Унинг одоб-ахлоқ борасидаги маърузаларини тинглаган кишилар унга “Насиҳатгўй” деган тахаллусни беришган. Жаноб Насиҳатгўй мамлакатдаги энг нуфузли эркаклардан бири бўлиб, уни ҳамма бирдек ҳурмат қилар ва ҳукумат доирасидаги киши деб биларди. Унга яхшигина мерос қолган ва у бу меросни тезда кўпайтириб олган (қандай кўпайтирганини фақат Оллоҳ билади, холос).

Муҳаммад Али Жамолзода
НАСИҲАТГЎЙ
Рус тилидан Илҳом Зойир таржимаси

Унинг одоб-ахлоқ борасидаги маърузаларини тинглаган кишилар унга “Насиҳатгўй” деган тахаллусни беришган. Жаноб Насиҳатгўй мамлакатдаги энг нуфузли эркаклардан бири бўлиб, уни ҳамма бирдек ҳурмат қилар ва ҳукумат доирасидаги киши деб биларди. Унга яхшигина мерос қолган ва у бу меросни тезда кўпайтириб олган (қандай кўпайтирганини фақат Оллоҳ билади, холос).

Ёрдам сўраб келувчиларга, ишбилармонларга ва бошқа меҳмонларга унинг эшиги доимо очиқ. Вазирларни мансабга тайинлаш, парламентга номзод кўрсатиш каби юзлаб муҳим масалалар фақат унинг уйида ва кўмагида ҳал бўлади. Жуда муҳим шартномалар, қарорлар ҳам худди вазирликдагидек унинг уйида қабул қилинади. Бу каби ишлар унга шон-шараф ва обрў-эътибор олиб келиш билан бирга бойлигига бойлик қўшади.

Албатта, уни бекорга Насиҳатгўй дейишмайди. У “одоб” сўзини бекорга тилга олмайди, қайси мавзуда суҳбат қурмасин, бу сўзни тилга олади ва бу сўзни таъкидлашдан чарчамайди, чунки кўпгина жамиятлар одоб-ахлоқ асосига қурилганини у жуда яхши билади. Ҳар бир диннинг мазмун-моҳиятини ҳам одоб-ахлоқ ташкил этади-да.
У бир неча мумтоз шоирларнинг одоб-ахлоққа бағишланган шеърларини ёдлаб олган ва мавзуга тўғри келадими-йўқми, шариллатиб айтаверади. Айниқса, Саъдийнинг: “Диёнат – халққа хизмат қилишдан бошқа нарса эмас”, деган гапини мудом такрорлаб туради. Намоз ўқиш ўрнига бир байт шеър айтишни афзал кўргани учун баъзи бир ҳазилкашлар унинг орқасидан кулиб юради.

Унинг дарвозаси пештоқига “Яшаш – яхшилик қилиш демакдир!” деган сўзлар босма ҳарфлар билан ёзиб қўйилган. Ичкаридаги эшик ва деворларга эса Қуръони карим суралари ва таниқли шоирларнинг ҳикматга айланган сатрлари чиройли чорчўпларга солиб, осиб қўйилган. Бу ёзувларнинг бари одоб-ахлоқ қонун-қоидаларига мос тушади:
“Инсонийлик ҳамма нарсадан устун туради”;
“Яхшилик қил ва уни тезда унут”;
“Чумолига ҳам озор берма”…

Яхши эслайман, жаноб Насиҳатгўйнинг уйига меҳмонга борганимда, унинг ўн-ўн бир ёшлардаги ўғилчаси биз ўтирган хонага кириб, хизматкор билан кинога бориб-келишини сўраганида, у меҳмонларни ҳам унутиб, чуқур ўйга ботганча:
– Кўрадиган фильмларинг одоб-ахлоқ қоидаларига тўғри келадими? – деб сўраган.
– Албатта, отажон, – деган ўғил, – айтишларича, фильм воқеалари бошдан-оёқ одоб-ахлоқ асосида яратилган экан.

Хизматкорларидан бири Насиҳатгўйнинг насиҳатларидан тўйиб, “Жаноб, мен бу ерга ишлагани келганман. Агар насиҳат эшитадиган бўлсам, тўғри мачитга борган бўлардим”, деган экан.

Унинг исфаҳонлик бир хизматкори бор эди. Мен қачон Насиҳатгўйникига борсам, у мени ўзига яқин олиб, хизматимни қилар, ботинкамни артар, ҳасса тутар, елкамга қоқиб қўяр, иссиқ-иссиқ чой тутарди. Ўттиз ёшлардаги келишган бу йигит ўта зийрак ва камтар эди. Унинг ҳуснини фақат қандайдир ярадан қолган чандиқ бузиб турарди, холос. (Назаримда, ўша чандиқ ҳам унга зеб бериб турарди). Исми Ғулом Али. Унга бошқа хизматкорлар кўп тегишар, исфаҳонлиги учун устидан кулишарди. У билан суҳбатлашиш менга ҳузур бағишларди.

Бир куни Насиҳатгўйнинг уйига таксида борибман-у, ҳамёнимни уйда унутиб қолдирибман. Шунда Ғулом Алидан қарз олишимга тўғри келди. У дарров чўнтагидан учта беш туманлик пул чиқариб бераркан:
– Олинг, қайтариш ҳақида ўйламанг, – деди. – Бизнинг шаҳарларга йўлингиз тушса – берарсиз…
– Эсимдан чиқиб кетса-чи? – дедим ҳазиллашиб.
– Ҳечқиси йўқ, – дея кулди у ҳам. – Бу гапиришга арзимайди. Сизга ёрдамим текканидан хурсандман.
Тўғриси, у мени шунчалар тўлқинлантириб юбордики, Насиҳат-гўйнинг уйи деворидаги байтларни ўқиб ҳам бунчалик завқ олмаганман.

Бу яқин орада жаноб Насиҳатгўйникига йўлим тушмай қолди. Аввалига қарзни бировдан бериб юбормоқчи эдим, кейин бу фикримдан қайтдим. Ўзим олиб бориб, унга раҳмат ҳам демоқчи бўлдим. Ва бир куни жаноб Насиҳатгўй саккизинчи имом мақбараси зиёратига бориб, тоби қочиб келганини эшитиб қолдим. Шунда уни кўргани бориб, бир йўла қарзни ҳам бериб қайтмоқчи бўлиб йўлга тушдим.

Бахтга қарши, эшикни бошқа хизматкор очди. Мен қабулхонада ўтирганимда, у менга чой берди, кетар чоғимда, ундан сўрадим:
– Ғулом Али кўринмайди?

Хизматкор қўрқув билан атрофга аланглади ва ҳеч ким йўқлигига ишонч ҳосил қилгач, секин шипшиди:
– Уни қамашди.
– Нима учун? – деб сўрадим ҳайратим ошиб.
– Ёлғиз Оллоҳ билади.
– Сен-чи?
– Сизга нима десам экан? – каловланди у.
– Эҳтимол, хўжайинга ёқмайдиган бирор иш қилгандир?
– Аниғини Оллоҳ билади.
– Қайси қамоқхонада у?
– “Қаср” қамоқхонасида бўлса керак, яна Оллоҳ билгувчидир.

Билдимки, у баҳор шабадасида титраётган япроқдек қалтирамоқда, зўрлаб ҳам ундан бошқа гап олиб бўлмайди.
Эртасига Ғулом Али ҳақида билиш учун тўғри қамоқхонага бордим. Барча расмиятчиликдан кейин у билан учрашувга рухсат беришди. Йигитнинг қай аҳволга тушиб қолганини айтиб ўтирмай. Гапирсам, юрак уришдан тўхтайди.
– Қайси айбинг учун бу ерга тушиб қолдинг? – деб сўрадим ундан.
– Насиҳатгўйнинг жазосини Худонинг ўзи берсин, – деди Ғулом Али йиғламсираб. – Ҳатто ваҳший ҳайвон ҳам бундай қилмайди. Мени бу ерга ким ташлади, энди ҳеч ким мендан хабар олмаяпти ҳам. Оллоҳ менинг тилимни кесиб олсин-ку, лекин қани унинг меҳрибонлиги, қани адолат?.. Тўғриси, бу дунёнинг хўжайини йўқ экан! Бировнинг биров билан иши ҳам йўқ экан!..

– Оллоҳ гувоҳ, – дея уни юпатдим, – бу ердалигингни бугун билдим. Билсам, сени бу кўйга ташлаб қўярмидим? Тушунтириб бер ахир, нима бўлди ўзи? Эҳтимол, бирор ёрдамим тегар?
– Оллоҳ умрингизни зиёда қилсин! Мен ким бўлибманки, сизнинг меҳрибончилигингизга арзисам. Э, худо, мен сизга арз-дод қилгандан кўра, ўлганим яхши эмасми!.. Йўқ… Йўқ…

Мен уни юпатгунимча у яна анча жавради ва кўз ёшларини қўли билан сидириб:
– Сиз унинг кимлигини билганингизда, уйига яқинлаш-масдингиз, – деди.
– Тинчлан, – дедим, – унинг кимлиги маълум. Унга ишим тушмаганида номини ҳам тилга олмасдим. Буни қўй, сен яхшиси, ораларингдан нима гап ўтганини гапир.
– Йўқ, жаноб, бу шаҳарда унинг кимлигини биладиган кам. У қўй терисини ёпинган бўри. Унинг юрагида на шафқат, на олийжаноблик бор. Бунақа аблаҳлар виждон нима, адолат нима – билишмайди. Бу ваҳшийнинг қалбига нигоҳ ташласангиз, даҳшатдан тош қотиб қоласиз!.. Мен уни билдим ва жирканч башарасини кўрмаслик учун ёмон бўлса ҳам бошқа жой изламоқчи эдим.

Вақт ўтиб борар, қарасам, назоратчи келяпти, демак, учрашув тугаяпти.
– Биродар, – дедим Ғулом Алига, – унга эътибор берма, тезроқ нима бўлганини айт.
– Яхши, – деди Ғулом Али, – эшитинг. Бундан ўн бир кун олдин у мени қизининг хонасига чақириб, суҳбатимизни ҳеч ким эшитмаслиги учун эшикни маҳкам ёпди ва паст овозда: “Ғулом Али, сен яхши биласан, мен одоб-ахлоқни ҳамма нарсадан устун қўяман…” деди. Мен индамадим. У кўзимга қараб олди ва йўталганча давом этди: “Ҳа, бу дунёнинг устуни одоб-ахлоқ, қолгани – қуруқ сафсата…” Мен яна ҳеч нарса демадим. “Нега жимсан?” – деб сўради у. “ Мен нима дейишим мумкин? – дедим. – Ўзингиз биласиз, арзимаган чой-чақа учун бу ерда эртадан-кечгача ишлайман. Ҳатто бу ердаги хизматкорлардан ҳам кам ҳақ оламан. Қорним тўйиб овқат емайман. Сизнинг дастурхонингизда қолган овқатлардан менга беришмайди. Мен бундан ҳеч нолимайман, нолисам, исфаҳонлик ношукр ва тили узун деб устимдан кулишади”.

“Ҳақсан, – деди хўжайин, – буни яхши биламан, лекин сени мендек ҳеч ким қадрламайди. Назаримда, нимадандир норозисан?” – “Сиз биласиз, саккиз ой-у ўн уч кундан бери уйингизда ишлайман. Мен тўрт ойдан бери ҳақ олмайман. Буни бир неча марта сизга айтмоқчи бўлдим, лекин…” – “Сени ўз ўғлимдай кўраман, – гапимни бўлди у, – сен бўлсанг аллақандай майда-чуйдалар ҳақида гапиряпсан”. – “Агар ҳамма гап менда бўлса эди! Оллоҳ гувоҳ, ўн етти ойдирки, акам Аминулло касал ётибди – янчиш машинаси остига тушиб, оёқ-қўли синган. Агар у менинг уйимда ётмаганида, мен буни сизга айтмаган ва сизни безовта қилмаган бўлардим…”

“Эшит, биродар, – деди хўжайин, – мен нимани ўйладим. Мен сени яхши кўраман ва сени бахтли, бекаму кўст ҳаёт кечиришингни хоҳлайман”. – “Давлатингиз зиёда бўлсин”, – деб алқадим ва ўзимча ўйладим: “Бу нега менга аридек ёпишиб олди?” – “Сен билсанг, – давом этди хўжайин, – бу дунёда мен яхшилик деб яшайман”, – кейин юзта қаср қуришдан кўра, ўзингдан яхши ном қолдиришни мадҳ этувчи бир байт айтди. Хуллас, у Гулсумга уйланишимни сўради.

– Қайси Гулсум? – сўрадим мен.
– Чўрига, ўн тўрт-ўн беш ёшли қишлоқ қизига. Унинг хўжайиндан ҳомиладор эканлигини ҳамма билади. У ўз гуноҳларини бўйнимга, қизни менга ёпиштирмоқчи.
– А-ҳа! Сен унга нима дединг? – қизиқсиниб сўрадим.
– Аввалига ҳайрон бўлдим, нима дейишимни билмадим. Кейин: “Албатта, жаноб, сиз нима десангиз – шу, лекин мен ўзимни зўрға боқаман, уйланишга йўл бўлсин”. – “Бу томонини ўйлама, – деди у. – Сенда ҳамма нарса бўлади: овқат, кийим, уй”. У мени кўндиришга уринди. Шунда жаҳлим чиқиб, бақириб юбордим: “Мени ўлдиришингиз мумкин, лекин сизнинг гуноҳингизни бўйнимга ололмайман!..” – дея хонадан чиқиб кетдим.
– Кейин нима бўлди? – қизиқишим янада ортди.

– Орадан икки соат ўтмай, эшигимни иккита миршаб тақиллатди ва ўзлари билан маҳкамага боришимни сўрашди. Маълум бўлишича, хўжайин таҳорат олаётганда ҳовуз бўйида тилла соатини қолдириб кетган экан-у, соат йўқолиб қолибди, шуни мендан кўришибди. Қанча ялинмай, худони ўртага қўйиб қасам ичмай, гапимга қулоқ солишмади. Улар айбни бўйнимга қўйиш учун роса калтаклашди. Қарасаларки, бўйнимга олмаяпман, сўнг мени бу ерга олиб келиб тиқишди. Энди умидим Оллоҳдан …

Ғулом Алини қанча тинчлантирмай, унга ҳеч қандай ёрдам беролмадим. Кўз ёшлари шашқатор оқиб, юзини юварди. Миршаб келиб, учрашув вақти тугаганини айтди. Мен зўрға:
– Ноумид бўлма! Сени бу ердан чиқариб олиш учун қўлимдан келганича ҳаракат қиламан, – деган гапни айтишга улгурдим.

Уйга келиб ўйга чўмдим: “Худо кўтарсин бу дунёни! Минг марта парчаланиб кетсин бу лаънати ер, шунда у яхши бўлар. Шунақа одамлар ҳам бўладими? Бу замин йиртқич ҳайвонлар ва одамхўрлар яшайдиган тўқайзорга айланган… Ҳатто бу виждонсиз Насиҳатгўй билан қандай тил топишишни билмайсан. У бой, ундан ҳамма қўрқади. У билан курашиш осон эмас, ҳатто хавфли ҳам; бошингни қайси деворга урма – бефойда”. Бир неча марта гувоҳи бўлганман, инсон адолатсизлик ва зўравонликка чидай олмайди.

Кечаси билан мижжа қоқмадим. Кўз олдимга кўз ёшлари шашқатор йигит, ноҳақ хўрланган инсон келаверди, мен азиз авлиёлардан унга мадад сўрадим.

Эртаси куни эрталаб тўғри маҳкамага бордим. Уларнинг мен билан гаплашгилари ҳам келмади. Тўғридан-тўғри: “Жаноб Насиҳатгўйнинг ёлғон гапирмаслиги ҳаммага маълум. Унинг одоб-ахлоқ масаласида инжиқлигини бутун шаҳар билади. У ҳатто чумолига ҳам озор бермайди”, дейишди.

Мен тўполон қилишга ҳаракат қилдим, лекин қулоқ солишмади, бари бефойда эканлигини айтишди. Бошқа эшикларни ҳам тақиллатдим – очилмади. Насиҳатгўйнинг исмини эшитган борки, кар ва соқовга айланаверди. “У билан юзма-юз гаплашсаммикан”, дедим ва шу заҳоти бу фикримдан қайтдим. Унга ялиниш – бўридан шафқат тилагандай гап. Ғулом Алига қиладиган ёрдамим – ундан хабар олиб туришим, кўнглини кўтариб, келажакка умид уйғотишим мумкин.

Ҳар куни бу мамлакатдаги зўрлик ва бойликка қарши курашдим, урсалар ҳам, сўксалар ҳам ўз мақсадимдан қайтмадим.
Орадан ойлар ўтди. Бир куни ишим ўнгидан келди. Қарасам, эшигим олдида Ғулом Али турибди. Кўриниши афтодаҳол, териси суягига ёпишган. Уни қучоқлаб уйга киритдим, эски кийимларимни кийдириб ҳаммомга олиб бордим.

Ҳаммомдан келгач, у ўз бошидан ўтказганларини сўзлаб берди.

Бир куни Гулсум жаноб Насиҳатгўйнинг ўрнини йиғиштираётиб, ёстиғи тагидан тилла соат топибди ва хурсанд бўлиб кетганидан уни бекага олиб бориб берибди. Уйдагилар ҳайрон. Буни, хўжайиннинг ўзи атайин яширгани маълум бўлади. Бундан хабар топган Насиҳатгўй ғазабланади, ҳаммани сўкади, хотинини шунақанги урадики, бечоранинг қўли синиб касалхонага тушади. Ўз-ўзидан маълумки, бу ғавғонинг барини Гулсумнинг бўйнига қўйишади. Хўжайин бундан фойдаланади. Аввал Гулсумнинг нарсаларини кўчага улоқтиради, кейин унинг қорнига тепиб, уйидан ҳайдаб чиқаради…

– Энди нима қилмоқчисан? – деб сўрадим мен.
– Мен у аблаҳнинг шундай таъзирини берайки…
– Биродар, – дедим мен, – кучингни бекорга сарфлама. Бу муттаҳам ўзининг одоб-ахлоқ ҳақидаги сафсаталари билан бутун шаҳарни ўзига қаратиб олган, уни ҳеч бир куч билан енгиб бўлмайди. Жонсиз деворга мушт уришдан нима фойда, фақат қўлингнинг сингани қолади, холос. Худога сол, жазосини ўзи берсин. Гулсумнинг соатни топгани, сенинг бегуноҳлигингни исботи эмасми?
– Ҳа, тўғри, – деди Ғулом Али. – Лекин, биринчидан, қасос оламан, иккинчидан, мен ундан ўз ҳақимни ундириб олишим керак. У миллионерга арзимас чақамни бериб қўймайман. Ўз ҳақимни ололмасам, отамнинг ўғли эмасман!

Эртаси куни Ғулом Али кийиниб, жаноб Насиҳатгўйникига йўл олди. Мен қизиқиш билан унинг қайтишини кутдим. Пешинда у қайтиб келди ва чўнтагидан бир даста пул чиқариб кўрсатди.
– Мен сизга айтмаганмидим, ўз ҳақимни бу муттаҳамдан оламан, деб! – деди Ғулом Али. – Энди Гулсумни топишим керак. Бечора қиз бу шаҳарда йўқолиб кетади. Унинг қариндошлари буғдой бозорида савдо қилади. Уларнинг олдига бориб сўрай-чи, Гулсум ҳақида бирор нарса билишар.
– Сен ҳали қувватга кирганинг йўқ. Бир неча кун сабр қилсанг бўлмайдими? Кучга кирсанг, ана ундан кейин уни қидириб топарсан.
– Сиз ҳақсиз, – рози бўлгандай бўлди Ғулом Али, – лекин инсон ўзидан кўра, ўз биродарлари ҳақида кўпроқ қайғуриши керак. Шундай экан, рухсат беринг, мен ҳозирдан у бахтсиз қизни қидириб топай.
– Майли, омадингни берсин! Бор, уни қидириб топ. Бу уйнинг эшиги сен учун доимо очиқ. Гулсумни топсанг, уни ҳам бу ерга бошлаб кел!

Ғулом Али мендан миннатдор бўлиб кетди ва тезда Гулсум билан қайтиб келди. Уни ўн тўрт ёшли қизча дейишган эди, лекин кўринишидан ўн-ўн бир ёшдаги қизчага ўхшарди. Мен Гулсумни ичкарига, аёллар хонасига киритдим.
– У ҳали бола-ку, – дедим мен. – Ҳомиладорликни қандай кўтаради? Эҳтимол, уни шифокорга кўрсатиш керакдир?
– Икки кун дамини олсин, қолгани кейин маълум бўлар, – деди Ғулом Али. – Ўзи бола, яна қўлида бола… уни қандай тақдир кутяпти, тасаввур қилолмаяпман…
– Оллоҳ марҳаматли! Тиш берибдими, ризқини ҳам беради!

Бир неча кундан кейин Ғулом Али ўзига иш ахтарди. Уйимиз яқинида бир дўконча бор эди. Оиламиз билан унга ёрдам бердик, у шу дўкончани ижарага олиб таъмирлади, тартибга келтирди ва сабзавот сота бошлади. Тез кунда иши юришиб кетди.
– Энди мен ўзимга хўжайинман! – деди хурсанд бўлиб. – Исфаҳондаги акамга пул жўната оламан.

Бир ҳафтадан кейин Гулсум ўзини яхши ҳис эта бошлади. Биз уни ишга жойлаштирмоқчи эдик, Ғулом Али қаршилик қилди.
– Жаноб, – деди у хижолат бўлиб, – агар ҳомиладор қизни яна бегонанинг қўлига берсак, бу ишимиз Оллоҳга хуш келмайди. Мен узоқ ўйладим: бу қизни тақдир қўлига ташлаб қўймайман. Унга уйланмоқчиман… Худо раҳмдил, амаллаб бир кунимизни кўрармиз. Мен ёшман, бир бурда нонимизни топарман. Дўкон чеккасида бир уйча бор, тўғри, у қоронғи ва дим, лекин озгина тартибга келтирилса, яшаса бўлади. Мен ҳозирча ўша ерда яшаб турарман. Агар сиз Гулсумни шу ерда яшаб туришига рухсат берсангиз, бу вақт ичида бирорта уйча топишга ҳаракат қиламан. У ерда тўй қиламиз. Ожиза аёлни кўчага ташлаб қўйиш инсофдан бўлмас.

– Эй, йигит, кел, сени бир бағримга босай! – дедим бағримни очиб. – Сен мени инсонларда ҳали ҳам инсоф-диёнат борлигига яна ишонтиряпсан. Худога шукр, бу мамлакатда ҳали меҳрибон ва виждонли одамлар бор экан! Сен кабилар кўпаяверсин! Менга суянишинг мумкин. Сенга ишонаман, ишинг юришиб, қаддингни тик тутиб оласан. Бир нарса мени ўйга толдиради, бола нима бўлади? Сен Гулсум кимдан ҳомиладор бўлганини биласан-ку!
– Биламан, ҳаммасини биламан, – деди Ғулом Али энсасини қашиб. – Биламан, у аблаҳдан ўз боласига ёрдам беришини сўрасанг, жанжал қилишдан ҳам тоймайди. Мен бахтсиз етимликдан қўрқаман. Бечора болада айб йўқ, ахир биз бир эътиқоддаги одамлармиз-ку! Мен уни ўз болам деб, унга исмимни берсам, ҳеч ким айб қилмас. Майли, у ноқонуний бўлсин, ахир у ҳам кимдандир меҳр-мурувват кўриши керак эмасми? Уни ўз урф-одатларимизга кўра тарбиялайман. Шундай қилиб, мен Гулсумга уйланиб, боласини тарбиялашга қарор қилдим.

– Ғулом Али, – хитоб қилдим мен, – агар сен ўша пайтда болани ўзимники деганингда, жаноб Насиҳатгўй сени зарга ўрарди-ку. Сен бўлсанг бунга рози бўлмай, қамоқни танладинг. Энди қанча сарсон ва азоблардан кейин нафақат болага оталик қилиш, балки унинг онасига ҳам уйланишга розилик билдираяпсан.
– Ўшанда, – деди у, – бунга куч билан мажбур қилишган эди, лекин тўғри одамни ҳеч нарса билан букиб бўлмайди…

Гулсум ўлик бола туғди ва ўзи ҳам туғиш вақтида вафот этди. Биз уйимизда аза очдик. Ғулом Али мулла ёллади, мулла кун бўйи Гулсумнинг қабри тепасида Қуръон тиловат қилди.
Жаноб Насиҳатгўй эса ҳаёт ва ҳеч нарса бўлмагандек, кундан-кунга семириб, нуфузи, бойлиги ошиб боряпти. Тўғрисини айтсам, бу дунёда адолат борлигига ишонмай қўйдим.

   Саид Муҳаммад Али Жамолзода (1890, Исфаҳон ш., Эрон, — 1992, Женева, Швейцария) — ёзувчи. Исфаҳон, Теҳрон ва Францияда ўқиган. Ҳуқуқшунослик доктори. Адабий фаолияти 20-йиллардан бошланган. Биринчи ҳажвий ҳикоялар тўплами — «Бир бор экан, бир йўқ экан» (1921) билан ҳозирги Эрон ҳажвий прозасини бошлаб берган. Ҳикояларида Эрондаги турли табақа вакиллари қиёфаси тасвирланган. Жамолзода «Ҳусайн Али амаки» (1942), «Аччиқ ва ширин» (1955) каби ҳикоялар тўпламлари ва «Жиннихона» (1942), «Маҳшар саҳроси» (1944), «Култашандевон» (1945), «Сув йўли» (1947), «Ўнги-чапи бир хил мато» (1955) каби қиссалар, шунингдек, қатор пьесалар ва мақолалар муаллифи. У Шиллер, Мольер ва бошқа ёзувчиларнинг асарларини форсчага таржима қилган. Жамолзоданинг бир қанча асарлари ўзбек тилида нашр қилинган.

  Said Muhammad Ali Jamolzoda (1890, Isfahon sh., Eron, — 1992, Jeneva, Shveytsariya) — yozuvchi. Isfahon, Tehron va Frantsiyada o’qigan. Huquqshunoslik doktori. Adabiy faoliyati 20-yillardan boshlangan. Birinchi hajviy hikoyalar to’plami — «Bir bor ekan, bir yo’q ekan» (1921) bilan hozirgi Eron hajviy prozasini boshlab bergan. Hikoyalarida Erondagi turli tabaqa vakillari qiyofasi tasvirlangan. Jamolzoda «Husayn Ali amaki» (1942), «Achchiq va shirin» (1955) kabi hikoyalar to’plamlari va «Jinnixona» (1942), «Mahshar sahrosi» (1944), «Kultashandevon» (1945), «Suv yo’li» (1947), «O’ngi-chapi bir xil mato» (1955) kabi qissalar, shuningdek, qator p`esalar va maqolalar muallifi. U Shiller, Mol`er va boshqa yozuvchilarning asarlarini forschaga tarjima qilgan. Jamolzodaning bir qancha asarlari o’zbek tilida nashr qilingan.

Sayid Muhammad Ali Jamolzoda
NASIHATGO’Y
Rus tilidan Ilhom Zoyir tarjimasi

Uning odob-axloq borasidagi ma’ruzalarini tinglagan kishilar unga “Nasihatgo’y” degan taxallusni berishgan. Janob Nasihatgo’y mamlakatdagi eng nufuzli erkaklardan biri bo’lib, uni hamma birdek hurmat qilar va hukumat doirasidagi kishi deb bilardi. Unga yaxshigina meros qolgan va u bu merosni tezda ko’paytirib olgan (qanday ko’paytirganini faqat Olloh biladi, xolos).

Yordam so’rab keluvchilarga, ishbilarmonlarga va boshqa mehmonlarga uning eshigi doimo ochiq. Vazirlarni mansabga tayinlash, parlamentga nomzod ko’rsatish kabi yuzlab muhim masalalar faqat uning uyida va ko’magida hal bo’ladi. Juda muhim shartnomalar, qarorlar ham xuddi vazirlikdagidek uning uyida qabul qilinadi. Bu kabi ishlar unga shon-sharaf va obro’-e’tibor olib kelish bilan birga boyligiga boylik qo’shadi.

Albatta, uni bekorga Nasihatgo’y deyishmaydi. U “odob” so’zini bekorga tilga olmaydi, qaysi mavzuda suhbat qurmasin, bu so’zni tilga oladi va bu so’zni ta’kidlashdan charchamaydi, chunki ko’pgina jamiyatlar odob-axloq asosiga qurilganini u juda yaxshi biladi. Har bir dinning mazmun-mohiyatini ham odob-axloq tashkil etadi-da.
U bir necha mumtoz shoirlarning odob-axloqqa bag’ishlangan she’rlarini yodlab olgan va mavzuga to’g’ri keladimi-yo’qmi, sharillatib aytaveradi. Ayniqsa, Sa’diyning: “Diyonat – xalqqa xizmat qilishdan boshqa narsa emas”, degan gapini mudom takrorlab turadi. Namoz o’qish o’rniga bir bayt she’r aytishni afzal ko’rgani uchun ba’zi bir hazilkashlar uning orqasidan kulib yuradi.

Uning darvozasi peshtoqiga “Yashash – yaxshilik qilish demakdir!” degan so’zlar bosma harflar bilan yozib qo’yilgan. Ichkaridagi eshik va devorlarga esa Qur’oni karim suralari va taniqli shoirlarning hikmatga aylangan satrlari chiroyli chorcho’plarga solib, osib qo’yilgan. Bu yozuvlarning bari odob-axloq qonun-qoidalariga mos tushadi:
“Insoniylik hamma narsadan ustun turadi”;
“Yaxshilik qil va uni tezda unut”;
“Chumoliga ham ozor berma”…

Yaxshi eslayman, janob Nasihatgo’yning uyiga mehmonga borganimda, uning o’n-o’n bir yoshlardagi o’g’ilchasi biz o’tirgan xonaga kirib, xizmatkor bilan kinoga borib-kelishini so’raganida, u mehmonlarni ham unutib, chuqur o’yga botgancha:
– Ko’radigan fil`mlaring odob-axloq qoidalariga to’g’ri keladimi? – deb so’ragan.
– Albatta, otajon, – degan o’g’il, – aytishlaricha, fil`m voqealari boshdan-oyoq odob-axloq asosida yaratilgan ekan.

Xizmatkorlaridan biri Nasihatgo’yning nasihatlaridan to’yib, “Janob, men bu yerga ishlagani kelganman. Agar nasihat eshitadigan bo’lsam, to’g’ri machitga borgan bo’lardim”, degan ekan.

Uning isfahonlik bir xizmatkori bor edi. Men qachon Nasihatgo’ynikiga borsam, u meni o’ziga yaqin olib, xizmatimni qilar, botinkamni artar, hassa tutar, yelkamga qoqib qo’yar, issiq-issiq choy tutardi. O’ttiz yoshlardagi kelishgan bu yigit o’ta ziyrak va kamtar edi. Uning husnini faqat qandaydir yaradan qolgan chandiq buzib turardi, xolos. (Nazarimda, o’sha chandiq ham unga zeb berib turardi). Ismi G’ulom Ali. Unga boshqa xizmatkorlar ko’p tegishar, isfahonligi uchun ustidan kulishardi. U bilan suhbatlashish menga huzur bag’ishlardi.

Bir kuni Nasihatgo’yning uyiga taksida boribman-u, hamyonimni uyda unutib qoldiribman. Shunda G’ulom Alidan qarz olishimga to’g’ri keldi. U darrov cho’ntagidan uchta besh tumanlik pul chiqarib berarkan:
– Oling, qaytarish haqida o’ylamang, – dedi. – Bizning shaharlarga yo’lingiz tushsa – berarsiz…
– Esimdan chiqib ketsa-chi? – dedim hazillashib.
– Hechqisi yo’q, – deya kuldi u ham. – Bu gapirishga arzimaydi. Sizga yordamim tekkanidan xursandman.
To’g’risi, u meni shunchalar to’lqinlantirib yubordiki, Nasihat-go’yning uyi devoridagi baytlarni o’qib ham bunchalik zavq olmaganman.

Bu yaqin orada janob Nasihatgo’ynikiga yo’lim tushmay qoldi. Avvaliga qarzni birovdan berib yubormoqchi edim, keyin bu fikrimdan qaytdim. O’zim olib borib, unga rahmat ham demoqchi bo’ldim. Va bir kuni janob Nasihatgo’y sakkizinchi imom maqbarasi ziyoratiga borib, tobi qochib kelganini eshitib qoldim. Shunda uni ko’rgani borib, bir yo’la qarzni ham berib qaytmoqchi bo’lib yo’lga tushdim.

Baxtga qarshi, eshikni boshqa xizmatkor ochdi. Men qabulxonada o’tirganimda, u menga choy berdi, ketar chog’imda, undan so’radim:
– G’ulom Ali ko’rinmaydi?

Xizmatkor qo’rquv bilan atrofga alangladi va hech kim yo’qligiga ishonch hosil qilgach, sekin shipshidi:
– Uni qamashdi.
– Nima uchun? – deb so’radim hayratim oshib.
– Yolg’iz Olloh biladi.
– Sen-chi?
– Sizga nima desam ekan? – kalovlandi u.
– Ehtimol, xo’jayinga yoqmaydigan biror ish qilgandir?
– Anig’ini Olloh biladi.
– Qaysi qamoqxonada u?
– “Qasr” qamoqxonasida bo’lsa kerak, yana Olloh bilguvchidir.

Bildimki, u bahor shabadasida titrayotgan yaproqdek qaltiramoqda, zo’rlab ham undan boshqa gap olib bo’lmaydi.
Ertasiga G’ulom Ali haqida bilish uchun to’g’ri qamoqxonaga bordim. Barcha rasmiyatchilikdan keyin u bilan uchrashuvga ruxsat berishdi. Yigitning qay ahvolga tushib qolganini aytib o’tirmay. Gapirsam, yurak urishdan to’xtaydi.
– Qaysi aybing uchun bu yerga tushib qolding? – deb so’radim undan.
– Nasihatgo’yning jazosini Xudoning o’zi bersin, – dedi G’ulom Ali yig’lamsirab. – Hatto vahshiy hayvon ham bunday qilmaydi. Meni bu yerga kim tashladi, endi hech kim mendan xabar olmayapti ham. Olloh mening tilimni kesib olsin-ku, lekin qani uning mehribonligi, qani adolat?.. To’g’risi, bu dunyoning xo’jayini yo’q ekan! Birovning birov bilan ishi ham yo’q ekan!..

– Olloh guvoh, – deya uni yupatdim, – bu yerdaligingni bugun bildim. Bilsam, seni bu ko’yga tashlab qo’yarmidim? Tushuntirib ber axir, nima bo’ldi o’zi? Ehtimol, biror yordamim tegar?
– Olloh umringizni ziyoda qilsin! Men kim bo’libmanki, sizning mehribonchiligingizga arzisam. E, xudo, men sizga arz-dod qilgandan ko’ra, o’lganim yaxshi emasmi!..
Yo’q… Yo’q…

Men uni yupatgunimcha u yana ancha javradi va ko’z yoshlarini qo’li bilan sidirib:
– Siz uning kimligini bilganingizda, uyiga yaqinlash-masdingiz, – dedi.
– Tinchlan, – dedim, – uning kimligi ma’lum. Unga ishim tushmaganida nomini ham tilga olmasdim. Buni qo’y, sen yaxshisi, oralaringdan nima gap o’tganini gapir.
– Yo’q, janob, bu shaharda uning kimligini biladigan kam. U qo’y terisini yopingan bo’ri. Uning yuragida na shafqat, na oliyjanoblik bor. Bunaqa ablahlar vijdon nima, adolat nima – bilishmaydi. Bu vahshiyning qalbiga nigoh tashlasangiz, dahshatdan tosh qotib qolasiz!.. Men uni bildim va jirkanch basharasini ko’rmaslik uchun yomon bo’lsa ham boshqa joy izlamoqchi edim.

Vaqt o’tib borar, qarasam, nazoratchi kelyapti, demak, uchrashuv tugayapti.
– Birodar, – dedim G’ulom Aliga, – unga e’tibor berma, tezroq nima bo’lganini ayt.
– Yaxshi, – dedi G’ulom Ali, – eshiting. Bundan o’n bir kun oldin u meni qizining xonasiga chaqirib, suhbatimizni hech kim eshitmasligi uchun eshikni mahkam yopdi va past ovozda: “G’ulom Ali, sen yaxshi bilasan, men odob-axloqni hamma narsadan ustun qo’yaman…” dedi. Men indamadim. U ko’zimga qarab oldi va yo’talgancha davom etdi: “Ha, bu dunyoning ustuni odob-axloq, qolgani – quruq safsata…” Men yana hech narsa demadim. “Nega jimsan?” – deb so’radi u. “ Men nima deyishim mumkin? – dedim. – O’zingiz bilasiz, arzimagan choy-chaqa uchun bu yerda ertadan-kechgacha ishlayman. Hatto bu yerdagi xizmatkorlardan ham kam haq olaman. Qornim to’yib ovqat yemayman. Sizning dasturxoningizda qolgan ovqatlardan menga berishmaydi. Men bundan hech nolimayman, nolisam, isfahonlik noshukr va tili uzun deb ustimdan kulishadi”.

“Haqsan, – dedi xo’jayin, – buni yaxshi bilaman, lekin seni mendek hech kim qadrlamaydi. Nazarimda, nimadandir norozisan?” – “Siz bilasiz, sakkiz oy-u o’n uch
kundan beri uyingizda ishlayman. Men to’rt oydan beri haq olmayman. Buni bir necha marta sizga aytmoqchi bo’ldim, lekin…” – “Seni o’z o’g’limday ko’raman, – gapimni bo’ldi u, – sen bo’lsang allaqanday mayda-chuydalar haqida gapiryapsan”. – “Agar hamma gap menda bo’lsa edi! Olloh guvoh, o’n yetti oydirki, akam Aminullo kasal yotibdi – yanchish mashinasi ostiga tushib, oyoq-qo’li singan. Agar u mening uyimda yotmaganida, men buni sizga aytmagan va sizni bezovta qilmagan bo’lardim…”

“Eshit, birodar, – dedi xo’jayin, – men nimani o’yladim. Men seni yaxshi ko’raman va seni baxtli, bekamu ko’st hayot kechirishingni xohlayman”. – “Davlatingiz ziyoda bo’lsin”, – deb alqadim va o’zimcha o’yladim: “Bu nega menga aridek yopishib oldi?” – “Sen bilsang, – davom etdi xo’jayin, – bu dunyoda men yaxshilik deb yashayman”, – keyin yuzta qasr qurishdan ko’ra, o’zingdan yaxshi nom qoldirishni madh etuvchi bir bayt aytdi. Xullas, u Gulsumga uylanishimni so’radi.

– Qaysi Gulsum? – so’radim men.
– Cho’riga, o’n to’rt-o’n besh yoshli qishloq qiziga. Uning xo’jayindan homilador ekanligini hamma biladi. U o’z gunohlarini bo’ynimga, qizni menga yopishtirmoqchi.
– A-ha! Sen unga nima deding? – qiziqsinib so’radim.
– Avvaliga hayron bo’ldim, nima deyishimni bilmadim. Keyin: “Albatta, janob, siz nima desangiz – shu, lekin men o’zimni zo’rg’a boqaman, uylanishga yo’l bo’lsin”. –
“Bu tomonini o’ylama, – dedi u. – Senda hamma narsa bo’ladi: ovqat, kiyim, uy”. U meni ko’ndirishga urindi. Shunda jahlim chiqib, baqirib yubordim: “Meni o’ldirishingiz mumkin, lekin sizning gunohingizni bo’ynimga ololmayman!..” – deya xonadan chiqib ketdim.
– Keyin nima bo’ldi? – qiziqishim yanada ortdi.

– Oradan ikki soat o’tmay, eshigimni ikkita mirshab taqillatdi va o’zlari bilan mahkamaga borishimni so’rashdi. Ma’lum bo’lishicha, xo’jayin tahorat olayotganda hovuz bo’yida tilla soatini qoldirib ketgan ekan-u, soat yo’qolib qolibdi, shuni mendan ko’rishibdi. Qancha yalinmay, xudoni o’rtaga qo’yib qasam ichmay, gapimga quloq solishmadi. Ular aybni bo’ynimga qo’yish uchun rosa kaltaklashdi. Qarasalarki, bo’ynimga olmayapman, so’ng meni bu yerga olib kelib tiqishdi. Endi umidim Ollohdan …

G’ulom Alini qancha tinchlantirmay, unga hech qanday yordam berolmadim. Ko’z yoshlari shashqator oqib, yuzini yuvardi. Mirshab kelib, uchrashuv vaqti tugaganini aytdi. Men zo’rg’a:
– Noumid bo’lma! Seni bu yerdan chiqarib olish uchun qo’limdan kelganicha harakat qilaman, – degan gapni aytishga ulgurdim.

Uyga kelib o’yga cho’mdim: “Xudo ko’tarsin bu dunyoni! Ming marta parchalanib ketsin bu la’nati yer, shunda u yaxshi bo’lar. Shunaqa odamlar ham bo’ladimi? Bu zamin yirtqich hayvonlar va odamxo’rlar yashaydigan to’qayzorga aylangan… Hatto bu vijdonsiz Nasihatgo’y bilan qanday til topishishni bilmaysan. U boy, undan hamma qo’rqadi. U bilan kurashish oson emas, hatto xavfli ham; boshingni qaysi devorga urma – befoyda”. Bir necha marta guvohi bo’lganman, inson adolatsizlik va zo’ravonlikka chiday olmaydi.

Kechasi bilan mijja qoqmadim. Ko’z oldimga ko’z yoshlari shashqator yigit, nohaq xo’rlangan inson kelaverdi, men aziz avliyolardan unga madad so’radim.

Ertasi kuni ertalab to’g’ri mahkamaga bordim. Ularning men bilan gaplashgilari ham kelmadi. To’g’ridan-to’g’ri: “Janob Nasihatgo’yning yolg’on gapirmasligi hammaga ma’lum. Uning odob-axloq masalasida injiqligini butun shahar biladi. U hatto chumoliga ham ozor bermaydi”, deyishdi.

Men to’polon qilishga harakat qildim, lekin quloq solishmadi, bari befoyda ekanligini aytishdi. Boshqa eshiklarni ham taqillatdim – ochilmadi. Nasihatgo’yning ismini eshitgan borki, kar va soqovga aylanaverdi. “U bilan yuzma-yuz gaplashsammikan”, dedim va shu zahoti bu fikrimdan qaytdim. Unga yalinish – bo’ridan shafqat tilaganday gap. G’ulom Aliga qiladigan yordamim – undan xabar olib turishim, ko’nglini ko’tarib, kelajakka umid uyg’otishim mumkin.

Har kuni bu mamlakatdagi zo’rlik va boylikka qarshi kurashdim, ursalar ham, so’ksalar ham o’z maqsadimdan qaytmadim.
Oradan oylar o’tdi. Bir kuni ishim o’ngidan keldi. Qarasam, eshigim oldida G’ulom Ali turibdi. Ko’rinishi aftodahol, terisi suyagiga yopishgan. Uni quchoqlab uyga kiritdim, eski kiyimlarimni kiydirib hammomga olib bordim.

Hammomdan kelgach, u o’z boshidan o’tkazganlarini so’zlab berdi.

Bir kuni Gulsum janob Nasihatgo’yning o’rnini yig’ishtirayotib, yostig’i tagidan tilla soat topibdi va xursand bo’lib ketganidan uni bekaga olib borib beribdi. Uydagilar hayron. Buni, xo’jayinning o’zi atayin yashirgani ma’lum bo’ladi. Bundan xabar topgan Nasihatgo’y g’azablanadi, hammani so’kadi, xotinini shunaqangi uradiki, bechoraning qo’li sinib kasalxonaga tushadi. O’z-o’zidan ma’lumki, bu g’avg’oning barini Gulsumning bo’yniga qo’yishadi. Xo’jayin bundan foydalanadi. Avval Gulsumning narsalarini ko’chaga uloqtiradi, keyin uning qorniga tepib, uyidan haydab chiqaradi…

– Endi nima qilmoqchisan? – deb so’radim men.
– Men u ablahning shunday ta’zirini berayki…
– Birodar, – dedim men, – kuchingni bekorga sarflama. Bu muttaham o’zining odob-axloq haqidagi safsatalari bilan butun shaharni o’ziga qaratib olgan, uni hech bir kuch bilan yengib bo’lmaydi. Jonsiz devorga musht urishdan nima foyda, faqat qo’lingning singani qoladi, xolos. Xudoga sol, jazosini o’zi bersin. Gulsumning soatni topgani, sening begunohligingni isboti emasmi?
– Ha, to’g’ri, – dedi G’ulom Ali. – Lekin, birinchidan, qasos olaman, ikkinchidan, men undan o’z haqimni undirib olishim kerak. U millionerga arzimas chaqamni berib qo’ymayman. O’z haqimni ololmasam, otamning o’g’li emasman!

Ertasi kuni G’ulom Ali kiyinib, janob Nasihatgo’ynikiga yo’l oldi. Men qiziqish bilan uning qaytishini kutdim. Peshinda u qaytib keldi va cho’ntagidan bir dasta pul chiqarib ko’rsatdi.
– Men sizga aytmaganmidim, o’z haqimni bu muttahamdan olaman, deb! – dedi G’ulom Ali. – Endi Gulsumni topishim kerak. Bechora qiz bu shaharda yo’qolib ketadi. Uning qarindoshlari bug’doy bozorida savdo qiladi. Ularning oldiga borib so’ray-chi, Gulsum haqida biror narsa bilishar.
– Sen hali quvvatga kirganing yo’q. Bir necha kun sabr qilsang bo’lmaydimi? Kuchga kirsang, ana undan keyin uni qidirib toparsan.
– Siz haqsiz, – rozi bo’lganday bo’ldi G’ulom Ali, – lekin inson o’zidan ko’ra, o’z birodarlari haqida ko’proq qayg’urishi kerak. Shunday ekan, ruxsat bering, men hozirdan u baxtsiz qizni qidirib topay.
– Mayli, omadingni bersin! Bor, uni qidirib top. Bu uyning eshigi sen uchun doimo ochiq. Gulsumni topsang, uni ham bu yerga boshlab kel!

G’ulom Ali mendan minnatdor bo’lib ketdi va tezda Gulsum bilan qaytib keldi. Uni o’n to’rt yoshli qizcha deyishgan edi, lekin ko’rinishidan o’n-o’n bir yoshdagi qizchaga o’xshardi. Men Gulsumni ichkariga, ayollar xonasiga kiritdim.
– U hali bola-ku, – dedim men. – Homiladorlikni qanday ko’taradi? Ehtimol, uni shifokorga ko’rsatish kerakdir?
– Ikki kun damini olsin, qolgani keyin ma’lum bo’lar, – dedi G’ulom Ali. – O’zi bola, yana qo’lida bola… uni qanday taqdir kutyapti, tasavvur qilolmayapman…
– Olloh marhamatli! Tish beribdimi, rizqini ham beradi!

Bir necha kundan keyin G’ulom Ali o’ziga ish axtardi. Uyimiz yaqinida bir do’koncha bor edi. Oilamiz bilan unga yordam berdik, u shu do’konchani ijaraga olib ta’mirladi, tartibga keltirdi va sabzavot sota boshladi. Tez kunda ishi yurishib ketdi.
– Endi men o’zimga xo’jayinman! – dedi xursand bo’lib. – Isfahondagi akamga pul jo’nata olaman.

Bir haftadan keyin Gulsum o’zini yaxshi his eta boshladi. Biz uni ishga joylashtirmoqchi edik, G’ulom Ali qarshilik qildi.
– Janob, – dedi u xijolat bo’lib, – agar homilador qizni yana begonaning qo’liga bersak, bu ishimiz Ollohga xush kelmaydi. Men uzoq o’yladim: bu qizni taqdir qo’liga tashlab qo’ymayman. Unga uylanmoqchiman… Xudo rahmdil, amallab bir kunimizni ko’rarmiz. Men yoshman, bir burda nonimizni toparman. Do’kon chekkasida bir uycha bor, to’g’ri, u qorong’i va dim, lekin ozgina tartibga keltirilsa, yashasa bo’ladi. Men hozircha o’sha yerda yashab turarman. Agar siz Gulsumni shu yerda yashab turishiga ruxsat bersangiz, bu vaqt ichida birorta uycha topishga harakat qilaman. U yerda to’y qilamiz. Ojiza ayolni ko’chaga tashlab qo’yish insofdan bo’lmas.

– Ey, yigit, kel, seni bir bag’rimga bosay! – dedim bag’rimni ochib. – Sen meni insonlarda hali ham insof-diyonat borligiga yana ishontiryapsan. Xudoga shukr, bu mamlakatda hali mehribon va vijdonli odamlar bor ekan! Sen kabilar ko’payaversin! Menga suyanishing mumkin. Senga ishonaman, ishing yurishib, qaddingni tik tutib olasan. Bir narsa meni o’yga toldiradi, bola nima bo’ladi? Sen Gulsum kimdan homilador bo’lganini bilasan-ku!
– Bilaman, hammasini bilaman, – dedi G’ulom Ali ensasini qashib. – Bilaman, u ablahdan o’z bolasiga yordam berishini so’rasang, janjal qilishdan ham toymaydi. Men baxtsiz yetimlikdan qo’rqaman. Bechora bolada ayb yo’q, axir biz bir e’tiqoddagi odamlarmiz-ku! Men uni o’z bolam deb, unga ismimni bersam, hech kim ayb qilmas. Mayli, u noqonuniy bo’lsin, axir u ham kimdandir mehr-muruvvat ko’rishi kerak emasmi? Uni o’z urf-odatlarimizga ko’ra tarbiyalayman. Shunday qilib, men Gulsumga uylanib, bolasini tarbiyalashga qaror qildim.

– G’ulom Ali, – xitob qildim men, – agar sen o’sha paytda bolani o’zimniki deganingda, janob Nasihatgo’y seni zarga o’rardi-ku. Sen bo’lsang bunga rozi bo’lmay, qamoqni tanlading. Endi qancha sarson va azoblardan keyin nafaqat bolaga otalik qilish, balki uning onasiga ham uylanishga rozilik bildirayapsan.
– O’shanda, – dedi u, – bunga kuch bilan majbur qilishgan edi, lekin to’g’ri odamni hech narsa bilan bukib bo’lmaydi…

Gulsum o’lik bola tug’di va o’zi ham tug’ish vaqtida vafot etdi. Biz uyimizda aza ochdik. G’ulom Ali mulla yolladi, mulla kun bo’yi Gulsumning qabri tepasida Qur’on tilovat qildi.
Janob Nasihatgo’y esa hayot va hech narsa bo’lmagandek, kundan-kunga semirib, nufuzi, boyligi oshib boryapti. To’g’risini aytsam, bu dunyoda adolat borligiga ishonmay qo’ydim.