Каяма енгил шамол айлантириб-айлантириб ерга тушираётган баргларнинг шитирлашига қулоқ тутди. Тошлар ердаги барглар билан ўйнашгандек бўлиб, қандайдир сокин бир куйни яратишарди. Бирдан куйнинг ичидан унга: “Хазонрезги боғи” деган овоз эшитилди. Куннинг азбаройи тиниқлиги ва очиқлигидан овоз худди ғойибдан келаётганга ўхшарди.

Шиничи Юки
ХАЗОНРЕЗГИ БОҒ
Русчадан Дилдора Алиева таржимаси

   Шиничи Юки (結城 信一) — таниқли япон ёзувчиси (Шу ўринда қайд этиш лозимки, рус тилида адиб исми Синъити деб олингани учун, ушбу ҳикоя  «Жаҳон адабиёти» журналида эълон қилинганда  ўзбек таржимони ҳам ўзгартирмай олган. Аслида японча айтилишига биноан Шиничи деб олиш лозим эди. «Хуршид Даврон кутухонаси» изоҳи). У 1916 йилнинг 6 мартида Токиода туғилган. Васэда университетида таҳсил олган. 1948 йили илк ҳикояси босилган. 1980 йили япон адабиётининг бош мукофоти билан тақдирланган. 15 дан ортиқ ҳикоялар, эсселар ва романлардан иборат китоблари, шунингдек, уч жилдлик танланган асарлари нашр этилган. Шиничи Юки 1984 йилнинг 26 октябрида вафот этган.

1

Боғ билан овуна бошлаганида Каяманинг ёши олтмишга кирганди. Ўшандан бери орадан ўн йил вақт ўтди… Олтмишга тўлганида, ўн йил умр кўраман деб у сира ўйламаганди, нари борса яна икки, уч йил яшарман деганди, энди, мана, кўриб турганингиздек, ўзига эрмак ҳам топиб олди. Ҳозир ёши етмишда… Боғ, у умид қилган ўша тушунтириш мушкул бўлган қувончни ҳадя этиши учун камида яна ўн йил вақт керак бўлишини у бошиданоқ билганди ва шунга қарамай, Каяма бор пулини икки юз цубо* ер сотиб олишга сарфлаганди. Ишдан бўшаши олдидан қўлига теккан пулнинг ҳам таги кўриниб қолганди.

Бурунги Мусасино текислиги қиёфаси ҳануз сақланиб қолган ўша Тамагава сойи яқинидаги ўрмон четидан уй қурди-да, ўзини бутунлай табиат ҳукмига топширди-қўйди – ёзда дарахтлар салқинидан баҳраманд бўлиб, кузда эса – барглар уюми ичида яшай бошлади. Боғдан қушлар аримасди, ёзда эса илонлар пайдо бўларди. Агар боғбон бўлиш иштиёқи туғилмаганда, шамол ҳамон дарахтлардан узилиб тушаётган баргларни тўзитиб, учириб, уларга ўз ҳукмини ўтказиб юраверган бўларди, бу — энди унинг иккала фарзанди бир вақт-нинг ўзида оила қуриб, уйни ташлаб кетишганидан сўнг бир йил ўтгандаги гап.

Хотини вафот этганида Каяма эллик икки ёшда эди. Иккала фарзанди – қизи ва ўғли оила қуриш учун унинг розилигини сўрашди. Ўшандан бери улар Каяманинг уйига қадам ранжида қилишмади. Баъзан Каямани ваҳима босарди: наҳотки у қари вайсақига айланиб қолаётган бўлса? Балки бу узоқ ва машаққатли умр давомида турмуш йўлдошисиз қалбингни тилка-пора қилувчи ўша ғалатилик тўпланиб бораркан-да? – дея ўзини-ўзи юпатмоқчи бўларди. Аммо бундан фақат тушкунликка тушгани қоларди, холос. Ўғли уйланиш ниятида эканини айтганида, Каяма қилар ишни қилиб қўйиб, энди мендан розилик сўраганига ўлайми, деб хавотирланган эди, йўқ, ўғли билан гаплашиб олганидан сўнг дарҳол розилигини берди. Қизида ҳам деярли шундай бўлганди. Тўғрироғи, у кўнгилчанлик қилганди.

Фарзандлари ўз оилалари билан барча қулайликларга эга замонавий уйда яшашарди ва отасининг алмисоқдан қолган эски уйига келишга унчалик ҳушлари йўқ эди. Бу даврнинг урф-одатлари Каямани қанчалик изтиробга солса, ўз ёлғизлиги, ҳаммадан ажралиб бир четда қолиб кетганини ҳис этиш шунчалик кучайиб бораверади. Иккита фарзанди тўртта бўлганини ўйлаб суюнса, энди бир йўла тўртталасидан ҳам жудо бўлгандек туюлмоқда эди… Каямага иккинчи бор уйланишдан кўра, фарзандлари келажагини таъминлаш муҳимроқ эди. Балки ўзини ёлғиз ҳис этгани учун ҳам уни ўз ёнига чорлайдиган дўсти ана шу боғ бўлишини хоҳлагандир.

“…Боғ яратдингми, энди, бунёд этганларингни сўнгги нигоҳинг билан вужудингга сингдириб, бу дунёни тарк этишинг қолади, холос. У дунёга олиб кетишинг мумкин бўлган ягона илинж – бу сўнгги лаҳзаларингда кўз олдингда гавдаланганлари бўлади, холос,”— бот-бот шивирларди Каяма ўзини нимагадир ишонтирмоқчи бўлиб, ҳолбуки, у дунё ўзи қанақа, деган саволга дурустроқ жавоб бўлмаса-да, рости у бу ҳақда чуқурроқ ўйлаб ҳам кўрмаганди. Фақат мужмалгина қилиб, нариги дунё деб қўя қоларди. Каяма икки-уч йиллик умрим қолган бўлса керак дея бошида боғ яратишга ҳали астойдил ёки катта бир орзудек қарамай келарди.

2

Куз эшик қоқиши билан Каяманикига боғбон ва тош сотувчи кириб келди. Боғбоннинг исми Судо бўлиб, уни Каяманинг ўзи чақиртирганди, сотувчи эса кутилмаганда ўзи келиб қолди. У чоққина юк машинасида Окутитибу тоғидан тош таширди. Тош керак бўлган уй ёки боғ эгаларини ўзи қидириб топарди-да, юк машинасидаги тошни ўн икки ёки ўн уч минг иенга пулларди. Машинани одатда унинг йигирма ёшли ўғли ҳайдарди, савдогар эса унинг ёнида ўтирарди. Баъзан унга буюртмани олдиндан беришарди, лекин кўпроқ саккизта, тўққизта йирик тош юкланган машинасида яқинда қурилган уйларни унинг ўзи қидириб топарди.

Савдогар Каяманинг уйига худди шундай тасодиф билан келиб қолганди. Боғнинг кўлами унинг диққатини ўзига тортганди. “Аввал тошларимни бир кўрсангиз-чи”,— деди у. Сотуви юзи қизил, кўзлари қисиқ, тишлари эса оппоқ, бурнининг тагида қўнғиз мўйлови бор киши эди. Бу сифатларсиз унинг ташқи кўриниши эътиборни тортмаса-да, лекин ҳалол ва очиқ кўнгил эканини юзи шундоқ айтиб турарди. “Майли, кўрсам кўра қолай”, — кўнглидан кечирди Каяма, натижада эса бир эмас, бир неча юк машина тош сотиб олди. Унга содда, очиқ кўнгил савдогардан кўра кўпроқ унинг камтарин, бунинг устига меҳнатсевар ўғли ҳам ёқиб қолганди.
Каяма баъзан тош сотиб олишдан бош тортар ё бўлмаса молнинг баҳосини туширишни сўрарди. “Устоз, жа савдолашишнинг ҳадисини олибсиз-ку”, – жиддий қиёфада тегажоғлик билан дерди савдогар ва молини Каяма айтган нархга бериб юборарди. Эҳтимол, у Каяманинг бир вақтлар мактабда ўқитувчи бўлганини боғбондан эшитган бўлса керак.

– Бундай катта боғ учун, — савдогар иккала қўлини икки ёққа кенг ёзди, – ўн мошин тош керак бўлишини устознинг ўзлари жуда яхши билса керак. Йўлкаларга камида юзта тош плита зарур бўлади. Кейинроқ, аминманки, сизга яна йирик тош ҳам керак бўлиб қолади.
– Лекин менга боғ учун 50 цубо ер ажратилган… Сиз айтаётган ўша йирик тошнинг катталиги қандай ўзи?
Савдогар яна иккала қўлини икки тарафга ёйиб:
– Мана бундай ва бундан икки баравар катта ва йўғон. Ҳаво рангида. Бир донаси бир мошинга жой бўлади, – деди.

“Қизиқ, боғбон Судо буни қаерга жойларкин?” – деб ўйлади Каяма ва шу заҳотиёқ хаёлига бир фикр келди, эҳтимол, бу мовий тош бутун бошли боғ манзарасини мукаммал ҳолга етказар.
– Пулим камроқ эди. Шу тош билан якунлаб қўя қолсак дегандим. Тош ростдакам мовийми ўзи?
– Мовий бўлганда қандоқ! Мен уни яқинда топдим, ҳали ҳеч ким кўрмаган, ўғлимдан бошқа. Бунақасини умрингда икки ё уч марта учратишинг мумкин. Бир чақага қиммат тошни пуллаяпти, иши ҳам хўп сердаромад экан-да, деб ўйласангиз керак, чамамда. Баъзан шундай ҳам бўладики, уч кун тилинг осилиб ишлайсан-у, бор-йўғи биттагина шартнома имзолайсан, у ҳам харажатингни қоплайдими-йўқми, худо билади. Тошни Токиога етказиш учун яна уч кун сарфлайсан; бир кунинг тоғдан бир-бирига мос тушадиган тошни топишга кетса, иккинчи кунинг уни мошинга юклайсан, учинчи кун эса уни ташиш керак бўлади. Ёқилғи сотиб олиш керак, мошиннинг бузилиб қолиши бор, агар ёрдамчинг уқувли бўлмаса, топганингдан ҳам айрилиш ҳеч гапмас. Шундай пайтлар бўладики, уйга икки қўлингни бурнингга тиқиб қайтасан, устига-устак яна қарз ҳам бўласан, иш ҳақи тўғрисида гапирмаса ҳам бўлади. Яна ишчиларга қуйиб беришинг ҳам керак. Ахир, улар ёш йигитлар бўлса. Тоғу тошлар менинг жон-дилим. Бу мовий ранглиси мени нимаси биландир ўзига мафтун этган. Ўйлайманки, сизнинг боғингизга у узукка кўз қўйгандек ярашиб тушади. Агар пули бўлганида ҳам барибир уни менга сотарди, деб ўйлайсизми? — Ҳаяжондан ва усиз ҳам савдогарнинг қип-қизил юзи худди тонгги шафақдек ловуллаб ёниб борарди.

Каяма бирдан юрагининг тез-тез ураётганини ҳис этди.
“…Мовий тошни у дунёга олиб кетаманми? Нима уни бошимга ёстиқ қилармидим?..”
Тахминан бир ҳафтача ўтгач, савдогар юк машинасида ўша мовий рангли тошни олиб келди. Пешона терини арта туриб, ҳаяжонланиб деди:
– Роппа-роса беш юз каммэ** бўлади!
Бу харсангни мошиндан тушириб, энди бу ёғига судраб олиб кириш боғбоннинг зиммасидаги иш эди. Беш киши дарҳол пишанг билан қуролланиб, секин-аста тошни силжита-силжита, боғнинг ичкарисига олиб киришди. Юмшоқ ер ҳам тошнинг оғирлигидан инграб юборгудек бўлди. Савдогар ҳам ечиниб, ўғли билан бирга ишчилар ёнида ивирсир эди.
– Эҳтиёт бўлинглар, тирналмасин, – баланд овозда огоҳлантирди Каяма. Бу огоҳлантиришдан кўра кўпроқ аврашга ўхшаб кетарди. Одатда Каяма деярли пичирлаб сўзларди, ҳозир эса овозининг кутилмаганда бундай кучли чиққанидан ўзи ҳам ҳайрон қолди. “Тамом, энди бу тош, менимча, ўзимга қабр тоши бўлади,”—дилидан ўтказди у.
– Яхши тош. Ажойиб тош.—Каяма савдогарнинг елкасидан уриб қўйди, бироқ қараса, бу савдогар эмас, унинг ўғли экан. Ўғли унга жавобан мулойимгина жилмайди-да, елка қисиб қўя қолди. Савдогар шундоқ ҳам қисилган кўзларини бадтар қисиб деди:
– Бундай тошда кундузи ётиб ухласа ҳам бўлади.

“Балки, – дея маъқуллагандек самимийлик билан бошини силкитди Каяма. – Кундузи ухлаш яхши, лекин, ундан ҳам яхшиси болаларни бу ерга чақириб, тош устида ўтириб кўк чой ичишга нима етсин! – Кутилмаганда унинг қалби қувончга тўлиб кетди, лекин шу лаҳзадаёқ унинг ўрнини дилгирлик эгаллади:– Бунча гўл бўлмасам…”
Харсангни боғнинг ўртасига олиб борганларида қош қорайиб қолганди. “Тошга сув керакка ўхшайди,”— ўйлади Каяма ва ёғоч пақирни ёшгина ишчига берди-да, қудуқдан бир неча пақир сув олиб келишни буюрди. Сув сепилгандан кейин силлиқ тош бирдан оч-кўк тусга кириб, яшнаб кетди… Каяманинг кўз олдида худди улкан денгиз ястаниб ётгандек бўлди. Савдогарнинг кўзлари бир оз намланди, у юзини Каямага яқинлаштирди-да:
–Қулоқ солинг-а. Водийдаги тоғ сойининг жилдирашини эшитаяпсизми?

– Эшитаяпман, шекилли. Менинг вафотимдан сўнг ҳам бу овоз янада баландроқ жарангласа қанийди. – Каяма нам тортган тошнинг сиртини силади. Савдогарнинг ёноқларидан ёш думалади.
– Тошни кўргим келиб қолса, яна келаман. Бир оз муддатга бўлса-да, орқа эшикдан киришга рухсат берарсиз, ахир?
– Ҳа, албатта, бизга йўқ демассиз, ҳарқалай… – журъатсизгина қўшиб қўйди савдогарнинг ўғли.

3

Икки-уч кун ўтгач, Судо хуш хабар олиб келди:
– Аобадайда улкан боғ сотиляпти. Бунга бир нечта ҳаваскор боғбон талабгор экан, шунинг учун олмоқчи бўлсангиз, бу масалани икки-уч кун ичида ҳал қилиш керак. Деярли сувтекин, бунинг устига, менимча у ерда учта юк мошинга ортса бўладиган қадимдан қолган ажойиб асл тошлар бор, ҳозир бунақасини олиб келишмаяпти, қидирсангиз ҳам ҳеч ердан тополмайсиз. Бу тошлар Курамадан, Косюдан, Тикубадан келтирилган. Очиғини айтсам, бир жойдан териб келинган тошларнинг қизиғи ҳам йўқ. Бу тошларни Сизнинг тошингиз ёнига қўйса борми, зўр бўларди-да. Бунга нима дейсиз?

Каяма боғ эгасини, боғнинг сотилиш сабабини обдон сўраб-суриштирди.
– Бу данғиллама уй қандайдир банк хўжайининики экан. Ҳаво ҳужуми вақтида ёниб кетибди. Ўн йил ўтибдики, уй қайта тикланмабди, шунинг учун уйнинг эгаси бева аёл боғни сотмоқчимиш. У ерда беш, йўғ-е, етти минг цубо ер бор. Аёл ерни тошларсиз, дарахтларсиз алоҳида сотмоқчи. У ерда сизга бемалол етиб ортадиган, йўлкага ётқизилган бир талай тош плиталар бор. Кавласа, бундан ҳам кўпроқ чиқиши мумкин. Уй ёниб кул бўлган. Лекин тошга бало ҳам урмаган, хуллас, бу ўша сиз излаган нарса.
– Яхши, эртага мен билан бирга бора оласизми?
– Албатта. Ҳозироқ у ерга бориб, огоҳлантириб қўяман.

Фарзандлари Каямадан оила қуришлари учун розилик сўраганларида тезда рози бўлиб қўя қолганидек, боғбон Судога ҳам худди шундай тезгина кўниб қўя қолгани ҳақида ўйлади. Ўғли, қизи уйни ташлаб кетишди, лекин энди бу ердан Курамадан, Косюдан, Тикубадан ва Окутитибадан оқиб келаётган тоғ сойининг кўпгина қадимги тошлари жой олганди… Каяма, уни чулғаб бораётган ўзига нотаниш бир ҳаяжонни ҳис этди ва бу ҳаяжон шу ондаёқ уни совуқ бўшлиқ қаърига тортиб кетаётгандек туюлди… Боғбончилик билан шуғуллангандан бери энди биринчи маротаба унинг юрагига қора шарпанинг дахл қилиши эди.

4

Каяманинг уйидан Аобадайгача – ўттиз дақиқалик йўл. Салқин кузнинг этни жунжиктирувчи эрта тонгида Каяма уйқудан туриб, унинг кундалик хурсандчилиги ва юпанчига айланиб қолган мовий тошга сув сепарди. Тош бамисоли одамнинг жуссадор гавдасига ўхшарди. Чўзилиб ётган одам гавдасига. Каяма дарахтдан томган ёмғир томчиларини шимиб олаётган тошнинг янада мовийроқ тусга кирганини кўриб, юраги сирқиради. Ерпарчин этилган танадан сойнинг жилдирашимас, балки илоҳий садо эшитилаётгандек туюларди унга.

“… Тошни ўзим билан у дунёга олиб кетсаммикан? Унга тинчгина бошимни қўйиб ётардим…” – Аввал ҳам унинг хаёлидан кечган бу сўзлар яна қайта жонланди. Шу пайт орқа эшикдан Судо кириб келди.
– Бу янги тош, албатта, яхши, лекин, тошнинг яна бир гўзаллиги шундаки, у қанчадан-қанча йилларни писанд қилмай, уни ортда қолдириб бизгача етиб келганида. Шундай қилиб, сизни кузатиб қўйишга тайёрман.
Каяма нонушта қилмай, у билан бирга чиқди.

Улар Аобадай боғига киришлари билан Каяма у ерни кўриб, ҳангу манг бўлиб қолди. Бу ерда беш эмас, ўн минг цуболик ер бор эди. Ясама тепалик ортида баҳайбат дарахтлар ўсиб ётарди. Тош ва дарахтлар, чамаси, ҳатто харажатга ҳам қарамай, ҳар томондан ташиб келтирилганди… Каяма ҳалиям ўша қадимги Япониянинг руҳи кезиб юрган бу боғни узоқ айланди ва бу жойда яшаганларнинг бари урушгача ҳеч нимага зориқмай кун кечирган эгасини эслатиб турарди. Шу билан бирга, боғда юракни зирқиратувчи нимадир бор эди – Каяма гап нимада эканини чуқур англаб турарди. Бу ўн минг цубо ер ҳали-ҳануз ўша уруш ёнғини билан курашиб, куйиб ёнмоқда эди гўё.
– Қурбонлар бўлганмиди? – Каяма Судодан сўради.
– Миш-мишларга қараганда, ёнғин пайти уйда фақат беш нафар аёл бўлган экан, биронтаси ҳам омон қолишмаган дейишади.

Каяма индамай олға юриб кетди. Ҳатто кўз югуртириб ҳам улгуриб бўлмайдиган, улкан боғнинг у ер-бу ерида дарахтлар ва тошларни ортишга шай турган юк машиналари турарди, ишчилар ва боғбонлар эса гўё серташвиш чумолилар каби бетиним ишлашарди.
Судо Каямани орқа эшикка олиб борди-да, тошларни унга кўрсатди. Буни кўриб Каяманинг кўзлари чақнаб кетди, дам-бадам ҳаяжонли хўрсиниб қўярди. Сўнг Судо Каямани пастак ғаровзор ёқалаб чўзилган соядор сўқмоқдан бошлаб кетди.

Каяманинг кўзи эски чойхонага тушди. Кўҳна шийпонча азбаройи шарти кетиб, парти қолганидан йиқилай деб турганди. Учта ёш ишчи баракни қандай бузса, уни ҳам худди шу тахлит жон-жаҳдлари билан бузар эдилар. Уларга қолса, барини бир зумда йўқ қилиб ташлашса. Каяма ишчиларнинг жонланиб кетган юзларига боқдию юраги яна бир тутам бўлди. “ Бу уйга юз йилдан кўп бўлгандир-ов”. – хаёлидан ўтказди у.
Улар чойхонадан пастга қараб кетган энсиз сўқмоқдан боришаётганда, боғбон дабдурустдан Каямага ўгирилди-да, ҳаяжонини босолмай қичқириб: “Мана, шу ер!” дея бир гала ишчиларни кўрсатди. Унинг овозини эшитиб, ишчилар бир тўхтаб олдилар-да, кейин яна ишларини бамайлихотир давом эттиравердилар. Чирик барглар қоришиб кетган тупроқ остидан қора тош тўшамалар чиқиб келарди. Қазиб олинган элликтача тош тўшама уюми худди осмондан ёғилаётган қуёш нуридан ҳурккандек бир четда писибгина ётарди.

– Эшитяпсизми? – сўради Каяма Судодан.
– Нимани?
– Эшитмаётган бўлсангиз, майли…
“Ёнғинда ҳалок бўлган аёллар, ҳар куни бўлмаса-да, барибир, тез-тез мана шу тош тўшамаларни босиб ўтганлар!” – деб ўйлади Каяма. У олисдан бўлса-да, уларнинг оёқ товушларини ҳозир ҳам эшитиб турганини Судога қандай айтсин… Боғбоннинг унинг устидан кулгани қолади. Бу тўшамалар боққа терилса-чи, бу овозларни ўшанда ҳам эшита олармикан?..”
Каяма қўлларини чалиштириб, боғни битта-битта одимлаб айлана бошлади ва қалбида яна ўша қора сояни ҳис этди.

5

Кўп ўтмай Судо яна хушхабар олиб келди.
– Сал нарида яна битта сотиладиган боғ бор. Бунга нима дейсиз?

Каяма бошида рад этмоқчи бўлди:
– Мен ҳовлимнинг барини боққа айлантирмоқчи эмасман. Мен ўрмончани ва ундаги дарахтларни сақлаб қолиб, манзарали тошлар тердирмоқчиман, холос.
– Биламан, биламан. Тошлар билан уйғун бўлиши учун яна бош-қа дарахтлар ҳам экилса яхши бўларди. Азалиями***, сершох қарағайми, яна шунга ўхшашларни… Сув бўйига олхўри эксангиз борми, яйраб ўсади…
– Бу ерда буларнинг баридан борми?
– Бўлмасам-чи.

Маълум бўлишича, Судо бу дарахтлар тилини яхши тушунаркан, чунки урушнинг бошида бу ерга уларни ўзи ташиб келтирганмиш. Дарахтларнинг бари ажойиб, дерди у. Унинг гапларига қараганда у ерда яна бешта улкан, қучоғинг тўладиган манзарали дарахтлар, анорлар бор эмиш, хуллас, ҳаммаси зўр дейишади.
Уйининг ёнгинасида шундай боғ бор экани Каяманинг хаёлига ҳам келмаганди.
– Боғни сотиш уларга нима учун керак бўлдийкин?
– Ер-мулк эгаси яқинда оламдан ўтган, бевасига эса дарахтларнинг кераги йўқ, у, менга майсазор ва ҳовузча бўлса бўлди, деяпти.

… Демак, менинг боғимда ўша, бурунги тош тўшамалар ва дарахтлар жўровоз қўшиқ айтар, экан-да. Ўлганларга нимаики азиз бўлган бўлса, барини шу ердан – менинг боғимдан топишади ва менинг овунчоғимга айланишади…” Каяма енгил шамол айлантириб-айлантириб ерга тушираётган баргларнинг шитирлашига қулоқ тутди. Тошлар ердаги барглар билан ўйнашгандек бўлиб, қандайдир сокин бир куйни яратишарди. Бирдан куйнинг ичидан унга: “Хазонрезги боғи” деган овоз эшитилди. Куннинг азбаройи тиниқлиги ва очиқлигидан овоз худди ғойибдан келаётганга ўхшарди.

“Хазонрезги боғи… Номи ёмон эмас”, – хаёлидан ўтказди Каяма ва Судога деди:
– Яхши. Бу боғни сотиб олганим бўлсин.
Судо вафот этганида Каяманинг ёши олтмишда эди. Боғбон вафотидан етти кун ўтгач, у Судонинг уйи орқасидан кичкина боғчага кирди. У ерда қари оқ олхўри ўсарди, Каяма унинг нархини тушириб бериш учун бошқа боғбон – Судонинг оғайнисидан илтимос қилди ва бу дарахтни уйига элтиб беришини сўради.

“…Мана, ўлганлар учун азиз бўлган яна бир нарса қўшилди…” Каяма олхўрини қандай олиб келишларини томоша қилатуриб, Судонинг унга нариги боғдан олиб келган дарахтини эслади.

…Катта юк аравасига ортилган дарахт илдизлари оғир ва бесўнақай эди. Уларни посангилаш учун аравача олдига тош осиб қўйишганди. Аравачани учта ёш йигит судраб борарди, кичик Судо эса байрам тантаналаридагидек дабдаба билан олдинда юриб, аста-секин тепаликка кўтариларди. Унинг кўзлари порлаб турарди. Аравача Каяманинг уйига кириб бориши билан бирдан эгилиб қолди.

“Эҳтиёт бўлинглар!”—қичқирди кимдир, лекин Судо аллақачон араванинг олдига ўтиб олганди. Ҳеч нарса бўлмагандай у: “Аввал тошни туширинглар,” – дея ёш ишчиларга буйруқ берди.” Мана бу “эҳтиёт бўлинглар” деб жар солишу беҳуда шовқин-сурондан унинг юзи норози тус олганди.
Тошлари туширилиши билан уларнинг оғирлигидан қутулган араванинг олд томони бирдан тепага қараб сакраб кетиб, устидаги дарахтлар кишнаётган отдек тиккайиб қолди. Судонинг эпчил ва чаққон ҳаракатларидан Каяма ҳайратда эди.

“Мақтанмоқчи эмасман-у, лекин шу пайтгача биронта ерим жароҳатланмаган. Балки, бўйимнинг пастлигидан шундайдир. Масалан, ҳаваскор-спортчиларни олинг, доим бир балога гирифтор бўлиб юришади. Менимча, фақат машқ қилиш билан иш битмайди.”

Дард шундай одамнинг ҳам бошига етибди-да! Унинг бошига дард эмас, сакэ етди. Каяманинг хаёлидан анави тош билан савдо қилувчи қизил юзли одам ҳам ичкиликка муккасидан кетган эди, деган фикр ўтди. Судонинг вафотидан сўнг савдогар иккови апоқ-чапоқ бўлиб қолганди. “Тошни кўргим келиб қолса, яна келаман. Бир зумга бўлса-да, орқа эшикдан кириб, уни кўришимга рухсат берарсиз?”—деб сўраган киши ҳалигача қорасини кўрсатгани йўқ.

6

Орадан беш йил ўтди. Мовий тош боққа бинойидек ўрнашиб кетди. “Агар унга қулоқ тутсангиз, сойнинг шилдирашини эшитасиз”, – дерди савдогар. Қулоғингизга нимадир чалинса, билингки, бу ўша, ўз ватанининг сойини қўмсаган тошнинг нидоси бўлади.

Бироқ, бу мовий тошга ўз ватанини кўриш бошқа насиб этмади. Ёмғирли, изғиринли кунларни унутмаган тошнинг сирти осмоннинг мовий рангини ҳам ўзига сингдириб олганди, унинг сон-саноқсиз ажинларида эса сабза рангли йўсин ўсарди. Сершох дарахт тагидаги ҳурпайган нозик новдалар тошни мулойимлик билан оғушларига олиб турардилар. Ёмғирдан сўнг гавдага ўхшаш тошнинг кўкрагидаги чуқурчага сув тўпланиб қоларди. Қаерлардандир баъзан болалари билан гала-гала бўлиб учиб келган чаққон чумчуқлар бўйинларини чўзиб, шу сувдан ичар, чанқоқларини қондиришар ва қанот қоқиб питирлашарди. Агар сув қуриб қолгудек бўлса, Каяманинг ўзи қудуқдан сув олиб уни тўлдириб қўйишни канда қилмасди. Чуқурчага барглар тўлиб қолса, Каяма уни ҳам олиб ташларди. Жониворга яқинлик ҳиссидан қариянинг юраги илирди. Табиат қандай яратган бўлса, барчаси ўша зайлда яшашда давом этарди. Бу қонунларнинг зуғумидан Каяма ҳам борган сари сўлиб борарди. У қаддини аввалгидай ростлолмай қолди, елкалари, бели тинмай оғрирди, кўзлари нурсизланиб, унга ажал кўланкаси жойлашиб олганди.

Аъзои-бадани тинимсиз қақшарди, бу, айниқса, кун бўйи уйидан чиқмай, диққинафас қолиб кетганида, ҳаракатсизлик, уни бутунлай домига олганида кўпроқ рўй берарди. Шунда киртайган кўзларининг олдини туман босиб, жимирлаб кетарди. Бундай пайтларда боғнинг оҳанрабоси уни ўзига тортгани-тортган эди.
У, оддий кундалик ташвишлардан қутулгач, анча йиллардан бери тўплаб келаётган эски китобларини варақлашга тушарди. Баъзан ҳуснихат билан овунарди. Қора тушга ботириб олган чўткани оппоқ қоғоз устига олиб келганида, завқдан юраги тўлиқиб кетарди. Бироқ, қанчалик истамасин, бу кунларни осойишта ўтказган кунларим деб айтолмасди, негаки, ёлғизлик, ажал кўланкаси ҳатто у ёзган иероглифларида ҳам ўзини намоён этиб турарди.

Сўнгги пайтларда Каяма тошдан чиқаётган овозни тез-тез эшитадиган бўлиб қолганди. У ёнидан ўтаётган ҳар бир тош тўшама унга оҳиста акс садо бераётгандек туюларди.
“Балки бу ёниб кетган ўша бешта аёлнинг қадам товушларидир?” –Каяма шундай ўйладию бирдан юраги шув этиб кетди. Йўқ, адашмаяпти, бу уларнинг одимлари.

7

Бир куни кечаси ёш бир аёл тунги кўйлакда тош тўшамалардан юриб Каяманинг хонаси олдига келди.
– Ким у? – сўради Каяма. Жавоб ўрнига аёл орқасини ўгириб олди. У бели таранг тортилмаган кимонода эди. Аёл оҳиста, сирғалгандек кўздан ғойиб бўла бошлади. Унинг Каямани чақиришга келгани кундек равшан эди. Аёлни йўқотишдан қўрққан Каяма оёқяланг унинг орқасидан тезда боққа югурди.

У аёл босиб ўтган тўшамалар устидан бора туриб, йўл-йўлакай, наҳотки, арвоҳларда ҳам оёқ бўлса, дея пичирлади ўзича, ҳарҳолда, буларнинг бари туш бўлмаса кераг-ов. Тўшамалардан оёғига ўтган иссиқ уни ҳайрон қолдирди. Балки бу иссиқ аёлнинг оёқларидан чиққандир?..

Каяманинг боғида Аобадий боғидан келтирилган саксонтача тош тўшама ёйиқ елпиғич шаклида учта йўлкага ётқизилганди. Каяма оқ кўланкани кўздан қочириб қўйди. Ўзига келиб қараганди, унинг мовий тош олдида турганини кўрди. Унга томон бир одим босди ва ҳовуздан балиқни чақиргандек, кафтини кафтига урди, шунда тош қаъридан унга акс садо эшитилди ва кетма-кет яна бошқа тошлар ҳам овоз бера бошлашди.

Каяма Судонинг ҳалок бўлган аёллар бешта эди деган гапини эслади. “Балки бу ўша бештадан биридир? – ҳаяжонланиб ўйлади ва кўз олдида қулаб тушаётган омборга ўхшаш яна ўша чойхона намоён бўлди. – Ўша уйга балки бешта аёлдан бири боргандир?.. Айнан ўша, бугун пайдо бўлгани?.”
– Эшитяпсизми?
– Нимани?
– Агар эшитмаётган бўлсангиз, майли… — Каяма Судо билан бўлган суҳбатни эслади. Бугун ўлганига ўн йилдан ошган хотини унинг орқасидан келгани эҳтимолдан йироқ. Йўқ, бу аёлнинг қомати бутунлай бошқача эди – бу ёш қиз бўлса керак. Шубҳа-гумонлар Каямани тинч қўймаётганди.

Каяма етмишга кирди. Энди куннинг ярмини айвонда шезлонгга**** ётиб, баъзан мудраш билан паришонликда ўтказарди. У тез-тез қани энди бу дунёни мана шундай тинч ва осойишта, азобсиз тарк этсам дея хаёл қиларди. 200 цубо ерни эгаллаб ётган боғ ўша-ўша ўзининг ҳурпайган кўкаламзори билан унинг ҳамон кўнглини кўтариб келаётган бўлса-да, лекин юрагининг туб-тубида қандайдир хавотир ётарди. Энди бу туйғу уни тарк этмаслигини Каяма яхши тушунарди.

Каяма рўзғор тўрвасини олиб, тиқилиб кетган автомобиллари билан қулоқни қоматга келтирувчи шовқин-суронли кўчага чиқди-да, бир-бир босиб аста дўконга кирди. Харидорлар орасидан ўзи тенги эркакларга дуч келиб, тескари қаради. Бу кексалар бунчаям бечора бўлиб кўринмаса, дея хаёлидан ўтказди. Уларга на ҳашаматли мебел, на ноёб, қимматбаҳо жиҳоз керак. Деярли бўм-бўш рўзғор тўрвасини кўтариб олган етмиш ёшли қария — бундай мутаносиблик сенда на фақат ачиниш ҳиссини уйғотади, бу ҳатто кулгингни ҳам қистатади.

Унинг иштаҳаси яхши эмасди. Агар, боғ икки баравар ўсиб, катталашган бўлса, Каяманинг ўзи икки бараварга нозиклашиб кетганди. Сумкага ҳар доимгидек рўйхати унча узун бўлмаган ўша-ўша бир хил озиқ-овқатлар; нон, ёғ, тухум, мевалар ва кўкат солинарди. У шуларнинг ўзи унга кифоя деб ўйларди ёки бўлмаса ташвишлардан қочиб, наридан-бери овқатланарди.

Асл япон ошхонаси таомларидан у камдан-кам ҳолларда тановул қиларди, нафсини тийиб, озига қаноатланиб қўя қоларди, чунки оз еди нимаю, кўп еди нима, унга бунинг аҳамияти бўлмай қолганди. Кунига уч маҳал бир хил овқат ерди, кейин икки маҳалга ўтди, охирги пайтларда бир маҳал дастурхонга ўтирадиган бўлди. У кўпроқ сув ичарди, сув пиццанинг ўрнини босарди. Каяма дўконга ҳам ҳар куни чиқмасди, шу боис кўпроқ моғор ҳиди анқий бошлаган нондан ерди.

У қуёш ботиши билан ухлагани ётарди. Ухлаш олдидан эса кечки газета ва китобларни варақларди. Уйқу элитиши билан китобни ёпарди-да, қани энди шу тахлит тинчгина оёқ-қўлингни чўзиб, у дунёга равона бўлсанг, дея орзу қиларди. У кўпинча қоронғи хонада кўзларини чақчайтириб тонг отишини кутиб ётарди: нафас олишга қийналганидан аъзои-баданини тер босиб, кўз юмушга ҳам қўрқиб қолганди.

Бу йил ҳам оппоқ кимонодаги ўша аёл боғ йўлкасидаги тош тўшамалардан юриб, яна унинг ёнига кела бошлади. У бу ерга тез-тез келадиган бўлиб қолганди, аёл ҳар келганида Каяма унинг кетидан боғ томонга ошиқарди. Каяма юрагидаги товуш аёлни чақираётганини эшитиб, юрагини ҳовучлаб, унинг изидан борарди, бирон нимадан уялмагунча бундай қатъиятсизликдан ўзини тўхтатолмасди… Оппоқ либосли бу аёл доим ғойиб бўлиб қоларди. Ҳар сафар бир жойда – ўша мовий рангли тош ортида кўздан йўқоларди …

Каяманинг юзида томчи думалади. Йўқ, бу кўзёши эмасди. Унинг кўзида унар-унмасга оқавермайдиган намни сиқиб чиқарадиган нотаниш бир оғриқ турганди. Худди сакэ***** енгган Судо каби тош савдогари вафот этибди-да, деган ўй кечди унинг дилидан.

“…Агар ҳаёт бўлсанг, нега келмайсан? Сени, ўғлингни шундай соғиндимки…”

Кумуш рангли балиқ қоронғида ҳовуз юзини бир шапиллатди-да, ўзи кўтарган тўлқин ичига кириб ғойиб бўлди. Тўлқин кенгайиб бораверди. У ерда, чуқурликда балиқлар эркин, озод сузар эдилар. Оппоқ бўлиб кўринаётган аёлнинг ҳаяжонга солувчи эҳтиросини ўзидан нари қилолмаган Каяманинг бундан мажоли қуриб, серрайиб қотиб қолганди. У ўзини тош устида юз йилдан бери худди мана шундай қимирламай ўтиргандай ҳис этмоқда эди…

8

Бир вақт қараса, Каяманинг ўғли рўпарасида турибди..
– Тош ташувчининг ўғли-чи, у қани?
– Нима дедингиз?
– Йўқ, ҳеч нима, ўзим шунчаки… Қачон келдинг?
– Анча бўлди. Ота, нима, тобингиз йўқми?
– Шунчалик ташвишланар экансан, ҳар замонда бир келиб, ҳолимдан хабар олсанг бўларди. Бу ерга ўзи йилда неча марта келасан?
– Тўрт марта, шекилли…
– Шу етарли деб ўйлайсанми?
– Баъзан шунақа бўлиб қоладики…
– Хотининг тузукми?
– Юрибди.

Каяма ғарибона кечки овқатини ҳозиргина еб олганди.
– Сал эртароқ келганингда бирга овқатланардик.
– Бошқа сафар.
– Бошқа сафар…Ўша бошқа сафаринг насиб қилишига ишонасанми ўзинг?
– Бўлмаса-чи.
– Бошқа сафар… Эндиги бошқа сафар мен бўлмайман…

Каяма ўғли ҳозир нима ҳақда ўйлаяпти-ю, бунга қандай жавоб беришини кутарди.
– … Унинг ёши анчага бориб қолди… Анчага.
– Мен дунёда бундай гапларни эшитиш учун яшамадим.
– Унга нима керак?.. Бунча маъюс кўринади. Ҳозир нимани истаса, бари муҳайё бўлиши мумкин.
– Ҳа, мен ҳам қачонлардир нималарнидир орзу қилганман. Энди етмишга кирдим… Шундай бўлса-да, сенга атаганим бор.
– Кўнглингда бирон-бир орзу борми? – сўради Каяма.
– Қайдам. Нимани ҳам орзу қилардим.
– Пул керакмасми сенга?
– Пул қанча бўлса ҳам зарар қилмайди.
– Мен айнан шу ҳақда сен билан гаплашмоқчиман. Тўғри, менда ҳозир пул йўқ, лекин бошқа нарса бор. Яқинда мен сенга мана буни тайёрлаб қўйгандим.

Китоб жавони тортмасидан Каяма пергамент қоғозли конвертни олди-да, уни ўғлининг тиззасига қўйди.
– Бу нима?— сўради ўғли.
– Очсанг – кўрасан. Сўрашнинг ҳожати йўқ.

Ўғли конвертга кўз қирини ташлади-да, дарров уни Каямага қайтариб берди.
– Керакмасми?
– Пул доим керак, лекин буни ололмайман.
– У ерда нима ёзилганини кўрдингми ўзи?
– Бу автомобил ҳалокатида содир бўладиган бахтсиз ҳодисадан суғурта.
– Агар менга бирон кори ҳол юз берса, бу пул яна ўн мартага кўпаяди. Ўзинг биласан, йўловчилар орасидаги ўлим хавфининг энг юқори кўрсаткичи – бу айнан болалар ва етмиш ёшлилар орасида учрайди – бадали 500.000 иен, суғурта эса 5 миллион.
– Айтдим-ку, ололмайман деб.
– Балки кўчага чиққанимда, бехосдан қоқилиб, йиқилиб тушарман? Қарабсанки, мен машинанинг тагидаман. Шундай бўлиши мумкин-ку, ахир?!
– Бас қилинг, бундай нарса билан ҳазиллашмайдилар!

Ўғлининг юзи қизариб кетди. Унинг хижолат тортганини кўрган Каяма, уни бундай ақлсиз ишни қилишга ундаган ёқимли бир оғриқни ҳис этди. Бу ақлсизликмиди ёки ўйлаб қилинган ишми, энди унга ҳаммаси барибир эди.
– Менинг гапим – гап. Шундай бўлгач, бу ҳужжатларни олиб қўй. Бари бир бундан қочиб қутулолмайман.
… Бирдан Каяманинг кўз олдида улкан ташландиқ боғ намоён бўлди; тиниб-тинчимас боғбонлар, тош кавлаётган ишчилар, энди бу қиёфалар унга бегона, ёт шарпалардек кўринарди.

“Ким билади, балки, менинг боғим ҳам худди шундай қаровсиз аҳволга тушиб қолар. Унинг ўрнига одамлар яшайдиган уй ёки кўп қаватли бино қуришар, эҳтимол…”

Каяма босиқ хириллаган овозда гап бошлади:
– Балки, боғдаги тошларни сен ўзинг териб олиб сотарсан! Уларни бу ерга олиб келишганига ўн йил бўлди, лекин уларнинг ўзи беш минг ёшда. Бу тошларнинг жони бор. Мен энди ўламан, кейин дарахтлар ҳам нобуд бўлса керак. Токионинг ҳавосини ҳаво деб бўлмайди.

Ўғли отасининг гапларидан нохуш ҳайратлангандек бўлди. Шу пайт унинг орқасидан ҳалиги номаълум оқ кўланка ўтгандек бўлди.
– Ўша аёл!
– Нима деяпсиз?
– Тошни сотиш ҳақида ўйлашим билан шу аёл пайдо бўлади…
– Нима деяпсиз, қанақа аёл?
– Ўша аёл! У бу ерда боғдаги тошларни соғинганидагина пайдо бўлади. Бу оқ кимонодаги ўша аёл.. Қачонлардир Аобадайдаги данғиллама уйда ёшгина аёл яшаган. Фалокатни қарангки, уруш бошланиб, аёл уйи билан бирга ёниб кетган. Ўша тошлар унинг боғидан келтирилган. Афтидан, у, ҳар куни шу тўшамаларни босиб ҳовуз ёнига борган ва ўтириб хаёлга чўмган. Сўнгра яна шу тўшамаларни босиб, орқасига қайтган ва эски чорбоғига чиқиб, чой дамлаган…

Каяма шу сўзларни шивирлабгина гапирди-да, кўзини юмди. Қоронғилик тобора яқинлашиб, қувонч борган сари уни қуршаб борарди, ёки қоронғиликка ўрганиб қолиб, ёруғликни аранг ажратаётган кўзлари энди илиқликни ҳис эта бошлаганди…

__________
* Ц у б о -3,3 кв.м. майдон ўлчовчи.
** К а м м э – оғирлик ўлчови, 3,75 кг.
*** А з а л и я – манзарали ўсимлик.
**** Ш е з л о н г – ўриндиғи узун оромкурси.
***** С а к э – ароқ.

Shinichi Yuki
XAZONREZGI BOG’
Ruschadan Dildora Alieva tarjimasi

 Shinichi  Yuki (結城 信一) — taniqli yapon yozuvchisi ((Shu o’rinda qayd etish lozimki, rus tilida adib ismi Sin’iti deb olingani uchun, ushbu hikoya  «Jahon adabiyoti» jurnalida e’lon qilinganda  o’zbek tarjimoni ham o’zgartirmay olgan. Aslida yaponcha aytilishiga binoan Shinichi deb olish lozim edi. «Xurshid Davron kutuxonasi» izohi). U 1916 yilning 6 martida Tokioda tug’ilgan. Vaseda  universitetida tahsil olgan. 1948 yili ilk hikoyasi bosilgan. 1980 yili yapon adabiyotining bosh mukofoti bilan taqdirlangan. 15 dan ortiq hikoyalar, esselar va romanlardan iborat kitoblari, shuningdek, uch jildlik tanlangan asarlari nashr etilgan.  Shinichi  Yuki 1984 yilning 26 oktyabrida vafot etgan.

1

Bog’ bilan ovuna boshlaganida Kayamaning yoshi oltmishga kirgandi. O’shandan beri oradan o’n yil vaqt o’tdi… Oltmishga to’lganida, o’n yil umr ko’raman deb u sira o’ylamagandi, nari borsa yana ikki, uch yil yasharman degandi, endi, mana, ko’rib turganingizdek, o’ziga ermak ham topib oldi. Hozir yoshi yetmishda… Bog’, u umid qilgan o’sha tushuntirish mushkul bo’lgan quvonchni hadya etishi uchun kamida yana o’n yil vaqt kerak bo’lishini u boshidanoq bilgandi va shunga qaramay, Kayama bor pulini ikki yuz subo* yer sotib olishga sarflagandi. Ishdan bo’shashi oldidan qo’liga tekkan pulning ham tagi ko’rinib qolgandi.

Burungi Musasino tekisligi qiyofasi hanuz saqlanib qolgan o’sha Tamagava soyi yaqinidagi o’rmon chetidan uy qurdi-da, o’zini butunlay tabiat hukmiga topshirdi-qo’ydi – yozda daraxtlar salqinidan bahramand bo’lib, kuzda esa – barglar uyumi ichida yashay boshladi. Bog’dan qushlar arimasdi, yozda esa ilonlar paydo bo’lardi. Agar bog’bon bo’lish ishtiyoqi tug’ilmaganda, shamol hamon daraxtlardan uzilib tushayotgan barglarni to’zitib, uchirib, ularga o’z hukmini o’tkazib yuravergan bo’lardi, bu — endi uning ikkala farzandi bir vaqt-ning o’zida oila qurib, uyni tashlab ketishganidan so’ng bir yil o’tgandagi gap.

Xotini vafot etganida Kayama ellik ikki yoshda edi. Ikkala farzandi – qizi va o’g’li oila qurish uchun uning roziligini so’rashdi. O’shandan beri ular Kayamaning uyiga qadam ranjida qilishmadi. Ba’zan Kayamani vahima bosardi: nahotki u qari vaysaqiga aylanib qolayotgan bo’lsa? Balki bu uzoq va mashaqqatli umr davomida turmush yo’ldoshisiz qalbingni tilka-pora qiluvchi o’sha g’alatilik to’planib borarkan-da? – deya o’zini-o’zi yupatmoqchi bo’lardi. Ammo bundan faqat tushkunlikka tushgani qolardi, xolos. O’g’li uylanish niyatida ekanini aytganida, Kayama qilar ishni qilib qo’yib, endi mendan rozilik so’raganiga o’laymi, deb xavotirlangan edi, yo’q, o’g’li bilan gaplashib olganidan so’ng darhol roziligini berdi. Qizida ham deyarli shunday bo’lgandi. To’g’rirog’i, u ko’ngilchanlikqilgandi.

Farzandlari o’z oilalari bilan barcha qulayliklarga ega zamonaviy uyda yashashardi va otasining almisoqdan qolgan eski uyiga kelishga unchalik hushlari yo’q edi. Bu davrning urf-odatlari Kayamani qanchalik iztirobga solsa, o’z yolg’izligi, hammadan ajralib bir chetda qolib ketganini his etish shunchalik kuchayib boraveradi. Ikkita farzandi to’rtta bo’lganini o’ylab suyunsa, endi bir yo’la to’rttalasidan ham judo bo’lgandek tuyulmoqda edi… Kayamaga ikkinchi bor uylanishdan ko’ra, farzandlari kelajagini ta’minlash muhimroq edi. Balki o’zini yolg’iz his etgani uchun ham uni o’z yoniga chorlaydigan do’sti ana shu bog’ bo’lishini xohlagandir.

“…Bog’ yaratdingmi, endi, bunyod etganlaringni so’nggi nigohing bilan vujudingga singdirib, bu dunyoni tark etishing qoladi, xolos. U dunyoga olib ketishing mumkin bo’lgan yagona ilinj – bu so’nggi lahzalaringda ko’z oldingda gavdalanganlari bo’ladi, xolos,”— bot-bot shivirlardi Kayama o’zini nimagadir ishontirmoqchi bo’lib, holbuki, u dunyo o’zi qanaqa, degan savolga durustroq javob bo’lmasa-da, rosti u bu haqda chuqurroq o’ylab ham ko’rmagandi. Faqat mujmalgina qilib, narigi dunyo deb qo’ya qolardi. Kayama ikki-uch yillik umrim qolgan bo’lsa kerak deya boshida bog’ yaratishga hali astoydil yoki katta bir orzudek qaramay kelardi.

2

Kuz eshik qoqishi bilan Kayamanikiga bog’bon va tosh sotuvchi kirib keldi. Bog’bonning ismi Sudo bo’lib, uni Kayamaning o’zi chaqirtirgandi, sotuvchi esa kutilmaganda o’zi kelib qoldi. U choqqina yuk mashinasida Okutitibu tog’idan tosh tashirdi. Tosh kerak bo’lgan uy yoki bog’ egalarini o’zi qidirib topardi-da, yuk mashinasidagi toshni o’n ikki yoki o’n uch ming ienga pullardi. Mashinani odatda uning yigirma yoshli o’g’li haydardi, savdogar esa uning yonida o’tirardi. Ba’zan unga buyurtmani oldindan berishardi, lekin ko’proq sakkizta, to’qqizta yirik tosh yuklangan mashinasida yaqinda qurilgan uylarni uning o’zi qidirib topardi.

Savdogar Kayamaning uyiga xuddi shunday tasodif bilan kelib qolgandi. Bog’ning ko’lami uning diqqatini o’ziga tortgandi. “Avval toshlarimni bir ko’rsangiz-chi”,— dedi u. Sotuvi yuzi qizil, ko’zlari qisiq, tishlari esa oppoq, burnining tagida qo’ng’iz mo’ylovi bor kishi edi. Bu sifatlarsiz uning tashqi ko’rinishi e’tiborni tortmasa-da, lekin halol va ochiq ko’ngil ekanini yuzi shundoq aytib turardi. “Mayli, ko’rsam ko’ra qolay”, — ko’nglidan kechirdi Kayama, natijada esa bir emas, bir necha yuk mashina tosh sotib oldi. Unga sodda, ochiq ko’ngil savdogardan ko’ra ko’proq uning kamtarin, buning ustiga mehnatsevar o’g’li ham yoqib qolgandi.  Kayama ba’zan tosh sotib olishdan bosh tortar yo bo’lmasa molning bahosini tushirishni so’rardi. “Ustoz, ja savdolashishning hadisini olibsiz-ku”, – jiddiy qiyofada tegajog’lik bilan derdi savdogar va molini Kayama aytgan narxga berib yuborardi. Ehtimol, u Kayamaning bir vaqtlar maktabda o’qituvchi bo’lganini bog’bondan eshitgan bo’lsa kerak.

– Bunday katta bog’ uchun, — savdogar ikkala qo’lini ikki yoqqa keng yozdi, – o’n moshin tosh kerak bo’lishini ustozning o’zlari juda yaxshi bilsa kerak. Yo’lkalarga kamida yuzta tosh plita zarur bo’ladi. Keyinroq, aminmanki, sizga yana yirik tosh ham kerak bo’lib qoladi.
– Lekin menga bog’ uchun 50 subo yer ajratilgan… Siz aytayotgan o’sha yirik toshning kattaligi qanday o’zi?
Savdogar yana ikkala qo’lini ikki tarafga yoyib:
– Mana bunday va bundan ikki baravar katta va yo’g’on. Havo rangida. Bir donasi bir moshinga joy bo’ladi, – dedi.

“Qiziq, bog’bon Sudo buni qaerga joylarkin?” – deb o’yladi Kayama va shu zahotiyoq xayoliga bir fikr keldi, ehtimol, bu moviy tosh butun boshli bog’ manzarasini mukammal holga yetkazar.
– Pulim kamroq edi. Shu tosh bilan yakunlab qo’ya qolsak degandim. Tosh rostdakam moviymi o’zi?
– Moviy bo’lganda qandoq! Men uni yaqinda topdim, hali hech kim ko’rmagan, o’g’limdan boshqa. Bunaqasini umringda ikki yo uch marta uchratishing mumkin. Bir chaqaga qimmat toshni pullayapti, ishi ham xo’p serdaromad ekan-da, deb o’ylasangiz kerak, chamamda. Ba’zan shunday ham bo’ladiki, uch kun tiling osilib ishlaysan-u, bor-yo’g’i bittagina shartnoma imzolaysan, u ham xarajatingni qoplaydimi-yo’qmi, xudo biladi. Toshni Tokioga yetkazish uchun yana uch kun sarflaysan; bir kuning tog’dan bir-biriga mos tushadigan toshni topishga ketsa, ikkinchi kuning uni moshinga yuklaysan, uchinchi kun esa uni tashish kerak bo’ladi. Yoqilg’i sotib olish kerak, moshinning buzilib qolishi bor, agar yordamching uquvli bo’lmasa, topganingdan ham ayrilish hech gapmas. Shunday paytlar bo’ladiki, uyga ikki qo’lingni burningga tiqib qaytasan, ustiga-ustak yana qarz ham bo’lasan, ish haqi to’g’risida gapirmasa ham bo’ladi. Yana ishchilarga quyib berishing ham kerak. Axir, ular yosh yigitlar bo’lsa. Tog’u toshlar mening jon-dilim. Bu moviy ranglisi meni nimasi bilandir o’ziga maftun etgan. O’ylaymanki, sizning bog’ingizga u uzukka ko’z qo’ygandek yarashib tushadi. Agar puli bo’lganida ham baribir uni menga sotardi, deb o’ylaysizmi? — Hayajondan va usiz ham savdogarning qip-qizil yuzi xuddi tonggi shafaqdek lovullab yonib borardi.

Kayama birdan yuragining tez-tez urayotganini his etdi.
“…Moviy toshni u dunyoga olib ketamanmi? Nima uni boshimga yostiq qilarmidim?..”
Taxminan bir haftacha o’tgach, savdogar yuk mashinasida o’sha moviy rangli toshni olib keldi. Peshona terini arta turib, hayajonlanib dedi:
– Roppa-rosa besh yuz kamme** bo’ladi!
Bu xarsangni moshindan tushirib, endi bu yog’iga sudrab olib kirish bog’bonning zimmasidagi ish edi. Besh kishi darhol pishang bilan qurollanib, sekin-asta toshni siljita-siljita, bog’ning ichkarisiga olib kirishdi. Yumshoq yer ham toshning og’irligidan ingrab yuborgudek bo’ldi. Savdogar ham yechinib, o’g’li bilan birga ishchilar yonida ivirsir edi.
– Ehtiyot bo’linglar, tirnalmasin, – baland ovozda ogohlantirdi Kayama. Bu ogohlantirishdan ko’ra ko’proq avrashga o’xshab ketardi. Odatda Kayama deyarli pichirlab so’zlardi, hozir esa ovozining kutilmaganda bunday kuchli chiqqanidan o’zi ham hayron qoldi. “Tamom, endi bu tosh, menimcha, o’zimga qabr toshi bo’ladi,”—dilidan o’tkazdi u.
– Yaxshi tosh. Ajoyib tosh.—Kayama savdogarning yelkasidan urib qo’ydi, biroq qarasa, bu savdogar emas, uning o’g’li ekan. O’g’li unga javoban muloyimgina jilmaydi-da, yelka qisib qo’ya qoldi. Savdogar shundoq ham qisilgan ko’zlarini badtar qisib dedi:
– Bunday toshda kunduzi yotib uxlasa ham bo’ladi.

“Balki, – deya ma’qullagandek samimiylik bilan boshini silkitdi Kayama. – Kunduzi uxlash yaxshi, lekin, undan ham yaxshisi bolalarni bu yerga chaqirib, tosh ustida o’tirib ko’k choy ichishga nima yetsin! – Kutilmaganda uning qalbi quvonchga to’lib ketdi, lekin shu lahzadayoq uning o’rnini dilgirlik egalladi:– Buncha go’l bo’lmasam…”
Xarsangni bog’ning o’rtasiga olib borganlarida qosh qorayib qolgandi. “Toshga suv kerakka o’xshaydi,”— o’yladi Kayama va yog’och paqirni yoshgina ishchiga berdi-da, quduqdan bir necha paqir suv olib kelishni buyurdi. Suv sepilgandan keyin silliq tosh birdan och-ko’k tusga kirib, yashnab ketdi… Kayamaning ko’z oldida xuddi ulkan dengiz yastanib yotgandek bo’ldi. Savdogarning ko’zlari bir oz namlandi, u yuzini Kayamaga yaqinlashtirdi-da:
–Quloq soling-a. Vodiydagi tog’ soyining jildirashini eshitayapsizmi?

– Eshitayapman, shekilli. Mening vafotimdan so’ng ham bu ovoz yanada balandroq jaranglasa qaniydi. – Kayama nam tortgan toshning sirtini siladi. Savdogarning yonoqlaridan yosh dumaladi.
– Toshni ko’rgim kelib qolsa, yana kelaman. Bir oz muddatga bo’lsa-da, orqa eshikdan kirishga ruxsat berarsiz, axir?
– Ha, albatta, bizga yo’q demassiz, harqalay… – jur’atsizgina qo’shib qo’ydi savdogarning o’g’li.

3

Ikki-uch kun o’tgach, Sudo xush xabar olib keldi:
– Aobadayda ulkan bog’ sotilyapti. Bunga bir nechta havaskor bog’bon talabgor ekan, shuning uchun olmoqchi bo’lsangiz, bu masalani ikki-uch kun ichida hal qilish kerak. Deyarli suvtekin, buning ustiga, menimcha u yerda uchta yuk moshinga ortsa bo’ladigan qadimdan qolgan ajoyib asl toshlar bor, hozir bunaqasini olib kelishmayapti, qidirsangiz ham hech yerdan topolmaysiz. Bu toshlar Kuramadan, Kosyudan, Tikubadan keltirilgan. Ochig’ini aytsam, bir joydan terib kelingan toshlarning qizig’i ham yo’q. Bu toshlarni Sizning toshingiz yoniga qo’ysa bormi, zo’r bo’lardi-da. Bunga nima deysiz?

Kayama bog’ egasini, bog’ning sotilish sababini obdon so’rab-surishtirdi.
– Bu dang’illama uy qandaydir bank xo’jayininiki ekan. Havo hujumi vaqtida yonib ketibdi. O’n yil o’tibdiki, uy qayta tiklanmabdi, shuning uchun uyning egasi beva ayol bog’ni sotmoqchimish. U yerda besh, yo’g’-ye, yetti ming subo yer bor. Ayol yerni toshlarsiz, daraxtlarsiz alohida sotmoqchi. U yerda sizga bemalol yetib ortadigan, yo’lkaga yotqizilgan bir talay tosh plitalar bor. Kavlasa, bundan ham ko’proq chiqishi mumkin. Uy yonib kul bo’lgan. Lekin toshga balo ham urmagan, xullas, bu o’sha siz izlagan narsa.
– Yaxshi, ertaga men bilan birga bora olasizmi?
– Albatta. Hoziroq u yerga borib, ogohlantirib qo’yaman.

Farzandlari Kayamadan oila qurishlari uchun rozilik so’raganlarida tezda rozi bo’lib qo’ya qolganidek, bog’bon Sudoga ham xuddi shunday tezgina ko’nib qo’ya qolgani haqida o’yladi. O’g’li, qizi uyni tashlab ketishdi, lekin endi bu yerdan Kuramadan, Kosyudan, Tikubadan va Okutitibadan oqib kelayotgan tog’ soyining ko’pgina qadimgi toshlari joy olgandi… Kayama, uni chulg’ab borayotgan o’ziga notanish bir hayajonni his etdi va bu hayajon shu ondayoq uni sovuq bo’shliq qa’riga tortib ketayotgandek tuyuldi… Bog’bonchilik bilan shug’ullangandan beri endi birinchi marotaba uning yuragiga qora sharpaning daxl qilishi edi.

4

Kayamaning uyidan Aobadaygacha – o’ttiz daqiqalik yo’l. Salqin kuzning etni junjiktiruvchi erta tongida Kayama uyqudan turib, uning kundalik xursandchiligi va yupanchiga aylanib qolgan moviy toshga suv separdi. Tosh bamisoli odamning jussador gavdasiga o’xshardi. Cho’zilib yotgan odam gavdasiga. Kayama daraxtdan tomgan yomg’ir tomchilarini shimib olayotgan toshning yanada moviyroq tusga kirganini ko’rib, yuragi sirqiradi. Yerparchin etilgan tanadan soyning jildirashimas, balki ilohiy sado eshitilayotgandek tuyulardi unga.

“… Toshni o’zim bilan u dunyoga olib ketsammikan? Unga tinchgina boshimni qo’yib yotardim…” – Avval ham uning xayolidan kechgan bu so’zlar yana qayta jonlandi. Shu payt orqa eshikdan Sudo kirib keldi.
– Bu yangi tosh, albatta, yaxshi, lekin, toshning yana bir go’zalligi shundaki, u qanchadan-qancha yillarni pisand qilmay, uni ortda qoldirib bizgacha yetib kelganida. Shunday qilib, sizni kuzatib qo’yishga tayyorman.
Kayama nonushta qilmay, u bilan birga chiqdi.

Ular Aobaday bog’iga kirishlari bilan Kayama u yerni ko’rib, hangu mang bo’lib qoldi. Bu yerda besh emas, o’n ming subolik yer bor edi. Yasama tepalik ortida bahaybat daraxtlar o’sib yotardi. Tosh va daraxtlar, chamasi, hatto xarajatga ham qaramay, har tomondan tashib keltirilgandi… Kayama haliyam o’sha qadimgi Yaponiyaning ruhi kezib yurgan bu bog’ni uzoq aylandi va bu joyda yashaganlarning bari urushgacha hech nimaga zoriqmay kun kechirgan egasini eslatib turardi. Shu bilan birga, bog’da yurakni zirqiratuvchi nimadir bor edi – Kayama gap nimada ekanini chuqur anglab turardi. Bu o’n ming subo yer hali-hanuz o’sha urush yong’ini bilan kurashib, kuyib yonmoqda edi go’yo.
– Qurbonlar bo’lganmidi? – Kayama Sudodan so’radi.
– Mish-mishlarga qaraganda, yong’in payti uyda faqat besh nafar ayol bo’lgan ekan, birontasi ham omon qolishmagan deyishadi.

Kayama indamay olg’a yurib ketdi. Hatto ko’z yugurtirib ham ulgurib bo’lmaydigan, ulkan bog’ning u yer-bu yerida daraxtlar va toshlarni ortishga shay turgan yuk mashinalari turardi, ishchilar va bog’bonlar esa go’yo sertashvish chumolilar kabi betinim ishlashardi.
Sudo Kayamani orqa eshikka olib bordi-da, toshlarni unga ko’rsatdi. Buni ko’rib Kayamaning ko’zlari chaqnab ketdi, dam-badam hayajonli xo’rsinib qo’yardi. So’ng Sudo Kayamani pastak g’arovzor yoqalab cho’zilgan soyador so’qmoqdan boshlab ketdi.

Kayamaning ko’zi eski choyxonaga tushdi. Ko’hna shiyponcha azbaroyi sharti ketib, parti qolganidan yiqilay deb turgandi. Uchta yosh ishchi barakni qanday buzsa, uni ham xuddi shu taxlit jon-jahdlari bilan buzar edilar. Ularga qolsa, barini bir zumda yo’q qilib tashlashsa. Kayama ishchilarning jonlanib ketgan yuzlariga boqdiyu yuragi yana bir tutam bo’ldi. “ Bu uyga yuz yildan ko’p bo’lgandir-ov”. – xayolidan o’tkazdi u.
Ular choyxonadan pastga qarab ketgan ensiz so’qmoqdan borishayotganda, bog’bon dabdurustdan Kayamaga o’girildi-da, hayajonini bosolmay qichqirib: “Mana, shu yer!” deya bir gala ishchilarni ko’rsatdi. Uning ovozini eshitib, ishchilar bir to’xtab oldilar-da, keyin yana ishlarini bamaylixotir davom ettiraverdilar. Chirik barglar qorishib ketgan tuproq ostidan qora tosh to’shamalar chiqib kelardi. Qazib olingan elliktacha tosh to’shama uyumi xuddi osmondan yog’ilayotgan quyosh nuridan hurkkandek bir chetda pisibgina yotardi.

– Eshityapsizmi? – so’radi Kayama Sudodan.
– Nimani?
– Eshitmayotgan bo’lsangiz, mayli…
“Yong’inda halok bo’lgan ayollar, har kuni bo’lmasa-da, baribir, tez-tez mana shu tosh to’shamalarni bosib o’tganlar!” – deb o’yladi Kayama. U olisdan bo’lsa-da, ularning oyoq tovushlarini hozir ham eshitib turganini Sudoga qanday aytsin… Bog’bonning uning ustidan kulgani qoladi. Bu to’shamalar boqqa terilsa-chi, bu ovozlarni o’shanda ham eshita olarmikan?..”
Kayama qo’llarini chalishtirib, bog’ni bitta-bitta odimlab aylana boshladi va qalbida yana o’sha qora soyani his etdi.

5

Ko’p o’tmay Sudo yana xushxabar olib keldi.
– Sal narida yana bitta sotiladigan bog’ bor. Bunga nima deysiz?

Kayama boshida rad etmoqchi bo’ldi:
– Men hovlimning barini boqqa aylantirmoqchi emasman. Men o’rmonchani va undagi daraxtlarni saqlab qolib, manzarali toshlar terdirmoqchiman, xolos.
– Bilaman, bilaman. Toshlar bilan uyg’un bo’lishi uchun yana bosh-qa daraxtlar ham ekilsa yaxshi bo’lardi. Azaliyami***, sershox qarag’aymi, yana shunga o’xshashlarni… Suv bo’yiga olxo’ri eksangiz bormi, yayrab o’sadi…
– Bu yerda bularning baridan bormi?
– Bo’lmasam-chi.

Ma’lum bo’lishicha, Sudo bu daraxtlar tilini yaxshi tushunarkan, chunki urushning boshida bu yerga ularni o’zi tashib keltirganmish. Daraxtlarning bari ajoyib, derdi u. Uning gaplariga qaraganda u yerda yana beshta ulkan, quchog’ing to’ladigan manzarali daraxtlar, anorlar bor emish, xullas, hammasi zo’r deyishadi.
Uyining yonginasida shunday bog’ bor ekani Kayamaning xayoliga ham kelmagandi.
– Bog’ni sotish ularga nima uchun kerak bo’ldiykin?
– Yer-mulk egasi yaqinda olamdan o’tgan, bevasiga esa daraxtlarning keragi yo’q, u, menga maysazor va hovuzcha bo’lsa bo’ldi, deyapti.

… Demak, mening bog’imda o’sha, burungi tosh to’shamalar va daraxtlar jo’rovoz qo’shiq aytar, ekan-da. O’lganlarga nimaiki aziz bo’lgan bo’lsa, barini shu yerdan – mening bog’imdan topishadi va mening ovunchog’imga aylanishadi…” Kayama yengil shamol aylantirib-aylantirib yerga tushirayotgan barglarning shitirlashiga quloq tutdi. Toshlar yerdagi barglar bilan o’ynashgandek bo’lib, qandaydir sokin bir kuyni yaratishardi. Birdan kuyning ichidan unga: “Xazonrezgi bog’i” degan ovoz eshitildi. Kunning azbaroyi tiniqligi va ochiqligidan ovoz xuddi g’oyibdan kelayotganga o’xshardi.

“Xazonrezgi bog’i… Nomi yomon emas”, – xayolidan o’tkazdi Kayama va Sudoga dedi:
– Yaxshi. Bu bog’ni sotib olganim bo’lsin.
Sudo vafot etganida Kayamaning yoshi oltmishda edi. Bog’bon vafotidan yetti kun o’tgach, u Sudoning uyi orqasidan kichkina bog’chaga kirdi. U yerda qari oq olxo’ri o’sardi, Kayama uning narxini tushirib berish uchun boshqa bog’bon – Sudoning og’aynisidan iltimos qildi va bu daraxtni uyiga eltib berishini so’radi.

“…Mana, o’lganlar uchun aziz bo’lgan yana bir narsa qo’shildi…” Kayama olxo’rini qanday olib kelishlarini tomosha qilaturib, Sudoning unga narigi bog’dan olib kelgan daraxtini esladi.

…Katta yuk aravasiga ortilgan daraxt ildizlari og’ir va beso’naqay edi. Ularni posangilash uchun aravacha oldiga tosh osib qo’yishgandi. Aravachani uchta yosh yigit sudrab borardi, kichik Sudo esa bayram tantanalaridagidek dabdaba bilan oldinda yurib, asta-sekin tepalikka ko’tarilardi. Uning ko’zlari porlab turardi. Aravacha Kayamaning uyiga kirib borishi bilan birdan egilib qoldi.

“Ehtiyot bo’linglar!”—qichqirdi kimdir, lekin Sudo allaqachon aravaning oldiga o’tib olgandi. Hech narsa bo’lmaganday u: “Avval toshni tushiringlar,” – deya yosh ishchilarga buyruq berdi.” Mana bu “ehtiyot bo’linglar” deb jar solishu behuda shovqin-surondan uning yuzi norozi tus olgandi.
Toshlari tushirilishi bilan ularning og’irligidan qutulgan aravaning old tomoni birdan tepaga qarab sakrab ketib, ustidagi daraxtlar kishnayotgan otdek tikkayib qoldi. Sudoning epchil va chaqqon harakatlaridan Kayama hayratda edi.

“Maqtanmoqchi emasman-u, lekin shu paytgacha bironta yerim jarohatlanmagan. Balki, bo’yimning pastligidan shundaydir. Masalan, havaskor-sportchilarni oling, doim bir baloga giriftor bo’lib yurishadi. Menimcha, faqat mashq qilish bilan ish bitmaydi.”

Dard shunday odamning ham boshiga yetibdi-da! Uning boshiga dard emas, sake yetdi. Kayamaningxayolidan
anavi tosh bilan savdo qiluvchi qizil yuzli odam ham ichkilikka mukkasidan ketgan edi, degan fikr o’tdi. Sudoning vafotidan so’ng savdogar ikkovi apoq-chapoq bo’lib qolgandi. “Toshni ko’rgim kelib qolsa, yana kelaman. Bir zumga bo’lsa-da, orqa eshikdan kirib, uni ko’rishimga ruxsat berarsiz?”—deb so’ragan kishi haligacha qorasini ko’rsatgani yo’q.

6

Oradan besh yil o’tdi. Moviy tosh boqqa binoyidek o’rnashib ketdi. “Agar unga quloq tutsangiz, soyning shildirashini eshitasiz”, – derdi savdogar. Qulog’ingizga nimadir chalinsa, bilingki, bu o’sha, o’z vatanining soyini qo’msagan toshning nidosi bo’ladi.

Biroq, bu moviy toshga o’z vatanini ko’rish boshqa nasib etmadi. Yomg’irli, izg’irinli kunlarni unutmagan toshning sirti osmonning moviy rangini ham o’ziga singdirib olgandi, uning son-sanoqsiz ajinlarida esa sabza rangli yo’sin o’sardi. Sershox daraxt tagidagi hurpaygan nozik novdalar toshni muloyimlik bilan og’ushlariga olib turardilar. Yomg’irdan so’ng gavdaga o’xshash toshning ko’kragidagi chuqurchaga suv to’planib qolardi. Qaerlardandir ba’zan bolalari bilan gala-gala bo’lib uchib kelgan chaqqon chumchuqlar bo’yinlarini cho’zib, shu suvdan ichar, chanqoqlarini qondirishar va qanot qoqib pitirlashardi. Agar suv qurib qolgudek bo’lsa, Kayamaning o’zi quduqdan suv olib uni to’ldirib qo’yishni kanda qilmasdi. Chuqurchaga barglar to’lib qolsa, Kayama uni ham olib tashlardi. Jonivorga yaqinlik hissidan qariyaning yuragi ilirdi. Tabiat qanday yaratgan bo’lsa, barchasi o’sha zaylda yashashda davom etardi. Bu qonunlarning zug’umidan Kayama ham borgan sari so’lib borardi. U qaddini avvalgiday rostlolmay qoldi, yelkalari, beli tinmay og’rirdi, ko’zlari nursizlanib, unga ajal ko’lankasi joylashib olgandi.

A’zoi-badani tinimsiz qaqshardi, bu, ayniqsa, kun bo’yi uyidan chiqmay, diqqinafas qolib ketganida, harakatsizlik, uni butunlay domiga olganida ko’proq ro’y berardi. Shunda kirtaygan ko’zlarining oldini tuman bosib, jimirlab ketardi. Bunday paytlarda bog’ning ohanrabosi uni o’ziga tortgani-tortgan edi.
U, oddiy kundalik tashvishlardan qutulgach, ancha yillardan beri to’plab kelayotgan eski kitoblarini varaqlashga tushardi. Ba’zan husnixat bilan ovunardi. Qora tushga botirib olgan cho’tkani oppoq qog’oz ustiga olib kelganida, zavqdan yuragi to’liqib ketardi. Biroq, qanchalik istamasin, bu kunlarni osoyishta o’tkazgan kunlarim deb aytolmasdi, negaki, yolg’izlik, ajal ko’lankasi hatto u yozgan ierogliflarida ham o’zini namoyon etib turardi.

So’nggi paytlarda Kayama toshdan chiqayotgan ovozni tez-tez eshitadigan bo’lib qolgandi. U yonidan o’tayotgan har bir tosh to’shama unga ohista aks sado berayotgandek tuyulardi.
“Balki bu yonib ketgan o’sha beshta ayolning qadam tovushlaridir?” –Kayama shunday o’yladiyu birdan yuragi shuv etib ketdi. Yo’q, adashmayapti, bu ularning odimlari.

7

Bir kuni kechasi yosh bir ayol tungi ko’ylakda tosh to’shamalardan yurib Kayamaning xonasi oldiga keldi.
– Kim u? – so’radi Kayama. Javob o’rniga ayol orqasini o’girib oldi. U beli tarang tortilmagan kimonoda edi. Ayol ohista, sirg’algandek ko’zdan g’oyib bo’la boshladi. Uning Kayamani chaqirishga kelgani kundek ravshan edi. Ayolni yo’qotishdan qo’rqqan Kayama oyoqyalang uning orqasidan tezda boqqa yugurdi.

U ayol bosib o’tgan to’shamalar ustidan bora turib, yo’l-yo’lakay, nahotki, arvohlarda ham oyoq bo’lsa, deya pichirladi o’zicha, harholda, bularning bari tush bo’lmasa kerag-ov. To’shamalardan oyog’iga o’tgan issiq uni hayron qoldirdi. Balki bu issiq ayolning oyoqlaridan chiqqandir?..

Kayamaning bog’ida Aobadiy bog’idan keltirilgan saksontacha tosh to’shama yoyiq yelpig’ich shaklida uchta yo’lkaga yotqizilgandi. Kayama oq ko’lankani ko’zdan qochirib qo’ydi. O’ziga kelib qaragandi, uning moviy tosh oldida turganini ko’rdi. Unga tomon bir odim bosdi va hovuzdan baliqni chaqirgandek, kaftini kaftiga urdi, shunda tosh qa’ridan unga aks sado eshitildi va ketma-ket yana boshqa toshlar ham ovoz bera boshlashdi.

Kayama Sudoning halok bo’lgan ayollar beshta edi degan gapini esladi. “Balki bu o’sha beshtadan biridir?
– hayajonlanib o’yladi va ko’z oldida qulab tushayotgan omborga o’xshash yana o’sha choyxona namoyon bo’ldi. – O’sha uyga balki beshta ayoldan biri borgandir?.. Aynan o’sha, bugun paydo bo’lgani?.”
– Eshityapsizmi?
– Nimani?
– Agar eshitmayotgan bo’lsangiz, mayli… — Kayama Sudo bilan bo’lgan suhbatni esladi. Bugun o’lganiga o’n yildan oshgan xotini uning
orqasidan kelgani ehtimoldan yiroq. Yo’q, bu ayolning qomati butunlay boshqacha edi – bu yosh qiz bo’lsa kerak. Shubha-gumonlar Kayamani tinch qo’ymayotgandi.

Kayama yetmishga kirdi. Endi kunning yarmini ayvonda shezlongga**** yotib, ba’zan mudrash bilan parishonlikda o’tkazardi. U tez-tez qani endi bu dunyoni mana shunday tinch va osoyishta, azobsiz tark etsam deya xayol qilardi. 200 subo yerni egallab yotgan bog’ o’sha-o’sha o’zining hurpaygan ko’kalamzori bilan uning hamon ko’nglini ko’tarib kelayotgan bo’lsa-da, lekin yuragining tub-tubida qandaydir xavotir yotardi. Endi bu tuyg’u uni tark etmasligini Kayama yaxshi tushunardi.

Kayama ro’zg’or to’rvasini olib, tiqilib ketgan avtomobillari bilan quloqni qomatga keltiruvchi shovqin-suronli ko’chaga chiqdi-da, bir-bir bosib asta do’konga kirdi. Xaridorlar orasidan o’zi tengi erkaklarga duch kelib, teskari qaradi. Bu keksalar bunchayam bechora bo’lib ko’rinmasa, deya xayolidan o’tkazdi. Ularga na hashamatli mebel, na noyob, qimmatbaho jihoz kerak. Deyarli bo’m-bo’sh ro’zg’or to’rvasini ko’tarib olgan yetmish yoshli qariya — bunday mutanosiblik senda na faqat achinish hissini uyg’otadi, bu hatto kulgingni ham qistatadi.

Uning ishtahasi yaxshi emasdi. Agar, bog’ ikki baravar o’sib, kattalashgan bo’lsa, Kayamaning o’zi ikki baravarga noziklashib ketgandi. Sumkaga har doimgidek ro’yxati uncha uzun bo’lmagan o’sha-o’sha bir xil oziq-ovqatlar; non, yog’, tuxum, mevalar va ko’kat solinardi. U shularning o’zi unga kifoya deb o’ylardi yoki bo’lmasa tashvishlardan qochib, naridan-beri ovqatlanardi.

Asl yapon oshxonasi taomlaridan u kamdan-kam hollarda tanovul qilardi, nafsini tiyib, oziga qanoatlanib qo’ya qolardi, chunki oz yedi nimayu, ko’p yedi nima, unga buning ahamiyati bo’lmay qolgandi. Kuniga uch mahal bir xil ovqat yerdi, keyin ikki mahalga o’tdi, oxirgi paytlarda bir mahal dasturxonga o’tiradigan bo’ldi. U ko’proq suv ichardi, suv pitstsaning o’rnini bosardi. Kayama do’konga ham har kuni chiqmasdi, shu bois ko’proq mog’or hidi anqiy boshlagan nondan yerdi.

U quyosh botishi bilan uxlagani yotardi. Uxlash oldidan esa kechki gazeta va kitoblarni varaqlardi. Uyqu elitishi bilan kitobni yopardi-da, qani endi shu taxlit tinchgina oyoq-qo’lingni cho’zib, u dunyoga ravona bo’lsang, deya orzu qilardi. U ko’pincha qorong’i xonada ko’zlarini chaqchaytirib tong otishini kutib yotardi: nafas olishga qiynalganidan a’zoi-badanini ter bosib, ko’z yumushga ham qo’rqib qolgandi.

Bu yil ham oppoq kimonodagi o’sha ayol bog’ yo’lkasidagi tosh to’shamalardan yurib, yana uning yoniga kela boshladi. U bu yerga tez-tez keladigan bo’lib qolgandi, ayol har kelganida Kayama uning ketidan bog’ tomonga oshiqardi. Kayama yuragidagi tovush ayolni chaqirayotganini eshitib, yuragini hovuchlab, uning izidan borardi, biron nimadan uyalmaguncha bunday qat’iyatsizlikdan o’zini to’xtatolmasdi… Oppoq libosli bu ayol doim g’oyib bo’lib qolardi. Har safar bir joyda – o’sha moviy rangli tosh ortida ko’zdan yo’qolardi …

Kayamaning yuzida tomchi dumaladi. Yo’q, bu ko’zyoshi emasdi. Uning ko’zida unar-unmasga oqavermaydigan namni siqib chiqaradigan notanish bir og’riq turgandi. Xuddi sake***** yenggan Sudo kabi tosh savdogari vafot etibdi-da, degan o’y kechdi uning
dilidan.

“…Agar hayot bo’lsang, nega kelmaysan? Seni, o’g’lingni shunday sog’indimki…”

Kumush rangli baliq qorong’ida hovuz yuzini bir shapillatdi-da, o’zi ko’targan to’lqin ichiga kirib g’oyib bo’ldi. To’lqin kengayib boraverdi. U yerda, chuqurlikda baliqlar erkin, ozod suzar edilar. Oppoq bo’lib ko’rinayotgan ayolning hayajonga soluvchi ehtirosini o’zidan nari qilolmagan Kayamaning bundan majoli qurib, serrayib qotib qolgandi. U o’zini tosh ustida yuz yildan beri xuddi mana shunday qimirlamay o’tirganday his etmoqda edi…

8

Bir vaqt qarasa, Kayamaning o’g’li ro’parasida turibdi..
– Tosh tashuvchining o’g’li-chi, u qani?
– Nima dedingiz?
– Yo’q, hech nima, o’zim shunchaki… Qachon kelding?
– Ancha bo’ldi. Ota, nima, tobingiz yo’qmi?
– Shunchalik tashvishlanar ekansan, har zamonda bir kelib, holimdan xabar olsang bo’lardi. Bu yerga o’zi yilda necha marta
kelasan?
– To’rt marta, shekilli…
– Shu yetarli deb o’ylaysanmi?
– Ba’zan shunaqa bo’lib qoladiki…
– Xotining tuzukmi?
– Yuribdi.

Kayama g’aribona kechki ovqatini hozirgina yeb olgandi.
– Sal ertaroq kelganingda birga ovqatlanardik.
– Boshqa safar.
– Boshqa safar…O’sha boshqa safaring nasib qilishiga ishonasanmi o’zing?
– Bo’lmasa-chi.
– Boshqa safar… Endigi boshqa safar men bo’lmayman…

Kayama o’g’li hozir nima haqda o’ylayapti-yu, bunga qanday javob berishini kutardi.
– … Uning yoshi anchaga borib qoldi… Anchaga.
– Men dunyoda bunday gaplarni eshitish uchun yashamadim.
– Unga nima kerak?.. Buncha ma’yus ko’rinadi. Hozir nimani istasa, bari muhayyo bo’lishi mumkin.
– Ha, men ham qachonlardir nimalarnidir orzu qilganman. Endi yetmishga kirdim… Shunday bo’lsa-da, senga ataganim bor.
– Ko’nglingda biron-bir orzu bormi? – so’radi Kayama.
– Qaydam. Nimani ham orzu qilardim.
– Pul kerakmasmi senga?
– Pul qancha bo’lsa ham zarar qilmaydi.
– Men aynan shu haqda sen bilan gaplashmoqchiman. To’g’ri, menda hozir pul yo’q, lekin boshqa narsa bor. Yaqinda men senga mana buni tayyorlab qo’ygandim.

Kitob javoni tortmasidan Kayama pergament qog’ozli konvertni oldi-da, uni o’g’lining tizzasiga qo’ydi.
– Bu nima?— so’radi o’g’li.
– Ochsang – ko’rasan. So’rashning hojati yo’q.

O’g’li konvertga ko’z qirini tashladi-da, darrov uni Kayamaga qaytarib berdi.
– Kerakmasmi?
– Pul doim kerak, lekin buni ololmayman.
– U yerda nima yozilganini ko’rdingmi o’zi?
– Bu avtomobil halokatida sodir bo’ladigan baxtsiz hodisadan sug’urta.
– Agar menga biron kori hol yuz bersa, bu pul yana o’n martaga ko’payadi. O’zing bilasan, yo’lovchilar orasidagi o’lim xavfining eng yuqori ko’rsatkichi – bu aynan bolalar va yetmish yoshlilar orasida uchraydi – badali 500.000 ien, sug’urta esa 5 million.
– Aytdim-ku, ololmayman deb.
– Balki ko’chaga chiqqanimda, bexosdan qoqilib, yiqilib tusharman? Qarabsanki, men mashinaning tagidaman. Shunday bo’lishi mumkin-ku, axir?!
– Bas qiling, bunday narsa bilan hazillashmaydilar!

O’g’lining yuzi qizarib ketdi. Uning xijolat tortganini ko’rgan Kayama, uni bunday aqlsiz ishni qilishga undagan yoqimli bir og’riqni his etdi. Bu aqlsizlikmidi yoki o’ylab qilingan ishmi, endi unga hammasi baribir edi.
– Mening gapim – gap. Shunday bo’lgach, bu hujjatlarni olib qo’y. Bari bir bundan qochib qutulolmayman.
… Birdan Kayamaning ko’z oldida ulkan tashlandiq bog’ namoyon bo’ldi; tinib-tinchimas bog’bonlar, tosh kavlayotgan ishchilar, endi bu qiyofalar unga begona, yot sharpalardek ko’rinardi.

“Kim biladi, balki, mening bog’im ham xuddi shunday qarovsiz ahvolga tushib qolar. Uning o’rniga odamlar yashaydigan uy yoki ko’p qavatli bino qurishar, ehtimol…”

Kayama bosiq xirillagan ovozda gap boshladi:
– Balki, bog’dagi toshlarni sen o’zing terib olib sotarsan! Ularni bu yerga olib kelishganiga o’n yil bo’ldi, lekin ularning o’zi besh ming yoshda. Bu toshlarning joni bor. Men endi o’laman, keyin daraxtlar ham nobud bo’lsa kerak. Tokioning havosini havo deb bo’lmaydi.

O’g’li otasining gaplaridan noxush hayratlangandek bo’ldi. Shu payt uning orqasidan haligi noma’lum oq ko’lanka o’tgandek bo’ldi.
– O’sha ayol!
– Nima deyapsiz?
– Toshni sotish haqida o’ylashim bilan shu ayol paydo bo’ladi…
– Nima deyapsiz, qanaqa ayol?
– O’sha ayol! U bu yerda bog’dagi toshlarni sog’inganidagina paydo bo’ladi. Bu oq kimonodagi o’sha ayol.. Qachonlardir Aobadaydagi
dang’illama uyda yoshgina ayol yashagan. Falokatni qarangki, urush boshlanib, ayol uyi bilan birga yonib ketgan. O’sha toshlar uning bog’idan keltirilgan. Aftidan, u, har kuni shu to’shamalarni bosib hovuz yoniga borgan va o’tirib xayolga cho’mgan. So’ngra yana shu to’shamalarni bosib, orqasiga qaytgan va eski chorbog’iga chiqib, choy damlagan…

Kayama shu so’zlarni shivirlabgina gapirdi-da, ko’zini yumdi. Qorong’ilik tobora yaqinlashib, quvonch borgan sari uni qurshab borardi, yoki qorong’ilikka o’rganib qolib, yorug’likni arang ajratayotgan ko’zlari endi iliqlikni his eta boshlagandi…

__________
* S u b o -3,3 kv.m. maydon o’lchovchi.
** K a m m e – og’irlik o’lchovi, 3,75 kg.
*** A z a l i ya – manzarali o’simlik.
**** SH ye z l o n g – o’rindig’i uzun oromkursi.
***** S a k e – aroq.