning so’nggi —
Yeldir, base, shosh, lahzada may — mul keltir!

188

May ichsam-u, har kimki, chu men ahl o’lur,
Oldida xirad* ahlini bu sahl* o’lur.
Bilgay edi ichmog’imi may O’zi azal,
No’sh aylamasam, Tangri ishi jahl o’lur.
____________
* Xirad — akl, idrok, donish.
* Sahl — yengil, oson.

189

Uyyunki, sahar chog’ida ozoda yigit,
Billur kabi jom ichra tutib boda yigit,
Qar lahza fano kunjida* o’tkinchi erur,
Topmas kishi izlab uni so’ng, soda yigit…
_________
* Kunj — chet, burchak, go’sha.

190

Har yaxshi-yomonlikki, bashar tab’ida bor,
Har shodligu kulfatki, qadar lavhiga yor.
Osmonga havola etma, idrok yo’lida
Sendan bu falak ojizu bechorayu xor…

191

Navro’zda qo’lingga tut qadah lola misol,
Topsang yana lolayuz bilan ayla visol
Ham ho’pla sharob xurramu shod, ko’hna falak
Bir kun bu alif qadni egib, qilg’usi dol.

192

Charx uzra birov zafar to’nin kiygan emas,
Odamni yutib, zamin sira to’ygan emas,
Kekkayma meni yemadi deb, hech kimni —
U navbati kelganda yemay qo’ygan emas.

193

Tut qo’lga sharobi lolagun, ey soqiy,
Tursin jo’sh urib ko’zada xun, ey soqiy,
Bir yori munis jahonda yo’q, jom ichra
Ul do’sti asilki yashirin, ey soqiy.

194

Ko’klamda qilib nozli sanam himmatni,
O’tloq bo’yida tutsa mayi ishratni,
Uyg’otsa-da el ichra so’zim nafratni,
Mendan qo’ra it yaxshi desam jannatni!

195

Kun bo’yi degum: tunda qilar dil tavba,
May kosasiyu ko’zasidan ul tavba.
Endi esa atrofda bahor — tavba qayon?
Gul mavsumida tavbasidan qil tavba!*
__________
* Bu ruboiy Farididdin Attorga ham nisbat beriladi.

Ergash Ochilov tarjimalari

033

(Tashriflar: umumiy 13 699, bugungi 1)

Буюк Умар Хайём таваллудининг 970 йиллиги олдидан

ФАЛАК ЖОМИДАН МАЙ СИПҚОРГАН ХАЙЁМ Жаъфар Муҳаммад

УМАР ХАЙЁМ РУБОИЙЛАР

Buyuk Umar Xayyom tavalludining 970 yilligi oldidan

FALAK JOMIDAN MAY SIPQORGAN XAYYOM Ja’far Muhammad

UMAR XAYYOM RUBOIYLAR

O'xshash maqolalar.

Umar Xayyom.Ruboiylar & Ibrohim Haqqul. Xayyomning chodiri

Mumtoz fors she’riyatidan

Amin Maaluf. Samarqand. Roman.

Xoja Muhammad Porso va uning “Fasl ul-xitob” asari

Umar Xayyom. Navruznoma

Izoh qoldiring Отменить ответ

ФАЛАК ЖОМИДАН МАЙ
СИПҚОРГАН ХАЙЁМ
Жаъфар Муҳаммад

УМАР ХАЙЁМ
РУБОИЙЛАР

FALAK JOMIDAN MAY
SIPQORGAN XAYYOM
Ja’far Muhammad

UMAR XAYYOM
RUBOIYLAR