Вулфнинг назарияси бўйича, инсоният Биринчи жаҳон урушидан кейин энг бебаҳо туйғуларини, ўлчанмас қадриятларини ўз-ўзидан мосуво қилгандек эди. Унинг фикрича, уруш, айниқса, айрим эркаклар онгини тубдан ўзгартириб юборганди.

Мэри Гордон
БУЮК АЁЛ ҚИСМАТИ: ВИРЖИНИЯ ВУЛФ
Инглиз тилидан Қандилат Юсупова таржимаси

   Таниқли ёзувчи ва адабиётшунос олим Мэри Кэтрин Гардон (Mary Catherine Gordon; 8.12.1949) АҚШнинг Нью-Йорк шаҳрида туғилган. Дастлаб Барнард коллежида, кейин эса Сиракуз университетида таҳсил олган. Бугунги кунда Барнард коллежида инглиз тили профессори мақомида фаолият юритади.
Ўндан ортиқ ҳикоя,қисса, хотираларлардан ташкил топган бадиий тўпламлар, инглиз адабиётига муаммоларига, тарихий шахслар ҳаёти ва фаолиятига оид кўплаб илмий китоблар муаллифи. Адибанинг ижоди бир неча бор Америка санъат ва адабиёт академиясининг олий мукофотлари билан, шу жумладан О. Ҳенри номидаги мукофот билан тақдирланган.

Машҳур англиялик ёзувчи Виржиния Вулф ўзининг “Шахсий хона” номли эсселар тўпламига нисбатан бўлажак адабий омма фикр-мулоҳазаларини олдиндан ўта яққоллик билан кўра билганди. Хусусан, адиба 1929 йилда ўз кундалигига шу сўзларни ёзиб қолдирганди: “Мен биламан, ушбу манзумам туфайли у қадар кўп танқидий қарашларга дуч келмайман, аммо айрим гуруҳларнинг мавҳум ва қайсидир маънода мужмал бўлган нуқтаи назарларини мустасно қилган тарзимда, албатта. Тан олиш жоизки, мазкур тўплам ниҳоятда ажойиб даражада нашр этилди, бир аёл ижодкор сифатида шунчалик эътиборга инсофан шукр этишим лозимдир, шубҳасиз. Ва яна шуни ҳам кўнглим сезиб турибдики, мен жуда кўплаб аёл-қизлардан бу китобим бўйича турли мактублар оламан, бироқ очиғини айтаманки, бу ижодий эсселарим унчалик ҳам жиддий ҳолатда қабул қилинмаса кўнглим бирмунча таскин топган бўларди. Бу шунчаки бир юракнинг романтик лаҳзаларда кечирган кечинмалари, изтироблари, тасалли излаб тақдирга ёзғирган куюк нидолари, холос. Лекин муаллиф барибир уни ўта ички бир қизғинлик ҳамда қатъият, ўзига юксак ишонч ва ғайрат ила битгандир… Баъзан миттигина мавжудотда ҳам кучли арслонларга сиғмас даражада баланд шавқ ва қувват бўлади, жисман нозик, заиф кўрингани билан, қалбан дунёларга сиғмас руҳиятда, ғоятда фазовий парвозга қодир кучга эга бўлади”.

Дарҳақиқат, Виржиния Вулфнинг ўз-ўзига бўлган мезонлари жуда шафқатсиз, ижодига бўлган талаби эса бошқа ижодкорларга қараганда анчайин баланд эди. Дарвоқе, у ҳали ўз асарини “арзимас” деб атадими? Наҳотки, бу шунчалар жўн номга лойиқ тўплам бўлса? Асло! Худди ўша даврда Нюнхем ва Гиртондаги бир қатор коллеж ва ўқув муассасаларида мазкур тўплам бўйича бир қанча маърузалар олиб борилганди. Айнан ўша маърузаларда: “Шахсий хона” асари 1929 йилнинг октябр ойида чоп этилди, бу палла бўлса аёл ёзувчиларнинг жуда озчилиги қалам тебратаётган бир вақтга тўғри келади. Фақатгина айрим махсус ҳодиса ё бир зарурат сабабли аёл ижодкорларга муҳтожлик бўлмаса ёхуд уларнинг ўзлари дадил қоғоз қоралай олмасалар, бу барибир фавқулодда, ғайритабиий адабий воқеа ҳисобланади. 1929 йил. Октябрь. Буни қарангки, ҳатто хаёлга келтиришнинг ўзи бир саросимали вазият: “Шахсий хона” тўплами шамолдек тезликда, бир зумда қўлма-қўл бўлиб, улкан Лондон адабий оммасининг катта эътиборини қозонишга улгурди”, дея қайта-қайта таъкидланган эди. Табиийки, адабий танқидчиларнинг ҳаммасига ҳам бу ҳол бирваракайига мақбул келмади. Ўша пайтда зиёли шахсларнинг сиёсий қарашлари аёллар муаммоларига эмас, билъакс дунёнинг иқтисодий танглигига тўла қаратилган эди. Ушбу эсселар тўпламида Вулф номини қайд этиб ўтган Муссолини исми аёлларни маърифий майдондан қувиш ва уларга китобот оламини қатъий таъқиқловчи киши сифатида намоён бўлади. Унинг “Шахсий хона”си ўша йилларга одат бўлиб, ёпишиб қолган қуруқ олифтагарчилик билан ўзини кўрсатиб китоб чиқаравериш учун эмас, аксинча Виржиниянинг мақсади йигирманчи йиллар сўнггидаги хотин-қизлар аҳволиятидаги муаммо ҳамда улар тақдирини ёритиб беришдан иборат бўлганди. Эҳтимол, адибани қайсидир назар билан қараганда айблаш тўғридир ҳам, яъни Вулф ушбу тўпламида фақат буюк аёлларнигина, истеъдодли, зиёли хотин-қизларнинг қисмати хусусидагина куюкиб ёзди, унинг бу ғамхўрлиги оддий бекажонлар учун эмасди сира. У бир фикрда қаттиқ туриб олганди, Шекспирнинг синглиси (бу тимсолни Вулф ўз хаёлида ўзи яратиб олганди) қодир бўлган вазифани ишчи-кончининг аёли ҳеч замонда уддалаёлмайди. Вулфнинг илтижоси шу эди, у буюк аёллар қисматига жон-дилидан якдил, улар келажаги йўлида ҳамқадам ва раҳнамо бўларлик инсон эди, унинг муҳаббати ҳам беназир адабиётга фидо эди, умуминсоний ғоялар, қанақадир “изм” тушунчалари унга мутлақо ёт, бегона, бутун вужуди билан қайноқ ижод сари талпинган кучли ҳилқат эди у. Адиба ўша китобида шундай жумлаларни келтириб ўтади: “Аёл ижодкор ёзиши учун ҳаммавақт пул ҳамда ёлғизлик керак”. У бу фикрини рад этиб бўлмайдиган даражада қатъий ҳукм тариқасида қайд этиб ўтганди. Ёки яна бир жумла: “Шекспир каби даҳолар тарбия нуқси урмаган, фақат маиший турмушга муккасидан кетган оилада шаксиз, ҳеч қачон дунёга келмагай”.

Бу сўзлар оғир туюлиши мумкиндир, бироқ Вулф ижодда ҳаммавақт кескир ва бир сўзли ёзувчи эди. Буюклар ҳамиша озодлик сари интилиб яшайди, улар оламидаги бу озодлик эса бошқалар тушунадиган ҳурликдан айрича тарзда катта фарқ қилади. Виржиния тасаввуридаги озодлик ҳам мукаммаллик ва мурккаблик аро қўним топган ғайритабиий бир жараён ҳамда ҳолат эди. У ҳамиша Шекспир ёки аёллардан Жейн Остин каби ёзувчилар яратган дунёларини “бутунича” идрок қилишга уриниб келди. Шубҳасиз, ҳар бир ёзувчининг-да ўз олами мавжуд бўлади, улар яшаётган дунё бир-бирларига асло даҳл қилмаслиги мумкиндир, эҳтимол. Аммо Вулф негадир доимо ўзга ижодкорлар дунёсини ўзича кашф этишга, маълум вақт ўша оламда улар билан бирга яшаб кўришга интилди, бу уларга бўлган эҳтиром ва ё қандайдир ички ғаразгўйлик билан эмас, аксинча Вулф турли адабий оқим вакилларининг турфа дунёларини ўз коинотида жам қилиб, уларга нисбатан танқидий ва таҳлилий ёндошув яратишни ният қилганди, холос. Мана, мисол ўрнида Вулфнинг англиялик истеъдодли адиба Шарлотта Бронте асарига билдирган мулоҳазалари: “Шундай саҳифаларни ижод этган ижодкор (В.Вулф бу ерда Бронтенинг дунёга машҳур “Жейн Эйр”ини назарда тутмоқда) шубҳа йўқки, Жейн Остинга қараганда жуда қобилиятли ва анчайин маҳоратли ҳисобланади. Бироқ зийрак ўқувчи китоб ичига шўнғиши биланоқ, ундаги қатор камчиликларни тезда идрок этиб олиши муқаррардир. Шарлотта маълум саҳифаларда ўз асарини бағрикенглик билан ижод этмагандек кўринади. Жумладан, у жуда хотиржам ёзиши керак бўлган жойларда ўз асарига кераксиз аччиқ ва ғазаб билан ёндошган. Ўта донолик қилиши лозим бўлган ҳолларда бўлса ақлсизлик ила ножоиз жумлаларни қимматли китобига киритган. Қаҳрамонлари тўғрисида ёзиши зарур бўлган ўринларда эса негадир ўзи ҳақида, ўз ҳаёти хусусида ҳикоя қилиб кетаверган”.

Мўминлик, беозорлик, тарбиялилик, ўз-ўзини унутувчанлик – Вулф тушунган ва таянган адабий руҳият мезонлари эди. У вужудни гадо, кўнгил туйғуларини эса шаҳаншоҳ деб билди, инсон жисмини тўйинтириш мумкиндир, лекин руҳга ором бағишлаш доим ҳам енгил иш эмас. Оксфорддаги бир эркаклар коллежида ўтказилган суҳбатдан сўнг у тушлик вақтида шундай деб айтганди: “Токи қорнимиз тўқ бўлмагунча, яхши фикрлай ҳам олмаймиз, мириқиб ухлай ҳам олмаймиз, ёки бошқа ишларгаям қўлимиз бормайди. Аммо руҳ очиққан бўлса, руҳда ором йўқ бўлса, у ҳолда мана шу тушликни ҳам қилишга кучингиз ва истагингиз зинҳор етмайди”.

Шу фикрларининг инъикоси ўлароқ Виржиния яна ёзади: “Ҳеч қачон шошишга ҳожат йўқ. Ҳеч қачон бирданига порлашга ошиқмаслик керак. Ҳеч қачон кимнингдир иккинчи номи бўлиш зурур эмас, шахс ҳамиша ўз шахсини яратиши шарт. Биз ҳаммамиз осмонга қараб топинамиз, бирданига учгимиз келади, аммо… ҳаёт қанчалар хосиятли, қанчалар лаззатли, бисёр неъматли бўлиб кўринмасин, унинг жафо ва ғуссалари-да шунчалар кучлидир. Бироқ инсон, хусусан, ижодкор бу икки кучни битта тенгламага қўя билиши лозимдир. Яъни нечоғлик муҳаббат билан кула билсанг, шу қадар шукроналик билан ҳам ғам торта билгин. Ҳаёт қайғуларини ҳам худди сигара тутатиб, дераза олдида, юмшоқ ўриндиққа бамайлихотир чўккандек тоқат ва итоат билан кутиб олгин”.

Вулфнинг назарияси бўйича, инсоният Биринчи жаҳон урушидан кейин энг бебаҳо туйғуларини, ўлчанмас қадриятларини ўз-ўзидан мосуво қилгандек эди. Унинг фикрича, уруш, айниқса, айрим эркаклар онгини тубдан ўзгартириб юборганди.

Аёллар бу ҳаётдаги ўз “рол”ларини гўё “эркаклар икки баробар бўлиб кўринадиган кўзгудан” туриб базўр бажараётгандек эди. Эркаклар ҳамиша устувор эди ҳамма ерда, башарти аёл киши ниманидир кашф этгудек бўлса, бу ҳол эркакнинг иззат-нафсига жуда оғир ботарди негадир. Балки шунинг учун ҳам аёллар ижод қилишга дадил ботина олмас эди ўша вақтларда.

Бу каби ҳолатларга энг биринчи жавоб: аёллар фақирдирлар, улар пул топиш ўрнига бола ўстириб, улғайтиришлари жоиз. Иккинчи жавоб учун Вулф бу ерда қисман тарихга мурожаат этишига тўғри келган. Ўтмишда аёллар ўн беш ёшиданоқ турмушга чиқиб, бешик ва беланчак тебратиш билан машғул бўлишган. Улар ўнлаб бола туғишган, кўпинча улардан аксарияти нобуд бўлган, аёллар бўлса бу каби ғурбатга бардош бериб, ич-ичларидан куйиб адо бўлсалар-да, яна ўз вазифаларини адо этиш билан андармон бўлишди, айнан шу бурчлари туфайли ҳам улар таълим-тарбия олишга вақт топа олишмади. Ҳаттоки, Жейн Остин-да шахсий ижодий хонасига эга бўлолмай, ҳамма ўтирадиган умумий хонада бир амаллаб ижод қилишга имкон ярата олди, холос. Аёллар учун беҳисоб тўсиқ ва ғовлар мавжуд эди ўша пайтларда, уларнинг ижодкор бўлишига зарурият ва маъқулловчи жараён кечмасди ҳечам. “Зинҳор эркак ёзувчилар олдига кўмак сўраб боришнинг ҳожати йўқдир”, — деб ёзганди матонатли Вулф ўз кундаликларидан бирига, “зеро, уларнинг ҳам аксар қисми аёл оламидан бутунлай бехабар кимсалардир. Аёл эса ўта идрокли ҳамда зукко зот, у бирозгина ишва билан ҳам эркакнинг бутун кўнглини бир неча сониялар ичида бемалол ўқий олиши мумкиндир”. Бу билан В.Вулф жами аёл ижодкорларнинг тарафдори бўлмади, аслида унинг диди ва талабига яраша ижодкорнинг ўзини топиш амримаҳол эди ҳамиша. Аёл ижодкорлардан ҳам биргина Жейн Остин қайсидир даражада Вулф эътиборини қозона олди, у ҳам тўлалигича эмас. У жуда кўплаб аёллар ижодий фаолиятидан таассуфга тушарди аслида. Жумладан, Жорж Эллиот ижоди нимаси биландир чегаралангандек қиёфада кўринарди Вулфнинг назарига. У ҳар доим ижодда озод ва улуғ бўлишни устун қўярди. Толстойдек буюк бўлиш учун бир умр хилват гўшада қўним топиб, хотини бўлса-да, унга бир аёлдек қараб, ўзини тамомила ижодга бағишлаш керакмикан ё? Адабиётни батамом ҳис этиш учун мангу узлатга чекиниш лозиммикан ё?

“Мен бу ҳаётда ҳар бир тўсиқни-да омонатдир, деб биламан… Лондоннинг кўҳна ва гавжум кўчалари бўйлаб аста одимларканман, мен гўё МЕН бўлибмас, аслида забонсиз туйғулариму асов ўйларим тизгинсиз бу ҳаётнинг чалкаш мундарижаси ичра боқий дарбадарликда сарсон-сарсон кезиб юради… Бироқ бинафшагул сотиб ўтирган ва ё остонаси тагида гугурт, майда-чуйда ашқол-дашқоллар сотаётган соддагина кишилар юзида беадад самимийлик ва меҳрни кўриб кўнглим ийиб кетади беихтиёр. Орқа-олдимдан ҳар турли эркак-аёллар ўтиб боради, қиз-йигитлар хушҳол жилмайишади. Баридан ҳам, ўзинг ўз қалбингни энг улкан ва энг саёз жойлари билан бир қилган равишда, айни чиройли либослару бежирим туфлилар қаторлашган дўконлар ёнида беҳад яхши кўриб кетасан! Ёки ҳар-хил атир-упалар саф тортган магазин ойналарида кўзларинг бахт ва қувончдан порлаб кетади! Чунки, сен биласан, чунки сен…барибир АЁЛсан!..”

Мана шу ёзмалар ҳам Виржиниянинг умумқарашларидан бир кўриниши эди. Кунларнинг бирида у такси тўхтатиб, аёлига машина эшигини очиб, лутф кўрсатаётган эркакка кўзи тушиб қолди. Бу лавҳа унга ғоятда жозибали бўлиб кўринди. Вулф аёл ва эркак бошқа-бошқа жинсу жисм вакиллари бўлса-да, улар барибир ҳамиша битта уйғунликда, ўзаро бир-бирларига боғланган бир жуфт туйғун жонлардир, деб билди. Одатда, замонавий аёлларнинг феъли инжа, серхархаша ва нозик табиат соҳибалари бўлади, замонавий эркаклар эса кўпинча анчагина худбин ва мағрур бўлади, улар ҳар бир сўзида “мен” сўзини биринчи бўлиб тилга оладилар, табиий равишдаги ҳолат ана шундай бўлган. Аммо адабиётда бу феълу ҳуйларнинг асло алоқаси бўлмаслиги керак, Вулф бу икки хил тоифани-да қайсидир маънода ижод учун маъқул, қайсидир жиҳати билан эса умуман аҳамиятсиз деб ҳисоблади. Яъни, нозик табиатли аёл ижодкор бўлса, ундан ўта нафис асарлар, сўзлар қуйилиб келиши табиийдир, бироқ унинг бу назокати ўзи учун эмас, ижод учун сарфланиб, адабиётгагина асқотиши лозимдир. Жумладан, замонавий эркакларга ҳам худди шундай тамойил. Вулф ҳеч қачон ижодда доимо аёллар устувор туриши керак деб билмади, йўқ, аксинча, унинг мақсади шу эдики, руҳиятида ижод завқи жўш уриб турган, маънавиятга, маърифатга ташна аёл қалби отилиб чиқсин, овлоқ маконларда жимжит яшаб ўтмасин, дея ҳайқирди. Унинг фикрларида эркакларни пастга урувчи, уларни ижодга нисбатан дахлсиз шахслар деб атайдиган ҳеч қандай тушунча мавжуд эмасди. Виржиния фақат ўз оламида димиққан аёлларни озодлик сари чақирди, уларда ботинан мавж уриб турган буюклик қирраларини кашф этишга кучли далда бўлгиси келди. У ҳатто ўзи ўз хаёлида яратиб олган тасаввурий Шекспирнинг синглисини истеъдодини юзага олиб чиқолмагани, ифода этилмай қолиб кетган ярадор қалби туфайли ҳалок қилди оқибатда. Мана шу намуна билан ҳам Вулфнинг мақсадини осонгина изоҳлай олиш мумкиндир.

Жами инсоният бахти бу бутун ижодкорнинг бахтидир. Виржиния Вулф “Шахсий хона” асарини бир қарашда ўта ғализлик билан ёзгандек бўлиб туюлса-да, у аслида ниҳоятда улкан маъноли фикрларни, мураккаб ва ўта муҳим тушунчаларини айнан шу китобига жо этишга жаҳд қилди. Барча қалам соҳиблари учун ягона адолат шу: Улар фақат Ҳақиқат ва Ҳуррият учун ёзсинлар, яшасинлар! Зеро, абадий адабиёт учун худбинлик заиф, манманлик эса уятдир.

“Шахсий хона” асари асосан аёл ижодкорларга, хусусан, аёлларнинг адабиётга, сўзга бўлган меҳру муҳаббати, қобилиятини юзага олиб чиқишга бағишланди. Бунда Вулф такрор-такрор аёл нозик, нимжон бир хилқатдир, валек унда қалбу руҳ қуввати ҳадсиз-ҳисобсиз даражада чексиздир, деб айтди. Ҳатто айрим саҳифаларда, Вулфнинг ўзини ҳам ўзи танқид қилган Бронте каби кераксиз жаҳл отига минганини кўриш мумкин. Аммо ушбу китобнинг ёзилиши учун бошқа сабаб ҳам бор. Виржиния ана шу эсселари орқали, умрбоқий адабиётга янги кучларни, маслакдор янги оқимларни, айрича истеъдод ва руҳият кишиларини олиб кирмоқчи бўлди. Жонкуяр Виржиния Вулф! Ўз асрининг энг фаол ва зиёкор намоёндаларидан бири. Аёл шахси билан ҳам Англия адабиётида кўплаб адибу адибаларни чўчитган, ларзага сололган буюк аёл хилқати!

Мана, унинг 1929 йилнинг 6-ноябрида тушган сурати: Оёқлари чалкашган ҳолда ўтирган, сирли ва жиддий боққан аёл чеҳраси, оёғи остида севимли ити тик боққанча турибди. Вулф шу ерда ҳам нимадир дейишга чоғлангандек туюлади. Жудаям муҳим, адабиёт учун ўта молик бир фикрини ифода этиб қолмоқчидек бўлиб тушган шу суратга ҳам.

“Шахсий хона” тўплами ҳақида Виржиния дўсти Г.Луэс Дикинсонга ўз изоҳларини билдирган равишда шундай деб ёзганди:

“Мен мазкур асарим билан ёш аёл ижодкорларни баҳоли қудрат рағбатлантиришни, уларга куч-қувват беришни истадим. Чунки, наздимда, улар умидсизлик ботқоғига руҳан чуқур ботиб кетгандек эдилар. Мен англадим: Аёлларга ҳам қанот бермоқлик жоиз экан, зотан улар ҳам парвоз этишга қодирдирлар”.

Meri Gordon
BUYUK AYOL QISMATI: VIRJINIYA VULF
Ingliz tilidan Qandilat Yusupova tarjimasi

Taniqli yozuvchi va adabiyotshunos olim Meri Ketrin Gardon (Mary Catherine Gordon; 8.12.1949) AQShning N`yu-York shahrida tug’ilgan. Dastlab Barnard kollejida, keyin esa Sirakuz universitetida tahsil olgan. Bugungi kunda Barnard kollejida ingliz tili professori maqomida faoliyat yuritadi.
O’ndan ortiq hikoya,qissa, xotiralarlardan tashkil topgan badiiy to’plamlar, ingliz adabiyotiga muammolariga, tarixiy shaxslar hayoti va faoliyatiga oid ko’plab ilmiy kitoblar muallifi. Adibaning ijodi bir necha bor Amerika san’at va adabiyot akademiyasining oliy mukofotlari bilan, shu jumladan O. Henri nomidagi mukofot bilan taqdirlangan.

Mashhur angliyalik yozuvchi Virjiniya Vulf o’zining “Shaxsiy xona” nomli esselar to’plamiga nisbatan bo’lajak adabiy omma fikr-mulohazalarini oldindan o’ta yaqqollik bilan ko’ra bilgandi. Xususan, adiba 1929 yilda o’z kundaligiga shu so’zlarni yozib qoldirgandi: “Men bilaman, ushbu manzumam tufayli u qadar ko’p tanqidiy qarashlarga duch kelmayman, ammo ayrim guruhlarning mavhum va qaysidir ma’noda mujmal bo’lgan nuqtai nazarlarini mustasno qilgan tarzimda, albatta. Tan olish joizki, mazkur to’plam nihoyatda ajoyib darajada nashr etildi, bir ayol ijodkor sifatida shunchalik e’tiborga insofan shukr etishim lozimdir, shubhasiz. Va yana shuni ham ko’nglim sezib turibdiki, men juda ko’plab ayol-qizlardan bu kitobim bo’yicha turli maktublar olaman, biroq ochig’ini aytamanki, bu ijodiy esselarim unchalik ham jiddiy holatda qabul qilinmasa ko’nglim birmuncha taskin topgan bo’lardi. Bu shunchaki bir yurakning romantik lahzalarda kechirgan kechinmalari, iztiroblari, tasalli izlab taqdirga yozg’irgan kuyuk nidolari, xolos. Lekin muallif baribir uni o’ta ichki bir qizg’inlik hamda qat’iyat, o’ziga yuksak ishonch va g’ayrat ila bitgandir… Ba’zan mittigina mavjudotda ham kuchli arslonlarga sig’mas darajada baland shavq va quvvat bo’ladi, jisman nozik, zaif ko’ringani bilan, qalban dunyolarga sig’mas ruhiyatda, g’oyatda fazoviy parvozga qodir kuchga ega bo’ladi”.

Darhaqiqat, Virjiniya Vulfning o’z-o’ziga bo’lgan mezonlari juda shafqatsiz, ijodiga bo’lgan talabi esa boshqa ijodkorlarga qaraganda anchayin baland edi. Darvoqe, u hali o’z asarini “arzimas” deb atadimi? Nahotki, bu shunchalar jo’n nomga loyiq to’plam bo’lsa? Aslo! Xuddi o’sha davrda Nyunxem va Girtondagi bir qator kollej va o’quv muassasalarida mazkur to’plam bo’yicha bir qancha ma’ruzalar olib borilgandi. Aynan o’sha ma’ruzalarda: “Shaxsiy xona” asari 1929 yilning oktyabr oyida chop etildi, bu palla bo’lsa ayol yozuvchilarning juda ozchiligi qalam tebratayotgan bir vaqtga to’g’ri keladi. Faqatgina ayrim maxsus hodisa yo bir zarurat sababli ayol ijodkorlarga muhtojlik bo’lmasa yoxud ularning o’zlari dadil qog’oz qoralay olmasalar, bu baribir favqulodda, g’ayritabiiy adabiy voqea hisoblanadi. 1929 yil. Oktyabr`. Buni qarangki, hatto xayolga keltirishning o’zi bir sarosimali vaziyat: “Shaxsiy xona” to’plami shamoldek tezlikda, bir zumda qo’lma-qo’l bo’lib, ulkan London adabiy ommasining katta e’tiborini qozonishga ulgurdi”, deya qayta-qayta ta’kidlangan edi. Tabiiyki, adabiy tanqidchilarning hammasiga ham bu hol birvarakayiga maqbul kelmadi. O’sha paytda ziyoli shaxslarning siyosiy qarashlari ayollar muammolariga emas, bil’aks dunyoning iqtisodiy tangligiga to’la qaratilgan edi. Ushbu esselar to’plamida Vulf nomini qayd etib o’tgan Mussolini ismi ayollarni ma’rifiy maydondan quvish va ularga kitobot olamini qat’iy ta’qiqlovchi kishi sifatida namoyon bo’ladi. Uning “Shaxsiy xona”si o’sha yillarga odat bo’lib, yopishib qolgan quruq oliftagarchilik bilan o’zini ko’rsatib kitob chiqaraverish uchun emas, aksincha Virjiniyaning maqsadi yigirmanchi yillar so’nggidagi xotin-qizlar ahvoliyatidagi muammo hamda ular taqdirini yoritib berishdan iborat bo’lgandi. Ehtimol, adibani qaysidir nazar bilan qaraganda ayblash to’g’ridir ham, ya’ni Vulf ushbu to’plamida faqat buyuk ayollarnigina, iste’dodli, ziyoli xotin-qizlarning qismati xususidagina kuyukib yozdi, uning bu g’amxo’rligi oddiy bekajonlar uchun emasdi sira. U bir fikrda qattiq turib olgandi, Shekspirning singlisi (bu timsolni Vulf o’z xayolida o’zi yaratib olgandi) qodir bo’lgan vazifani ishchi-konchining ayoli hech zamonda uddalayolmaydi. Vulfning iltijosi shu edi, u buyuk ayollar qismatiga jon-dilidan yakdil, ular kelajagi yo’lida hamqadam va rahnamo bo’larlik inson edi, uning muhabbati ham benazir adabiyotga fido edi, umuminsoniy g’oyalar, qanaqadir “izm” tushunchalari unga mutlaqo yot, begona, butun vujudi bilan qaynoq ijod sari talpingan kuchli hilqat edi u. Adiba o’sha kitobida shunday jumlalarni keltirib o’tadi: “Ayol ijodkor yozishi uchun hammavaqt pul hamda yolg’izlik kerak”. U bu fikrini rad etib bo’lmaydigan darajada qat’iy hukm tariqasida qayd etib o’tgandi. Yoki yana bir jumla: “Shekspir kabi daholar tarbiya nuqsi urmagan, faqat maishiy turmushga mukkasidan ketgan oilada shaksiz, hech qachon dunyoga kelmagay”.

Bu so’zlar og’ir tuyulishi mumkindir, biroq Vulf ijodda hammavaqt keskir va bir so’zli yozuvchi edi. Buyuklar hamisha ozodlik sari intilib yashaydi, ular olamidagi bu ozodlik esa boshqalar tushunadigan hurlikdan ayricha tarzda katta farq qiladi. Virjiniya tasavvuridagi ozodlik ham mukammallik va murkkablik aro qo’nim topgan g’ayritabiiy bir jarayon hamda holat edi. U hamisha Shekspir yoki ayollardan Jeyn Ostin kabi yozuvchilar yaratgan dunyolarini “butunicha” idrok qilishga urinib keldi. Shubhasiz, har bir yozuvchining-da o’z olami mavjud bo’ladi, ular yashayotgan dunyo bir-birlariga aslo dahl qilmasligi mumkindir, ehtimol. Ammo Vulf negadir doimo o’zga ijodkorlar dunyosini o’zicha kashf etishga, ma’lum vaqt o’sha olamda ular bilan birga yashab ko’rishga intildi, bu ularga bo’lgan ehtirom va yo qandaydir ichki g’arazgo’ylik bilan emas, aksincha Vulf turli adabiy oqim vakillarining turfa dunyolarini o’z koinotida jam qilib, ularga nisbatan tanqidiy va tahliliy yondoshuv yaratishni niyat qilgandi, xolos. Mana, misol o’rnida Vulfning angliyalik iste’dodli adiba Sharlotta Bronte asariga bildirgan mulohazalari: “Shunday sahifalarni ijod etgan ijodkor (V.Vulf bu yerda Brontening dunyoga mashhur “Jeyn Eyr”ini nazarda tutmoqda) shubha yo’qki, Jeyn Ostinga qaraganda juda qobiliyatli va anchayin mahoratli hisoblanadi. Biroq ziyrak o’quvchi kitob ichiga sho’ng’ishi bilanoq, undagi qator kamchiliklarni tezda idrok etib olishi muqarrardir. Sharlotta ma’lum sahifalarda o’z asarini bag’rikenglik bilan ijod etmagandek ko’rinadi. Jumladan, u juda xotirjam yozishi kerak bo’lgan joylarda o’z asariga keraksiz achchiq va g’azab bilan yondoshgan. O’ta donolik qilishi lozim bo’lgan hollarda bo’lsa aqlsizlik ila nojoiz jumlalarni qimmatli kitobiga kiritgan. Qahramonlari to’g’risida yozishi zarur bo’lgan o’rinlarda esa negadir o’zi haqida, o’z hayoti xususida hikoya qilib ketavergan”.

Mo’minlik, beozorlik, tarbiyalilik, o’z-o’zini unutuvchanlik – Vulf tushungan va tayangan adabiy ruhiyat mezonlari edi. U vujudni gado, ko’ngil tuyg’ularini esa shahanshoh deb bildi, inson jismini to’yintirish mumkindir, lekin ruhga orom bag’ishlash doim ham yengil ish emas. Oksforddagi bir erkaklar kollejida o’tkazilgan suhbatdan so’ng u tushlik vaqtida shunday deb aytgandi: “Toki qornimiz to’q bo’lmaguncha, yaxshi fikrlay ham olmaymiz, miriqib uxlay ham olmaymiz, yoki boshqa ishlargayam qo’limiz bormaydi. Ammo ruh ochiqqan bo’lsa, ruhda orom yo’q bo’lsa, u holda mana shu tushlikni ham qilishga kuchingiz va istagingiz zinhor yetmaydi”.

Shu fikrlarining in’ikosi o’laroq Virjiniya yana yozadi: “Hech qachon shoshishga hojat yo’q. Hech qachon birdaniga porlashga oshiqmaslik kerak. Hech qachon kimningdir ikkinchi nomi bo’lish zurur emas, shaxs hamisha o’z shaxsini yaratishi shart. Biz hammamiz osmonga qarab topinamiz, birdaniga uchgimiz keladi, ammo… hayot qanchalar xosiyatli, qanchalar lazzatli, bisyor ne’matli bo’lib ko’rinmasin, uning jafo va g’ussalari-da shunchalar kuchlidir. Biroq inson, xususan, ijodkor bu ikki kuchni bitta tenglamaga qo’ya bilishi lozimdir. Ya’ni nechog’lik muhabbat bilan kula bilsang, shu qadar shukronalik bilan ham g’am torta bilgin. Hayot qayg’ularini ham xuddi sigara tutatib, deraza oldida, yumshoq o’rindiqqa bamaylixotir cho’kkandek toqat va itoat bilan kutib olgin”.

Vulfning nazariyasi bo’yicha, insoniyat Birinchi jahon urushidan keyin eng bebaho tuyg’ularini, o’lchanmas qadriyatlarini o’z-o’zidan mosuvo qilgandek edi. Uning fikricha, urush, ayniqsa, ayrim erkaklar ongini tubdan o’zgartirib yuborgandi.

Ayollar bu hayotdagi o’z “rol”larini go’yo “erkaklar ikki barobar bo’lib ko’rinadigan ko’zgudan” turib bazo’r bajarayotgandek edi. Erkaklar hamisha ustuvor edi hamma yerda, basharti ayol kishi nimanidir kashf etgudek bo’lsa, bu hol erkakning izzat-nafsiga juda og’ir botardi negadir. Balki shuning uchun ham ayollar ijod qilishga dadil botina olmas edi o’sha vaqtlarda.

Bu kabi holatlarga eng birinchi javob: ayollar faqirdirlar, ular pul topish o’rniga bola o’stirib, ulg’aytirishlari joiz. Ikkinchi javob uchun Vulf bu yerda qisman tarixga murojaat etishiga to’g’ri kelgan. O’tmishda ayollar o’n besh yoshidanoq turmushga chiqib, beshik va belanchak tebratish bilan mashg’ul bo’lishgan. Ular o’nlab bola tug’ishgan, ko’pincha ulardan aksariyati nobud bo’lgan, ayollar bo’lsa bu kabi g’urbatga bardosh berib, ich-ichlaridan kuyib ado bo’lsalar-da, yana o’z vazifalarini ado etish bilan andarmon bo’lishdi, aynan shu burchlari tufayli ham ular ta’lim-tarbiya olishga vaqt topa olishmadi. Hattoki, Jeyn Ostin-da shaxsiy ijodiy xonasiga ega bo’lolmay, hamma o’tiradigan umumiy xonada bir amallab ijod qilishga imkon yarata oldi, xolos. Ayollar uchun behisob to’siq va g’ovlar mavjud edi o’sha paytlarda, ularning ijodkor bo’lishiga zaruriyat va ma’qullovchi jarayon kechmasdi hecham. “Zinhor erkak yozuvchilar oldiga ko’mak so’rab borishning hojati yo’qdir”, — deb yozgandi matonatli Vulf o’z kundaliklaridan biriga, “zero, ularning ham aksar qismi ayol olamidan butunlay bexabar kimsalardir. Ayol esa o’ta idrokli hamda zukko zot, u birozgina ishva bilan ham erkakning butun ko’nglini bir necha soniyalar ichida bemalol o’qiy olishi mumkindir”. Bu bilan V.Vulf jami ayol ijodkorlarning tarafdori bo’lmadi, aslida uning didi va talabiga yarasha ijodkorning o’zini topish amrimahol edi hamisha. Ayol ijodkorlardan ham birgina Jeyn Ostin qaysidir darajada Vulf e’tiborini qozona oldi, u ham to’laligicha emas. U juda ko’plab ayollar ijodiy faoliyatidan taassufga tushardi aslida. Jumladan, Jorj Elliot ijodi nimasi bilandir chegaralangandek qiyofada ko’rinardi Vulfning nazariga. U har doim ijodda ozod va ulug’ bo’lishni ustun qo’yardi. Tolstoydek buyuk bo’lish uchun bir umr xilvat go’shada qo’nim topib, xotini bo’lsa-da, unga bir ayoldek qarab, o’zini tamomila ijodga bag’ishlash kerakmikan yo? Adabiyotni batamom his etish uchun mangu uzlatga chekinish lozimmikan yo?

“Men bu hayotda har bir to’siqni-da omonatdir, deb bilaman… Londonning ko’hna va gavjum ko’chalari bo’ylab asta odimlarkanman, men go’yo MEN bo’libmas, aslida zabonsiz tuyg’ularimu asov o’ylarim tizginsiz bu hayotning chalkash mundarijasi ichra boqiy darbadarlikda sarson-sarson kezib yuradi… Biroq binafshagul sotib o’tirgan va yo ostonasi tagida gugurt, mayda-chuyda ashqol-dashqollar sotayotgan soddagina kishilar yuzida beadad samimiylik va mehrni ko’rib ko’nglim iyib ketadi beixtiyor. Orqa-oldimdan har turli erkak-ayollar o’tib boradi, qiz-yigitlar xushhol jilmayishadi. Baridan ham, o’zing o’z qalbingni eng ulkan va eng sayoz joylari bilan bir qilgan ravishda, ayni chiroyli liboslaru bejirim tuflilar qatorlashgan do’konlar yonida behad yaxshi ko’rib ketasan! Yoki har-xil atir-upalar saf tortgan magazin oynalarida ko’zlaring baxt va quvonchdan porlab ketadi! Chunki, sen bilasan, chunki sen…baribir AYOLsan!..”

Mana shu yozmalar ham Virjiniyaning umumqarashlaridan bir ko’rinishi edi. Kunlarning birida u taksi to’xtatib, ayoliga mashina eshigini ochib, lutf ko’rsatayotgan erkakka ko’zi tushib qoldi. Bu lavha unga g’oyatda jozibali bo’lib ko’rindi. Vulf ayol va erkak boshqa-boshqa jinsu jism vakillari bo’lsa-da, ular baribir hamisha bitta uyg’unlikda, o’zaro bir-birlariga bog’langan bir juft tuyg’un jonlardir, deb bildi. Odatda, zamonaviy ayollarning fe’li inja, serxarxasha va nozik tabiat sohibalari bo’ladi, zamonaviy erkaklar esa ko’pincha anchagina xudbin va mag’rur bo’ladi, ular har bir so’zida “men” so’zini birinchi bo’lib tilga oladilar, tabiiy ravishdagi holat ana shunday bo’lgan. Ammo adabiyotda bu fe’lu huylarning aslo aloqasi bo’lmasligi kerak, Vulf bu ikki xil toifani-da qaysidir ma’noda ijod uchun ma’qul, qaysidir jihati bilan esa umuman ahamiyatsiz deb hisobladi. Ya’ni, nozik tabiatli ayol ijodkor bo’lsa, undan o’ta nafis asarlar, so’zlar quyilib kelishi tabiiydir, biroq uning bu nazokati o’zi uchun emas, ijod uchun sarflanib, adabiyotgagina asqotishi lozimdir. Jumladan, zamonaviy erkaklarga ham xuddi shunday tamoyil. Vulf hech qachon ijodda doimo ayollar ustuvor turishi kerak deb bilmadi, yo’q, aksincha, uning maqsadi shu ediki, ruhiyatida ijod zavqi jo’sh urib turgan, ma’naviyatga, ma’rifatga tashna ayol qalbi otilib chiqsin, ovloq makonlarda jimjit yashab o’tmasin, deya hayqirdi. Uning fikrlarida erkaklarni pastga uruvchi, ularni ijodga nisbatan daxlsiz shaxslar deb ataydigan hech qanday tushuncha mavjud emasdi. Virjiniya faqat o’z olamida dimiqqan ayollarni ozodlik sari chaqirdi, ularda botinan mavj urib turgan buyuklik qirralarini kashf etishga kuchli dalda bo’lgisi keldi. U hatto o’zi o’z xayolida yaratib olgan tasavvuriy Shekspirning singlisini iste’dodini yuzaga olib chiqolmagani, ifoda etilmay qolib ketgan yarador qalbi tufayli halok qildi oqibatda. Mana shu namuna bilan ham Vulfning maqsadini osongina izohlay olish mumkindir.

Jami insoniyat baxti bu butun ijodkorning baxtidir. Virjiniya Vulf “Shaxsiy xona” asarini bir qarashda o’ta g’alizlik bilan yozgandek bo’lib tuyulsa-da, u aslida nihoyatda ulkan ma’noli fikrlarni, murakkab va o’ta muhim tushunchalarini aynan shu kitobiga jo etishga jahd qildi. Barcha qalam sohiblari uchun yagona adolat shu: Ular faqat Haqiqat va Hurriyat uchun yozsinlar, yashasinlar! Zero, abadiy adabiyot uchun xudbinlik zaif, manmanlik esa uyatdir.

“Shaxsiy xona” asari asosan ayol ijodkorlarga, xususan, ayollarning adabiyotga, so’zga bo’lgan mehru muhabbati, qobiliyatini yuzaga olib chiqishga bag’ishlandi. Bunda Vulf takror-takror ayol
nozik, nimjon bir xilqatdir, valek unda qalbu ruh quvvati hadsiz-hisobsiz darajada cheksizdir, deb aytdi. Hatto ayrim sahifalarda, Vulfning o’zini ham o’zi tanqid qilgan Bronte kabi keraksiz jahl otiga minganini ko’rish mumkin. Ammo ushbu kitobning yozilishi uchun boshqa sabab ham bor. Virjiniya ana shu esselari orqali, umrboqiy adabiyotga yangi kuchlarni, maslakdor yangi oqimlarni, ayricha iste’dod va ruhiyat kishilarini olib kirmoqchi bo’ldi. Jonkuyar Virjiniya Vulf! O’z asrining eng faol va ziyokor namoyondalaridan biri. Ayol shaxsi bilan ham Angliya adabiyotida ko’plab adibu adibalarni cho’chitgan, larzaga sololgan buyuk ayol xilqati!

Mana, uning 1929 yilning 6-noyabrida tushgan surati: Oyoqlari chalkashgan holda o’tirgan, sirli va jiddiy boqqan ayol chehrasi, oyog’i ostida sevimli iti tik boqqancha turibdi. Vulf shu yerda ham nimadir deyishga chog’langandek tuyuladi. Judayam muhim, adabiyot uchun o’ta molik bir fikrini ifoda etib qolmoqchidek bo’lib tushgan shu suratga ham.

“Shaxsiy xona” to’plami haqida Virjiniya do’sti G.Lues Dikinsonga o’z izohlarini bildirgan ravishda shunday deb yozgandi:

“Men mazkur asarim bilan yosh ayol ijodkorlarni baholi qudrat rag’batlantirishni, ularga kuch-quvvat berishni istadim. Chunki, nazdimda, ular umidsizlik botqog’iga ruhan chuqur botib ketgandek edilar. Men angladim: Ayollarga ham qanot bermoqlik joiz ekan, zotan ular ham parvoz etishga qodirdirlar”.