Азизим, хафа бўлмагин-у, ҳаммасига ўзинг айбдорсан. Менга бу сўзни айтиш қийин, нима бўлганда ҳам онанг тенги келаман. Яратгандан болаларимнинг, набираларимнинг соғлигини тилайман. Лекин агар турмушга чиқиш тўғри келиб қолса, ҳеч иккиланиб (Худо сақласин) ўтирмасдим. Сен нимага қайғуряпсан, тушунмайман? «Вақти соати билан» деганинг нимаси? Тўғри, ёшлик йилларингни шамолга совургансан. Ўзинг ўйлаб кўр, қуртлаган ёнғоқ на сичқонга, на одамга керак бўлади. Лекин сенга ҳали ҳам кеч эмас. Ҳар хил бўлмағур хаёлларни каллангдан чиқариб ташла.

Реваз Мишвеладзе
ЖУРЪАТ
Ҳамидулло Исмат таржимаси

зизим, хафа бўлмагин-у, ҳаммасига ўзинг айбдорсан. Менга бу сўзни айтиш қийин, нима бўлганда ҳам онанг тенги келаман. Яратгандан болаларимнинг, набираларимнинг соғлигини тилайман. Лекин агар турмушга чиқиш тўғри келиб қолса, ҳеч иккиланиб (Худо сақласин) ўтирмасдим. Сен нимага қайғуряпсан, тушунмайман? «Вақти соати билан» деганинг нимаси? Тўғри, ёшлик йилларингни шамолга совургансан. Ўзинг ўйлаб кўр, қуртлаган ёнғоқ на сичқонга, на одамга керак бўлади. Лекин сенга ҳали ҳам кеч эмас. Ҳар хил бўлмағур хаёлларни каллангдан чиқариб ташла.

Тўғрисини айтсам, азизим, ҳеч кимга, ҳеч нарса, ҳеч қачон кеч эмас. Фақат қалбинг буюрган ишни қилсанг бас. Эй Худойим-э, нима деганинг бу, вақтида турмушга чиқолмадим, эмиш. Ҳеч кимнинг «мен роса уриндим, жуда ҳам хоҳлаган эдим, лекин қўлимдан келмади”, дейишга ҳаққи йўқ. Буларнинг ҳаммаси ёлғон. Бундай дейиш ярамайди. Бошингизга тушган ҳар бир кулфат учун тақдирни рўкач қилавериш керак эмас. Пешанамга ёзилган эмиш, бўлмаган гап. Пешанангизга ёзилмаган, фақат ўзингиз журъат қилмагансиз. Тақдирнинг арзимаган синовларига дош беролмаган бўлишингиз мумкин. Ҳаммангиз ўз орзуимдаги куёвни излаб тополмаганман, дейсиз. Учрамаса-чи?

Сен ўз имкониятингни ҳисобга олганмисан? Ўзингнинг қанақалигингни яхши биласанми? Дарров тушкунликка бериласан. Ўз орзуингдаги йигит учрамадими, бошқа бўлмағур нарсаларга берилиб, ўз умрингни хазон қилишинг керак, шундайми? Йўқ, ундай эмас, кўзингни каттароқ оч. Севги дейсанми? Севги бор нарса, унинг мавжудлигига мен ҳам ишонаман. Катта севги катта қурбонликни талаб этади. Севги ҳам ўхшамадими, тушкунликка тушиш керак эмас. Менинг кузатишимча, камдан-кам аёллар ўз севгисига содиқ қолади. Сен эса ҳеч кимни севолмадим, шунинг учун турмушга чиқмадим, деб ўзингни оқламоқчи бўласан. Бу нима деганинг, севдим-у, лекин эрсиз қолдим? Демак, сенинг севги ҳақидаги тушунчанг тўлиқ эмас экан. Сен ўзингни катта тутгансан, севгингга беписандлик билан қарагансан. Бу худбинликдан келиб чиқади.

Катта севги бу Яратганнинг инъоми, бу истеъдод. Бундай севги менга берилмагани учун нима, сочимни юлишим керакми, турмушга чиқмаслигим керакми? Севги баъзан тўйгача (бу яхши), баъзан эса тўйдан кейин келади. Сен эса катта севгини кутиб умрингни елга совуряпсан. Кутиб-кутиб мана, қирққа ҳам кириб қолдинг. Биласанми нима? Мен ҳаётда кетидан манаман деган йигитлар эргашиб юрган ҳурлиқоларни кўрганман. Ажабланарли томони шундаки, кўпи турмушга чиқолмай қолиб кетган. Кўп қизлар ўзига ҳақиқий шаҳзодани қидирадилар. Шаҳзодага тегиш учун ҳақиқий малика бўлиш кераклигини эсдан чиқарадилар. Танлаб-танлаб тозисига учрабсан, деган гап бор. Кўп танлайвериш керак эмас. Униси ундоқ экан, буниси бундоқ экан. Ўзинг қанақасан? Ҳар қандай маймун ҳам ойнага қараб ўзини гўзал деб ўйлайди. Ҳаётга ҳушёрроқ назар солиш керак. Ўзингнинг камчилигинг йўқми? Камчилик фақат Яратганнинг ўзида бўлмайди.

Ҳар ҳолда кутганинг эркак киши. Уни кўргазма учун қўйиб қўймайсан-ку. Инсон Яратганнинг бандаси. Эҳтимол, бўйи пастдир ёки новчадир. Ёки бурни узундир. Унинг қалбига ҳам озгина назар сол. Балки ёқиб қолар. Бунақа инжиқлик билан эр танласанг, умуман эрсиз қоласан. Ҳар қандай бекаму-кўстман, авлиёман деган одамингда ҳам албатта бирор камчилик бўлади. Беайб Парвардигор. Кўпинча бу дунёда меҳмонлигимизни унутиб қўямиз. Нимани кутасан?! Етар энди шунча танлаш. Наҳотки бу дунёда сенга ёқадиган бирорта одам бўлмаса?!

Тақдиринг кетидан югуриб умринг ўтиб кетганини ҳам билмай қоласан. Бундай қарасанг, қариб қолибсан. Ойнага қарашга ҳам юрагинг бетламай қолади. Бир соатнинг ичида қариб кетишинг мумкин. Қарабсанки, атрофингда на эринг, на бола-чақанг бор. Биласанми, сендек гўзал қиздан «шу пайтгача турмушга чиқмадим”, деган сўзни эшитсам, юрагим увишиб қолади. Негадир, ҳатто жаҳлим ҳам чиқиб кетади. Ўзимга баъзан аралашиб нима қиласан, сенинг нима ишинг бор, дейман.

Лекин сен каби одамларнинг ўзи ҳақидаги фикри жуда ҳам юқорилигини кўриб, жим туролмайман. Яна биттасини билардим, ҳеч кимни ўзига муносиб кўрмади, мана қариқизлигича қолди. Гуноҳ бўлса ҳам гапираман, нима қилай? Ўзи соғлом, кўркам, ҳеч қанақа камчилиги йўқ, лекин бунақалар қандайдир аҳмоқона сабабларни рўкач қилиб турмушга чиқмайдилар ёки уйланмайдилар. «Севмайман», «шароит йўқ эмиш…» Ҳой, хом сут эмган банда, вақти соати билан севиб қолганингни ўзинг ҳам билмай қоласан. Шароитни ўзинг яратишинг керак. Менга бундайлар ҳечам ёқмайди, тўғрисини айтсам.

Агар вайсашларим жонингга тегмаган бўлса, мен сенга ўзимнинг қандай қилиб турмушга чиққанимни гапириб бераман. Сенга ҳам худди менга ўхшаб иш тутгин демаяпман, меники жуда қизиқ бўлган, эшит.
Ҳозир нимани ҳам маслаҳат берасан, замон бутунлай бошқача бўлса. Йигитлар ҳам, қизлар ҳам ўзгариб кетган. Ҳар нарсанинг ўз даври бўлар экан. Бу воқеани айтиб беришимдан мақсад сени ҳаётда озгина фаолроқ бўлиб, ўз ҳаётингни кўнгилдагидек қуришингни истайман. Бир доно одам айтган экан: «мен югуряпман, лекин вақт менга етиб олиши керак», деб. Бу дегани биз ўз ҳаётимизга ўзимиз хўжайин бўлишимиз керак, дегани.
Мен бозор олдидаги Ниношвили кўчасидаги саккизинчи тор кўчанинг ўнинчи уйида истиқомат қилардим. Отам тунукачи эди, ўтган йили қазо қилди. Жойи жаннатда бўлсин. Яқинда бир йил бўлади. Эшитгандирсан, Турдзеладзе номидаги Кутаисидаги ягона мактабни, мен ўшани тамомлаганман. Кейин эса ҳамшираликка ўқидим. Йигирма биримдан темирйўлчилар касалхонасида ишлай бошладим. Ҳозир ҳам ўша ерда ишлайман. Мен оилада ягона фарзанд эдим. Йигирма ёшида ҳамма қизлар гўзал бўлади, дейишади. Ҳаммаям бундай эмас. Мақтаняпти демагин-у, лекин ўшанда мен ҳақиқатдан ёмон эмас эдим. Қадди-қоматим келишган, ой деса ойдеккина. Буларнинг ҳаммаси энди ёшликда қолиб кетди. Шартим кетиб, партим қолди. Ҳар кимнинг ўз таъби бор. Эркакларни тушуниб бўладими? Қўшниларимиз фақат ўғил болалар эди. Уларнинг орасида ўсганим учун табиатим ҳам ўғил болага ўхшаб кетган эди. Лекин нимагадир ҳеч қайсисига кўнгил бермаган эдим. Назаримда, улар ҳам менга бефарқ эдилар.

Ҳозир ўша дўстларимдан баъзилари вафот этиб кетишган. Баъзилари ҳали ҳам ўша ерда яшайди. Уларни ҳозир кўриб қолсам, худди акамни ёки укамни кўриб қолгандек хурсанд бўлиб қучоқлашиб кўришаман. Бундай олиб қарасанг, улар ҳақиқатдан ҳам акам ёки укамдек бўлиб қолган эдилар. Ахир бирга ўсганмиз, бирга копток тепишардик. Онам уришгани-уришган эди. «Қанақа қизсан ўзи, ўғил болаларга қўшилиб эртаю кеч коптокнинг кетидан югурганинг-югурган», дерди. Жуда шўх бўлсам-да, оқкўнгил эдим. Дадам эса онамга қараб, бу қизингни ким ҳам оларди, деб бошини чангаллагани-чангаллаган эди.

Дадамнинг айтгани тўғри чиқишига озгина қолди. Йиллар қандай тез ўтиб кетганини сезмай ҳам қолдим. Ўзимча шошиб нима ҳам қилардим, деб йигирма саккизга кирганимни сезмай ҳам қолибман. Назаримда, худди ҳали ҳам ёш қиздек эдим. Атрофга қарасам, мен тенги қизлар аллақачон турмушга чиқиб икки, уч болали бўлишган. Ҳатто, баъзи мен тенгдош йигитлар иккинчи маротаба ҳам уйланиб улгурганлар. Мен эса ҳамманинг энг яхши дўсти эдим, уларнинг тўйида елиб-югуриб хизмат қилардим. Охирида ўзим билан ўзим қолдим.
Эсимни йиғиб қарасам, бунақаси кетмайди. Мен билан ҳамма дўсти, яқин кишиси сифатида муносабатда бўларди-ю, лекин ҳеч ким ўзингнинг ҳолинг қанақа, деб сўрамасди. Худо сенинг ҳам бахтингни берсин, дейишарди, тамом вассалом. Ўзимча ҳали ҳам кеч эмас, энди ўзим учун жиддийроқ ҳаракат қилмасам бўлмайди, деб ўйладим.

Кўчамизнинг охиридаги касалхонага етмасдан берироқда Отар Чимбуридзе деган йигит яшарди. Унинг ота-онаси Обча деган жойда яшар, ўзининг эса бир хонали квартираси бўлиб, у пединститутни тамомлаб, ўша ерда ассистент бўлиб ишда қолган экан. Мен у билан тасодифан тўйда танишиб қолдим. Шунақанги озғинки, бурнидан тортсанг, йиқилиб тушгудек. Баъзан костюмининг тугмачалари осилиб қолганига эътибор бердим. Лекин бўйинбоғсиз юрмасди. Нима қилса ҳам ассистентда. Жуда ҳам оддий кийинар эди. У ўрта бўйли, бир томонга озгина оқсарди. Кўзлари мулойим, лекин ҳушёр боқарди. Тўғрисини айтсам, унинг ташқи кўриниши менга ёқмасди. Лекин у билан суҳбатлашганимда унинг қалби теран, гап-сўзлари мантиқли эканлигига эътибор бердим. У билан йўлда учрашиб қолсак сўрашадиган, озгина у ёқ-бу ёқдан гаплашадиган бўлиб қолдик. Унинг менга қараб бечораҳол жилмайишими ёки мазмунли суҳбатларими, нимасидир ёқиб қолди. Баъзида қисқа салом-алик қилиб, у ҳам ўз йўлига, мен ҳам ўз йўлимга равона бўлардик.

У менга нимадир муҳим бир сўзни айтмоқчи-ю, лекин журъат қила олмаётгандек туюларди. Отар шунақанги уятчан ва тортинчоқ эдики, унинг бирон маротаба қизлар билан гаплашиб турганини кўрмаганман. Шундай қилиб беш йил ўтди. Мен ҳам ўттиз учни уриб қўйдим. У ҳам ўзининг ҳаётий ташвишлари, мен ҳам ўзимнинг ташвишларим билан овора эдик. Шу беш йил ичида тузукроқ гаплашмадим ҳам. Кутаисида деярли ҳамма бир-бирини билади. Отар Чумбуридзе ҳақида, унинг уятчанлиги, тортинчоқлиги, ҳатто унинг юрадиган қизи ҳам йўқлиги ҳақида орқаворотдан сўзлар эшитдим.

Гапнинг қисқаси, ҳечам эсимдан чиқмайди, йигирма саккизинчи сентябр куни эди. Отар Чимбуридзенинг эшигини қоқдим. У худди менинг боришимни кутиб тургандек, эшикни очиб, ҳечам ажабланмади. Ичкарига таклиф қилди ва стулни суриб қўйди. Қувончини яширолмасди, нуқул куларди. Хонанинг бетартиблигига – ювилмаган идиш-товоқлар, дераза рахининг чанг босганлигига эътибор бердим. Бўйдоқ эркакнинг хонаси нима ҳам бўларди? Хотин киши бу уйга умуман оёқ босмаганлиги билиниб турарди. Полга тикилиб туриб, «Бошқа илож тополмадим, охири ўзим келиб сени севишимни билдириб қўйишга қарор қилдим. Сен менга уйланишинг керак», дедим. Ўша дамни эсласам, ҳалигача кулгим қистайди.

У худди қиз болага ўхшаб қизариб кетди. Кейин кула бошлади. У мени ҳазиллашяпти, деб ўйлади. Ҳазиллашмаётганимни билиб:
– Мен сени бошқа иш билан келгансан, деб ўйлабман, – деди.
Мен:
– Ҳаётда энг асосий иш шу эмасми, бугундан бошлаб сенинг хотинингман, ортиқча сўзнинг кераги йўқ, – дедим.

У эса:
– Эсинг оғиб қолганми нима бало, ким ўргатди сенга бунақа бемазагарчиликни, шунақа қилиб ҳам турмушга чиқадими? – деди.
Қарасам, мени ҳайдаб юборадиган. Менинг жаҳлим чиқиб кетди, нима бўлганда ҳам қиз боламан, ўзимга яраша ғурурим бор.
– Сен эси йўққа нимам ёқмаслигини билишни истардим. Ахир беш йилдан бери мени орқамдан кузатишингни биламан-ку, йигит киши ҳам шунақа бўладими? Кўриб турибман-ку ахир аҳволингни. Айт-чи, сендан нима камим бор? – дедим.

Қисқаси, унга ичимдаги бор гапимни тўкиб солдим. У эса кула бошлади. Кейин эса бошини қашиб туриб мулойимлик билан менга танбеҳ бергансимон:
– Нимага жаҳлинг чиқади, ахир сен яхши қизсан, бу ахир ҳаёт-мамот масаласи, жиддийроқ ўйлаб кўриш керак, шошқалоқлик ярамайди. Озгина вақт ўтсин, бир-биримизга тўғри келмасак-чи, унда нима бўлади, – деди.
– Ҳеч қандай ўрганишнинг кераги йўқ, бутун Кутаисидан сўраб чиқ, мен ҳақимда биронта одам ножўя гапирармикан, мен ҳеч кимга ёмонлик қилмаганман, ҳамма мени яхши кўради. Қисқаси, менинг ўзим бошимни эгиб келдим, уйлансанг уйлан, бўлмаса нима ҳам дердим, – дедим.

У эса:
– Мен уйда бўлмаганимда бошқа одамнинг олдига борармидинг, – деган аҳмоқона саволни берди. Мен чидаб тура олмадим, йиғлаб юбордим.
– Қанақа тўнкасан, сен уйда бўлмаганингда эртага келардим, наҳотки сезмасанг, сени севаман-ку. Беш йилдан бери наҳотки сезмагансан, қанақасан ўзи? – дедим.

У ҳам йиғлаб юборди.
– Нега беш йилдан бери жим юрдинг? – деб сўради.

Унинг юраги мен ўйлаганимдан кўра ҳам меҳрлироқ экан. Охири у ҳам мени севишини изҳор қилди. Қисқаси, биз турмуш қурдик. Ўшандан бери биргамиз. Уч болани катта қилдик. Баъзилар ҳамма оилада ҳам уруш-жанжал бўлиб туради, бусиз мумкин эмас, дейди. Мен умуман бундай гапларга қўшилмайман. Жанжалсиз, бир-бирига меҳр-оқибат билан яшайдиган оилалар кўплаб топилади. Биз бир-биримизни авайлаб яшадик ва ҳозир ҳам авайлаймиз. Ишонасанми, қирқ йил мобайнида бирон маротаба ҳам бир-биримизга қўпол муомала қилмаганмиз. Сен ҳам яхши одамга турмушга чиқиб, биз каби аҳил яшашингни тилайман.

Revaz Mishveladze
JUR’AT
Hamidullo Ismat tarjimasi

zizim, xafa bo’lmagin-u, hammasiga o’zing aybdorsan. Menga bu so’zni aytish qiyin, nima bo’lganda ham onang tengi kelaman. Yaratgandan bolalarimning, nabiralarimning sog’ligini tilayman. Lekin agar turmushga chiqish to’g’ri kelib qolsa, hech ikkilanib (Xudo saqlasin) o’tirmasdim. Sen nimaga qayg’uryapsan, tushunmayman? «Vaqti soati bilan» deganing nimasi? To’g’ri, yoshlik yillaringni shamolga sovurgansan. O’zing o’ylab ko’r, qurtlagan yong’oq na sichqonga, na odamga kerak bo’ladi. Lekin senga hali ham kech emas. Har xil bo’lmag’ur xayollarni kallangdan chiqarib tashla.

To’g’risini aytsam, azizim, hech kimga, hech narsa, hech qachon kech emas. Faqat qalbing buyurgan ishni qilsang bas. Ey Xudoyim-e, nima deganing bu, vaqtida turmushga chiqolmadim, emish. Hech kimning «men rosa urindim, juda ham xohlagan edim, lekin qo’limdan kelmadi”, deyishga haqqi yo’q. Bularning hammasi yolg’on. Bunday deyish yaramaydi. Boshingizga tushgan har bir kulfat uchun taqdirni ro’kach qilaverish kerak emas. Peshanamga yozilgan emish, bo’lmagan gap. Peshanangizga yozilmagan, faqat o’zingiz jur’at qilmagansiz. Taqdirning arzimagan sinovlariga dosh berolmagan bo’lishingiz mumkin. Hammangiz o’z orzuimdagi kuyovni izlab topolmaganman, deysiz. Uchramasa-chi?

Sen o’z imkoniyatingni hisobga olganmisan? O’zingning qanaqaligingni yaxshi bilasanmi? Darrov tushkunlikka berilasan. O’z orzuingdagi yigit uchramadimi, boshqa bo’lmag’ur narsalarga berilib, o’z umringni xazon qilishing kerak, shundaymi? Yo’q, unday emas, ko’zingni kattaroq och. Sevgi deysanmi? Sevgi bor narsa, uning mavjudligiga men ham ishonaman. Katta sevgi katta qurbonlikni talab etadi. Sevgi ham o’xshamadimi, tushkunlikka tushish kerak emas. Mening kuzatishimcha, kamdan-kam ayollar o’z sevgisiga sodiq qoladi. Sen esa hech kimni sevolmadim, shuning uchun turmushga chiqmadim, deb o’zingni oqlamoqchi bo’lasan. Bu nima deganing, sevdim-u, lekin ersiz qoldim? Demak, sening sevgi haqidagi tushunchang to’liq emas ekan. Sen o’zingni katta tutgansan, sevgingga bepisandlik bilan qaragansan. Bu xudbinlikdan kelib chiqadi.

Katta sevgi bu Yaratganning in’omi, bu iste’dod. Bunday sevgi menga berilmagani uchun nima, sochimni yulishim kerakmi, turmushga chiqmasligim kerakmi? Sevgi ba’zan to’ygacha (bu yaxshi), ba’zan esa to’ydan keyin keladi. Sen esa katta sevgini kutib umringni yelga sovuryapsan. Kutib-kutib mana, qirqqa ham kirib qolding. Bilasanmi nima? Men hayotda ketidan manaman degan yigitlar ergashib yurgan hurliqolarni ko’rganman. Ajablanarli tomoni shundaki, ko’pi turmushga chiqolmay qolib ketgan. Ko’p qizlar o’ziga haqiqiy shahzodani qidiradilar. Shahzodaga tegish uchun haqiqiy malika bo’lish kerakligini esdan chiqaradilar. Tanlab-tanlab tozisiga uchrabsan, degan gap bor. Ko’p tanlayverish kerak emas. Unisi undoq ekan, bunisi bundoq ekan. O’zing qanaqasan? Har qanday maymun ham oynaga qarab o’zini go’zal deb o’ylaydi. Hayotga hushyorroq nazar solish kerak. O’zingning kamchiliging yo’qmi? Kamchilik faqat Yaratganning o’zida bo’lmaydi.

Har holda kutganing erkak kishi. Uni ko’rgazma uchun qo’yib qo’ymaysan-ku. Inson Yaratganning bandasi. Ehtimol, bo’yi pastdir yoki novchadir. Yoki burni uzundir. Uning qalbiga ham ozgina nazar sol. Balki yoqib qolar. Bunaqa injiqlik bilan er tanlasang, umuman ersiz qolasan. Har qanday bekamu-ko’stman, avliyoman degan odamingda ham albatta biror kamchilik bo’ladi. Beayb Parvardigor. Ko’pincha bu dunyoda mehmonligimizni unutib qo’yamiz. Nimani kutasan?! Yetar endi shuncha tanlash. Nahotki bu dunyoda senga yoqadigan birorta odam bo’lmasa?!

Taqdiring ketidan yugurib umring o’tib ketganini ham bilmay qolasan. Bunday qarasang, qarib qolibsan. Oynaga qarashga ham yuraging betlamay qoladi. Bir soatning ichida qarib ketishing mumkin. Qarabsanki, atrofingda na ering, na bola-chaqang bor. Bilasanmi, sendek go’zal qizdan «shu paytgacha turmushga chiqmadim”, degan so’zni eshitsam, yuragim uvishib qoladi. Negadir, hatto jahlim ham chiqib ketadi. O’zimga ba’zan aralashib nima qilasan, sening nima ishing bor, deyman.

Lekin sen kabi odamlarning o’zi haqidagi fikri juda ham yuqoriligini ko’rib, jim turolmayman. Yana bittasini bilardim, hech kimni o’ziga munosib ko’rmadi, mana qariqizligicha qoldi. Gunoh bo’lsa ham gapiraman, nima qilay? O’zi sog’lom, ko’rkam, hech qanaqa kamchiligi yo’q, lekin bunaqalar qandaydir ahmoqona sabablarni ro’kach qilib turmushga chiqmaydilar yoki uylanmaydilar. «Sevmayman», «sharoit yo’q emish…» Hoy, xom sut emgan banda, vaqti soati bilan sevib qolganingni o’zing ham bilmay qolasan. Sharoitni o’zing yaratishing kerak. Menga bundaylar hecham yoqmaydi, to’g’risini aytsam.

Agar vaysashlarim joningga tegmagan bo’lsa, men senga o’zimning qanday qilib turmushga chiqqanimni gapirib beraman. Senga ham xuddi menga o’xshab ish tutgin demayapman, meniki juda qiziq bo’lgan, eshit.
Hozir nimani ham maslahat berasan, zamon butunlay boshqacha bo’lsa. Yigitlar ham, qizlar ham o’zgarib ketgan. Har narsaning o’z davri bo’lar ekan. Bu voqeani aytib berishimdan maqsad seni hayotda ozgina faolroq bo’lib, o’z hayotingni ko’ngildagidek qurishingni istayman. Bir dono odam aytgan ekan: «men yuguryapman, lekin vaqt menga yetib olishi kerak», deb. Bu degani biz o’z hayotimizga o’zimiz xo’jayin bo’lishimiz kerak, degani.
Men bozor oldidagi Ninoshvili ko’chasidagi sakkizinchi tor ko’chaning o’ninchi uyida istiqomat qilardim. Otam tunukachi edi, o’tgan yili qazo qildi. Joyi jannatda bo’lsin. Yaqinda bir yil bo’ladi. Eshitgandirsan, Turdzeladze nomidagi Kutaisidagi yagona maktabni, men o’shani tamomlaganman. Keyin esa hamshiralikka o’qidim. Yigirma birimdan temiryo’lchilar kasalxonasida ishlay boshladim. Hozir ham o’sha yerda ishlayman. Men oilada yagona farzand edim. Yigirma yoshida hamma qizlar go’zal bo’ladi, deyishadi. Hammayam bunday emas. Maqtanyapti demagin-u, lekin o’shanda men haqiqatdan yomon emas edim. Qaddi-qomatim kelishgan, oy desa oydekkina. Bularning hammasi endi yoshlikda qolib ketdi. Shartim ketib, partim qoldi. Har kimning o’z ta’bi bor. Erkaklarni tushunib bo’ladimi? Qo’shnilarimiz faqat o’g’il bolalar edi. Ularning orasida o’sganim uchun tabiatim ham o’g’il bolaga o’xshab ketgan edi. Lekin nimagadir hech qaysisiga ko’ngil bermagan edim. Nazarimda, ular ham menga befarq edilar.

Hozir o’sha do’stlarimdan ba’zilari vafot etib ketishgan. Ba’zilari hali ham o’sha yerda yashaydi. Ularni hozir ko’rib qolsam, xuddi akamni yoki ukamni ko’rib qolgandek xursand bo’lib quchoqlashib ko’rishaman. Bunday olib qarasang, ular haqiqatdan ham akam yoki ukamdek bo’lib qolgan edilar. Axir birga o’sganmiz, birga koptok tepishardik. Onam urishgani-urishgan edi. «Qanaqa qizsan o’zi, o’g’il bolalarga qo’shilib ertayu kech koptokning ketidan yugurganing-yugurgan», derdi. Juda sho’x bo’lsam-da, oqko’ngil edim. Dadam esa onamga qarab, bu qizingni kim ham olardi, deb boshini changallagani-changallagan edi.

Dadamning aytgani to’g’ri chiqishiga ozgina qoldi. Yillar qanday tez o’tib ketganini sezmay ham qoldim. O’zimcha shoshib nima ham qilardim, deb yigirma sakkizga kirganimni sezmay ham qolibman. Nazarimda, xuddi hali ham yosh qizdek edim. Atrofga qarasam, men tengi qizlar allaqachon turmushga chiqib ikki, uch bolali bo’lishgan. Hatto, ba’zi men tengdosh yigitlar ikkinchi marotaba ham uylanib ulgurganlar. Men esa hammaning eng yaxshi do’sti edim, ularning to’yida yelib-yugurib xizmat qilardim. Oxirida o’zim bilan o’zim qoldim.
Esimni yig’ib qarasam, bunaqasi ketmaydi. Men bilan hamma do’sti, yaqin kishisi sifatida munosabatda bo’lardi-yu, lekin hech kim o’zingning holing qanaqa, deb so’ramasdi. Xudo sening ham baxtingni bersin, deyishardi, tamom vassalom. O’zimcha hali ham kech emas, endi o’zim uchun jiddiyroq harakat qilmasam bo’lmaydi, deb o’yladim.

Ko’chamizning oxiridagi kasalxonaga yetmasdan beriroqda Otar Chimburidze degan yigit yashardi. Uning ota-onasi Obcha degan joyda yashar, o’zining esa bir xonali kvartirasi bo’lib, u pedinstitutni tamomlab, o’sha yerda assistent bo’lib ishda qolgan ekan. Men u bilan tasodifan to’yda tanishib qoldim. Shunaqangi ozg’inki, burnidan tortsang, yiqilib tushgudek. Ba’zan kostyumining tugmachalari osilib qolganiga e’tibor berdim. Lekin bo’yinbog’siz yurmasdi. Nima qilsa ham assistentda. Juda ham oddiy kiyinar edi. U o’rta bo’yli, bir tomonga ozgina oqsardi. Ko’zlari muloyim, lekin hushyor boqardi. To’g’risini aytsam, uning tashqi ko’rinishi menga yoqmasdi. Lekin u bilan suhbatlashganimda uning qalbi teran, gap-so’zlari mantiqli ekanligiga e’tibor berdim. U bilan yo’lda uchrashib qolsak so’rashadigan, ozgina u yoq-bu yoqdan gaplashadigan bo’lib qoldik. Uning menga qarab bechorahol jilmayishimi yoki mazmunli suhbatlarimi, nimasidir yoqib qoldi. Ba’zida qisqa salom-alik qilib, u ham o’z yo’liga, men ham o’z yo’limga ravona bo’lardik.

U menga nimadir muhim bir so’zni aytmoqchi-yu, lekin jur’at qila olmayotgandek tuyulardi. Otar shunaqangi uyatchan va tortinchoq ediki, uning biron marotaba qizlar bilan gaplashib turganini ko’rmaganman. Shunday qilib besh yil o’tdi. Men ham o’ttiz uchni urib qo’ydim. U ham o’zining hayotiy tashvishlari, men ham o’zimning tashvishlarim bilan ovora edik. Shu besh yil ichida tuzukroq gaplashmadim ham. Kutaisida deyarli hamma bir-birini biladi. Otar Chumburidze haqida, uning uyatchanligi, tortinchoqligi, hatto uning yuradigan qizi ham yo’qligi haqida orqavorotdan so’zlar eshitdim.

Gapning qisqasi, hecham esimdan chiqmaydi, yigirma sakkizinchi sentyabr kuni edi. Otar Chimburidzening eshigini qoqdim. U xuddi mening borishimni kutib turgandek, eshikni ochib, hecham ajablanmadi. Ichkariga taklif qildi va stulni surib qo’ydi. Quvonchini yashirolmasdi, nuqul kulardi. Xonaning betartibligiga – yuvilmagan idish-tovoqlar, deraza raxining chang bosganligiga e’tibor berdim. Bo’ydoq erkakning xonasi nima ham bo’lardi? Xotin kishi bu uyga umuman oyoq bosmaganligi bilinib turardi. Polga tikilib turib, «Boshqa iloj topolmadim, oxiri o’zim kelib seni sevishimni bildirib qo’yishga qaror qildim. Sen menga uylanishing kerak», dedim. O’sha damni eslasam, haligacha kulgim qistaydi.

U xuddi qiz bolaga o’xshab qizarib ketdi. Keyin kula boshladi. U meni hazillashyapti, deb o’yladi. Hazillashmayotganimni bilib:
– Men seni boshqa ish bilan kelgansan, deb o’ylabman, – dedi.
Men:
– Hayotda eng asosiy ish shu emasmi, bugundan boshlab sening xotiningman, ortiqcha so’zning keragi yo’q, – dedim.

U esa:
– Esing og’ib qolganmi nima balo, kim o’rgatdi senga bunaqa bemazagarchilikni, shunaqa qilib ham turmushga chiqadimi? – dedi.
Qarasam, meni haydab yuboradigan. Mening jahlim chiqib ketdi, nima bo’lganda ham qiz bolaman, o’zimga yarasha g’ururim bor.
– Sen esi yo’qqa nimam yoqmasligini bilishni istardim. Axir besh yildan beri meni orqamdan kuzatishingni bilaman-ku, yigit kishi ham shunaqa bo’ladimi? Ko’rib turibman-ku axir ahvolingni. Ayt-chi, sendan nima kamim bor? – dedim.

Qisqasi, unga ichimdagi bor gapimni to’kib soldim. U esa kula boshladi. Keyin esa boshini qashib turib muloyimlik bilan menga tanbeh bergansimon:
– Nimaga jahling chiqadi, axir sen yaxshi qizsan, bu axir hayot-mamot masalasi, jiddiyroq o’ylab ko’rish kerak, shoshqaloqlik yaramaydi. Ozgina vaqt o’tsin, bir-birimizga to’g’ri kelmasak-chi, unda nima bo’ladi, – dedi.
– Hech qanday o’rganishning keragi yo’q, butun Kutaisidan so’rab chiq, men haqimda bironta odam nojo’ya gapirarmikan, men hech kimga yomonlik qilmaganman, hamma meni yaxshi ko’radi. Qisqasi, mening o’zim boshimni egib keldim, uylansang uylan, bo’lmasa nima ham derdim, – dedim.

U esa:
– Men uyda bo’lmaganimda boshqa odamning oldiga borarmiding, – degan ahmoqona savolni berdi. Men chidab tura olmadim, yig’lab yubordim.
– Qanaqa to’nkasan, sen uyda bo’lmaganingda ertaga kelardim, nahotki sezmasang, seni sevaman-ku. Besh yildan beri nahotki sezmagansan, qanaqasan o’zi? – dedim.

U ham yig’lab yubordi.
– Nega besh yildan beri jim yurding? – deb so’radi.

Uning yuragi men o’ylaganimdan ko’ra ham mehrliroq ekan. Oxiri u ham meni sevishini izhor qildi. Qisqasi, biz turmush qurdik. O’shandan beri birgamiz. Uch bolani katta qildik. Ba’zilar hamma oilada ham urush-janjal bo’lib turadi, busiz mumkin emas, deydi. Men umuman bunday gaplarga qo’shilmayman. Janjalsiz, bir-biriga mehr-oqibat bilan yashaydigan oilalar ko’plab topiladi. Biz bir-birimizni avaylab yashadik va hozir ham avaylaymiz. Ishonasanmi, qirq yil mobaynida biron marotaba ham bir-birimizga qo’pol muomala qilmaganmiz. Sen ham yaxshi odamga turmushga chiqib, biz kabi ahil yashashingni tilayman.