Ҳикоя қилишларича, Рожер Бекон Англия қироли Генрих ИИИ (1216-1272)ни олимларнинг душмани, манфур ва шафқатсиз кимса — епископ Пер де Рошдан эҳтиёт бўлиши кераклиги ҳақида бир неча бор огоҳлантирган. Файласуф Винчестер епископининг исми шарифидан фойдаланиб, сўз ўйини қилади.
РОЖЕР БЭКОН
ҲИКМАТЛАР ВА ФИКРЛАР
Ҳикоя қилишларича, Рожер Бекон Англия қироли Генрих ИИИ (1216-1272)ни олимларнинг душмани, манфур ва шафқатсиз кимса — епископ Пер де Рошдан эҳтиёт бўлиши кераклиги ҳақида бир неча бор огоҳлантирган. Файласуф Винчестер епископининг исми шарифидан фойдаланиб, сўз ўйини қилади. Пер де Рош лотинча Петрус де Рупибум, яъни «қоялар ва тик тоғлар» деган маънони англатади. Бундан хабардор Бекон қирол Генрихга шундай савол билан мурожаат қилади:
— Жаноби олийлари, айтинг-чи, тошқин денгиз оша қирғоққа томон сузаётган кема учун энг хатарли ва қўрқинчли ғов нима?
Қирол Генрих файласуфнинг саволига жавобан:
— Буни сайёҳлару сайёрлар яхши биладилар, — дейди.
Қиролнинг бу жавобидан Беконнинг кўзлари мардона чақнаб, юраги гупиллаб уриб кетади ва қиролга ҳақиқатни айтишга жазм этади:
— Зоти олийлари, денгизда қоялар ва тик тоғлардан хатарлироқ ғов йўқдир.
* * *
«Мен сизга табиат ва санъатнинг ҳар қандай ғайритабиийликдан холи бўлган ҳайратли «ишлари» ҳақида сўзлаб бермоқчиман. Шаффоф жисмларга ишлов бериш натижасида олисдаги нарсалар жуда яқин кўринади ва аксинча, биз узоқ масофадан митти ҳарфларни ўқиш ва кичик буюмларни илғаш, шунингдек, юлдузларни томоша қилиш имкониятига эга бўламиз» (Р.Бекон қўлёзмаларидаги бу ёзувлар телескоп ҳақидаги дастлабки қайдлардир).
* * *
Токи жоҳиллик мавжуд экан, инсон ёвузликка қарши бирон чора тополмайди.
* * *
Баён аниқ-равшан бўлмоғи лозим. Амалиётсиз ва тажрибасиз аниқликка эришиб бўлмайди. Қўлимизда билишнинг уч воситаси бор: обрў, фикрлаш ва тажриба. Модомики, тўғри эканлиги исботланмас экан, обрў ҳеч қандай аҳамиятга эга эмас, чунки у билим бермайди, муроса талаб қилади, холос. Биз фикрлаш асносида ҳақиқатни ёлғондан ажратамиз ва хулосамизни тажриба орқали текширамиз. Тадқиқий фанлар бошқа фанлардан келиб чиқадиган хулосаларни текширади ва синайди ҳамда ўз кучига таяниб, табиат сирларини тадқиқ қилади.
* * *
Инсон қўли билан яратилган ҳеч бир нарса мукаммал эмас…
* * *
Худо, фаришталар, у дунёдаги ҳаёт ва осмон жисмлари инсоннинг ақли ожизлик қиладиган, эгаллаши қийин бўлган илм манбаларидир. Улар қанчалик аъло даражада бўлса, биз учун шунчалар номаълумдир.
* * *
Математика фалсафанинг энг аввал кашф этилган бўлагидир. Инсон пайдо бўлгандан сўнг биринчи бўлиб математика кашф этилган.
* * *
Модомики, биз ўзга фанларда аниқликка интилиб, хатолардан холи бўлишга интиларканмиз, математика ҳар қандай илмнинг, фаннинг пойдеворига айланмоғи лозим.
* * *
Бир гуруҳ олимлар тўғри услубга эга бўлмаганлари боис донишмандликнинг муҳим сирлари очилмасдан қолмоқда.
* * *
Гарчи Арасту силлогизм (икки фикрни таққослаб, уларнинг натижаси бўлган учинчи бир фикрни чиқариш)ни билим манбаи сифатида тан олган эса-да, шундай ҳолатлар бўладики, оддий тажриба ҳар қандай силлогизмдан кўра яхшироқ натижа беради.
* * *
Инсонларга сезги орқали фикр юритиш асносида билиш лаёқати берилган. Демак, сезгиларсиз илм ҳам бўлмайди.
* * *
Илм-фан илоҳиёт учун ҳам фойдалидир. Нуҳ алайҳиссалом кема ясаб, тўфондан қутулиб қолган. Бу улкан кемага Нуҳ алайҳиссалом ва унинг оиласи, ер юзидаги жамики тирик мавжудотларнинг ҳар биридан бир жуфти жо бўлган. Узунлиги 30 тирсакли кема қуйи, иккинчи ва учинчи ошёнадан иборат эди. Турган гапки, бундай кемани ҳандаса фанини билмай туриб ясаш мумкин эмас.
БЭКОН (Васоn) Роджер (тахм. 1214,Илчестер—1292, Оксфорд) — ўрта аср инглиз файласуфи, табиатшуноси. Христиан ақидаларининг ҳаётдан ажралганлигини танқид қилиб, табиатни ўрганишга, оптика, механика («амалий геометрия»), астрономияни таҳлил қилишга чақирди. Илоҳиётни дунёвий фанлардан ажратиш тарафдори бўдди. Тажриба, эксперимент ва математикани барча фанлар биносининг пойдевор тоши деб ҳисоблади. Тажрибага ва математикага асосланган билиш услубини схоластик-дедуктив услубга қарши қўйди. У математикага, тажриба — илмий эксперимент ва ички мистик «руҳланиш»га катта аҳамият берди. Бэкон бир неча илмий башоратлар (телескоп, учадиган аппарат лар) ҳақида тахмин қилган.
BEKON (Vason) Rodjer (taxm. 1214,Ilchester—1292, Oksford) — o’rta asr ingliz faylasufi, tabiatshunosi. Xristian aqidalarining hayotdan ajralganligini tanqid qilib, tabiatni o’rganishga, optika, mexanika («amaliy geometriya»), astronomiyani tahlil qilishga chaqirdi. Ilohiyotni dunyoviy fanlardan ajratish tarafdori bo’ddi. Tajriba, eksperiment va matematikani barcha fanlar binosining poydevor toshi deb hisobladi. Tajribaga va matematikaga asoslangan bilish uslubini sxolastik-deduktiv uslubga qarshi qo’ydi. U matematikaga, tajriba — ilmiy eksperiment va ichki mistik «ruhlanish»ga katta ahamiyat berdi. Bekon bir necha ilmiy bashoratlar (teleskop, uchadigan apparat lar) haqida taxmin qilgan.
ROJER BEKON
HIKMATLAR VA FIKRLAR
Hikoya qilishlaricha, Rojer Bekon Angliya qiroli Genrix III (1216-1272)ni olimlarning dushmani, manfur va shafqatsiz kimsa — yepiskop Per de Roshdan ehtiyot bo’lishi kerakligi haqida bir necha bor ogohlantirgan. Faylasuf Vinchester yepiskopining ismi sharifidan foydalanib, so’z o’yini qiladi. Per de Rosh lotincha Petrus de Rupibum, ya’ni «qoyalar va tik tog’lar» degan ma’noni anglatadi. Bundan xabardor Bekon qirol Genrixga shunday savol bilan murojaat qiladi:
— Janobi oliylari, ayting-chi, toshqin dengiz osha qirg’oqqa tomon suzayotgan kema uchun eng xatarli va qo’rqinchli g’ov nima?
Qirol Genrix faylasufning savoliga javoban:
— Buni sayyohlaru sayyorlar yaxshi biladilar, — deydi.
Qirolning bu javobidan Bekonning ko’zlari mardona chaqnab, yuragi gupillab urib ketadi va qirolga haqiqatni aytishga jazm etadi:
— Zoti oliylari, dengizda qoyalar va tik tog’lardan xatarliroq g’ov yo’qdir.
* * *
«Men sizga tabiat va san’atning har qanday g’ayritabiiylikdan xoli bo’lgan hayratli «ishlari» haqida so’zlab bermoqchiman. Shaffof jismlarga ishlov berish natijasida olisdagi narsalar juda yaqin ko’rinadi va aksincha, biz uzoq masofadan mitti harflarni o’qish va kichik buyumlarni ilg’ash, shuningdek, yulduzlarni tomosha qilish imkoniyatiga ega bo’lamiz» (R.Bekon qo’lyozmalaridagi bu yozuvlar teleskop haqidagi dastlabki qaydlardir).
* * *
Toki johillik mavjud ekan, inson yovuzlikka qarshi biron chora topolmaydi.
* * *
Bayon aniq-ravshan bo’lmog’i lozim. Amaliyotsiz va tajribasiz aniqlikka erishib bo’lmaydi. Qo’limizda bilishning uch vositasi bor: obro’, fikrlash va tajriba. Modomiki, to’g’ri ekanligi isbotlanmas ekan, obro’ hech qanday ahamiyatga ega emas, chunki u bilim bermaydi, murosa talab qiladi, xolos. Biz fikrlash asnosida haqiqatni yolg’ondan ajratamiz va xulosamizni tajriba orqali tekshiramiz. Tadqiqiy fanlar boshqa fanlardan kelib chiqadigan xulosalarni tekshiradi va sinaydi hamda o’z kuchiga tayanib, tabiat sirlarini tadqiq qiladi.
* * *
Inson qo’li bilan yaratilgan hech bir narsa mukammal emas…
* * *
Xudo, farishtalar, u dunyodagi hayot va osmon jismlari insonning aqli ojizlik qiladigan, egallashi qiyin bo’lgan ilm manbalaridir. Ular qanchalik a’lo darajada bo’lsa, biz uchun shunchalar noma’lumdir.
* * *
Matematika falsafaning eng avval kashf etilgan bo’lagidir. Inson paydo bo’lgandan so’ng birinchi bo’lib matematika kashf etilgan.
* * *
Modomiki, biz o’zga fanlarda aniqlikka intilib, xatolardan xoli bo’lishga intilarkanmiz, matematika har qanday ilmning, fanning poydevoriga aylanmog’i
lozim.
* * *
Bir guruh olimlar to’g’ri uslubga ega bo’lmaganlari bois donishmandlikning muhim sirlari ochilmasdan qolmoqda.
* * *
Garchi Arastu sillogizm (ikki fikrni taqqoslab, ularning natijasi bo’lgan uchinchi bir fikrni chiqarish)ni bilim manbai sifatida tan olgan esa-da, shunday holatlar bo’ladiki, oddiy tajriba har qanday sillogizmdan ko’ra yaxshiroq natija beradi.
* * *
Insonlarga sezgi orqali fikr yuritish asnosida bilish layoqati berilgan. Demak, sezgilarsiz ilm ham bo’lmaydi.
* * *
Ilm-fan ilohiyot uchun ham foydalidir. Nuh alayhissalom kema yasab, to’fondan qutulib qolgan. Bu ulkan kemaga Nuh alayhissalom va uning oilasi, yer yuzidagi jamiki tirik mavjudotlarning har biridan bir jufti jo bo’lgan. Uzunligi 30 tirsakli kema quyi, ikkinchi va uchinchi oshyonadan iborat edi. Turgan gapki, bunday kemani handasa fanini bilmay turib yasash mumkin emas.
