Бу қиз ҳақида мана шунақа узуқ-юлуқ, тарқоқ хотиралар қолган хаёлимда, чунки мен унга, асосан – лўппи ёноқлари, гоҳ етилган жавдар бошоқлари, гоҳ қоврилган каштан ёнғоғи тусида товланувчи силлиқ сочларига – китоб ўқишдан чарчаган пайтларимдагина эътиборимни қаратар эдим. Ҳозир яхлит бир манзара ҳосил қилиш учун узуқ-юлуқ хотираларимни бир ипга маржон янглиғ тизар эканман, бир нарсани аниқ тушунаман – ўша пайтларда Амиламия менинг болалик хаёлларим билан китоб туфайли ёлғиз менга тегишли ва ёлғиз ўзим учун инкишоф этган оламга раҳна солар экан.

Карлос Фуэнтес
ҚЎҒИРЧОҚ МАЛИКА

Карлос Фуэнтес (исп. Carlos Fuentes Macías; 11.11.1928, Панама — 15.05.2012, Мехико) “Ниқобланган кунлар”, “Мусаффолик чегараси”, “Аура”, “Артемио Круснинг ўлими”, “Гидранинг боши”, “Олисдаги оила”, “Жаннатдаги Одам” сингари романлари билан жаҳонга танилган машҳур мексикалик ёзувчилардан бири. Адибнинг асарларида жамиятда содир бўлаётган сиёсий-ижтимоий жараён муҳим ўрин тутади. Адабий танқидчилар томонидан ёзувчи, дипломат ва адабиётшунос олим сифатида алоҳида эътироф этиладиган Карлос Фуентес билан мазкур суҳбат Калифорниянинг Лос-Анжелес шаҳрида (2006 йил, 2 июнда) бўлиб ўтган ижодкорлар учрашувидан ёзиб олинган.

***

Мен бу ерга мана шу арзимаган хат туфайли келиб қолдим, бунинг сабаби у жуда кўп нарсаларни эслатиб юборган эди. Агар жавондаги эски китобларга тегмаганимдами, ҳеч нарса ўзгармас, ҳаётим одатдагидек беғалва, тинч ва бир маромда давом этаверарди. Шунча китобга қарашнинг ўзи бўладими, кўзим тушди, дегунча эртагаёқ бошлайман, ҳаммасини тушириб, чангини артаман, тартибга келтираман, дея ният қилар эдим-у бироқ қаёқда, сира бошлаёлмасдим, баҳона битта – қўлим тегмади: иш кўпайиб кетди, ҳолбуки, асли сабаби битта – эринчоқлик! Бежиз айтишмаган экан, қолган ишга қор ёғар деб. Начора, насиб қилгани бугун экан, нонуштадан кейиноқ бир чеккадан иш бошладим. Очиғи, баъзи китобларни, айниқса, энг юқори қатордагиларни қачон қўлимга олиб, варақлаб кўрганимни ҳам эслаёлмайман, шунинг учун кутилмаганда ҳар хил керакли-кераксиз нарсалар чиқиб қолса, ажабланиб ўтирмадим. Бир пайт ўша, юқори қатордаги китобларни олиб, нам латта билан чангларини артиб, битталаб столга тап-тап ураётганимда муқовалари қуруқшаб, моғорлай бошлаган, устига ёзилган номи хира тортиб, ўқиш қийин бир аҳволга келган ҳажман каттароқ китоб саҳифалари орасидан бир вараққина хат ерга учиб тушди. Китоб чинданам жуда эскирган: варақлари сарғайиб, четлари хазон япроқларидай қовжираб, вақт ўтиши билан илвираб кетган эди – қўлимга олганимдаёқ, кафтимга, билагимга сариқ-кўкимтир қоғоз қийқимлари билан чарм муқовасига битилган тилла ҳалли ёзувдан йилтироқ кукунлар тўкилди ва ажабо: дастлаб болалик чоғимда тушларимга кирган париларнинг, кейинчалик ўнгимда, балет томошаларида кўрганим, новдадек эгилувчан, нозик раққосаларнинг беибо либосларидан таралган ёрқин, ялтироқ нуқралар ёдимга тушди.

Бу болалигимда мен яхши кўрган, севиб ўқийдиган китоблардан бири бўлиб – балки бошқалар учун ҳам шундайдир – унда ибратли ва ўта мароқли саргузаштлар қаламга олинган ва мен бу фусункор қиссаларни ўқиб беришаётганида шунчалар таъсирланар эдимки, беихтиёр катталардан биронтасининг тиззасига ўтириб олиб, улардан қайта-қайта: “Нега шундай бўлди?” деб сўрагим келаверарди.

Нималар бўлиб ўтмасди бу қиссаларда! Ношукур ва кўрнамак йигитчалар фарзандлик бурчини унутишар, ёш-ёш бокира қизларни шайтонга дарс берадиган фирибгарлар ўғирлаб кетиб бадном қилишар, соҳибжамол қизлар ота-оналарининг бағридан қочиб кетиб, охири туғилган гўшаларига шармисор бўлиб қайтиб келишар, маъсума қизлар ота-оналарини муҳтожлик ва хор-зорликдан сақлаб қолиш учун бадавлат, пулдор чолларга эрга тегишарди… “Нега бунақа бўлди?” деб сўрардим такрор ва такрор. Бироқ жавобларни эслаёлмайман.

Мана сизга, шу китобнинг унниқиб кетган варақлари орасидан Амиламиянинг ёш болаларга хос ўйинқароқлик билан йирик ҳарфларда: “Ўзийни ўртоғийни эсингдан чиқарма ва шу расимга қараб меникини топиб ке”, деб бир замонлар ёзган хати учиб тушди.

Қоғознинг орқа томонида эса қуйидагича “харита” чизилган эди: Х ҳарфидан бошланган сўқмоқ йўл, афтидан, у бир замонлар мен – мактаб ҳаётининг зерикарли, диққинафас ва бир зайлда ўтишидан норози бўлиб юрадиган ғўргина йигитча пайтим дарсларни унутиб китоб ўқиб ўтирадиган боғдаги ўриндиқни билдирса керак. Ўша кезлар мен қўлдан қўймай ўқиётган китобларни худди ўзим ёзгандек туюларди. Айтинг-чи, ўша пайтда денгиз қароқчилари, қирол чопарлари ҳамда Жанубий Америка ўрмонлари оралаб оққан тошқин дарёдан юк ортилган эшкакли қайиқларни олиб ўтган мендан-да ёш, ўтюрак болалар ҳақидаги қиссалар мутлақо нотаниш, бизларга бегона одамлар тасаввурининг самараси экани ҳақида фикр юрита олармидим?!

Мен берилиб кетганимдан, дали дунёимни унутар ва дастлабки пайтда ҳатто енгил қадам товушлари келиб орқамда тўхтаб қолганини ҳам сезмасдим. Бу шағал тўшалган йўлкадан югуриб келган Амиламиянинг оёқ товушлари бўларди… Агар кунларнинг бирида шўхлиги тутиб, қоқиўт момиғи билан қулоғимни қитиқламаганида, мен ўтирган скамейка ёнида яна қанчагача шу ҳол давом этарди, билмадим. Ўшанда шартта ўгирилиб қарасам, у лунжини кулгили тарзда шишириб, қошларини чимириб олганча қоқиўтни пуфлаяпти.

Эсимда, Амиламия жуда жиддий қиёфада, катта ёшдаги аёлларга хос вазминлик билан менинг исмимни сўраб олганди, лекин ўзининг исмини сўраганимда илжайиб, айтгиси келмагандай сузилиб, кўзларимга узоқ термилиб, кейин айтган эди. Танишганимиздан сўнг кўп ўтмай мен Амиламиянинг ёшига муносиб соддалик ҳамда катталарга хос одоб ва сиполик билан, аксар ҳолларда ёш болалар нотаниш одамлар даврасида ёки бировларнинг уйларига борганларида ўзларини қандай тутсалар, ўзини худди шундай тутишини сезиб қолдим. Ажабланарли жиҳати, Амиламиянинг болаларга хос бўлмаган мана шу жиддийлиги туғма фазилатдек таассурот қолдирар, билъакс онда-сонда жунбишга келадиган ўйинқароқлиги ва шўх-шаддодлиги эса нима учундир сохта ва ғайритабиийдек туюларди…

Мен Амиламиянинг сиймосини кўз олдимда тўлиқ гавдалантириш учун у ҳақдаги хотираларимни изчил, кунма-кун тикламоқчи бўламан. Лекин ҳайронман, нега Амиламияни аслида қандоқ бўлса, шундайлигича кўз олдимга келтиргим келмаяпти? Ахир у тиниб-тинчимас, сарсари, ҳаётдаги ҳамма нарсага қизиқувчан, серҳаракат эди-ку, нега мен уни альбомдаги эски фотосуратдек руҳсиз, жонсиз ҳолатда эсламоқчи бўлаяпман?

Амиламия анча узоқда, йўнғичқанинг гулини эслатувчи бинафша рангда товланаётган кўл узра, тепаликдан менинг ардоқли масканим – скамейка турган ўтлоққа тушиб келаяпти. Бамисли нур ва сояларнинг нозик товланиши сарҳадларидаги рўё… Югуриб кетаётиб Амиламия бирдан тўхтайди-ю, оқ юбкасининг этаклари елпиғичдай ёйилиб майда гулли лозими, лозимининг энли ипак боғичлари кўзни қувонтиради, ним табассумга мойил лаблари, шамолдан қисилган кўзларида қувонч ёшлари шабнам каби йилтирайди… Унинг ёнига тезроқ боришим учун эвкалипт дарахти остида ўзини йиғлаётганга солиб ўтирган Амиламия… Амиламия қўлидаги гулнинг оппоқ гулбаргларини юлиб ўтлоқда ётибди; ҳолбуки, бунақа гуллар истироҳат боғида ўсмас, кейинчалик аён бўлдики, улар Амиламияларнинг ҳовлисида ўсар экан, шунинг учун фартугининг биттаю битта чўнтаги доим оқ гулбарглар билан тўла бўлар эди. Мен китоб ўқиб ўтирибман, Амиламия скамейканинг темир суянчиғини ушлаб олганча кўкиш кўзлари билан синчков назар солиб турибди; эсимда, у ҳеч қачон нима китоб ўқиётганимни сўрамасди-ю, лекин мана шу тахлит туришида қўлимдаги китоб туфайли кўнглимда кечаётган зиддиятли, мен қониқмаган ёки қониққан лавҳалар, воқеа-ҳодисалардан огоҳ бўларди гўё. Амиламия гул-гул очилиб, ўзини кулгидан тўхтатолмаяпти – мен уни белидан қучиб кўтариб олганча, ҳавода чир айлантиряпман, унга бу шунчалик ёқаяптики, назарида, бамисли ана ҳозир қушлар каби учиб кетади-ю, дунёнинг гултожига айланади… Амиламия ярим ўгирилган кўйи хаёлчан кўзларида болаларга хос бўлмаган ҳайрат ила тикилганча, нозик кафтини беозор силкитиб хайрлашаяпти. Амиламияни менинг скамейкам ёнида турли-туман ҳолатларда кўрар эдим. Мана у кафтларига таяниб оёқларини осмонга қилиб турибди: шамолда гулли лозими пуфакка ўхшаб кулгили тарзда шишган. Ана у иягини кўксига босганча, шағал тўшалган йўлкада тиззаларини қучиб ўтирибди… Чалқанча ётиб олган Амиламия яланғоч қорнини офтобда тоблаяпти… Амиламия новдалардан бир нималар ясаяпти, ёмғирда юмшаган ерга чўп билан аллақандай ҳайвонлар расмини чизаяпти, яшил скамейканинг темир симларини ялаяпти, қуриёзган сершох дарахтларнинг тошдек қотган пўстлоғини ҳафсала билан синдириб тушираяпти, ана у қуёш қиздириб ботаётган уфққа термилиб қараяпти, кўзлари ярим юмуқ, қандайдир ғамгин қўшиқни хиргойи қилаяпти, қушларнинг овозига тақлидан товуқ бўлиб қоқолаяпти, кулгили тарзда ангиллаяпти, миёвлаяпти… Мен учунмиди бу қилиқлари унинг? Тасдиқлашга ҳам, инкор этишга ҳам ожизман. Мен боримда доим шундай қилган бўлса, назаримда, ёлғиз қолганда ҳам шундай қилар эди.

Бу қиз ҳақида мана шунақа узуқ-юлуқ, тарқоқ хотиралар қолган хаёлимда, чунки мен унга, асосан – лўппи ёноқлари, гоҳ етилган жавдар бошоқлари, гоҳ қоврилган каштан ёнғоғи тусида товланувчи силлиқ сочларига – китоб ўқишдан чарчаган пайтларимдагина эътиборимни қаратар эдим. Ҳозир яхлит бир манзара ҳосил қилиш учун узуқ-юлуқ хотираларимни бир ипга маржон янглиғ тизар эканман, бир нарсани аниқ тушунаман – ўша пайтларда Амиламия менинг болалик хаёлларим билан китоб туфайли ёлғиз менга тегишли ва ёлғиз ўзим учун инкишоф этган оламга раҳна солар экан.

У пайтда мен бу ҳақда ўйламасдим, ўқиётган китобимдаги қимматбаҳо маржон сотиб олиш учун кийимларини ўзгартириб олган гўзал қиз-жувонлар ҳақида ширин хаёллар суришдан бўлак ташвишим йўқ эди. Ундан ташқари, яна аллақандай – аёл деса аёл эмас, самандар деса самандарга ўхшамас бўлиқ, оппоқ кўкраклари сийнабандларидан кўпчиб чиқиб турган, яланғоч қоринлари юмшоқ (бу манзаралардан менинг нафсим ором оларди) – афсонавий мавжудотларнинг хумор кўзлари сузилиб, ҳукмдорларни дабдабали ётоқда кутиб ётганлари бот-бот тушларимга кирарди.
Шу тариқа Амиламияга нисбатан бефарқлигим барҳам топиб, аста-секин, киши билмас равишда унга, унинг қилиқлари: ногоҳ мени йўқлаб қолишлари, шаддодлик ва куракда турмайдиган одатлари, гоҳо бирдан беписанд муомала қилишларига кўника бордим, фақат кейинроқ, бир қанча вақт ўтгандан сўнггина кўнглимда бу тутуриқсиз ва ғайритабиий яқинликка барҳам бериш фикри уйғонган эди. Кунлардан бир куни – мен унда ўн тўрт ёшда эдим – бу етти яшар қиздан қаттиқ жаҳлим чиқди ва шу-шу ундан кўнглим қолди. Ҳолбуки, у менинг юрагимдан ҳали жой олишга улгурмаган, шунчаки яқин ўртоқдек юрар эдик. Аслида мен Амиламияга юмшоқ феълим – кўнгилчанлигим туфайли боғланиб қолгандим, шекилли.
У билан қўл ушлашиб ям-яшил ўтлоқда елиб-югуриб юрган эдик. Биргаликда қарағай шохларини силкитиб, дувиллаб тўкилган ёнғоқларни терганимизда Амиламия фартугининг чўнтагини тўлдириб олар эди. У билан биргаликда қоғоздан жажжигина қайиқчалар ясаб, сувга оқизар, кейин хурсанд қийқирганча канал ёқалаб, кемачалар ортидан юрагимиз бир олам қувончдан энтикиб югурардик. Ўша куни кечки пайт тепалик ёнбағридан шамолдек елиб тушаётганимизда – бирдан тепалик этагига етай, деб қолганимизда, иккаламиз ўмбалоқ ошиб йиқилдик – бир вақт қарасам, Амиламия устимда ётибди, соч толалари оғзимга тиқилиб қолган, қайноқ нафаси қулоғимга урилади, конфет шираси ёпишган қўллари бўйнимдан қучиб олган… Қоним қайнаб, қаттиқ итариб юборибман, Амиламия ағдарилиб тушди. У лат еган тиззасини тирсаги билан силаб, йиғлаб юборди, мен ҳеч нарса бўлмагандек ўрнимдан турдим-да, яшил скамейкага бориб ўтирдим.
Кўп ўтмай Амиламия кетди. Эртасига учрашганимизда индамай қўлимга тўрт букланган бир варақ қоғоз тутқазди-да, қандайдир қувноқ бир қўшиқни хиргойи қилганча қарағайзор томон югурди. Мен нима қилишимни билмай хатни йиртиб ташласамми ёки китоб орасига солиб қўйсамми, дея иккиланиб турардим… Ўшанда янглишмасам, “Ака-ука Гримм эртаклари”ни ўқиётган эдим. Қаранг-а, шу Амиламия, деб яна болаларга ёзилган китоблар билан андармон бўлиб ўтирсам!
Шу-шу боғда унинг қорасини кўрмадим. Бир неча кундан сўнг, ёзги таътил бошланиб, мен дам олгани жўнаб кетдим, қайтиб келгач эса бошқа коллежга ўтиб, ўқишни давом эттирдим. Ўшандан бери у билан бир марта ҳам кўришмадик.

Мана бугун хаёл кўзгусида гўзал, дилхоҳ кўрингани билан аслида бегона, ўта аянчли ва таниб бўлмайдиган даражада ўзгариб кетган нарсаларнинг ҳаммасидан юз ўгиришга тайёр кайфиятда унутилаёзган боғ аро борар эканман, эвкалиптлар ҳамда қарағайлар олдида бир дам тўхтаб қоламан. Бу дарахтзор шунчалик кичикмиди, тавба! Ахир у хотираларимда беҳад улкан, тасаввур қилолмайдиган даражада катта эмасмиди?! Мишель Строгов, Гекльберри Финн, Винтер хоним, Женевьева, Брабантскаяларнинг шу ерда дунёга келиб, шу ерда ошларини ошаб, ёшларини яшаганларига ким ишонади? Яккам-дуккам, қари, бужмайган, беўхшов дарахтлар, атрофи занглаган темир панжара билан ўралган боғнинг яшил скамейкадан бошқа кўзни қувонтирадиган нимаси бор? У ҳам бўлса, ўша пайтларда ёлғиз мен учун азиз ва табаррук бўлгани сабабли ҳозир аҳамият касб этяпти, шекилли. Тепалик-чи?.. Амиламия, наҳотки, ҳар куни шу тепаликдан менинг ёнимга тушиб келарди?! Биз қўл ушлашиб шамолдек елиб тушган тик қиялик қани? Ахир бу бор-йўғи, майсалар билан қопланган оддийгина дўнглик-ку! Ўжар хотираларимда у қандай қилиб бу қадар виқорли ва фусункор кўринишда қолган – ўзим ҳам ҳайронман.

“… шу расимга қараб меникини топип ке”. Демак, биринчи бўлиб боғни кесиб ўтиш керак, кейин дарахтзордан ўтгач, тепаликдан ўн-ўн беш одим тушиб, ёнғоқ бутазори орқали борилса – Амиламия мана шу ерда оқ гулбарглар йиққан бўлса керак – эшиги ғижирлаб очилиб-ёпиладиган уйга рўпара бўласан ва ногаҳон бир нарса иложсиз ёдингга тушади, ўша болаликнинг беғубор кунларида шаҳар шовқини тугул, ҳар тарафдан ёпирилаётган ҳуштак товушлари, қўнғироқ жаранги, моторнинг тариллаши, одамларнинг бақир-чақири, сўкинишлари, карнайларнинг бўғиқ “наъра”си жўр бўлиб қулоқни қоматга келтираётганидан сен ва Амиламия қандай қилиб қутулганларинг, улардан фориғ бўлганларингни минг уринганинг билан эслолмайсан. Бир томонда тинч, осойишта боғ, иккинчи томонда асабий, дилтанг шаҳар. Қай бирида яшаш қулайроқ? Ўша оҳанрабо сеҳри қаерда қолди ҳозир?

Мен светофорнинг яшил чироғи ёнишини кутиб тураман-да, йўл ҳаракатини бир томондан тўхтатиб турган қизил чироқдан кўз узмай, кўчанинг нариги тарафига юраман. Бехавотир йўлкага ўтиб олгач, Амиламия чизган “харита”ни яна бир карра синчиклаб кўздан кечириб чиқаман. Ё тавба, ношудона чизилган мана шу “харита” аслини олганда, менга айни чоғда йўл кўрсатаётган ўша оҳанрабо шекилли?! Бу мулоҳазадан мен дов­дираб қоламан. Сермавж сувлар каби оқиб кетган ёшлик йилларимдан кейин, менинг ҳаётим қаттиқ интизом ўзанига тушиб қолганди. Мана энди, ёшим 29 га чиққанида, мен – имтиёзли диплом соҳиби, дурустгина маош олиб, бинойидек лавозимни эгаллаб турган, котибалар билан донлашиб юриш жонига теккан, шаҳар ташқарисига чиқиш ёки пляжга бориш деса энсаси қотадиган, рўзғор ва оила ташвишларидан озод бўйдоқ – бир замонлар китоблар, боғ ва Амиламия сингари ҳаётимнинг мазмунбахш обидаларидан ҳозир мосуво бўлиб ўтирибман.

Мен файзсиз, пастак уйлардан иборат кўча бўйлаб шошилмасдан борардим. Энига чўзилган панжарали деразалари-ю оғир, бесўнақай эшик­ларининг бўёқлари кўчиб, бир-бирига мингашиб кетган бу уйлар одамда мунгли бир таассурот қолдирарди. Бир хил, зерикарли манзара юракни сиқади, худди бу кўчада ҳаёт тўхтаб қолгандек туюлади, фақат унда-бунда эшитилаётган товушлар кўнгилга озгина бўлсин енгиллик бахш этади… Деворлар ортида болалар ўйнаяпти. Уларнинг эрка овозларига монанд енгил мусиқа қулоғимга элас-элас чалиниб қолади. Мен дафъатан овозларни яхшироқ илғаш учун тўхтаб, девор ёнига яқинлашаман ва ажабо, кўнглимга шу қўшиқ айтаётган бола-бақра орасида Амиламия ҳам бордир, деган гап оралайди. Дарҳақиқат, бу шумтака қиз чинданам пешайвондаги турникка оёқлари билан осилиб олганча, шўхлик қилаётган бўлса-чи?! Беихтиёр унинг фартуги чўнтагидан оппоқ гулбарглар тўкилаётгани кўз олдимга келади…

…Мен биринчи марта йигирма икки яшар сеньоритани кўз олдимга келтирмоқчи бўламан-да, кулимсираб қўяман: агар у ҳалиям қоғозда белгилаб чизган уйда яшаётган бўлса, менинг хотираларим устидан кулса керак, менимча, боғда бирга ўйнаган пайтларимиз унинг эсидан ҳам чиқиб кетгандир.

Оддийгина уй. Катта эшик, панжара ўрнатилиб ичкарисидан қопқалар билан ёпиб қўйилган иккита дераза. Иморат унчалик баланд эмас, тепа қисмига эски услубда нақшинкор панжара ўрнатилганки, у текис томни бегона кўзлардан яширади, томда эса уй-рўзғорга тегишли буюмлар: кийим-кечак, қуритиш учун арқон тортиб қўйилган, захира сув тўлдирилган баҳайбат ёғоч бочка, хизматкор учун бошпана ҳамда қуш асрайдиган катак кўзга чалинади. Қўнғироқ тугмасини босишдан аввал, ҳар хил хомхаёлларни кўнглимдан чиқариб юбормоқчи бўлиб пайсалланаман. Бўлмаган гап! Бу ерда Амиламия йўқ! Нега энди битта уйда ўн беш йил яшаши керак экан, у – яшамайди.

Амиламия ёшига нисбатан дадилроқ ва қандайдир ҳовлиқмароқ эканига қарамай, ўзига тўқ хонадонда яхши тарбия топган қиздек таассурот қолдирарди. Бу маҳалла бутунлай путурдан кетиб, аввалги салобатли кўркидан асар қолмаган бўлса, Амиламиянинг оиласи нима барака топади бу ерда, ҳар ҳолда бошқа ерга кўчиб ўтишган бўлса керак! Янги кўчиб келган уй эгалари қаерда истиқомат қилишаётганини билишар, ўлдими.

Қўнғироқ тугмасини босиб, индамай кутаман. Жимжит, жавоб йўқ. Яна қўнғироқ чаламан. Вой тавба, шуниси етмай турувди: уйда ҳеч ким йўққа ўхшайди. Энди нима қилдим? Қайтиб кетсам, биламан, ёшлигимдаги ўртоғимни яна қидириб келишим даргумон. Нима қилай? Бошим қотади. Яна қайтадан болаликда яхши кўрган китобим ичидан Амиламиянинг хати тушишидан умидвор бўлиш тентакликдан бошқа нарса эмас. Агар кетворсам, яна бошим билан ишга шўнғийман, тамомила тасодифлиги бўлмаганида, бунақа арзимас, бунинг устига ўткинчи воқеани унутиб юборсам керак.
Шу хаёллар билан яна қўнғироқ чаламан. Эшикка қулоғимни босиб, нафасимни ичимга ютиб кутаман… ва бирдан ҳайратга тушаман: эшик ортидан кимнингдир хириллагани, ҳарс-ҳарс нафас олиб, хўрсингани эшитилади, шу билан бирга, эшик тирқишларидан туриб қолган тамакининг ачқимтил ҳиди келади.

– Ҳорманглар. Бир нарсани сўрамоқчи эдим, агар малол келмаса…

Менинг овозимни эшитган ичкаридаги одам эшик олдидан оғир қадамлар билан нари кетади. Мен ҳовлиқиб тугмачани қайта-қайта босаман-да, энди ҳеч нарсадан андиша қилмай бақираман:

– Ким у? Очинг эшикни! Нега индамайсиз? Нима бало, қулоғингиз том битганми?

Ҳеч қандай жавоб йўқ. Қўнғироқ тугмасини яна, бу сафар бор кучим билан босаман, лекин уринишларим зое кетади. Зора шундай қилсам ёрдам берар, деб эшикдан узоқлашаман, зиғирдай тирқишларига тикиламанки, бирон нарса сезсам, деб. Орқага тисарилиб боравераман, кўзларим берк, бамисли тилсимлаб қўйилган эшикда, бир вақт ўзим ҳам сезмаган ҳолда тош кўчага чиқай, деб қолибман. Қўрқув тўла чинқирган овоздан сергак тортаман, худди шу дамда, қулоқни қоматга келтириб гудок овози янграйди. Кутилмаган ҳолдан довдираб қолганимга қарамай, мени муқаррар фалокатдан асраб қолган овоз эгасини излаб аланглайман, бироқ мендан узоқлашиб бораётган автомобилдан бошқа нарса кўринмайди, ана шунда, нима учундир жон ҳолатда симёғочни қучоқлаб оламан, қўрққанимдан эмас, йиқилиб тушмаслик учун – оёқларим қалтираб, бирдан шалвираб қолгани учун.

Ҳа, мана ўша уй, Амиламия истиқомат қилган уй. Панжара билан тўсилган томда арқондаги ювилган кийим-кечак шамолда ҳилпирайди. У ерда нималар осилган – кўйлакларми, иштон-лозимларми, камзулларми – нима фарқи бор? Бирдан темир тўсиндан оқ деворга қоқилган чангакка қадар тортилган узун арқонда, қисқич билан қадаб қўйилган, бир умр кўз олдимдан кетмайдиган катакли фартукка кўзим тушади.

Кўчмас мулкни рўйхатга оладиган бўлимдагилар мен қизиқаётган уй-жой ижарага одам қўядиган аллақандай сеньор Р.Вальдивиага қарашли эканини айтишди. Ҳозир кимга топширган у ерни, деган саволимга жавоб беролмай елка қисишди. Ўша сеньор Вальдивиа ким ўзи? Уларнинг ҳужжатида сармоядор, деб ёзилган экан. Қаерда яшайди ўзи? “Сиз ўзингиз ким бўласиз?” деб сўради сеньорита энсаси қотгандек. Иш пачава. Демак қаердадир қовун туширдим шекилли. Келаётганимда уларга мартабали, дасти узун сеньор сифатида таъсир қиламан, деб ўйлагандим. Начора, алағ-чалағ тушлардан кейин тонгга қадар бедор ўтириб чиққаним таъсир қилибди-да. Сеньор Вальдивиа… Мен ҳардамхаёл, фаромуш ҳолда кўчага чиқаман, ҳатто шу онда қуёш ҳам асабимга тегарди. Хунобим ошиб, қуёшнинг тандирдек қиздираётган нурларидан нарироқ бўлиш учун салқин, серсоя боққа йўл оламан. Жазирама иссиқ бир баҳона, аслида, очиғини айтсам, менга эшикни очишни ҳам истамаган уйда Амиламия яшаяптими, йўқми – шуни аниқлай олмаганимнинг аламидан шундай қилаётган эдим. Шу восвос, тинчимни ўғирлаган кўнгилсиз ўй-хаёллардан тезроқ қутулсам бўларди, деб ўйлаш, шунга ҳаракат қилиш хаёлимга ҳам келмасди. Томда чўнтаги доимо оқ гулбарглар билан тўла бўладиган ўша фартук осилиб турган бўлса нима қипти, бу дегани мен ўн тўрт-ўн беш йил муқаддам танишган етти яшар қизча ҳалиям ўша уйда яшаяпти, дегани эмас-ку! Унинг қизиникидир балки?! Бўлиши мумкин! Йигирма икки ёшга чиққан Амиламия фарзанд кўргандир – фарзанди қиз боладир, унга бир замонлар ўзи яхши кўрган ўйинчоқлардан олиб бергандир, шунақа кийимлар кийдириб қўйгандир, эҳтимол (ким билади яна?!), ўша болалиги ўтган боғда қизини ўйнатиб юрар?! Шу хаёллар оғушида уйга яқинлашаман ва қўнғироқ тугмасини босиб кутиб тураман. Лекин эшик ортидан хириллаган товуш келмади, йўқ, бироздан сўнг эшик очилди-да, остонада эллик ёшлардаги аёл пайдо бўлди. У оқарган сочларини бир боғлам қилиб турмаклаб олган, бошдан-оёқ қора кийимда, елкасига қора шол рўмол ташлаб олган эди. Унинг ўзига қарамай қўйгани сезилиб турар, аёл бамисоли ёшлик орзу-ҳавасларидан аллақачон воз кечганга ўхшар, менга қадалган кўзлари ҳамма нарсадан ҳафсаласи пир бўлган одамнинг кўзлари каби ҳиссиз ва совуқ боқар эди.

– Келинг, хизмат?

– Мени сеньор Вальдивиа юборди. – Мен томоқ қириб, сочимни бармоқларим билан тараб қўяман. Чарм папка кўтариб олсам бўларкан, ролимни қойилмақом ижро этишимга ёрдам берарди.

– Вальдивиа? – деб сўрайди аёл бепарволик билан.
– Ҳа, Вальдивиа, шу уйнинг эгаси…

Тавба, бу одамови аёлнинг жонсиз юзига қараб, бирон нимани билиб олиш мумкинмикан?! Синовчан нигоҳи одамнинг ичидагини билиб олмоқчидек тикиларди.

– Ҳа-я, бўлди. Уйнинг эгаси…
– Кирсак бўладими?

Янглишмасам, бачкана комедияларда, сайёр суғуртачилар бирон хонадонга борганида уй эгалари эшикни тарақ эткизиб ёпиб олмасларидан аввалроқ “лип” этиб оёқларини остонага қўйиб олишга шошардилар, шекилли. Мен худди ўшаларга ўхшаб иш тутаман… Ўзини четга олиб сеньора мени ичкарига – хизматкорларга уй-жой ўрнини босиши мумкин бўлган бостирмага таклиф этади. Мен қаршимдаги бўёқлари ўнгиб кетган яхлит ойнаванд ёғоч эшик сари юраман ва йўлакай олдинда кетаётган сеньорадан сўрайман:
– Шу томонгами?

Сеньора бош қимирлатиб тасдиқлаётган чоқда, кун кўрмаган оппоқ қўлларида доналарини тинмай ўтказаётган эски тасбеҳга кўзим тушади. Бунақа тасбеҳни бир замонлар, болалагимда кўрган эдим, рости, шу фикримни жон-дилим билан унга айтган бўлардим, бироқ у эшикни шунақаям силтаб, куч билан тортиб очдики, азбаройи Худо, бунақа ҳеч кимга кераги йўқ гапни айтиш истагидан ўша заҳоти воз кечақолдим. Олдинма-кетин энсиз, узун хонага кириб борамиз, сеньора кира солиб дераза қопқаларини очиб ташлайди, бироқ шунга қарамай, хона ёришмайди, деразалар олдига қўйилган катта-катта тўртта чинни гултувакдаги шохлаб кетган ўсимлик ташқаридан кираётган ёруғликни тўсиб қўяди. Хона деярли бўш: тўқима суянчиқли қадимий юмшоқ диван билан тебранма курсидан бўлак ҳеч вақо йўқ. Аммо мени бу ўсимликлар ҳам, хонада жавонларнинг йўқлиги ҳам қизиқтирмайди. Аёл менга диванни таклиф этади, ўзи эса тебранма курсига ўтиради.

– Сеньор Вальдивиа сизни кўргани келолмагани учун узрини айтиб юборди.

Аёл киприк қоқмай менга тикилади. Мен диванда очиқ ҳолда қолдирилган кўнгилочар журналга кўз қиримни ташлайман.

– Сизга салом деб юборди…

Мен бу гапим сеньорага қандай таъсир қилганини аниқлаш мақсадида, индамай унга тикиламан, бироқ у бир туки ўзгармасдан курсида чайқалиб ўтираверади. Журнал қизил қалам билан бўлса керак, ажи-бужи қилиб чизиб ташланган.

– Сизни озгина безовта қилишга мажбур бўлаётганидан хижолат чекаяпти. Кўп эмас, узоғи билан икки-уч кун…

Мен хонага бошдан-оёқ кўз югуртириб чиқаман.

– Уйнинг нархини белгилаш учун ер майдонини ўлчаш лозим экан… Афтидан, ўлчашмаганига ҳам анча бўлибди… Сиз қачондан бери яшайсиз бу ерда?

Ана холос! Анави тебранма курси тагида ётган қалам эмас, лаб бўёқ экан. Сеньора мийиғида кулимсираб қўяди, мен унинг кўнглидагини тасбеҳни оҳиста, беозоргина силаб-силаб қўяётган бармоқларининг ҳаракатидан сезаман, юзларида деярли зуҳр этмаётган истеҳзоли табассумни айнан бармоқлари фош этарди.

Яна сукут сақлаш, оғзига талқон солгандек индамаслик бу сафар узоқроқ давом этади.

– …ўн беш йилдан ошди шекилли?

Ақалли бош қимирлатса ёки қовоғини уюб олса-чи! Ҳечқиси йўқ… Майли… Лекин унинг гезарган, ингичка лабларида қизил лаб бўёқдан асар ҳам йўқ-ку!

– …сиз, эрингиз ҳамда…

Аёл менга тикилиб қолади, афти-ангоридаги ифодалар ўша-ўша бўлгани билан кўзларида “…хўш, яна нима…” дегандек кишининг жиғига тегадиган бир ифода яширин эди.

У тасбеҳини ўгирганича, мен ундан кўз узмай бир неча дақиқа жим қоламиз. Охири мен тиззамга таяниб ўрнимдан тураман.

– Хўп, бўлмаса, ҳали кечга томон ҳужжатлар билан келарман.

Сеньора маъқуллагандек бош қимирлатади, ерда ётган лаб бўёқни олади, журнални эса ола солиб шол рўмоли остига яширади.

* * *

Кечки пайт. Ҳаммаси жойида. Мени гўё эски тахталарнинг яроқли-яроқсизлиги, уйнинг умумий майдони ростдан ҳам қизиқтираётгандек бир нималарни дафтарга қайд этиб қўяётганимда, сеньора тасбеҳ ўгириб ўша тебранма курсида ўтирарди. Залдаги нарсаларни бир амаллаб қайд этиб бўлгач, аёлдан бошқа хоналарга олиб боришини сўрайман. У узун қўллари билан тебранма курсининг суянчиғига таяниб туради, қоқ суяк елкасига ташлаб олган шол рўмолини тузатган бўлади. Сўнг бориб жимжимадор ойнали эшикни ланг очади-да, биз жавонлар бошқа уйлардагига нисбатан каттароқ емакхонага кириб борамиз. Бироқ у ердаги темир оёқли стол билан ўриндиқларига клеёнка қопланган ялтироқ тўртта стул тебранма курси билан эски дивандан ҳам хароб эди. Панжара билан тўсилган деразадан тушаётган ёруғлик ҳар ҳолда токчасиз, тахмонсиз шип-шийдам деворли бу хонани озми-кўпми ёритса керак. Столда ёлғиз бир бош кишмиш билан тепасида йирик-йирик пашша ғўнғиллаб учаётган икки дона шафтоли солинган битта пластмасса мевадон бор эди. Сеньора қўлларини кўксида қовуштириб мендан орқароқда тўхтайди. Унинг афт-башараси ҳамон ўша-ўша – қилча ўзгариш йўқ, пинагини бузмайди, тавба. Дадилроқ бўлиш керакка ўхшайди, чунки бу аҳволда хонама-хона изғишдан фойда йўқ, мен билишни истаётган нарсани бу йўл билан тополмаслигим аниқ.

– Чордоқни ҳам бир қараб чиқсак, нима дейсиз? – деб  сўрайман– У ердан туриб умумий яшаш майдонини чамалаб аниқлаш осон бўлса керак?
Сеньоранинг кўзлари ним қоронғу хонада совуқ йилтирайди.

– Нима кераги бор? – дейди у, қулт этиб ютинаркан. – Сеньор… Вальдивиа яхши биладилар қанчалигини…

Уй эгасининг номини тилга олаётганидаги талмовсираши – сеньоранинг нимадандир хижолат бўлаётганидан дарак берар, гапларидаги истеҳзо, пичинг эса ўзини ҳимоя қилишга уринишдан бошқа нарса эмасди.

– Ишонмайман, – мен жилмайишга уринаман. – Тепадан бошлаганим маъқул эди… – ясама табассум лабларимдан учади. – Пастдан бошлагандан кўра.

– Йўқ, сиз менинг айтганимни қилсангиз яхши бўлади, – дейди дона-дона қилиб сеньора. Бўйнига осилган катта кумуш бут кўкрагидан пастроқда, қорнига тушиб турарди.

Бу ғира-шира қоронғулик қўйнида менинг ҳар битта саъй-ҳаракатим тутуриқсиз экани, умуман ҳеч нимани ҳал қилмаслиги, қолаверса, ишонч­ли чиқмаётганини сезиб кулиб юборишдан аранг ўзимни тияман. Мен шартта-шартта дафтарни очаман-да, бош кўтармай хаёлимга келган нарсаларни, рақамларни ёзиб ташлайман, ёзаётган чоғимда, юзим қизиб, оғзим қуриб бораётганидан сезаманки, менинг найрангим ўтмайди. Катак дафтарнинг битта варағини бўлар-бўлмас белгилар, квадрат илдизлар, формулалар билан тўлдириб бўлгач, ўзимга ўзим савол бераман: тўғридан-тўғри Амиламия ҳақида сўрашимга нима монеълик қилаяпти? Ҳеч нима! Бироқ кўнглим сезаяптики, бу йўл билан тўлиқ жавоб олган тақдиримда ҳам, ростини билолмайман. Бу қилтириқ ва индамас шеригим шу қадар бедаво эдики, азбаройи кўча-кўйда рўпарамдан чиқиб қолса қайрилиб қарашдан ор қилардим,бироқ арзон ва эски жавонлар билан жиҳозланган кимсасиз уйда у энди кўчаларда биров менсимайдиган, муҳтож ва ўксик аёл эмас, балки қандайдир тилсимлар сандиғининг калити қўлида бўлган ҳокима эди.

Мантиқсизликнинг табиати шунақа! Ҳамонки Амиламияни хотирлаганим тасаввур қилишга хоҳиш, майл уйғотдими – бўлди, мен бу йўлдан қайтмайман, содда ва равшан бўладими, ҳамма биладиган ё ҳар куни такрорланиб турадиган бўладими – тасбеҳ кўтарган аёл мендан ҳар қанча яширмасин, тагига етмай қўймайман. Балки мен бу назокатли, аммо ўлгудек қашшанг сеньорани йўл қўйиб бўлмайдиган даражада ҳайратга солаётгандирман? Эҳтимол… Лекин ўзим ўйлаб топган чигал уйдирмалардан мендан бошқа ким ҳузур қилиши мумкин? Пашшалар ҳамон мевадон узра ғўнғиллаб, шафтолининг эзилган ёки кимдир беозоргина тишлаган – мен гўё ёзув-чизув ишларига берилган кимсадек сездирмайгина столга яқинлашаман – заха ерига қўнади. Сеньорага қарийб аҳамият ҳам бермайман, ҳисоб-китоб билан банд одамдек тутаман ўзимни.Яхшилаб қараган одам шафтолининг қўлга олмай тишланганини сезади. Мен столга кафтимни тираб энгашаман, бўйнимни чўзиб қўл билан ушламаган ҳолда ўзим ҳам яна тикланмоқчи бўламан. Энгашганимни биламан, оёғимнинг ёнгинасида янги изларга – нари-бери бўялган полда икки қатор, баайни резина ғилдирак изларини эслатувчи қорамтир тасмаларга кўзим тушади. Бу излар столнинг нариги чеккасига бориб, у ёғига сезилар-сезилмас алфозда хонанинг ичкарисига чўзилиб кетганди…

Мен дафтарни тапиллатиб ёпаман:
– Давом этамизми, сеньора?

Во ажаб! Ҳозиргина стулда ўтирган аёл энди стул суянчиғига билаги билан таяниб турибди, стулда эса тамакининг ўткир тутуни кириб, йўталаётган қадди дол, сўқир кўзлари бир нуқтада қотган кимса ўтирарди: унинг шишинқираган, серажин, салқиган қовоқларининг қаърига чўккан кўзлари жуда хунук, бироз жирканч ва қўрқинчли эди, шунга қарамасдан, менинг ҳар битта ҳаракатимни кузатаётгани, кўздан кўздан қочирмай ўтиргани сезилиб турарди. Ажин тилишлаб ташлаган, чала-чулпа қиртишланган лунжи қуруқшаб, осилиб тушган, яшил-кулранг кафтлари одамнинг қўлига ўхшамасди. Унинг чигал, иркит сочлари кўкимтир пўпанак босган минг йиллик сандиқ тубини эслатарди. У қилт этмай ўтирар, тирик экани фақатгина хириллаб, тўхтаб-тўхтаб нафас олишидан сезиларди. Бу ўша кўча эшик орқасидан эшитилган аянчли ҳарсиллаган товуш эди.

Мен ғўлдираб саломлашган бўламан, ўзимча ва ҳаммасини – Амиламиясини ҳам, ҳисоб-китобини ҳам, полдаги ғилдирак излари-ю жумбоқлигича қолаётган нарса борки, барига қўл силтаб, шу оннинг ўзида қочиб қолиш пайига тушаман. Зотан, бу кўксов чол пайдо бўлишининг ўзиёқ шуни тақозо этарди. Мен, “Саломатмисиз”, дейман яна ва бу сафар хайрлашгандек чиқади овозим. Чолнинг тошбақага ўхшаган афт-башараси истеҳзоли тиришади, худди резинкадан ёки чириб, ранги ўнгиб кетган клеёнкадан ясалган, дейсиз. Лекин саксовул шохини эслатувчи қўл мени тўхтатиб қолади.

– Вальдивианинг қазо қилганига тўрт йил бўлди, – деди у бўғиқ, сўлғин ва хириллаган овозда.

Мен бирдан ўткир тирноқли чангалга тушган ҳуркак жонивор янглиғ тақдирга тан бераман, бу ёғига муғомбирликни давом эттиришнинг фойдаси ҳам, ҳожати ҳам йўқ. Мум ва чириган резинкадан бўлган башаралар чурқ этмай менга юзланишган, шу важдан ҳеч нарсага қарамасдан ётиб қолгунча отиб қол, қабилида ўзимни соддаликка оламан-да оғзимдан беихтиёр бир сўз отилиб чиқади:

– Амиламия!..

Бўлди! Энди ҳеч ким ўзини гўлликка солмайди. Елкамга қуриган шох-шаббадек ботиб оғритаётган бармоқларнинг кучи бир неча сонияга етади, холос, сўнгра аста-секин бўшашиб, кучи қирқилади ва гўё жонсиз бўлиб қолади-да, ожизона қалтираб, сеньоранинг мумдан ясалган қўлларини излайди, шунча вақтдан бери ўзини тутиб турган сеньора эсанкираб қолганини яширолмай йиғлаб юборади, лекин ҳар қанча титраб-қақшаб, хўрлиги келиб ҳиқ-ҳиқ йиғламасин, тўниб қолган юзига михланган қатъиятли ифодага путур етмайди. Ана холос! Буни қарангки, мен салкам ёвуз, ҳиссиз ва бераҳм газандага чиқариб қўйган одамлар – ўзларини аранг эплайдиган, бир-бирисиз яшашга қобил бўлмаган ғариб ва бахтиқаро одамлар экан-ку! Ер ёрилмади-ю ерга кириб кетмадим. Мен – жунбишга келган тасаввурига маҳлиё тентак, сўрашга ва билишга ҳам мутлақо ҳаққи бўлмаган сабаблар туфайли ҳаёти заволга юз тутган, икки нафар бенаво одамларнинг дилидаги азиз эътимодларини ҳақорат қилиш, уларнинг уситидан кулиш учун мана шу кимсасиз емакхонага келган эканман-да! Ҳеч қачон ўзимни бунчалик ёмон кўриб кетмаган эдим! Ҳеч қачон ҳамма нарсани бу қадар оёқости қилиб юборадиган сўзлар кўнглимга ораламаган эди! Хўп, бу ёғига нима қилиш керак? Ёнларига бориб кўнглини кўтарайми? Аёлнинг бошларини силайми? Ёки фаросатсизлигим учун узр сўрайми? Нима фойдаси бор?! Мен ҳисоб-китоб дафтаримни буклаб чўнтагимга солиб қўяман. Ер ютсин, тутуруқсиз хулосалар чиқаришга, ҳар хил “ашъёвий далиллар” топишга қодир ўша зеҳн, ўша фаросат, оддийгина, ҳамманинг уйида бўлиши мумкин расмли, кўнгилочар журнал, лаб бўёқ, тишланган шафтоли-ю ғилдирак излари ҳамда кўк катакли фартуқлардан шубҳаланиб нима хаёлларга бориб юрибман-а! Бунақа вазиятда энг яхши йўли – шартта бош олиб чиқиб кетиш.

Аммо бўғиқ, хириллаш оралаб чийиллаган овоз эшитилади:
– Уни танирмидингиз?

“Танирмидингиз?” Уларнинг бу ўтган замон феълидаги саволи менинг бутун умидларимни пучга чиқаради. Мана жумбоқларнинг жавоби! “Уни танирмидингиз?” Қанча бўлди? Қанчадан бери дунёдан кўз юмган ва фақат кечагина менинг аянчли, ожиз хотирамда тирилган Амиламиясиз яшаяпти бу олам? Бу хаёлчан боқувчи кўкиш кўзлар ҳувиллаган боғнинг муқаррар сокинлиги, бир зайлда давом этувчи ҳаётига ҳайрат билан, ич-ичига сиғмай томоша қилмаётганига қанча бўлди?! Ҳаётида кўрган, дуч келган нимаики бўлса, ҳаммаси юрагини яшнатиб, олам-олам қувонч бағишлаётган чоғда, титраб ёки “ҳув” деганда қандай шаклга кирса худди шундай шамойил касб этган дудоқлар яна мафтункор кулимсирамасми, бу кулги кўзларида нур каби чақнаб ўзига яна маҳлиё этмасми?

– Ҳа, биз боғда ўйнардик… Анча бўлди бунга
– Ўшанда у неча ёшда эди? – деб сўрайди чол ўксик бир овозда.
– Етти ёш эди, шекилли. Ҳа, етти ёш эди.

– Кўриниши қанақайди, сеньор, ёлвораман айтиб беринг, тезроқ айтинг… Аёлнинг овози бамисли Яратганга умидвор мурожаат қилаётган художўйнинг илтижоси каби чиқади, шунинг баробарида у иккала қўлини азод кўтаради.

Мен кўзларимни юмиб хаёлга чўмаман.

Амиламия ёлғиз менинг хотираларим. Мен уни истироҳат боғига ўзи келтирган буюмлар, қўли теккан ва менга кўрсатган нарсалар билан биргаликда кўз олдимга келтира оламан, холос. Нимасини айтай… Мана ҳозир ҳам унинг тепаликдан тушиб келаётгани кўз олдимдан ўтмоқда. Йўқ, бу нимжон майсалар қоплаган дўнглик эмас, мутлақо. Ширадор йўнғичқа қулф урган тепалик эди, дам югуриб, дам тўхтаб сўқмоқ чеккасидаги майсаларни босиб, пайҳон қилиб, дам ўша ердан менга қўл силкиб тушиб келарди, кейин мусиқа оҳанглари остида, ҳа, ҳа, менинг кўзларим ижросидаги оҳанглар, менинг ҳис-туйғуларим инкишоф этаётган хушбўйлар, қулоғимга келаётган сассиз баётлар… хаёлларим қанотида мен томонга шамолдек елиб келаяпти… Эшитаяпсизми менинг гапларимни? У истиқболимга оппоқ кўйлакда, чордоқда осилиб турган ўша катак-катак кўк фартукда учиб келарди ҳар куни. Улар менинг қўлларимдан ушлаб олишган, кўзларим ҳамон юмуқ эди.

– У қанақа эди, сеньор, гапиринг, гапираверинг…

– Амиламиянинг кўзлари кўкиш эди, сочларининг ранги сояда бошқача, қуёш нурида бошқача тусда товланарди.

Улар мени авайлаб етаклаб боришарди. Қулоғимга чолнинг ҳарсиллагани билан аёл кўксида тебранаётган кумуш бутнинг бир маромда шитирлагани эшитиларди.

– Айтиб беринг, илтимос, айта қолинг…
– У келганда кўпинча қувончдан кўзлари ёшланган бўларди.

Ҳамон кўзларим юмуқ, уларнинг етовидаман, сезиш қийин эмас, энди юқорига кўтарилаяпмиз…Иккинчи, бешинчи, саккизинчи, тўққизинчи, ўн иккинчи зина. Тўртта қўл ортимдан юқорига ундайди.

– У ям-яшил эвкалипт остида ингичка новдалардан гулчамбар тўқиб ўтиришни яхши кўрарди, баъзан мени кетиб қолади, деб йиғлаб берарди.
Эшикнинг ошиқ-мошиғи ғирчиллайди. Ичкаридан чиқаётган ҳид ҳаммаёқни босиб кетади, у ҳеч қандай сезги, туйғуларга ўрин қолдирмайди, менинг тасаввурим унинг таъсир кучи олдида таслим бўлади. Бунақа ҳидни илгари ҳеч қаерда, ҳеч қачон илғамаганман. Мени қўйиб юборишади, кишан-қўллардан озод бўлиш менга бирон нарса бермайди, аксинча юм-юм йиғи товушининг асирига айланаман. Секин кўзларимни очиб қарайман; турли ҳидлар қоришиб кетган, қизара бошлаган гулбарглар тўкилган мўъжазгина ҳужрадаман.

Агар мана шу ҳужрада анвойи гуллар ўсади, десалар асло ишонмасдим, бунинг устига, улар худди тирик мавжудот каби таъсирчан, эсда қоларли эди. Азалия гулларининг нафислигини айтинг – баҳри дилингиз очилади, нилуфарлар маликаларнинг армонлари дейсиз, гарденияларнинг виқорли сумбатига қойил қоласиз, табаргулнинг хушбўй иси димоғингизни қитиқлайди. Липиллаб ёнаётган шамлар ёруғида чароғон ҳужрада таралаётган гул билан эриётган шам иси таъсир қилганидан бўлса керак, ҳушимга келаман ва ниҳоят яна хотиралар исканжасидан халос бўлиб бамисли ҳаёт қучоғига шўнғийман, ана шунда шамлар ортида, ҳар томонда қулф уриб очилган гуллар орасида тоғдек уюлиб ётган эски ўйинчоқлар уюмига кўзим тушади: ранг-баранг чамбараклар, сўлиган ҳандалакларга ўхшаш пучмайган коптоклар, қорамтир ёли юлинган ёғоч отлар, ғилдиракли конькилар, калбош, кўзлари ўйиб олинган қўғирчоқлар, қипиғи аллақачон тўкилиб кетган айиқлар, куя тушиб олапес ҳолга келган кучуклар, арқонлар, ичидаги конфетлари қуриб қолган шиша кўзачалар, тешилган резина ғозлар, қийшиқ бошмоқлар, учта, йўқ, иккита ғилдирак, чарм бошмоқлар… Сал нарида қоғоз гуллар билан безатилган кўк рангга бўялган яшикка солинган тобут. Булар энди оддий турмушда кўп учрайдиган ҳаётбахш гуллар – чиннигуллар, кунгабоқар, қизғалдоқлар, лолалар, лекин анави – ўлим тимсоли бўлган гуллар каби булар ҳам зарур, айниқса, бу ерда – қора ипак чойшаб ва оқ ёстиқда пушти ранг тўр билан ўраб қўйилган, юзлари тиниқ кимнингдир жасади ётган ҳужрада! Марҳума сифатида ётқизиб қўйилган қўғирчоқнинг чизиб қўйилган қошлари нафис, кўзлари юмуқ, ҳақиқий киприкларнинг сояси мен ўша бир замонлар боғда кўргандек лўппи, соғлом ёноқларига соя солади. Лаблари, бир пайтлар, мен ҳамма нарсани ташлаб, у билан ўйнамаганимга ўзини аччиқланаётгандек кўрсатиш учун чўччайтириб олган Амиламиянинг лабларига икки томчи сувдек ўхшарди. Қўллари кўксида қовуштирилган, онасиники билан бир хил тасбеҳи елим ва гипс­дан ясалган бўйнига ўраб қўйилган.

Кўзлари ғилт-ғилт ёш қариялар тиз чўкадилар.

Мен болаликдаги ўртоғимнинг чинни юзларидан силайман. Бу ўлим даргоҳида ҳамма нарсанинг устидан ҳукм юргизаётган қўғирчоқ маликанинг қош-кўзлари, оғзи, манглайи нега бунчалар муздек?! Чинни, пахта ва елим билан гипс. “Ўзийни ўртоғийни эсингдан чиқайма ва шу йасимга қайаб меникини топип ке”.

Мен қўлимни марҳума қўғирчоқдан тортиб оламан. Унинг юзида бармоқларимнинг изи қолади.

Мум шамларнинг дуди билан табаргулнинг ачқимтил ҳидидан кўнглим беҳузур бўлади, мен қўғирчоқдан, жонсиз Амиламиядан юзимни тескари бураман. Сеньора елкамга қўлини қўяди. Унинг кўз қорачиқлари кенгайиб кетгани билан овози боягидек бир текис, жонсиз:

– Бу ерга бошқа қадам босманг, сеньор, хўпми? Агар уни чин кўнгилдан яхши кўрган бўлсангиз, ҳеч қачон келманг.

Мен бу аёлнинг кафтини беозоргина сиқиб қўяман, энгашиб бошини тиззалари орасига суқиб олган чолнинг бошини ғира-шира кўраман ва ҳужрадан зинага чиқаман, у ердан залга, ана ундан ҳовлига ва охири кўчага отиламан.

* * *

Орадан бир йил бўлмаса ҳам, ҳар ҳолда, тўққиз-ўн ой ўтди. Ўша ғалати бутга –санамга чўқинишдек одат ҳақидаги хотиралар анча хаёлимдан кўтарилди, жилла қурса илгаридек қийнамай қўйди. Гулларнинг ҳидини ҳам, машъум қўғирчоқнинг қиёфасини ҳам унутдим. Ҳақиқий Амиламия қайтиб келгандек , мен ўзимни бахтиёр ва пурғам бўлмаса-да, соғ саломат ва хушҳол сеза бошладим. Боғ, шаддод қизча, ўсмирлик давримдаги китоблар хаёли ўша аянчли учрашув тафсилотларини хотирамдан сиқиб чиқарди. Ҳаёт оқими ҳамма нарсани жой-жойига қўяркан. Энди мен ўлимнинг бедаво қиёфаси устидан ғолиб келган ҳақиқий Амиламияни ҳеч қачон унутмайман. Ҳатто кунларнинг бирида ўзим тўқиган рақамлар қайд этилган ўша катак дафтарни варақлаб чиқишга жазм этдим. Туйқус унинг саҳифалари орасидан бир пайтдагидек Амиламиянинг ажи-бужи ёзувлари билан уйига элтадиган йўл тасвири чизилган ўша хати учиб тушади. Мен хатни олиб, жилмайганча унинг бир четини лабларимга босаман ва ногаҳон қариялар шу бир варақ қоғозни азиз ёдгорлик сифатида сақлаб қўйишдан бошлари осмонга етган бўлар эди, деган фикр хаёлимдан ўтади.
Камзулимни кияман-да қандайдир ашуланинг оҳангида ҳуштак чалганча, гулдор бўйинбоғимни тақаман. Бориб улардан хабар олиб қўйиш савоб,албатта.

Мен худди биров билан учрашмоқчиману кеч қолсам кетиб қоладигандек жониқиб ўша таниш, пастак уйга етиб борганимда ёмғир ёға бошлади. Намхуш ҳавода тупроқ билан қовжираган хазон ҳиди анқиб кетди. Бамисли осмондан хайр-барака, нажотбахш рутубат ёғаётгандек эди.

Мен аста қўнғироқ тугмасини босаман. Кутаман. Бироздан сўнг ёмғир кучая бошлайди, мен яна қўнғироқ тугмасини босаман. Бу сафар эшик ортидан овоз келади:

– Ҳозир!

Овозига қараганда тасбеҳ кўтариб юрадиган аёл бўлса керак, деб ўйлайман.

Камзулимнинг ёқасини тўғрилаб қўяман. Эшик очиладию мен илкис бир қадам ортга чекинаман.

– Ким керак сизга? Келганингиз яхши бўлди-да!..

Ногиронлар аравачасида букри қиз ўтирарди. У қулоғининг солинчагидан ушлаб менга ожизона, дардчил равишда илжайиб қарайди. Қизнинг кўкрак қисмида ёстиқдек бўртиғи бўлиб, азбаройи мажруҳлигини яшириш учун кўйлак ўрнида устига шунчаки парда, оқ латта ташлаб қўйилган эди. Аммо эгнидаги менга таниш катак-катак кўк фартук туфайли унинг ташқи кўриниши беибо либосдаги танноз хотинларни ёдга солади.
Букри қиз чўнтагидан сигарет қутисини чиқариб, ичидан бир донасини олади-да, тутатиб чуқур тортади. Тутундан чиройли кўкиш кўзлари ачишиб қисилади. Кейин малла тусда товланаётган жингалак сочларини тўғрилаб, менга синовчан ва ғамгин нигоҳини қадайди; кўзларидаги интизорлик ўрнини бирдан қўрқув эгаллайди.

– Карлос, йўқ, йўқ, кет бу ердан! Бошқа келма, эшитяпсанми?

Шу чоқ ичкаридан чолнинг хириллаган овози келади:

– Қаерда қолдинг, гўрсўхта? Эшикнинг олдига борма, демовдимми сенга? Эсингдан чиқдими, ҳозироқ қайт орқангга, шайтонвачча! Яна бошингда калтак синишини хоҳлаб қолдингми?

Шаррос қуяётган ёмғир юз-кўзимни ювиб оқади. Қути ўчган қиз нозик қўлидаги олди-қочдиларга тўла журнални тушириб юборади.

Рус тилидан Олим Отахон таржимаси
«Жаҳон адабиёти», 2015 йил, 9-сон

Men bu yerga mana shu arzimagan xat tufayli kelib qoldim, buning sababi u juda ko‘p narsalarni eslatib yuborgan edi. Agar javondagi eski kitoblarga tegmaganimdami, hech narsa o‘zgarmas, hayotim odatdagidek beg‘alva, tinch va bir maromda davom etaverardi. Shuncha kitobga qarashning o‘zi bo‘ladimi, ko‘zim tushdi, deguncha ertagayoq boshlayman, hammasini tushirib, changini artaman, tartibga keltiraman, deya niyat qilar edim-u biroq qayoqda, sira boshlayolmasdim, bahona bitta – qo‘lim tegmadi: ish ko‘payib ketdi, holbuki, asli sababi bitta – erinchoqlik! Bejiz aytishmagan ekan, qolgan ishga qor yog‘ar deb. Nachora, nasib qilgani bugun ekan, nonushtadan keyinoq bir chekkadan ish boshladim.

Karlos Fuentes
QO’G’IRCHOQ MALIKA

Karlos Fuentes (isp. Carlos Fuentes Macias; 11.11.1928, Panama — 15.05.2012, Mexiko) “Niqoblangan kunlar”, “Musaffolik chegarasi”, “Aura”, “Artemio  Krusning o’limi”, “Gidraning boshi”, “Olisdagi oila”, “Jannatdagi Odam” singari romanlari bilan jahonga tanilgan mashhur meksikalik yozuvchilardan biri. Adibning asarlarida jamiyatda sodir bo’layotgan siyosiy-ijtimoiy jarayon muhim o’rin  tutadi. Adabiy tanqidchilar tomonidan yozuvchi, diplomat va adabiyotshunos olim sifatida alohida e’tirof etiladigan Karlos Fuentes bilan mazkur suhbat Kaliforniyaning Los-Anjeles shahrida (2006 yil, 2 iyunda) bo’lib o’tgan ijodkorlar  uchrashuvidan yozib olingan.

***

Men bu yerga mana shu arzimagan xat tufayli kelib qoldim, buning sababi u juda ko‘p narsalarni eslatib yuborgan edi. Agar javondagi eski kitoblarga tegmaganimdami, hech narsa o‘zgarmas, hayotim odatdagidek beg‘alva, tinch va bir maromda davom etaverardi. Shuncha kitobga qarashning o‘zi bo‘ladimi, ko‘zim tushdi, deguncha ertagayoq boshlayman, hammasini tushirib, changini artaman, tartibga keltiraman, deya niyat qilar edim-u biroq qayoqda, sira boshlayolmasdim, bahona bitta – qo‘lim tegmadi: ish ko‘payib ketdi, holbuki, asli sababi bitta – erinchoqlik! Bejiz aytishmagan ekan, qolgan ishga qor yog‘ar deb. Nachora, nasib qilgani bugun ekan, nonushtadan keyinoq bir chekkadan ish boshladim. Ochig‘i, ba’zi kitoblarni, ayniqsa, eng yuqori qatordagilarni qachon qo‘limga olib, varaqlab ko‘rganimni ham eslayolmayman, shuning uchun kutilmaganda har xil kerakli-keraksiz narsalar chiqib qolsa, ajablanib o‘tirmadim. Bir payt o‘sha, yuqori qatordagi kitoblarni olib, nam latta bilan changlarini artib, bittalab stolga tap-tap urayotganimda muqovalari quruqshab, mog‘orlay boshlagan, ustiga yozilgan nomi xira tortib, o‘qish qiyin bir ahvolga kelgan hajman kattaroq kitob sahifalari orasidan bir varaqqina xat yerga uchib tushdi. Kitob chindanam juda eskirgan: varaqlari sarg‘ayib, chetlari xazon yaproqlariday qovjirab, vaqt o‘tishi bilan ilvirab ketgan edi – qo‘limga olganimdayoq, kaftimga, bilagimga sariq-ko‘kimtir qog‘oz qiyqimlari bilan charm muqovasiga bitilgan tilla halli yozuvdan yiltiroq kukunlar to‘kildi va ajabo: dastlab bolalik chog‘imda tushlarimga kirgan parilarning, keyinchalik o‘ngimda, balet tomoshalarida ko‘rganim, novdadek egiluvchan, nozik raqqosalarning beibo liboslaridan taralgan yorqin, yaltiroq nuqralar yodimga tushdi.
Bu bolaligimda men yaxshi ko‘rgan, sevib o‘qiydigan kitoblardan biri bo‘lib – balki boshqalar uchun ham shundaydir – unda ibratli va o‘ta maroqli sarguzashtlar qalamga olingan va men bu fusunkor qissalarni o‘qib berishayotganida shunchalar ta’sirlanar edimki, beixtiyor kattalardan birontasining tizzasiga o‘tirib olib, ulardan qayta-qayta: “Nega shunday bo‘ldi?” deb so‘ragim kelaverardi.
Nimalar bo‘lib o‘tmasdi bu qissalarda! Noshukur va ko‘rnamak yigitchalar farzandlik burchini unutishar, yosh-yosh bokira qizlarni shaytonga dars beradigan firibgarlar o‘g‘irlab ketib badnom qilishar, sohibjamol qizlar ota-onalarining bag‘ridan qochib ketib, oxiri tug‘ilgan go‘shalariga sharmisor bo‘lib qaytib kelishar, ma’suma qizlar ota-onalarini muhtojlik va xor-zorlikdan saqlab qolish uchun badavlat, puldor chollarga erga tegishardi… “Nega bunaqa bo‘ldi?” deb so‘rardim takror va takror. Biroq javoblarni eslayolmayman.
Mana sizga, shu kitobning unniqib ketgan varaqlari orasidan Amilamiyaning yosh bolalarga xos o‘yinqaroqlik bilan yirik harflarda: “O‘ziyni o‘rtog‘iyni esingdan chiqarma va shu rasimga qarab menikini topib ke”, deb bir zamonlar yozgan xati uchib tushdi.
Qog‘ozning orqa tomonida esa quyidagicha “xarita” chizilgan edi: X harfidan boshlangan so‘qmoq yo‘l, aftidan, u bir zamonlar men – maktab hayotining zerikarli, diqqinafas va bir zaylda o‘tishidan norozi bo‘lib yuradigan g‘o‘rgina yigitcha paytim darslarni unutib kitob o‘qib o‘tiradigan bog‘dagi o‘rindiqni bildirsa kerak. O‘sha kezlar men qo‘ldan qo‘ymay o‘qiyotgan kitoblarni xuddi o‘zim yozgandek tuyulardi. Ayting-chi, o‘sha paytda dengiz qaroqchilari, qirol choparlari hamda Janubiy Amerika o‘rmonlari oralab oqqan toshqin daryodan yuk ortilgan eshkakli qayiqlarni olib o‘tgan mendan-da yosh, o‘tyurak bolalar haqidagi qissalar mutlaqo notanish, bizlarga begona odamlar tasavvurining samarasi ekani haqida fikr yurita olarmidim?!
Men berilib ketganimdan, dali dunyoimni unutar va dastlabki paytda hatto yengil qadam tovushlari kelib orqamda to‘xtab qolganini ham sezmasdim. Bu shag‘al to‘shalgan yo‘lkadan yugurib kelgan Amilamiyaning oyoq tovushlari bo‘lardi… Agar kunlarning birida sho‘xligi tutib, qoqio‘t momig‘i bilan qulog‘imni qitiqlamaganida, men o‘tirgan skameyka yonida yana qanchagacha shu hol davom etardi, bilmadim. O‘shanda shartta o‘girilib qarasam, u lunjini kulgili tarzda shishirib, qoshlarini chimirib olgancha qoqio‘tni puflayapti.
Esimda, Amilamiya juda jiddiy qiyofada, katta yoshdagi ayollarga xos vazminlik bilan mening ismimni so‘rab olgandi, lekin o‘zining ismini so‘raganimda iljayib, aytgisi kelmaganday suzilib, ko‘zlarimga uzoq termilib, keyin aytgan edi. Tanishganimizdan so‘ng ko‘p o‘tmay men Amilamiyaning yoshiga munosib soddalik hamda kattalarga xos odob va sipolik bilan, aksar hollarda yosh bolalar notanish odamlar davrasida yoki birovlarning uylariga borganlarida o‘zlarini qanday tutsalar, o‘zini xuddi shunday tutishini sezib qoldim. Ajablanarli jihati, Amilamiyaning bolalarga xos bo‘lmagan mana shu jiddiyligi tug‘ma fazilatdek taassurot qoldirar, bil’aks onda-sonda junbishga keladigan o‘yinqaroqligi va sho‘x-shaddodligi esa nima uchundir soxta va g‘ayritabiiydek tuyulardi…
Men Amilamiyaning siymosini ko‘z oldimda to‘liq gavdalantirish uchun u haqdagi xotiralarimni izchil, kunma-kun tiklamoqchi bo‘laman. Lekin hayronman, nega Amilamiyani aslida qandoq bo‘lsa, shundayligicha ko‘z oldimga keltirgim kelmayapti? Axir u tinib-tinchimas, sarsari, hayotdagi hamma narsaga qiziquvchan, serharakat edi-ku, nega men uni albomdagi eski fotosuratdek ruhsiz, jonsiz holatda eslamoqchi bo‘layapman?
Amilamiya ancha uzoqda, yo‘ng‘ichqaning gulini eslatuvchi binafsha rangda tovlanayotgan ko‘l uzra, tepalikdan mening ardoqli maskanim – skameyka turgan o‘tloqqa tushib kelayapti. Bamisli nur va soyalarning nozik tovlanishi sarhadlaridagi ro‘yo… Yugurib ketayotib Amilamiya birdan to‘xtaydi-yu, oq yubkasining etaklari yelpig‘ichday yoyilib mayda gulli lozimi, lozimining enli ipak bog‘ichlari ko‘zni quvontiradi, nim tabassumga moyil lablari, shamoldan qisilgan ko‘zlarida quvonch yoshlari shabnam kabi yiltiraydi… Uning yoniga tezroq borishim uchun evkalipt daraxti ostida o‘zini yig‘layotganga solib o‘tirgan Amilamiya… Amilamiya qo‘lidagi gulning oppoq gulbarglarini yulib o‘tloqda yotibdi; holbuki, bunaqa gullar istirohat bog‘ida o‘smas, keyinchalik ayon bo‘ldiki, ular Amilamiyalarning hovlisida o‘sar ekan, shuning uchun fartugining bittayu bitta cho‘ntagi doim oq gulbarglar bilan to‘la bo‘lar edi. Men kitob o‘qib o‘tiribman, Amilamiya skameykaning temir suyanchig‘ini ushlab olgancha ko‘kish ko‘zlari bilan sinchkov nazar solib turibdi; esimda, u hech qachon nima kitob o‘qiyotganimni so‘ramasdi-yu, lekin mana shu taxlit turishida qo‘limdagi kitob tufayli ko‘nglimda kechayotgan ziddiyatli, men qoniqmagan yoki qoniqqan lavhalar, voqea-hodisalardan ogoh bo‘lardi go‘yo. Amilamiya gul-gul ochilib, o‘zini kulgidan to‘xtatolmayapti – men uni belidan quchib ko‘tarib olgancha, havoda chir aylantiryapman, unga bu shunchalik yoqayaptiki, nazarida, bamisli ana hozir qushlar kabi uchib ketadi-yu, dunyoning gultojiga aylanadi… Amilamiya yarim o‘girilgan ko‘yi xayolchan ko‘zlarida bolalarga xos bo‘lmagan hayrat ila tikilgancha, nozik kaftini beozor silkitib xayrlashayapti. Amilamiyani mening skameykam yonida turli-tuman holatlarda ko‘rar edim. Mana u kaftlariga tayanib oyoqlarini osmonga qilib turibdi: shamolda gulli lozimi pufakka o‘xshab kulgili tarzda shishgan. Ana u iyagini ko‘ksiga bosgancha, shag‘al to‘shalgan yo‘lkada tizzalarini quchib o‘tiribdi… Chalqancha yotib olgan Amilamiya yalang‘och qornini oftobda toblayapti… Amilamiya novdalardan bir nimalar yasayapti, yomg‘irda yumshagan yerga cho‘p bilan allaqanday hayvonlar rasmini chizayapti, yashil skameykaning temir simlarini yalayapti, quriyozgan sershox daraxtlarning toshdek qotgan po‘stlog‘ini hafsala bilan sindirib tushirayapti, ana u quyosh qizdirib botayotgan ufqqa termilib qarayapti, ko‘zlari yarim yumuq, qandaydir g‘amgin qo‘shiqni xirgoyi qilayapti, qushlarning ovoziga taqlidan tovuq bo‘lib qoqolayapti, kulgili tarzda angillayapti, miyovlayapti… Men uchunmidi bu qiliqlari uning? Tasdiqlashga ham, inkor etishga ham ojizman. Men borimda doim shunday qilgan bo‘lsa, nazarimda, yolg‘iz qolganda ham shunday qilar edi.
Bu qiz haqida mana shunaqa uzuq-yuluq, tarqoq xotiralar qolgan xayolimda, chunki men unga, asosan – lo‘ppi yonoqlari, goh yetilgan javdar boshoqlari, goh qovrilgan kashtan yong‘og‘i tusida tovlanuvchi silliq sochlariga – kitob o‘qishdan charchagan paytlarimdagina e’tiborimni qaratar edim. Hozir yaxlit bir manzara hosil qilish uchun uzuq-yuluq xotiralarimni bir ipga marjon yanglig‘ tizar ekanman, bir narsani aniq tushunaman – o‘sha paytlarda Amilamiya mening bolalik xayollarim bilan kitob tufayli yolg‘iz menga tegishli va yolg‘iz o‘zim uchun inkishof etgan olamga rahna solar ekan.
U paytda men bu haqda o‘ylamasdim, o‘qiyotgan kitobimdagi qimmatbaho marjon sotib olish uchun kiyimlarini o‘zgartirib olgan go‘zal qiz-juvonlar haqida shirin xayollar surishdan bo‘lak tashvishim yo‘q edi. Undan tashqari, yana allaqanday – ayol desa ayol emas, samandar desa samandarga o‘xshamas bo‘liq, oppoq ko‘kraklari siynabandlaridan ko‘pchib chiqib turgan, yalang‘och qorinlari yumshoq (bu manzaralardan mening nafsim orom olardi) – afsonaviy mavjudotlarning xumor ko‘zlari suzilib, hukmdorlarni dabdabali yotoqda kutib yotganlari bot-bot tushlarimga kirardi.
Shu tariqa Amilamiyaga nisbatan befarqligim barham topib, asta-sekin, kishi bilmas ravishda unga, uning qiliqlari: nogoh meni yo‘qlab qolishlari, shaddodlik va kurakda turmaydigan odatlari, goho birdan bepisand muomala qilishlariga ko‘nika bordim, faqat keyinroq, bir qancha vaqt o‘tgandan so‘nggina ko‘nglimda bu tuturiqsiz va g‘ayritabiiy yaqinlikka barham berish fikri uyg‘ongan edi. Kunlardan bir kuni – men unda o‘n to‘rt yoshda edim – bu yetti yashar qizdan qattiq jahlim chiqdi va shu-shu undan ko‘nglim qoldi. Holbuki, u mening yuragimdan hali joy olishga ulgurmagan, shunchaki yaqin o‘rtoqdek yurar edik. Aslida men Amilamiyaga yumshoq fe’lim – ko‘ngilchanligim tufayli bog‘lanib qolgandim, shekilli.
U bilan qo‘l ushlashib yam-yashil o‘tloqda yelib-yugurib yurgan edik. Birgalikda qarag‘ay shoxlarini silkitib, duvillab to‘kilgan yong‘oqlarni terganimizda Amilamiya fartugining cho‘ntagini to‘ldirib olar edi. U bilan birgalikda qog‘ozdan jajjigina qayiqchalar yasab, suvga oqizar, keyin xursand qiyqirgancha kanal yoqalab, kemachalar ortidan yuragimiz bir olam quvonchdan entikib yugurardik. O‘sha kuni kechki payt tepalik yonbag‘ridan shamoldek yelib tushayotganimizda – birdan tepalik etagiga yetay, deb qolganimizda, ikkalamiz o‘mbaloq oshib yiqildik – bir vaqt qarasam, Amilamiya ustimda yotibdi, soch tolalari og‘zimga tiqilib qolgan, qaynoq nafasi qulog‘imga uriladi, konfet shirasi yopishgan qo‘llari bo‘ynimdan quchib olgan… Qonim qaynab, qattiq itarib yuboribman, Amilamiya ag‘darilib tushdi. U lat yegan tizzasini tirsagi bilan silab, yig‘lab yubordi, men hech narsa bo‘lmagandek o‘rnimdan turdim-da, yashil skameykaga borib o‘tirdim.
Ko‘p o‘tmay Amilamiya ketdi. Ertasiga uchrashganimizda indamay qo‘limga to‘rt buklangan bir varaq qog‘oz tutqazdi-da, qandaydir quvnoq bir qo‘shiqni xirgoyi qilgancha qarag‘ayzor tomon yugurdi. Men nima qilishimni bilmay xatni yirtib tashlasammi yoki kitob orasiga solib qo‘ysammi, deya ikkilanib turardim… O‘shanda yanglishmasam, “Aka-uka Grimm ertaklari”ni o‘qiyotgan edim. Qarang-a, shu Amilamiya, deb yana bolalarga yozilgan kitoblar bilan andarmon bo‘lib o‘tirsam!
Shu-shu bog‘da uning qorasini ko‘rmadim. Bir necha kundan so‘ng, yozgi ta’til boshlanib, men dam olgani jo‘nab ketdim, qaytib kelgach esa boshqa kollejga o‘tib, o‘qishni davom ettirdim. O‘shandan beri u bilan bir marta ham ko‘rishmadik.

Mana bugun xayol ko‘zgusida go‘zal, dilxoh ko‘ringani bilan aslida begona, o‘ta ayanchli va tanib bo‘lmaydigan darajada o‘zgarib ketgan narsalarning hammasidan yuz o‘girishga tayyor kayfiyatda unutilayozgan bog‘ aro borar ekanman, evkaliptlar hamda qarag‘aylar oldida bir dam to‘xtab qolaman. Bu daraxtzor shunchalik kichikmidi, tavba! Axir u xotiralarimda behad ulkan, tasavvur qilolmaydigan darajada katta emasmidi?! Mishel Strogov, Geklberri Finn, Vinter xonim, Jeneveva, Brabantskayalarning shu yerda dunyoga kelib, shu yerda oshlarini oshab, yoshlarini yashaganlariga kim ishonadi? Yakkam-dukkam, qari, bujmaygan, beo‘xshov daraxtlar, atrofi zanglagan temir panjara bilan o‘ralgan bog‘ning yashil skameykadan boshqa ko‘zni quvontiradigan nimasi bor? U ham bo‘lsa, o‘sha paytlarda yolg‘iz men uchun aziz va tabarruk bo‘lgani sababli hozir ahamiyat kasb etyapti, shekilli. Tepalik-chi?.. Amilamiya, nahotki, har kuni shu tepalikdan mening yonimga tushib kelardi?! Biz qo‘l ushlashib shamoldek yelib tushgan tik qiyalik qani? Axir bu bor-yo‘g‘i, maysalar bilan qoplangan oddiygina do‘nglik-ku! O‘jar xotiralarimda u qanday qilib bu qadar viqorli va fusunkor ko‘rinishda qolgan – o‘zim ham hayronman.
“… shu rasimga qarab menikini topip ke”. Demak, birinchi bo‘lib bog‘ni kesib o‘tish kerak, keyin daraxtzordan o‘tgach, tepalikdan o‘n-o‘n besh odim tushib, yong‘oq butazori orqali borilsa – Amilamiya mana shu yerda oq gulbarglar yiqqan bo‘lsa kerak – eshigi g‘ijirlab ochilib-yopiladigan uyga ro‘para bo‘lasan va nogahon bir narsa ilojsiz yodingga tushadi, o‘sha bolalikning beg‘ubor kunlarida shahar shovqini tugul, har tarafdan yopirilayotgan hushtak tovushlari, qo‘ng‘iroq jarangi, motorning tarillashi, odamlarning baqir-chaqiri, so‘kinishlari, karnaylarning bo‘g‘iq “na’ra”si jo‘r bo‘lib quloqni qomatga keltirayotganidan sen va Amilamiya qanday qilib qutulganlaring, ulardan forig‘ bo‘lganlaringni ming uringaning bilan eslolmaysan. Bir tomonda tinch, osoyishta bog‘, ikkinchi tomonda asabiy, diltang shahar. Qay birida yashash qulayroq? O‘sha ohanrabo sehri qayerda qoldi hozir?
Men svetoforning yashil chirog‘i yonishini kutib turaman-da, yo‘l harakatini bir tomondan to‘xtatib turgan qizil chiroqdan ko‘z uzmay, ko‘chaning narigi tarafiga yuraman. Bexavotir yo‘lkaga o‘tib olgach, Amilamiya chizgan “xarita”ni yana bir karra sinchiklab ko‘zdan kechirib chiqaman. Yo tavba, noshudona chizilgan mana shu “xarita” aslini olganda, menga ayni chog‘da yo‘l ko‘rsatayotgan o‘sha ohanrabo shekilli?! Bu mulohazadan men dov­dirab qolaman. Sermavj suvlar kabi oqib ketgan yoshlik yillarimdan keyin, mening hayotim qattiq intizom o‘zaniga tushib qolgandi. Mana endi, yoshim 29 ga chiqqanida, men – imtiyozli diplom sohibi, durustgina maosh olib, binoyidek lavozimni egallab turgan, kotibalar bilan donlashib yurish joniga tekkan, shahar tashqarisiga chiqish yoki plyajga borish desa ensasi qotadigan, ro‘zg‘or va oila tashvishlaridan ozod bo‘ydoq – bir zamonlar kitoblar, bog‘ va Amilamiya singari hayotimning mazmunbaxsh obidalaridan hozir mosuvo bo‘lib o‘tiribman.
Men fayzsiz, pastak uylardan iborat ko‘cha bo‘ylab shoshilmasdan borardim. Eniga cho‘zilgan panjarali derazalari-yu og‘ir, beso‘naqay eshik­larining bo‘yoqlari ko‘chib, bir-biriga mingashib ketgan bu uylar odamda mungli bir taassurot qoldirardi. Bir xil, zerikarli manzara yurakni siqadi, xuddi bu ko‘chada hayot to‘xtab qolgandek tuyuladi, faqat unda-bunda eshitilayotgan tovushlar ko‘ngilga ozgina bo‘lsin yengillik baxsh etadi… Devorlar ortida bolalar o‘ynayapti. Ularning erka ovozlariga monand yengil musiqa qulog‘imga elas-elas chalinib qoladi. Men daf’atan ovozlarni yaxshiroq ilg‘ash uchun to‘xtab, devor yoniga yaqinlashaman va ajabo, ko‘nglimga shu qo‘shiq aytayotgan bola-baqra orasida Amilamiya ham bordir, degan gap oralaydi. Darhaqiqat, bu shumtaka qiz chindanam peshayvondagi turnikka oyoqlari bilan osilib olgancha, sho‘xlik qilayotgan bo‘lsa-chi?! Beixtiyor uning fartugi cho‘ntagidan oppoq gulbarglar to‘kilayotgani ko‘z oldimga keladi…
…Men birinchi marta yigirma ikki yashar senoritani ko‘z oldimga keltirmoqchi bo‘laman-da, kulimsirab qo‘yaman: agar u haliyam qog‘ozda belgilab chizgan uyda yashayotgan bo‘lsa, mening xotiralarim ustidan kulsa kerak, menimcha, bog‘da birga o‘ynagan paytlarimiz uning esidan ham chiqib ketgandir.
Oddiygina uy. Katta eshik, panjara o‘rnatilib ichkarisidan qopqalar bilan yopib qo‘yilgan ikkita deraza. Imorat unchalik baland emas, tepa qismiga eski uslubda naqshinkor panjara o‘rnatilganki, u tekis tomni begona ko‘zlardan yashiradi, tomda esa uy-ro‘zg‘orga tegishli buyumlar: kiyim-kechak, quritish uchun arqon tortib qo‘yilgan, zaxira suv to‘ldirilgan bahaybat yog‘och bochka, xizmatkor uchun boshpana hamda qush asraydigan katak ko‘zga chalinadi. Qo‘ng‘iroq tugmasini bosishdan avval, har xil xomxayollarni ko‘nglimdan chiqarib yubormoqchi bo‘lib paysallanaman. Bo‘lmagan gap! Bu yerda Amilamiya yo‘q! Nega endi bitta uyda o‘n besh yil yashashi kerak ekan, u – yashamaydi.
Amilamiya yoshiga nisbatan dadilroq va qandaydir hovliqmaroq ekaniga qaramay, o‘ziga to‘q xonadonda yaxshi tarbiya topgan qizdek taassurot qoldirardi. Bu mahalla butunlay puturdan ketib, avvalgi salobatli ko‘rkidan asar qolmagan bo‘lsa, Amilamiyaning oilasi nima baraka topadi bu yerda, har holda boshqa yerga ko‘chib o‘tishgan bo‘lsa kerak! Yangi ko‘chib kelgan uy egalari qayerda istiqomat qilishayotganini bilishar, o‘ldimi.
Qo‘ng‘iroq tugmasini bosib, indamay kutaman. Jimjit, javob yo‘q. Yana qo‘ng‘iroq chalaman. Voy tavba, shunisi yetmay turuvdi: uyda hech kim yo‘qqa o‘xshaydi. Endi nima qildim? Qaytib ketsam, bilaman, yoshligimdagi o‘rtog‘imni yana qidirib kelishim dargumon. Nima qilay? Boshim qotadi. Yana qaytadan bolalikda yaxshi ko‘rgan kitobim ichidan Amilamiyaning xati tushishidan umidvor bo‘lish tentaklikdan boshqa narsa emas. Agar ketvorsam, yana boshim bilan ishga sho‘ng‘iyman, tamomila tasodifligi bo‘lmaganida, bunaqa arzimas, buning ustiga o‘tkinchi voqeani unutib yuborsam kerak.
Shu xayollar bilan yana qo‘ng‘iroq chalaman. Eshikka qulog‘imni bosib, nafasimni ichimga yutib kutaman… va birdan hayratga tushaman: eshik ortidan kimningdir xirillagani, hars-hars nafas olib, xo‘rsingani eshitiladi, shu bilan birga, eshik tirqishlaridan turib qolgan tamakining achqimtil hidi keladi.
– Hormanglar. Bir narsani so‘ramoqchi edim, agar malol kelmasa…
Mening ovozimni eshitgan ichkaridagi odam eshik oldidan og‘ir qadamlar bilan nari ketadi. Men hovliqib tugmachani qayta-qayta bosaman-da, endi hech narsadan andisha qilmay baqiraman:
– Kim u? Oching eshikni! Nega indamaysiz? Nima balo, qulog‘ingiz tom bitganmi?
Hech qanday javob yo‘q. Qo‘ng‘iroq tugmasini yana, bu safar bor kuchim bilan bosaman, lekin urinishlarim zoye ketadi. Zora shunday qilsam yordam berar, deb eshikdan uzoqlashaman, zig‘irday tirqishlariga tikilamanki, biron narsa sezsam, deb. Orqaga tisarilib boraveraman, ko‘zlarim berk, bamisli tilsimlab qo‘yilgan eshikda, bir vaqt o‘zim ham sezmagan holda tosh ko‘chaga chiqay, deb qolibman. Qo‘rquv to‘la chinqirgan ovozdan sergak tortaman, xuddi shu damda, quloqni qomatga keltirib gudok ovozi yangraydi. Kutilmagan holdan dovdirab qolganimga qaramay, meni muqarrar falokatdan asrab qolgan ovoz egasini izlab alanglayman, biroq mendan uzoqlashib borayotgan avtomobildan boshqa narsa ko‘rinmaydi, ana shunda, nima uchundir jon holatda simyog‘ochni quchoqlab olaman, qo‘rqqanimdan emas, yiqilib tushmaslik uchun – oyoqlarim qaltirab, birdan shalvirab qolgani uchun.
Ha, mana o‘sha uy, Amilamiya istiqomat qilgan uy. Panjara bilan to‘silgan tomda arqondagi yuvilgan kiyim-kechak shamolda hilpiraydi. U yerda nimalar osilgan – ko‘ylaklarmi, ishton-lozimlarmi, kamzullarmi – nima farqi bor? Birdan temir to‘sindan oq devorga qoqilgan changakka qadar tortilgan uzun arqonda, qisqich bilan qadab qo‘yilgan, bir umr ko‘z oldimdan ketmaydigan katakli fartukka ko‘zim tushadi.
Ko‘chmas mulkni ro‘yxatga oladigan bo‘limdagilar men qiziqayotgan uy-joy ijaraga odam qo‘yadigan allaqanday senor R.Valdiviaga qarashli ekanini aytishdi. Hozir kimga topshirgan u yerni, degan savolimga javob berolmay yelka qisishdi. O‘sha senor Valdivia kim o‘zi? Ularning hujjatida sarmoyador, deb yozilgan ekan. Qayerda yashaydi o‘zi? “Siz o‘zingiz kim bo‘lasiz?” deb so‘radi senorita ensasi qotgandek. Ish pachava. Demak qayerdadir qovun tushirdim shekilli. Kelayotganimda ularga martabali, dasti uzun senor sifatida ta’sir qilaman, deb o‘ylagandim. Nachora, alag‘-chalag‘ tushlardan keyin tongga qadar bedor o‘tirib chiqqanim ta’sir qilibdi-da. Senor Valdivia… Men hardamxayol, faromush holda ko‘chaga chiqaman, hatto shu onda quyosh ham asabimga tegardi. Xunobim oshib, quyoshning tandirdek qizdirayotgan nurlaridan nariroq bo‘lish uchun salqin, sersoya boqqa yo‘l olaman. Jazirama issiq bir bahona, aslida, ochig‘ini aytsam, menga eshikni ochishni ham istamagan uyda Amilamiya yashayaptimi, yo‘qmi – shuni aniqlay olmaganimning alamidan shunday qilayotgan edim. Shu vosvos, tinchimni o‘g‘irlagan ko‘ngilsiz o‘y-xayollardan tezroq qutulsam bo‘lardi, deb o‘ylash, shunga harakat qilish xayolimga ham kelmasdi. Tomda cho‘ntagi doimo oq gulbarglar bilan to‘la bo‘ladigan o‘sha fartuk osilib turgan bo‘lsa nima qipti, bu degani men o‘n to‘rt-o‘n besh yil muqaddam tanishgan yetti yashar qizcha haliyam o‘sha uyda yashayapti, degani emas-ku! Uning qizinikidir balki?! Bo‘lishi mumkin! Yigirma ikki yoshga chiqqan Amilamiya farzand ko‘rgandir – farzandi qiz boladir, unga bir zamonlar o‘zi yaxshi ko‘rgan o‘yinchoqlardan olib bergandir, shunaqa kiyimlar kiydirib qo‘ygandir, ehtimol (kim biladi yana?!), o‘sha bolaligi o‘tgan bog‘da qizini o‘ynatib yurar?! Shu xayollar og‘ushida uyga yaqinlashaman va qo‘ng‘iroq tugmasini bosib kutib turaman. Lekin eshik ortidan xirillagan tovush kelmadi, yo‘q, birozdan so‘ng eshik ochildi-da, ostonada ellik yoshlardagi ayol paydo bo‘ldi. U oqargan sochlarini bir bog‘lam qilib turmaklab olgan, boshdan-oyoq qora kiyimda, yelkasiga qora shol ro‘mol tashlab olgan edi. Uning o‘ziga qaramay qo‘ygani sezilib turar, ayol bamisoli yoshlik orzu-havaslaridan allaqachon voz kechganga o‘xshar, menga qadalgan ko‘zlari hamma narsadan hafsalasi pir bo‘lgan odamning ko‘zlari kabi hissiz va sovuq boqar edi.
– Keling, xizmat?
– Meni senor Valdivia yubordi. – Men tomoq qirib, sochimni barmoqlarim bilan tarab qo‘yaman. Charm papka ko‘tarib olsam bo‘larkan, rolimni qoyilmaqom ijro etishimga yordam berardi.
– Valdivia? – deb so‘raydi ayol beparvolik bilan.
– Ha, Valdivia, shu uyning egasi…
Tavba, bu odamovi ayolning jonsiz yuziga qarab, biron nimani bilib olish mumkinmikan?! Sinovchan nigohi odamning ichidagini bilib olmoqchidek tikilardi.
– Ha-ya, bo‘ldi. Uyning egasi…
– Kirsak bo‘ladimi?
Yanglishmasam, bachkana komediyalarda, sayyor sug‘urtachilar biron xonadonga borganida uy egalari eshikni taraq etkizib yopib olmaslaridan avvalroq “lip” etib oyoqlarini ostonaga qo‘yib olishga shoshardilar, shekilli. Men xuddi o‘shalarga o‘xshab ish tutaman… O‘zini chetga olib senora meni ichkariga – xizmatkorlarga uy-joy o‘rnini bosishi mumkin bo‘lgan bostirmaga taklif etadi. Men qarshimdagi bo‘yoqlari o‘ngib ketgan yaxlit oynavand yog‘och eshik sari yuraman va yo‘lakay oldinda ketayotgan senoradan so‘rayman:
– Shu tomongami?
Senora bosh qimirlatib tasdiqlayotgan choqda, kun ko‘rmagan oppoq qo‘llarida donalarini tinmay o‘tkazayotgan eski tasbehga ko‘zim tushadi. Bunaqa tasbehni bir zamonlar, bolalagimda ko‘rgan edim, rosti, shu fikrimni jon-dilim bilan unga aytgan bo‘lardim, biroq u eshikni shunaqayam siltab, kuch bilan tortib ochdiki, azbaroyi Xudo, bunaqa hech kimga keragi yo‘q gapni aytish istagidan o‘sha zahoti voz kechaqoldim. Oldinma-ketin ensiz, uzun xonaga kirib boramiz, senora kira solib deraza qopqalarini ochib tashlaydi, biroq shunga qaramay, xona yorishmaydi, derazalar oldiga qo‘yilgan katta-katta to‘rtta chinni gultuvakdagi shoxlab ketgan o‘simlik tashqaridan kirayotgan yorug‘likni to‘sib qo‘yadi. Xona deyarli bo‘sh: to‘qima suyanchiqli qadimiy yumshoq divan bilan tebranma kursidan bo‘lak hech vaqo yo‘q. Ammo meni bu o‘simliklar ham, xonada javonlarning yo‘qligi ham qiziqtirmaydi. Ayol menga divanni taklif etadi, o‘zi esa tebranma kursiga o‘tiradi.
– Senor Valdivia sizni ko‘rgani kelolmagani uchun uzrini aytib yubordi.
Ayol kiprik qoqmay menga tikiladi. Men divanda ochiq holda qoldirilgan ko‘ngilochar jurnalga ko‘z qirimni tashlayman.
– Sizga salom deb yubordi…
Men bu gapim senoraga qanday ta’sir qilganini aniqlash maqsadida, indamay unga tikilaman, biroq u bir tuki o‘zgarmasdan kursida chayqalib o‘tiraveradi. Jurnal qizil qalam bilan bo‘lsa kerak, aji-buji qilib chizib tashlangan.
– Sizni ozgina bezovta qilishga majbur bo‘layotganidan xijolat chekayapti. Ko‘p emas, uzog‘i bilan ikki-uch kun…
Men xonaga boshdan-oyoq ko‘z yugurtirib chiqaman.
– Uyning narxini belgilash uchun yer maydonini o‘lchash lozim ekan… Aftidan, o‘lchashmaganiga ham ancha bo‘libdi… Siz qachondan beri yashaysiz bu yerda?
Ana xolos! Anavi tebranma kursi tagida yotgan qalam emas, lab bo‘yoq ekan. Senora miyig‘ida kulimsirab qo‘yadi, men uning ko‘nglidagini tasbehni ohista, beozorgina silab-silab qo‘yayotgan barmoqlarining harakatidan sezaman, yuzlarida deyarli zuhr etmayotgan istehzoli tabassumni aynan barmoqlari fosh etardi.
Yana sukut saqlash, og‘ziga talqon solgandek indamaslik bu safar uzoqroq davom etadi.
– …o‘n besh yildan oshdi shekilli?
Aqalli bosh qimirlatsa yoki qovog‘ini uyub olsa-chi! Hechqisi yo‘q… Mayli… Lekin uning gezargan, ingichka lablarida qizil lab bo‘yoqdan asar ham yo‘q-ku!
– …siz, eringiz hamda…
Ayol menga tikilib qoladi, afti-angoridagi ifodalar o‘sha-o‘sha bo‘lgani bilan ko‘zlarida “…xo‘sh, yana nima…” degandek kishining jig‘iga tegadigan bir ifoda yashirin edi.
U tasbehini o‘girganicha, men undan ko‘z uzmay bir necha daqiqa jim qolamiz. Oxiri men tizzamga tayanib o‘rnimdan turaman.
– Xo‘p, bo‘lmasa, hali kechga tomon hujjatlar bilan kelarman.
Senora ma’qullagandek bosh qimirlatadi, yerda yotgan lab bo‘yoqni oladi, jurnalni esa ola solib shol ro‘moli ostiga yashiradi.

* * *
Kechki payt. Hammasi joyida. Meni go‘yo eski taxtalarning yaroqli-yaroqsizligi, uyning umumiy maydoni rostdan ham qiziqtirayotgandek bir nimalarni daftarga qayd etib qo‘yayotganimda, senora tasbeh o‘girib o‘sha tebranma kursida o‘tirardi. Zaldagi narsalarni bir amallab qayd etib bo‘lgach, ayoldan boshqa xonalarga olib borishini so‘rayman. U uzun qo‘llari bilan tebranma kursining suyanchig‘iga tayanib turadi, qoq suyak yelkasiga tashlab olgan shol ro‘molini tuzatgan bo‘ladi. So‘ng borib jimjimador oynali eshikni lang ochadi-da, biz javonlar boshqa uylardagiga nisbatan kattaroq yemakxonaga kirib boramiz. Biroq u yerdagi temir oyoqli stol bilan o‘rindiqlariga kleyonka qoplangan yaltiroq to‘rtta stul tebranma kursi bilan eski divandan ham xarob edi. Panjara bilan to‘silgan derazadan tushayotgan yorug‘lik har holda tokchasiz, taxmonsiz ship-shiydam devorli bu xonani ozmi-ko‘pmi yoritsa kerak. Stolda yolg‘iz bir bosh kishmish bilan tepasida yirik-yirik pashsha g‘o‘ng‘illab uchayotgan ikki dona shaftoli solingan bitta plastmassa mevadon bor edi. Senora qo‘llarini ko‘ksida qovushtirib mendan orqaroqda to‘xtaydi. Uning aft-basharasi hamon o‘sha-o‘sha – qilcha o‘zgarish yo‘q, pinagini buzmaydi, tavba. Dadilroq bo‘lish kerakka o‘xshaydi, chunki bu ahvolda xonama-xona izg‘ishdan foyda yo‘q, men bilishni istayotgan narsani bu yo‘l bilan topolmasligim aniq.
– Chordoqni ham bir qarab chiqsak, nima deysiz? – deb
so‘rayman– U yerdan turib umumiy yashash maydonini chamalab aniqlash oson bo‘lsa kerak?
Senoraning ko‘zlari nim qorong‘u xonada sovuq yiltiraydi.
– Nima keragi bor? – deydi u, qult etib yutinarkan. – Senor… Valdivia yaxshi biladilar qanchaligini…
Uy egasining nomini tilga olayotganidagi talmovsirashi – senoraning nimadandir xijolat bo‘layotganidan darak berar, gaplaridagi istehzo, piching esa o‘zini himoya qilishga urinishdan boshqa narsa emasdi.
– Ishonmayman, – men jilmayishga urinaman. – Tepadan boshlaganim ma’qul edi… – yasama tabassum lablarimdan uchadi. – Pastdan boshlagandan ko‘ra.
– Yo‘q, siz mening aytganimni qilsangiz yaxshi bo‘ladi, – deydi dona-dona qilib senora. Bo‘yniga osilgan katta kumush but ko‘kragidan pastroqda, qorniga tushib turardi.
Bu g‘ira-shira qorong‘ulik qo‘ynida mening har bitta sa’y-harakatim tuturiqsiz ekani, umuman hech nimani hal qilmasligi, qolaversa, ishonch­li chiqmayotganini sezib kulib yuborishdan arang o‘zimni tiyaman. Men shartta-shartta daftarni ochaman-da, bosh ko‘tarmay xayolimga kelgan narsalarni, raqamlarni yozib tashlayman, yozayotgan chog‘imda, yuzim qizib, og‘zim qurib borayotganidan sezamanki, mening nayrangim o‘tmaydi. Katak daftarning bitta varag‘ini bo‘lar-bo‘lmas belgilar, kvadrat ildizlar, formulalar bilan to‘ldirib bo‘lgach, o‘zimga o‘zim savol beraman: to‘g‘ridan-to‘g‘ri Amilamiya haqida so‘rashimga nima mone’lik qilayapti? Hech nima! Biroq ko‘nglim sezayaptiki, bu yo‘l bilan to‘liq javob olgan taqdirimda ham, rostini bilolmayman. Bu qiltiriq va indamas sherigim shu qadar bedavo ediki, azbaroyi ko‘cha-ko‘yda ro‘paramdan chiqib qolsa qayrilib qarashdan or qilardim,biroq arzon va eski javonlar bilan jihozlangan kimsasiz uyda u endi ko‘chalarda birov mensimaydigan, muhtoj va o‘ksik ayol emas, balki qandaydir tilsimlar sandig‘ining kaliti qo‘lida bo‘lgan hokima edi.
Mantiqsizlikning tabiati shunaqa! Hamonki Amilamiyani xotirlaganim tasavvur qilishga xohish, mayl uyg‘otdimi – bo‘ldi, men bu yo‘ldan qaytmayman, sodda va ravshan bo‘ladimi, hamma biladigan yo har kuni takrorlanib turadigan bo‘ladimi – tasbeh ko‘targan ayol mendan har qancha yashirmasin, tagiga yetmay qo‘ymayman. Balki men bu nazokatli, ammo o‘lgudek qashshang senorani yo‘l qo‘yib bo‘lmaydigan darajada hayratga solayotgandirman? Ehtimol… Lekin o‘zim o‘ylab topgan chigal uydirmalardan mendan boshqa kim huzur qilishi mumkin? Pashshalar hamon mevadon uzra g‘o‘ng‘illab, shaftolining ezilgan yoki kimdir beozorgina tishlagan – men go‘yo yozuv-chizuv ishlariga berilgan kimsadek sezdirmaygina stolga yaqinlashaman – zaxa yeriga qo‘nadi. Senoraga qariyb ahamiyat ham bermayman, hisob-kitob bilan band odamdek tutaman o‘zimni.Yaxshilab qaragan odam shaftolining qo‘lga olmay tishlanganini sezadi. Men stolga kaftimni tirab engashaman, bo‘ynimni cho‘zib qo‘l bilan ushlamagan holda o‘zim ham yana tiklanmoqchi bo‘laman. Engashganimni bilaman, oyog‘imning yonginasida yangi izlarga – nari-beri bo‘yalgan polda ikki qator, baayni rezina g‘ildirak izlarini eslatuvchi qoramtir tasmalarga ko‘zim tushadi. Bu izlar stolning narigi chekkasiga borib, u yog‘iga sezilar-sezilmas alfozda xonaning ichkarisiga cho‘zilib ketgandi…
Men daftarni tapillatib yopaman:
– Davom etamizmi, senora?
Vo ajab! Hozirgina stulda o‘tirgan ayol endi stul suyanchig‘iga bilagi bilan tayanib turibdi, stulda esa tamakining o‘tkir tutuni kirib, yo‘talayotgan qaddi dol, so‘qir ko‘zlari bir nuqtada qotgan kimsa o‘tirardi: uning shishinqiragan, serajin, salqigan qovoqlarining qa’riga cho‘kkan ko‘zlari juda xunuk, biroz jirkanch va qo‘rqinchli edi, shunga qaramasdan, mening har bitta harakatimni kuzatayotgani, ko‘zdan ko‘zdan qochirmay o‘tirgani sezilib turardi. Ajin tilishlab tashlagan, chala-chulpa qirtishlangan lunji quruqshab, osilib tushgan, yashil-kulrang kaftlari odamning qo‘liga o‘xshamasdi. Uning chigal, irkit sochlari ko‘kimtir po‘panak bosgan ming yillik sandiq tubini eslatardi. U qilt etmay o‘tirar, tirik ekani faqatgina xirillab, to‘xtab-to‘xtab nafas olishidan sezilardi. Bu o‘sha ko‘cha eshik orqasidan eshitilgan ayanchli harsillagan tovush edi.
Men g‘o‘ldirab salomlashgan bo‘laman, o‘zimcha va hammasini – Amilamiyasini ham, hisob-kitobini ham, poldagi g‘ildirak izlari-yu jumboqligicha qolayotgan narsa borki, bariga qo‘l siltab, shu onning o‘zida qochib qolish payiga tushaman. Zotan, bu ko‘ksov chol paydo bo‘lishining o‘ziyoq shuni taqozo etardi. Men, “Salomatmisiz”, deyman yana va bu safar xayrlashgandek chiqadi ovozim. Cholning toshbaqaga o‘xshagan aft-basharasi istehzoli tirishadi, xuddi rezinkadan yoki chirib, rangi o‘ngib ketgan kleyonkadan yasalgan, deysiz. Lekin saksovul shoxini eslatuvchi qo‘l meni to‘xtatib qoladi.
– Valdivianing qazo qilganiga to‘rt yil bo‘ldi, – dedi u bo‘g‘iq, so‘lg‘in va xirillagan ovozda.
Men birdan o‘tkir tirnoqli changalga tushgan hurkak jonivor yanglig‘ taqdirga tan beraman, bu yog‘iga mug‘ombirlikni davom ettirishning foydasi ham, hojati ham yo‘q. Mum va chirigan rezinkadan bo‘lgan basharalar churq etmay menga yuzlanishgan, shu vajdan hech narsaga qaramasdan yotib qolguncha otib qol, qabilida o‘zimni soddalikka olaman-da og‘zimdan beixtiyor bir so‘z otilib chiqadi:
– Amilamiya!..
Bo‘ldi! Endi hech kim o‘zini go‘llikka solmaydi. Yelkamga qurigan shox-shabbadek botib og‘ritayotgan barmoqlarning kuchi bir necha soniyaga yetadi, xolos, so‘ngra asta-sekin bo‘shashib, kuchi qirqiladi va go‘yo jonsiz bo‘lib qoladi-da, ojizona qaltirab, senoraning mumdan yasalgan qo‘llarini izlaydi, shuncha vaqtdan beri o‘zini tutib turgan senora esankirab qolganini yashirolmay yig‘lab yuboradi, lekin har qancha titrab-qaqshab, xo‘rligi kelib hiq-hiq yig‘lamasin, to‘nib qolgan yuziga mixlangan qat’iyatli ifodaga putur yetmaydi. Ana xolos! Buni qarangki, men salkam yovuz, hissiz va berahm gazandaga chiqarib qo‘ygan odamlar – o‘zlarini arang eplaydigan, bir-birisiz yashashga qobil bo‘lmagan g‘arib va baxtiqaro odamlar ekan-ku! Yer yorilmadi-yu yerga kirib ketmadim. Men – junbishga kelgan tasavvuriga mahliyo tentak, so‘rashga va bilishga ham mutlaqo haqqi bo‘lmagan sabablar tufayli hayoti zavolga yuz tutgan, ikki nafar benavo odamlarning dilidagi aziz e’timodlarini haqorat qilish, ularning usitidan kulish uchun mana shu kimsasiz yemakxonaga kelgan ekanman-da! Hech qachon o‘zimni bunchalik yomon ko‘rib ketmagan edim! Hech qachon hamma narsani bu qadar oyoqosti qilib yuboradigan so‘zlar ko‘nglimga oralamagan edi! Xo‘p, bu yog‘iga nima qilish kerak? Yonlariga borib ko‘nglini ko‘taraymi? Ayolning boshlarini silaymi? Yoki farosatsizligim uchun uzr so‘raymi? Nima foydasi bor?! Men hisob-kitob daftarimni buklab cho‘ntagimga solib qo‘yaman. Yer yutsin, tuturuqsiz xulosalar chiqarishga, har xil “ash’yoviy dalillar” topishga qodir o‘sha zehn, o‘sha farosat, oddiygina, hammaning uyida bo‘lishi mumkin rasmli, ko‘ngilochar jurnal, lab bo‘yoq, tishlangan shaftoli-yu g‘ildirak izlari hamda ko‘k katakli fartuqlardan shubhalanib nima xayollarga borib yuribman-a! Bunaqa vaziyatda eng yaxshi yo‘li – shartta bosh olib chiqib ketish.
Ammo bo‘g‘iq, xirillash oralab chiyillagan ovoz eshitiladi:
– Uni tanirmidingiz?
“Tanirmidingiz?” Ularning bu o‘tgan zamon fe’lidagi savoli mening butun umidlarimni puchga chiqaradi. Mana jumboqlarning javobi! “Uni tanirmidingiz?” Qancha bo‘ldi? Qanchadan beri dunyodan ko‘z yumgan va faqat kechagina mening ayanchli, ojiz xotiramda tirilgan Amilamiyasiz yashayapti bu olam? Bu xayolchan boquvchi ko‘kish ko‘zlar huvillagan bog‘ning muqarrar sokinligi, bir zaylda davom etuvchi hayotiga hayrat bilan, ich-ichiga sig‘may tomosha qilmayotganiga qancha bo‘ldi?! Hayotida ko‘rgan, duch kelgan nimaiki bo‘lsa, hammasi yuragini yashnatib, olam-olam quvonch bag‘ishlayotgan chog‘da, titrab yoki “huv” deganda qanday shaklga kirsa xuddi shunday shamoyil kasb etgan dudoqlar yana maftunkor kulimsiramasmi, bu kulgi ko‘zlarida nur kabi chaqnab o‘ziga yana mahliyo etmasmi?
– Ha, biz bog‘da o‘ynardik… Ancha bo‘ldi bunga
– O‘shanda u necha yoshda edi? – deb so‘raydi chol o‘ksik bir ovozda.
– Yetti yosh edi, shekilli. Ha, yetti yosh edi.
– Ko‘rinishi qanaqaydi, senor, yolvoraman aytib bering, tezroq ayting… Ayolning ovozi bamisli Yaratganga umidvor murojaat qilayotgan xudojo‘yning iltijosi kabi chiqadi, shuning barobarida u ikkala qo‘lini azod ko‘taradi.
Men ko‘zlarimni yumib xayolga cho‘maman.
Amilamiya yolg‘iz mening xotiralarim. Men uni istirohat bog‘iga o‘zi keltirgan buyumlar, qo‘li tekkan va menga ko‘rsatgan narsalar bilan birgalikda ko‘z oldimga keltira olaman, xolos. Nimasini aytay… Mana hozir ham uning tepalikdan tushib kelayotgani ko‘z oldimdan o‘tmoqda. Yo‘q, bu nimjon maysalar qoplagan do‘nglik emas, mutlaqo. Shirador yo‘ng‘ichqa qulf urgan tepalik edi, dam yugurib, dam to‘xtab so‘qmoq chekkasidagi maysalarni bosib, payhon qilib, dam o‘sha yerdan menga qo‘l silkib tushib kelardi, keyin musiqa ohanglari ostida, ha, ha, mening ko‘zlarim ijrosidagi ohanglar, mening his-tuyg‘ularim inkishof etayotgan xushbo‘ylar, qulog‘imga kelayotgan sassiz bayotlar… xayollarim qanotida men tomonga shamoldek yelib kelayapti… Eshitayapsizmi mening gaplarimni? U istiqbolimga oppoq ko‘ylakda, chordoqda osilib turgan o‘sha katak-katak ko‘k fartukda uchib kelardi har kuni. Ular mening qo‘llarimdan ushlab olishgan, ko‘zlarim hamon yumuq edi.
– U qanaqa edi, senor, gapiring, gapiravering…
– Amilamiyaning ko‘zlari ko‘kish edi, sochlarining rangi soyada boshqacha, quyosh nurida boshqacha tusda tovlanardi.
Ular meni avaylab yetaklab borishardi. Qulog‘imga cholning harsillagani bilan ayol ko‘ksida tebranayotgan kumush butning bir maromda shitirlagani eshitilardi.
– Aytib bering, iltimos, ayta qoling…
– U kelganda ko‘pincha quvonchdan ko‘zlari yoshlangan bo‘lardi.
Hamon ko‘zlarim yumuq, ularning yetovidaman, sezish qiyin emas, endi yuqoriga ko‘tarilayapmiz…Ikkinchi, beshinchi, sakkizinchi, to‘qqizinchi, o‘n ikkinchi zina. To‘rtta qo‘l ortimdan yuqoriga undaydi.
– U yam-yashil evkalipt ostida ingichka novdalardan gulchambar to‘qib o‘tirishni yaxshi ko‘rardi, ba’zan meni ketib qoladi, deb yig‘lab berardi.
Eshikning oshiq-moshig‘i g‘irchillaydi. Ichkaridan chiqayotgan hid hammayoqni bosib ketadi, u hech qanday sezgi, tuyg‘ularga o‘rin qoldirmaydi, mening tasavvurim uning ta’sir kuchi oldida taslim bo‘ladi. Bunaqa hidni ilgari hech qayerda, hech qachon ilg‘amaganman. Meni qo‘yib yuborishadi, kishan-qo‘llardan ozod bo‘lish menga biron narsa bermaydi, aksincha yum-yum yig‘i tovushining asiriga aylanaman. Sekin ko‘zlarimni ochib qarayman; turli hidlar qorishib ketgan, qizara boshlagan gulbarglar to‘kilgan mo‘jazgina hujradaman.
Agar mana shu hujrada anvoyi gullar o‘sadi, desalar aslo ishonmasdim, buning ustiga, ular xuddi tirik mavjudot kabi ta’sirchan, esda qolarli edi. Azaliya gullarining nafisligini ayting – bahri dilingiz ochiladi, nilufarlar malikalarning armonlari deysiz, gardeniyalarning viqorli sumbatiga qoyil qolasiz, tabargulning xushbo‘y isi dimog‘ingizni qitiqlaydi. Lipillab yonayotgan shamlar yorug‘ida charog‘on hujrada taralayotgan gul bilan eriyotgan sham isi ta’sir qilganidan bo‘lsa kerak, hushimga kelaman va nihoyat yana xotiralar iskanjasidan xalos bo‘lib bamisli hayot quchog‘iga sho‘ng‘iyman, ana shunda shamlar ortida, har tomonda qulf urib ochilgan gullar orasida tog‘dek uyulib yotgan eski o‘yinchoqlar uyumiga ko‘zim tushadi: rang-barang chambaraklar, so‘ligan handalaklarga o‘xshash puchmaygan koptoklar, qoramtir yoli yulingan yog‘och otlar, g‘ildirakli konkilar, kalbosh, ko‘zlari o‘yib olingan qo‘g‘irchoqlar, qipig‘i allaqachon to‘kilib ketgan ayiqlar, kuya tushib olapes holga kelgan kuchuklar, arqonlar, ichidagi konfetlari qurib qolgan shisha ko‘zachalar, teshilgan rezina g‘ozlar, qiyshiq boshmoqlar, uchta, yo‘q, ikkita g‘ildirak, charm boshmoqlar… Sal narida qog‘oz gullar bilan bezatilgan ko‘k rangga bo‘yalgan yashikka solingan tobut. Bular endi oddiy turmushda ko‘p uchraydigan hayotbaxsh gullar – chinnigullar, kungaboqar, qizg‘aldoqlar, lolalar, lekin anavi – o‘lim timsoli bo‘lgan gullar kabi bular ham zarur, ayniqsa, bu yerda – qora ipak choyshab va oq yostiqda pushti rang to‘r bilan o‘rab qo‘yilgan, yuzlari tiniq kimningdir jasadi yotgan hujrada! Marhuma sifatida yotqizib qo‘yilgan qo‘g‘irchoqning chizib qo‘yilgan qoshlari nafis, ko‘zlari yumuq, haqiqiy kipriklarning soyasi men o‘sha bir zamonlar bog‘da ko‘rgandek lo‘ppi, sog‘lom yonoqlariga soya soladi. Lablari, bir paytlar, men hamma narsani tashlab, u bilan o‘ynamaganimga o‘zini achchiqlanayotgandek ko‘rsatish uchun cho‘chchaytirib olgan Amilamiyaning lablariga ikki tomchi suvdek o‘xshardi. Qo‘llari ko‘ksida qovushtirilgan, onasiniki bilan bir xil tasbehi yelim va gips­dan yasalgan bo‘yniga o‘rab qo‘yilgan.
Ko‘zlari g‘ilt-g‘ilt yosh qariyalar tiz cho‘kadilar.
Men bolalikdagi o‘rtog‘imning chinni yuzlaridan silayman. Bu o‘lim dargohida hamma narsaning ustidan hukm yurgizayotgan qo‘g‘irchoq malikaning qosh-ko‘zlari, og‘zi, manglayi nega bunchalar muzdek?! Chinni, paxta va yelim bilan gips. “O‘ziyni o‘rtog‘iyni esingdan chiqayma va shu yasimga qayab menikini topip ke”.
Men qo‘limni marhuma qo‘g‘irchoqdan tortib olaman. Uning yuzida barmoqlarimning izi qoladi.
Mum shamlarning dudi bilan tabargulning achqimtil hididan ko‘nglim behuzur bo‘ladi, men qo‘g‘irchoqdan, jonsiz Amilamiyadan yuzimni teskari buraman. Senora yelkamga qo‘lini qo‘yadi. Uning ko‘z qorachiqlari kengayib ketgani bilan ovozi boyagidek bir tekis, jonsiz:
– Bu yerga boshqa qadam bosmang, senor, xo‘pmi? Agar uni chin ko‘ngildan yaxshi ko‘rgan bo‘lsangiz, hech qachon kelmang.
Men bu ayolning kaftini beozorgina siqib qo‘yaman, engashib boshini tizzalari orasiga suqib olgan cholning boshini g‘ira-shira ko‘raman va hujradan zinaga chiqaman, u yerdan zalga, ana undan hovliga va oxiri ko‘chaga otilaman.
* * *
Oradan bir yil bo‘lmasa ham, har holda, to‘qqiz-o‘n oy o‘tdi. O‘sha g‘alati butga –sanamga cho‘qinishdek odat haqidagi xotiralar ancha xayolimdan ko‘tarildi, jilla qursa ilgaridek qiynamay qo‘ydi. Gullarning hidini ham, mash’um qo‘g‘irchoqning qiyofasini ham unutdim. Haqiqiy Amilamiya qaytib kelgandek , men o‘zimni baxtiyor va purg‘am bo‘lmasa-da, sog‘ salomat va xushhol seza boshladim. Bog‘, shaddod qizcha, o‘smirlik davrimdagi kitoblar xayoli o‘sha ayanchli uchrashuv tafsilotlarini xotiramdan siqib chiqardi. Hayot oqimi hamma narsani joy-joyiga qo‘yarkan. Endi men o‘limning bedavo qiyofasi ustidan g‘olib kelgan haqiqiy Amilamiyani hech qachon unutmayman. Hatto kunlarning birida o‘zim to‘qigan raqamlar qayd etilgan o‘sha katak daftarni varaqlab chiqishga jazm etdim. Tuyqus uning sahifalari orasidan bir paytdagidek Amilamiyaning aji-buji yozuvlari bilan uyiga eltadigan yo‘l tasviri chizilgan o‘sha xati uchib tushadi. Men xatni olib, jilmaygancha uning bir chetini lablarimga bosaman va nogahon qariyalar shu bir varaq qog‘ozni aziz yodgorlik sifatida saqlab qo‘yishdan boshlari osmonga yetgan bo‘lar edi, degan fikr xayolimdan o‘tadi.
Kamzulimni kiyaman-da qandaydir ashulaning ohangida hushtak chalgancha, guldor bo‘yinbog‘imni taqaman. Borib ulardan xabar olib qo‘yish savob,albatta.
Men xuddi birov bilan uchrashmoqchimanu kech qolsam ketib qoladigandek joniqib o‘sha tanish, pastak uyga yetib borganimda yomg‘ir yog‘a boshladi. Namxush havoda tuproq bilan qovjiragan xazon hidi anqib ketdi. Bamisli osmondan xayr-baraka, najotbaxsh rutubat yog‘ayotgandek edi.
Men asta qo‘ng‘iroq tugmasini bosaman. Kutaman. Birozdan so‘ng yomg‘ir kuchaya boshlaydi, men yana qo‘ng‘iroq tugmasini bosaman. Bu safar eshik ortidan ovoz keladi:
– Hozir!
Ovoziga qaraganda tasbeh ko‘tarib yuradigan ayol bo‘lsa kerak, deb o‘ylayman.
Kamzulimning yoqasini to‘g‘rilab qo‘yaman. Eshik ochiladiyu men ilkis bir qadam ortga chekinaman.
– Kim kerak sizga? Kelganingiz yaxshi bo‘ldi-da!..
Nogironlar aravachasida bukri qiz o‘tirardi. U qulog‘ining solinchagidan ushlab menga ojizona, dardchil ravishda iljayib qaraydi. Qizning ko‘krak qismida yostiqdek bo‘rtig‘i bo‘lib, azbaroyi majruhligini yashirish uchun ko‘ylak o‘rnida ustiga shunchaki parda, oq latta tashlab qo‘yilgan edi. Ammo egnidagi menga tanish katak-katak ko‘k fartuk tufayli uning tashqi ko‘rinishi beibo libosdagi tannoz xotinlarni yodga soladi.
Bukri qiz cho‘ntagidan sigaret qutisini chiqarib, ichidan bir donasini oladi-da, tutatib chuqur tortadi. Tutundan chiroyli ko‘kish ko‘zlari achishib qisiladi. Keyin malla tusda tovlanayotgan jingalak sochlarini to‘g‘rilab, menga sinovchan va g‘amgin nigohini qadaydi; ko‘zlaridagi intizorlik o‘rnini birdan qo‘rquv egallaydi.
– Karlos, yo‘q, yo‘q, ket bu yerdan! Boshqa kelma, eshityapsanmi?
Shu choq ichkaridan cholning xirillagan ovozi keladi:
– Qayerda qolding, go‘rso‘xta? Eshikning oldiga borma, demovdimmi senga? Esingdan chiqdimi, hoziroq qayt orqangga, shaytonvachcha! Yana boshingda kaltak sinishini xohlab qoldingmi?
Sharros quyayotgan yomg‘ir yuz-ko‘zimni yuvib oqadi. Quti o‘chgan qiz nozik qo‘lidagi oldi-qochdilarga to‘la jurnalni tushirib yuboradi.

Rus tilidan Olim Otaxon tarjimasi
«Jahon adabiyoti», 2015 yil, 9-son