15 январь – Нозим Ҳикмат таваллуд топган кун
Сўзим билсанг шундайин, олтин кўмган ердайин, ёвга армон шердайин, унут бўлмас йилдайин, қорадан оқни, тўқдан очни, йиғидан кулгуни, урушдан омонликни, милтиқдан кетмонни афзал билган, овози бўғилганда бармоғи билан куйлаган, қўлига кишан тушганда юраги билан сўйлаган одам ҳақида.
Азиз Саид
ЮРАКНИ ЎПАДИ МОМОГУЛДИРАК
“Ғойибдан дўст билан суҳбатлар” китобидан
Азиз Саид 1961 йил, 25 сентябрда туғилган. 1979-1984-йилларда Ўзбекистон Миллий Университетининг журналистика факультетида ўқиган.
Азиз Саид ўзбек шеъриятининг ёрқин вакилларидан бири, 80 йиллар шеърияти майдонига ўз дунёқараши, овози, мусиқаси ва тили билан кириб келган шоир. Унинг шеърларида намоён бўлган дунё сеҳрли ва рангин.
Шеърлари рус, француз, инглиз, болгар, венгер, ҳинд тилларига таржима қилинган. Шоирнинг “Чилтор”, “Дили қани Бедилнинг”, “Ғойибдан дўст билан суҳбатлар”, “Вақт манзили,” китоблари чоп этилган. Уолт Уитмен, Нозим Ҳикмат, Муин Бсису, Рене Авилес Фабила, Мигел де Астируас, Томас Оуэн, Бертольд Брехт, Пауло Коэло, Николай Шмелев, Александр Волков, Яна Вагнер, Сергей Могилцев, Витоль Гомбрович асарларидан намуналарни ўзбек тилига ўгирган.
ЭЙ ДЎСТИМ, МАКТАБИМИЗ ЭСИНГДАМИ
Дўстим, кўп кутдим, келмадинг, келар бўлсанг фурсатини билмадинг. Неча кундир кўнгил хирмонида фикр совураман, ҳайдар-о ҳайдар деб назм шамолини чақираман. Ёнимдан бир ўтгувчи йўқ, хирмонга барака дегувчи йўқ. Кўнгил хирмонимда ҳайрат ғарамини уйдим, сочилмасин дедим, тўкилмасин дедим, устига дардим супрасини ёпиб қўйдим. Мактуб – кўнгил карвони дедим, қалам тиғини унинг сарбони қилдим, хуржунлари кўзини сўз донига тўлдирдим, довот – туясини сафарга кўндирдим, ҳайё-ҳайт деб сенинг фикрлар салтанатингга йўлладим…
Сўзим билсанг шундайин, олтин кўмган ердайин, ёвга армон шердайин, унут бўлмас йилдайин, қорадан оқни, тўқдан очни, йиғидан кулгуни, урушдан омонликни, милтиқдан кетмонни афзал билган, овози бўғилганда бармоғи билан куйлаган, қўлига кишан тушганда юраги билан сўйлаган одам ҳақида.
Эй дўстим, у ёғини сўрасанг, уруғи ўзимизга чатишган, тили билан тилимиз қайишган, бели белимиздай майишган, кўнгли кўнглимиздан сув ичган, сози дардли созимиздай, кўзи ёшли кўзимиздай, тузи еган тузимиздай қардошимиз ҳақида.
Болани – чужуқ дейди, одамни – адам дейди, қуёшни – кунаш дейди, ойни – ай дейди, кулмоқни – гулмак дейди, юракни – юрек дейди, меҳнатни – чалишмак, дўстликни – кардашлик, онани – ана дейди. Ҳай дўстим, ўйланиб қолдинг, бирор уруғ аймоғимдир, бирор оғиз маймоғимдир, куйса бирга куймоғимдир, деб ўйлаб қолдингми?
Ўйла дўстим, ўйласанг ўйингга, сўзласанг сўзингга, куйласанг куйингга арзийдиган инсон.
Эй дўстим, мактабимиз эсингдами, деразада ойнаси йўқ синфимиз эсингдами, оғзида бир тиши йўқ адабиёт муаллими эсингдами, туркийдан деб шеър айтгани эсингдами, муаллифини ҳокимлар қувлагани эсингдами, ўн етти йил қамоққа ташлагани эсингдами, партадошинг Анорхол йиғлагани эсингдами, Туркияга хат ёзиб сўкканимиз эсингдами?
Минг тўққиз юз иккида туғилганин биласан, оти Нозим, отаси Ҳикматлигин биласан, Солоники шаҳрини ҳам биласан. Нозим гўдаклигида, бешигининг бошида, оҳанги ухлатар деб, маъниси ҳам етар деб, Жалолиддин Румийнинг, комилликда сўфийнинг маснавийларини бобоси ўқиб берар экан. Нозим гўдаклик зинасидан болалик зинасига кўтарилганда, ҳаёт бозорининг турли расталарига кўз ташлабди, бобоси билан дарвешларнинг зикрида иштирок этибди, қадим меъморчилигидан баҳра олибди, бир замон сураткашлик ҳам ихтиёр этибди, бир замон сўфийлар ашъорига ошно бўлибди…
Аввал Истамбулдаги мактабда ҳарф танибди, сўнгра Галатасаройдаги лицейда Товфиқ Фикратни танибди, ундан кейин Ҳейбелидаги ҳарбий денгиз мактабида ўқиб хорижликларнинг тазйиқини кўрибди, денгиз зобитларининг олий мактабида талабаларнинг исёнига бош қўшибди; ҳайдалибди. Минг тўққиз юз ўн саккиздаги Антанта билан битимдан сўнг Туркия қўғирчоққа айланибди, бошида ақли, кўксида ғурури бўлганлар, юрагида ватанига севги бўлганлар бир бўлибди, хорижликларга қарши пинҳона миллий кураш бошланибди. Дўстим, бу ёғини эшит, шуларнинг ичида Нозим Ҳикмат ҳам бор экан.
Туркияда миллий озодлик қўзғолони тўлқин урибди, бу тўлқин Ойдин, Клики шаҳарларидан фаранг қўшинларини ювиб ташлабди, э сўрама, бир алғов-далғов замон бошланибди.
Йиллар ўтибди, Нозим Ҳикмат қалами қоғозга тетапоя бошлабди, унинг назм оламида тонг отибди, ёзган бир-икки шеъри ҳукмдорларнинг тишига тегибди, Анқарага борган экан қувишибди, Болуга келибди, ундан Анадўлига келибди, дўстлари билан маслаҳатни бир ерга қўйибди, минг тўққиз юз йигирма бирда бир кемага гизланибди, Батумига юзланибди, ана-мана дегунча Масковга келибди.
Қолганидан ўзингниям хабаринг бор, дўстим. Айтаверсам гапи кўп, санайберсам хислати, қилган ишини ёзай десам улай-булай китобга сиғмайди.
…Дўстим, кўриб турибман, тилингни ўқловдай қилиб танглайингга кўтардинг, пастга туширсанг тагидан нордон гап сачрашини ҳам биламан, қуруқ қошиқ оғиз йиртадими-ей, бир нима дейсан-да. Нозим Ҳикмат минг тўққиз юз элликда қамоқдан чиққач, Масковда яшаганин биласан. Ана, Масков ҳажв театрининг бош режиссёри В.Плечук минг тўққиз юз олтмиш иккида ёзган экан: «Н.Ҳикмат Москванинг рўйхатида, лекин уни Москвадан топиш қийин: бугун у Варшавада, эртага Венада, индин уни Жаҳон Тинчлик Кенгашининг сессияси кутади, ундан кейин Шарқда – Осиё халқларининг илғор намояндалари конгрессида; сўнгра Гаванага учиши керак, балиқчилар меҳмонга чақиришган. Нозим ҳақ ва озодлик учун курашаётган одамлар бўлган ҳамма жойга боради».
САТРИ БОР – ШУЪЛАДАЙ
Дўстим, сен билан кунни тунга, тунни тонгга улаб истеъдод ҳақида, шеър ҳақида кўп тортишганмиз. Бир-иккитасини хотирингга келтирай. Эсингдами, айтувдинг: Истеъдод – киши онгида табиат, вазият, меҳнат ва муҳит биргаликда қурган суҳбатдир. Нозим Ҳикмат – гўзал суҳбат.
Бир хил шеър бор, балиқ кабидир: ҳайрат уммонида бир умр шиддат билан сузиб юради. Нозим Ҳикмат ана шундай.
Бир хил шеър бор, қўл каби: дағал, қадоқли, иссиқ, кўришсанг, қўлинг уялади, бошингни силаса, йиғлагинг келади. Нозим Ҳикмат ана шундай.
Бир хил шеър бор, булут кабидир: бўлар-бўлмасга йиғлайди, шамол ҳайдаган тарафга кетаверади. Нозим Ҳикмат ундай эмас.
Бир хил шеър бор, лочин кабидир: хаёл осмонида қанотларини ёзиб мағрур парвоз қилади. Нозим Ҳикмат ана шундай.
Бир хил шеър бор, маймун кабидир: найрангбоз, беқў¬ним, дарахтдан дарахтга сакрайди, кўзларида таъма ўйнайди. Нозим Ҳикмат ундай эмас.
Бир хил шеър бор, гулобга ўхшайди: сархуш қилади, ичган сайин руҳинг ташналиги яна ортади. Нозим Ҳикмат ана шундай.
Бир хил шеър бор, қон кабидир; кесилган бошнинг ўрни кабидир: юрагингга олов беради, қасосга чақиради. Нозим Ҳикмат ана шундай.
Дўстим, унинг шеъри ҳақида гапир дерсан, шеърининг ўзидан орттириб бир нарса деб бўладими, гулни ҳидламаган одамга «иси уйтади-буйтади» деган билан ҳидлагандай бўладими. Сатри бор, қасосдай: ўч олади; сатри бор, мўъжиза: ҳайратга солади; сатри бор, онадай: таскин беради; сатри бор, фарёддай: йиғлайди; сатри бор, машъалдай: йўл кўрсатади. Эшит дўстим:
КАРАМ КАБИ
Ҳаво қўрғошиндай оғир!!!
Бақир,
Бақир,
Мен ҳам бақираяпман!
Келинг қўшин, қўшин, қўшин
Бўлиб келинг,
Қўрғошин эритмоққа.
Мен
Сизни
Чақираяпман!
Биттаси айтадики:
– Мунчалар бақирасан
Ўз овозинг ўтидан куйиб кул бўласан!..
«– Дааард
Кўп
Ҳамдард
Йўқ.»
Юрак
Ларинг
Қулоқ
Лари
Мунчалик кар
Мунчалик кардир ахир
Ҳавода қўрғошин оғирлиги бор…
Мен унга жавобимда
Шундай деб айтаманки:
– Карам
Каби
Ёна,
…Ёна,
Ёна,
Кул бўлсам бўлақолай!
Мен ёнмасам,
Сен ёнмасанг,
Биз ёнмасак,
Қандай
қилиб
Қоронғиликлар
Ёруғликка чиқар!
Ҳаво эса тупроқ каби гунг, вазмин
Ҳаво қўрғошин каби оғир!!
Бақир,
Бақир,
Мен ҳам бақираяпман
Келинг, қўшин, қўшин
бўлиб
қўрғошин
Эрит –
кани
Мен
сизни
чақираяпман.
Пабло Неруда эсингга тушмадими, Агустино Неттони хотирламадингми, Виктор Харанинг овози эшитилмадими, Владимир Маяковскийни, Ғафур Ғуломни эсламадингми, Юлиус Фучикнинг, Витеслав Незвалнинг, Муин Бсисунинг нафасини сезмадингми!..
КИМЛАР БОРЛИГИНИ СЎРАМА
Дўстим, энди очгин кўзингни, ютгин айтар сўзингни, маҳкамроқ тут ўзингни, бир чўққига чиқамиз, айланмасин бошинг, бир уммонга шўнғиймиз, қайтиб қолмасин нафасинг, бир омонат дунёга кирамиз ҳаёт билан ўлим ўртасида чегара йўқ, бир ажойибхонага кирамиз, инсонлик билан ҳайвонлик фарқи бир ҳовуч гилосга қолган, бир қиморхонага кирамиз, пул ўрнига одамларнинг умри тикилган, бир гулхонага кирамиз, маймунлар пайҳонгарчилик билан овора.
Биласан, Нозим Ҳикмат Бурсада – турмада, соқчи қараб турса-да, мушуклар қуршовида, бирор овоз чиқмасам-кирмасам бўлган жойда, қуёшдан панада, бошлагани минг тўққиз юз ўттиз тўққиз санада бир китоб ёзди, «Инсон манзаралари» деб ном қўйди. Ўзи айтди: “шеър йўлини амал қилдим, ҳосилим сиғмади, насрнинг, драманинг, кинонинг ҳунаридан қўшдим”.
«Бу китобда сиз дунёга машҳур ёхуд қўшниларидан бошқа ҳеч ким танимайдиган кишиларнинг таржимаи ҳолларини ўқийсиз».
Бу китобни ўқидим, юрак дарбозасига қон сачради, оғриди, кўнгил даштимни тақдирлар карвонлари чангитиб ўтдилар, чарчадим, сўзу фалсафасининг шароби тахир экан, ичдим, кўзимдан ёш чиқди, ерга эмас одамларнинг юрагига узоқ вақт кўмилган экан, қиёмига етган экан, ичдим, олов жонимга ёхуд жоним оловга тушди, билмадим. Дўстим-а, дўстим, ўзингга аён, китоблар бор, нечасини ўқисанг, шунча умр кўргандай бўласан, тақдирлар бор, эшитсанг, китоб ўқиб ўтирганингдан уялиб кетасан.
Бу китоб бир сатри билан одамнинг алғов-далғов ичиниям, ялтираган ташиниям, юриб келган йўлиниям, туриб қолган чўлиниям кўрсатиб беради:
Халил ўқир экан китобини
Кишаним, – деб ўйлади бирдан, –
сендан омоч ясаймиз кишанимнинг темири.
ёки
Вагонда Басрининг қаршисида
нозиккина букри киши ўтирар…
Фақат дўрдоқ лабларга ўроғлиқ оғиз
бир даҳшатли сўкиш сақлар ичида бесас.
Шундай сўкишким, товушга айланмаган,
айлана олмас.
Ана санъат, ана ҳақиқат, ана ҳаёт, дўстим.
Бу китобнинг ичида кимлар борлигини сўрама. Ўзинг билган қул Сафар ҳам бор, анор «ўғриси» Туробжонам бор, сигирини ўғирлатган Қобил бобо ҳам бор, сартарошга бошининг кали учун пул бермаган Қори Ишкамбаям бор, ошқовоқни «яхши кўрган» Солиҳ махдум ҳам бор, ўлик жон харидори Чичиков ҳам бор, ҳаёти билан шинелининг баҳоси бир бўлган Акакий Акакевич ҳам бор, одам зотига оралаган илон – Яго ҳам бор, жиянининг қонига лаб қўйган Мирзакаримбой ҳам бор, кўнглининг айвони қоронғи Саллабодроқ амаки ҳам бор, танадаги сўнадай Баширжон ҳам бор, э дўстим, буларнинг ўзи бўлмаса, акаси бор, укаси бор, ўзи бор, кўзи бор, ундайлардан беш юзи бор.
Бу китобнинг қамровидай қамров, сўровидай сўров борми, дедим, ўйловидай ўйлов борми, дедим, бор экан, дўстим-а, дўстим, молингни сот, жонингни сот ўшаларни ол экан, ўқи экан. «Рамаяна»ни ўқидим, кўнгил боғимдаги майсалар энтикди, «Манас»ни ўқидим, юрагим деворида овози акс садо берди, ичимда, бизнинг Алпомишга дов келолармикан, дедим, Гўрўғлини эсладим, дилим хуррам бўлди, Дантенинг «Илоҳий комедия»сини ўқидим, тафаккур кўҳига хаёл тулпорларим чиққунича чарчади, ҳайрат боғига кириб қолдим, Гётенинг «Фауст»ини ўқидим, теранлик уммонининг тўлқинларида юздим, Толстойнинг «Уруш ва тинчлик»ини ўқидим, Болконский билан булутга қараб ётдим жанг майдонида, Безуховнинг ёнида турсам ҳам, бўрига тегинмадим ов майдонида, ҳозир наср дарахтлари гуллаган юртларнинг одамларини ўқидим – Маркесни, Кортасарни, Карпентьерни, Борхесни, Жойсни… маза қилдим, ҳавасим келди, ўзимизда йўқлигидан орим келди. Санаганимнинг бариси, ёши билан қариси, кўнгил фазилати, қаламининг хислати бир мисқол-бир мисқолдан Нозим Ҳикматда жам экан, Нозим Ҳикмат ҳам бир мисқол-бир мисқолдан уларда бор экан. Ҳаммаси бир умумий хислатга эга экан – аввало ИНСОННИ севар экан, кейин МИЛЛАТИНИ севар экан, ундан кейин эса ЁЗУВЧИЛИГИНИ тан олар экан.
БАҲАЙБАТ ЎРГЧИМЧАК ЭСИНГДАМИ
Ҳей дўстим, Нозим Ҳикматни сўрадинг, қилган ишини санайверсам бармоқ тугул саноқ етмас, эшитган билан қулоқ тўймас, лекин ҳеч бирови беиз кетмас. Нозим Ҳикматнинг гўзал-гўзал шеъри бор, ажиб-ажиб романи бор, тўртов бешов хушоҳанг достони бор, жажжи-жажжи эртаги бор, ё ўн тўққиз ё йигирма пьесаси бор.
Дўстим, сен билан театр ҳақида, драма ҳақида хўп гаплашганмиз. Ўзингга аён, пьеса дегани томирда кўпирган қондай, тўлғаниб турган жондай, тубсиз уммондай, тандирдан узилган нондай бўлади. Пьеса бир ҳалол афсунгардир: йиғлайди, кулади, чақиради, ундайди – кўнгил қўрғонининг дарвозасини очади, юракни ташқарига олиб чиқади, қанот беради, учиради. Биласан, Нозим Ҳикмат бир дам ором билмади, бирор жойга бўйнини эгмади, қалам билан қоғозини ҳеч ҳолига қўймади, майдонини ноумидга бермади, иллатлар билан тиним билмай олишди, эзгуликнинг лойини қорди, инсонийлик қасрига ижод ғиштларини терди. «Бекат», «Иван Иванович бормиди, йўқмиди», «Сабоҳат», «Туркия ҳақида ҳикоя», «Унутилган одам», «Бир ишқ афсонаси», «Ажал шамшири», «Юсуф ва Зулайҳо» пьесаларини шу мақсад йўлида ёзди. Энди манави пьесаларига кўзингни сол, шоирнинг юрагига қўлингни сол.
«Бош чаноғи»
Минг тўққиз юз ўттиз иккида Истамбулда бир китоб чиқди, оти – «Бош чаноғи», муаллифи – Нозим Ҳикмат. Пьесасининг мағзида ётган нарса нима, дерсан, э, сўрама, дўстим: пулнинг жамиятни бузиши, одамни одамдан узиши, номус борми, ор борми, илм борми, фан борми, юрак борми, қон борми, барининг устига пулнинг чиқиши, товони билан тепиши ҳақида. Минг тўққиз юз олтмишда Радий Фиш ёзди: «Бош чаноғи» пьесаси «доллар демократияси» тарафдорларига қарши турк адабиётида берилган биринчи зарба».
Ҳей дўстим, бунга қара, воқеа кечган шаҳар ҳам – Долларян. Юз берган савдо бундай: Далбанезо деган доктор қизи билан яшайди шул шаҳарда, тиф давоси устида ишлайди ҳам тунда, ҳам саҳарда. Тажрибасини қизида ўтказган, қора чақасини ҳафтадан-ҳафтага етказган. Бад ниятдан, фирибдан, олди-бердидан, сиёсий иқтисоддан бехабар. Қўшниси бор Педро – исёнга мойил; қўшниси бор Дуг Жин – шоир. Далбанезо машҳур бўлди, шифохона корчалонининг пайтавасидаги қурт болалади, докторнинг олдига келди, пул ваъда қилди, келажак ваъда қилди, авради, олти ой молларимни давола, бари кейин, деди, доктор кўнмади. Бу орада нашриёт хўжайини келиб шоирни авради, пул ваъда қилди, келажак ваъда қилди, бешарм суратлар остига шеър ёзиб бер деди, шоир тайсаллади, кўнди. Корчалон докторга яна келди, авради, Дарбанезо пулсиз, иложсиз, қизининг ўлиб қолишидан қўрқиб рози бўлди. Корчалон докторга уй берди, ўй бермади, илми барҳам есин деди, шифохонамдан ажрамай деди, пул берди, эрк бермади, эркинсан деди, қадам-бақадам назорат қилди, ишқилиб, даво дорисини ясашга, қизини яшашга қўймади. Бу орада шоир ҳам «Олди-сотдини тушунмаган шоир шоир эмас» дейдиган даражага етди. Нозим Ҳикматнинг Туркия адабиёт оламида аввал дўсти кейин душмани бўлган бир одам бор эди – Пеями Сафо дегувчи эди, бу шоир ўшанинг нусхаси эди. Хулласи калом, докторнинг қизи ўлди, ўзи телба бўлди, кўчада қолди, оч қолди, дўсти қолмади, ўлди. Ўликхонада ҳам қоровул докторнинг бош чаноғини табобат маддоҳларига пуллади.
Ана, дўстим, энди ўзинг хулосани чиқариб олавер, оқибатни кўравер. Ҳайвонлик палосини ёзиб устига чиққан пул нима қилар эди, кўнглига келган номаъқулчилигини қилади, имонсизлик туғади, ёвузлик туғади, оқибатда урушниям туғади. Ёзувчи шундан аламда, ҳасратда, азобда, нафратда.
Шу пьесанинг садосидай садо, савдосидай савдо, чиққан ипнинг давомидай давом яна бир пьесада бор. «Марҳумнинг уйи».
«Марҳумнинг уйи»
Дўстим, ҳангамасини эшит: Сайфулла афанди ўлади, ўлимидан олдин банкдан пулларини олган бўлади, икки хотини пул излаган – бир-биридан шубҳада, қизининг ошиғи ҳам пулдан бенасиб қолмай деган шубҳада, э сўрама, барисиям бир-биридан шубҳада. Иккинчи хотин Фархунда, эрининг устига ўзини ташлаб йиғлайди, зимдангина ўлик қўлида қолган узукни бурайди. Бутун ҳовли алпанг-талпанг, кўзлар пул деб аланг-жаланг, топмоқ учун бурчак борми, сандиқ борми қарайдилар, ишонмасдан ҳовлиниям ковлайдилар, алам билан бир-бирларин талайдилар. Фархунданинг кўзи қонга тўлади, одамликдан тонади, шамдонини қўлга олади, ўгай ўғли Шоди ортидан боради, мол аччиғи жон аччиғи, боплаб-боплаб икки-учта солади, Шодиям таппа ўлади.
Эй дўстим, билсанг марҳумнинг уйи дегани бу – таназзул дунёси дегани, ўликка европача кийим кийдиргани бемаъни реформалар дегани, қизнинг ошиғи билан французча гапиргани кўр-кўрона маданият дегани, ўгай онанинг ўғлини ўлдиргани – уруш дегани, пулнинг топилмагани, хизматкор қизнинг кетгани бундай дунёнинг охири бор дегани.
Қаҳрамонларининг гапи бор – келажакдан хабар беради – «Шоди: Мен бугун ҳис қилдим, дунё чиримоқда. Бутун умид америкаликларда. Лекин Америкада ҳам ҳамма нарса бирданига қулаши мумкин». Қаҳрамонларининг гапи бор – саволингга жавоб беради – Ўлим нима? – «Жамол: Ҳаммамиз ўламиз. Аммо асосийси: қанақа ҳаётдан сўнг ўламиз, қандай ўламиз. Мана гап нимада». Қаҳрамонларининг гапи бор ҳикмат дейсан, мақол дейсан: «Севги – оловли кўйлак», «Хўроз ўлди – кўзи эса дон излайди», «Қайғу чекавериш кулфат чорлайди», «Ёлғиз яшаган ёлғиз ўлади.»
«Унутилган одам»
Инсоннинг хаёл боғида худбинлик нишини адл кўтариб кезинган шуҳрат чаёни бор, тишларидан бойлик оғуси томиб турган нафс илони бор, пасткашлик ва ажал тўрини тўқигувчи бадахлоқлик ўргимчаги бор, ваҳшийлик тухмини туғгучи онгсизлик калхати бор, улар ҳар дам юрак гулларини заҳарламак, виждон япроқларини сарғайтмак пайида бўладилар, софлик дарёсига тўғон қурмак, раҳму-шафқат булоқларини ёпмак орзусида бўладилар ва кўп ҳолда шунга эришадилар ҳам. Инсон қадрининг, муҳаббатнинг, одамийликнинг, халқнинг, миллатнинг заволи ҳам ана шундан. Инсон қавми бошига тушган кулфатларнинг, кўргуликларнинг, бахтсизликларнинг, урушнинг ота-онаси ҳам ана шулар. Дўстим, бу ёғини эшит.
Ўша чаён, илон, ўргимчагу калхатлар бир улуғ инсонни ғариб қилгани, бир тоза юракни юлиб, даррандалар олдига ташлаганидан, баланд кошонани йиқиб харобазор қилганидан огоҳ бўлай десанг, «Унутилган одам» ни ўқи.
Жарроҳ бор экан, профессор экан. Номи ярим дунёга довруқ солган, илмидан одам борки лол қолган, ҳамкасблари ҳар сўзига маҳтал қолган, газета борми, журнал борми шунинг расми билан тўлган, ўзига бир шогирд олган, хотини ўлиб бошқасини олган экан. Хотин экан ҳиллали, қора хаёл каллали, ёлғонларкан эрини сизлаб-сизлаб, шогирд билан кўзлашаркан гизлаб-гизлаб, сўзлашаркан сизлаб-бизлаб. Буни кўрган жарроҳ кўнгли озорли экан, хаёлида қўним йўқ – бозорли экан, ғам чекаркан, хўрсинаркан зорли-зорли, қалби билан шуҳратини кўрар экан айри-айри. Қизи бир кун отасига ёрилибди, севганимдан ҳомилам бор, олиб ташласанг нетади, биров қилса, сенинг обрўйинг кетади, илму ишинг охирига етади дебди. Отаси кўнибди, болани олар вақти қизи ўлибди, жарроҳ полисга хабар берибди, суд беш йил маҳбуслик берибди, беш йил ўтибди, у ҳамманинг ёдидан кўтарилибди, жарроҳ қайтибди, ҳеч ким танимабди, уйига келибди, шогирд билан хотини қўша пишган мевадай, масиққан тевадай бўп яшаётган экан. Жарроҳ «унутилганлар қаҳвахонаси»ни гўшанишин қилибди, бир замонлар кўзини даволаган боланинг онаси танибди, холос. Унутилган жарроҳ уйқудан маҳрум, йиғлай деса кўзи ёшдан маҳрум, пулу шон-шуҳрат дунёси унутган, фақат дарду алам уни унутмаган… Қабр каби торлик, бир ютум меҳрга зорлик…
Дўстим, Кафканинг «Эврилиш»и эсингдами, Григор Замза эсингдами, пул, разолат туққан қабоҳат эсингдами, одамзод унутган, калта оёқчалари билан шифтга осилиб турган, қорнида косаси бор Григорнинг кўзлари билан эшикка қараб турган баҳайбат ўргимчак эсингдами?
«Ажал шамшири»
Кўзлар ёрилади –
Отилар нигоҳ – оп-ойдин қонлар,
Осмон йиртилади –
Шовуллаб тўкилар тип-тиниқ кунлар,
Фурсат қуйилади пиёлаларга,
Боғларда соврилар пишган шамоллар,
Булоқларда чўмилар ҳар тун –
Дарахтда ин қурган юлдузлар,
Тоғлар гул каби очилар –
Масофалар чиқади учиб,
Мусичалар эртак айтади –
Бекинмачоқ ўйнар майсалар,
Дунё тўлар ойнинг ҳидига –
Чақалоқлар эмар тонгларни
Ва сўрашар бир-бирларидан
Савол бўлиб хуррам болалар –
Уруш нимадир?
Умр нимадир?
Ўлим нимадир?
Қалдирғоч қанотин ёяр туш каби,
Хушбўй ҳаволарда ёяди ўйнаб,
Булутларнинг табассумида
Бир ривоят қолар осилиб –
«Ажал шамшири».
Меъмор билан хотини дастурхонда нону об, муҳаббатдан шавқиёб, бир умрда икки боб бўлиб ўтирганда, меъморга ёшликдаги дўстидан, ўтмишнинг кам-кўстидан хат келади. Хатда алам бўйли ривоят, ситам рангли ҳикоят: Бир шаҳарда одамлар бор экан, олтини бўлса ҳам олтинга зор, бирининг кўзи бирига дор, яхшиликдан кўнгли безор, юраклари бир мозор, кўмилган номус билан ор, ҳаётлари бир чайқов бозор. А.Б. деган бир бола бор экан, мусичадай беозор. Иши ҳеч юришмаган, биров билан масала суришмаган, ғурурим деб майдон қуришмаган, омад билан ўтириб кулишмаган. Боксёрга эрмак, аптекачининг ўғли туфламагига кўлмак, иши хўрликка нишон бўлмак, орзуси оқ қўйга минмак экан. Бензинчининг қизи уни севган, у эса судьянинг қизини кўнглига меҳмон қилган экан. Аптекачининг ўғли ҳам судьянинг қизини олиш пайида, юрган жойи қора ишнинг лойида экан. А.Б. ҳамён кўрибди, ундан олдин биров олибди, боксёр билан аптекачининг ўғли бир-бирига қасд қилибди, ўртада А.Б. ўқ ебди, ярадор бўлибди. Судьянинг қизи отасига айтибди, ўқиш топибди, А.Б. шу ўқишга – учувчиликка жўнабди. Таътилга келибди. Аптекачининг ўғли судьянинг қизини оларман бўлиб ётган экан, А.Б. энди ўзгарган экан, сўзидан қайтмас, бировнинг гапини емас, ҳаққини бермас бўлган экан, қўймапти. Судья бўлса уни хоҳламабди, аптекачининг ўғли фойдали экан, севги билан инсоф фойданинг орқасида қолган дунё экан. Эртаси А.Б.ни жосусликда айблашибди, йўқ ердан сурат борми, рўйхат борми, харита борми, пеш қилишибди, қиздан умидингни узсанг, поксан дейишибди; кетибди бечора. Қизнинг ўзи олдига борибди, бола кўриш мумкин эмас бўлса ҳам бир замон ўтиб ҳомила бўлибди, қорнини ёришибди, болани олишибди, ўлик экан. А.Б. азоб тортибди, айб менда дебди, қиз, бола сендан эмас дебди, ўлибди. Воҳ, воҳ дўстим, А.Б.нинг виждони ит бўлиб юрагини тишлабди, шубҳаси мушук бўлиб талабди, ўзини қўярга жой топмабди, боксёрдан, аптекачининг ўғлидан сўрабди, бола қайси бирингдан дебди, улар тонишибди. А.Б. ўз гўштини ўзи емоққа тушибди, одам зотидан ихлоси қайтибди, инсонликдан ҳайвонликка қайтибди, ваҳший бир офатга айланибди. Шафқатни ғазабдан паст қилибди, ҳаммадан ўч олмоққа қасд қилибди, атом бомбаси бор самолётга ўтирибди, меъморга хат битибди, роса саккизда сизлар турган шаҳарга ташлайман дебди, меъмор билан хотини оловга тушгандай, михга яланг оёқ чиққандай бўлиб хатни саккизгача ўқиб бўлишибди, самолётнинг овози эшитилибди, келибди, меъморнинг хотини чинқирибди… эшик очилибди, А.Б. кирибди, ташлолмадим, дебди, йиғлаб юборибди…
Дўстим-а, дўстим, пешонангдаги тўп ажин ёзилиб кетдими, кўзингга уруш туғувчи ялмоғиз кўриниб кетдими, хаёлингдан Бертольт Брехтнинг «Кураж она ва болалари» юриб ўтдими, япон фильмидаги «Хиросима болалари» кўзингдан чопиб ўтдими, бу замон «якка тақдири ҳаммада, ҳамманинг тақдири яккада» замонлиги ҳақидаги фикр юрак дарвозангни яна чертдими…
Юракни ўпади момогулдирак –
Чақмоқ чақилади гуллар сочилар –
Хаёлнинг умидвор замбуруқлари,
Қалдирғоч ҳидига тўлар бешиклар –
Қиқирлайди йиллар энтикиб,
Ҳовузларда тип-тиниқ ҳаёт
Балиқларни боқади қушдай,
Ойдин нурлар майин сизилар
Юракларнинг қабоқларидан,
Чайқалади аробаларда
Яйловларда улғайган қўшиқ –
Жавоб бўлар ҳув саволларга,
Оқ кабутар қанотин ёзиб,
Ҳазиллашар варраклар билан
Ва куларкан юмшоқ тумшуғи,
Хушбўй ҳаволарга экар дунёни:
Ҳаммаси эртак эди,
Ҳаммаси эртак эди,
Ҳаммаси эртак эди…
1983
15 YANVAR – NOZIM HIKMAT TAVALLUD TOPGAN KUN
So‘zim bilsang shundayin, oltin ko‘mgan yerdayin, yovga armon sherdayin, unut bo‘lmas yildayin, qoradan oqni, to‘qdan ochni, yig‘idan kulguni, urushdan omonlikni, miltiqdan ketmonni afzal bilgan, ovozi bo‘g‘ilganda barmog‘i bilan kuylagan, qo‘liga kishan tushganda yuragi bilan so‘ylagan odam haqida.
Aziz Said
YURAKNI O‘PADI MOMOGULDIRAK
“G‘oyibdan do‘st bilan suhbatlar” kitobidan
Aziz Said 1961 yil, 25 sentyabrda tug‘ilgan. 1979-1984-yillarda O‘zbekiston Milliy Universitetining jurnalistika fakultetida o‘qigan.
Aziz Said o‘zbek she’riyatining yorqin vakillaridan biri, 80 yillar she’riyati maydoniga o‘z dunyoqarashi, ovozi, musiqasi va tili bilan kirib kelgan shoir. Uning she’rlarida namoyon bo‘lgan dunyo sehrli va rangin.
She’rlari rus, fransuz, ingliz, bolgar, venger, hind tillariga tarjima qilingan. Shoirning “Chiltor”, “Dili qani Bedilning”, “G‘oyibdan do‘st bilan suhbatlar”, “Vaqt manzili,” kitoblari chop etilgan. Uolt Uitmen, Nozim Hikmat, Muin Bsisu, Rene Aviles Fabila, Migel de Astiruas, Tomas Ouen, Bertold Brext, Paulo Koelo, Nikolay Shmelev, Aleksandr Volkov, Yana Vagner, Sergey Mogilsev, Vitol Gombrovich asarlaridan namunalarni o‘zbek tiliga o‘girgan.
EY DO‘STIM, MAKTABIMIZ ESINGDAMI
Do‘stim, ko‘p kutdim, kelmading, kelar bo‘lsang fursatini bilmading. Necha kundir ko‘ngil xirmonida fikr sovuraman, haydar-o haydar deb nazm shamolini chaqiraman. Yonimdan bir o‘tguvchi yo‘q, xirmonga baraka deguvchi yo‘q. Ko‘ngil xirmonimda hayrat g‘aramini uydim, sochilmasin dedim, to‘kilmasin dedim, ustiga dardim suprasini yopib qo‘ydim. Maktub – ko‘ngil karvoni dedim, qalam tig‘ini uning sarboni qildim, xurjunlari ko‘zini so‘z doniga to‘ldirdim, dovot – tuyasini safarga ko‘ndirdim, hayyo-hayt deb sening fikrlar saltanatingga yo‘lladim…
So‘zim bilsang shundayin, oltin ko‘mgan yerdayin, yovga armon sherdayin, unut bo‘lmas yildayin, qoradan oqni, to‘qdan ochni, yig‘idan kulguni, urushdan omolikni, miltiqdan ketmonni afzal bilgan, ovozi bo‘g‘ilganda barmog‘i bilan kuylagan, qo‘liga kishan tushganda yuragi bilan so‘ylagan odam haqida.
Ey do‘stim, u yog‘ini so‘rasang, urug‘i o‘zimizga chatishgan, tili bilan tilimiz qayishgan, beli belimizday mayishgan, ko‘ngli ko‘nglimizdan suv ichgan, sozi dardli sozimizday, ko‘zi yoshli ko‘zimizday, tuzi yegan tuzimizday qardoshimiz haqida.
Bolani – chujuq deydi, odamni – adam deydi, quyoshni – kunash deydi, oyni – ay deydi, kulmoqni – gulmak deydi, yurakni – yurek deydi, mehnatni – chalishmak, do‘stlikni – kardashlik, onani – ana deydi. Hay do‘stim, o‘ylanib qolding, biror urug‘ aymog‘imdir, biror og‘iz maymog‘imdir, kuysa birga kuymog‘imdir, deb o‘ylab qoldingmi?
O‘yla do‘stim, o‘ylasang o‘yingga, so‘zlasang so‘zingga, kuylasang kuyingga arziydigan inson.
Ey do‘stim, maktabimiz esingdami, derazada oynasi yo‘q sinfimiz esingdami, og‘zida bir tishi yo‘q adabiyot muallimi esingdami, turkiydan deb she’r aytgani esingdami, muallifini hokimlar quvlagani esingdami, o‘n yetti yil qamoqqa tashlagani esingdami, partadoshing Anorxol yig‘lagani esingdami, Turkiyaga xat yozib so‘kkanimiz esingdami?
Ming to‘qqiz yuz ikkida tug‘ilganin bilasan, oti Nozim, otasi Hikmatligin bilasan, Soloniki shahrini ham bilasan. Nozim go‘dakligida, beshigining boshida, ohangi uxlatar deb, ma’nisi ham yetar deb, Jaloliddin Rumiyning, komillikda so‘fiyning masnaviylarini bobosi o‘qib berar ekan. Nozim go‘daklik zinasidan bolalik zinasiga ko‘tarilganda, hayot bozorining turli rastalariga ko‘z tashlabdi, bobosi bilan darveshlarning zikrida ishtirok etibdi, qadim me’morchiligidan bahra olibdi, bir zamon suratkashlik ham ixtiyor etibdi, bir zamon so‘fiylar ash’origa oshno bo‘libdi…
Avval Istambuldagi maktabda harf tanibdi, so‘ngra Galatasaroydagi litseyda Tovfiq Fikratni tanibdi, undan keyin Heybelidagi harbiy dengiz maktabida o‘qib xorijliklarning tazyiqini ko‘ribdi, dengiz zobitlarining oliy maktabida talabalarning isyoniga bosh qo‘shibdi; haydalibdi. Ming to‘qqiz yuz o‘n sakkizdagi Antanta bilan bitimdan so‘ng Turkiya qo‘g‘irchoqqa aylanibdi, boshida aqli, ko‘ksida g‘ururi bo‘lganlar, yuragida vataniga sevgi bo‘lganlar bir bo‘libdi, xorijliklarga qarshi pinhona milliy kurash boshlanibdi. Do‘stim, bu yog‘ini eshit, shularning ichida Nozim Hikmat ham bor ekan.
Turkiyada milliy ozodlik qo‘zg‘oloni to‘lqin uribdi, bu to‘lqin Oydin, Kliki shaharlaridan farang qo‘shinlarini yuvib tashlabdi, e so‘rama, bir alg‘ov-dalg‘ov zamon boshlanibdi.
Yillar o‘tibdi, Nozim Hikmat qalami qog‘ozga tetapoya boshlabdi, uning nazm olamida tong otibdi, yozgan bir-ikki she’ri hukmdorlarning tishiga tegibdi, Anqaraga borgan ekan quvishibdi, Boluga kelibdi, undan Anado‘liga kelibdi, do‘stlari bilan maslahatni bir yerga qo‘yibdi, ming to‘qqiz yuz yigirma birda bir kemaga gizlanibdi, Batumiga yuzlanibdi, ana-mana deguncha Maskovga kelibdi.
Qolganidan o‘zingniyam xabaring bor, do‘stim. Aytaversam gapi ko‘p, sanaybersam xislati, qilgan ishini yozay desam ulay-bulay kitobga sig‘maydi.
…Do‘stim, ko‘rib turibman, tilingni o‘qlovday qilib tanglayingga ko‘tarding, pastga tushirsang tagidan nordon gap sachrashini ham bilaman, quruq qoshiq og‘iz yirtadimi-yey, bir nima deysan-da. Nozim Hikmat ming to‘qqiz yuz ellikda qamoqdan chiqqach, Maskovda yashaganin bilasan. Ana, Maskov hajv teatrining bosh rejissyori V.Plechuk ming to‘qqiz yuz oltmish ikkida yozgan ekan: «N.Hikmat Moskvaning ro‘yxatida, lekin uni Moskvadan topish qiyin: bugun u Varshavada, ertaga Venada, indin uni Jahon Tinchlik Kengashining sessiyasi kutadi, undan keyin Sharqda – Osiyo xalqlarining ilg‘or namoyandalari kongressida; so‘ngra Gavanaga uchishi kerak, baliqchilar mehmonga chaqirishgan. Nozim haq va ozodlik uchun kurashayotgan odamlar bo‘lgan hamma joyga boradi».
SATRI BOR – SHU’LADAY
Do‘stim, sen bilan kunni tunga, tunni tongga ulab iste’dod haqida, she’r haqida ko‘p tortishganmiz. Bir-ikkitasini xotiringga keltiray. Esingdami, aytuvding: Iste’dod – kishi ongida tabiat, vaziyat, mehnat va muhit birgalikda qurgan suhbatdir. Nozim Hikmat – go‘zal suhbat.
Bir xil she’r bor, baliq kabidir: hayrat ummonida bir umr shiddat bilan suzib yuradi. Nozim Hikmat ana shunday.
Bir xil she’r bor, qo‘l kabi: dag‘al, qadoqli, issiq, ko‘rishsang, qo‘ling uyaladi, boshingni silasa, yig‘laging keladi. Nozim Hikmat ana shunday.
Bir xil she’r bor, bulut kabidir: bo‘lar-bo‘lmasga yig‘laydi, shamol haydagan tarafga ketaveradi. Nozim Hikmat unday emas.
Bir xil she’r bor, lochin kabidir: xayol osmonida qanotlarini yozib mag‘rur parvoz qiladi. Nozim Hikmat ana shunday.
Bir xil she’r bor, maymun kabidir: nayrangboz, beqo‘¬nim, daraxtdan daraxtga sakraydi, ko‘zlarida ta’ma o‘ynaydi. Nozim Hikmat unday emas.
Bir xil she’r bor, gulobga o‘xshaydi: sarxush qiladi, ichgan sayin ruhing tashnaligi yana ortadi. Nozim Hikmat ana shunday.
Bir xil she’r bor, qon kabidir; kesilgan boshning o‘rni kabidir: yuragingga olov beradi, qasosga chaqiradi. Nozim Hikmat ana shunday.
Do‘stim, uning she’ri haqida gapir dersan, she’rining o‘zidan orttirib bir narsa deb bo‘ladimi, gulni hidlamagan odamga «isi uytadi-buytadi» degan bilan hidlaganday bo‘ladimi. Satri bor, qasosday: o‘ch oladi; satri bor, mo‘jiza: hayratga soladi; satri bor, onaday: taskin beradi; satri bor, faryodday: yig‘laydi; satri bor, mash’alday: yo‘l ko‘rsatadi. Eshit do‘stim:
KARAM KABI
Havo qo‘rg‘oshinday og‘ir!!!
Baqir,
Baqir,
Men ham baqirayapman!
Keling qo‘shin, qo‘shin, qo‘shin
Bo‘lib keling,
Qo‘rg‘oshin eritmoqqa.
Men
Sizni
Chaqirayapman!
Bittasi aytadiki:
– Munchalar baqirasan
O‘z ovozing o‘tidan kuyib kul bo‘lasan!..
«– Daaard
Ko‘p
Hamdard
Yo‘q.»
Yurak
Laring
Quloq
Lari
Munchalik kar
Munchalik kardir axir
Havoda qo‘rg‘oshin og‘irligi bor…
Men unga javobimda
Shunday deb aytamanki:
– Karam
Kabi
Yona,
…Yona,
Yona,
Kul bo‘lsam bo‘laqolay!
Men yonmasam,
Sen yonmasang,
Biz yonmasak,
Qanday
qilib
Qorong‘iliklar
Yorug‘likka chiqar!
Havo esa tuproq kabi gung, vazmin
Havo qo‘rg‘oshin kabi og‘ir!!
Baqir,
Baqir,
Men ham baqirayapman
Keling, qo‘shin, qo‘shin
bo‘lib
qo‘rg‘oshin
Erit –
kani
Men
sizni
chaqirayapman.
Pablo Neruda esingga tushmadimi, Agustino Nettoni xotirlamadingmi, Viktor Xaraning ovozi eshitilmadimi, Vladimir Mayakovskiyni, G‘afur G‘ulomni eslamadingmi, Yulius Fuchikning, Viteslav Nezvalning, Muin Bsisuning nafasini sezmadingmi!..
KIMLAR BORLIGINI SO‘RAMA
Do‘stim, endi ochgin ko‘zingni, yutgin aytar so‘zingni, mahkamroq tut o‘zingni, bir cho‘qqiga chiqamiz, aylanmasin boshing, bir ummonga sho‘ng‘iymiz, qaytib qolmasin nafasing, bir omonat dunyoga kiramiz hayot bilan o‘lim o‘rtasida chegara yo‘q, bir ajoyibxonaga kiramiz, insonlik bilan hayvonlik farqi bir hovuch gilosga qolgan, bir qimorxonaga kiramiz, pul o‘rniga odamlarning umri tikilgan, bir gulxonaga kiramiz, maymunlar payhongarchilik bilan ovora.
Bilasan, Nozim Hikmat Bursada – turmada, soqchi qarab tursa-da, mushuklar qurshovida, biror ovoz chiqmasam-kirmasam bo‘lgan joyda, quyoshdan panada, boshlagani ming to‘qqiz yuz o‘ttiz to‘qqiz sanada bir kitob yozdi, «Inson manzaralari» deb nom qo‘ydi. O‘zi aytdi: “she’r yo‘lini amal qildim, hosilim sig‘madi, nasrning, dramaning, kinoning hunaridan qo‘shdim”.
«Bu kitobda siz dunyoga mashhur yoxud qo‘shnilaridan boshqa hech kim tanimaydigan kishilarning tarjimai hollarini o‘qiysiz».
Bu kitobni o‘qidim, yurak darbozasiga qon sachradi, og‘ridi, ko‘ngil dashtimni taqdirlar karvonlari changitib o‘tdilar, charchadim, so‘zu falsafasining sharobi taxir ekan, ichdim, ko‘zimdan yosh chiqdi, yerga emas odamlarning yuragiga uzoq vaqt ko‘milgan ekan, qiyomiga yetgan ekan, ichdim, olov jonimga yoxud jonim olovga tushdi, bilmadim. Do‘stim-a, do‘stim, o‘zingga ayon, kitoblar bor, nechasini o‘qisang, shuncha umr ko‘rganday bo‘lasan, taqdirlar bor, eshitsang, kitob o‘qib o‘tirganingdan uyalib ketasan.
Bu kitob bir satri bilan odamning alg‘ov-dalg‘ov ichiniyam, yaltiragan tashiniyam, yurib kelgan yo‘liniyam, turib qolgan cho‘liniyam ko‘rsatib beradi:
Xalil o‘qir ekan kitobini
Kishanim, – deb o‘yladi birdan, –
sendan omoch yasaymiz kishanimning temiri.
yoki
Vagonda Basrining qarshisida
nozikkina bukri kishi o‘tirar…
Faqat do‘rdoq lablarga o‘rog‘liq og‘iz
bir dahshatli so‘kish saqlar ichida besas.
Shunday so‘kishkim, tovushga aylanmagan,
aylana olmas.
Ana san’at, ana haqiqat, ana hayot, do‘stim.
Bu kitobning ichida kimlar borligini so‘rama. O‘zing bilgan qul Safar ham bor, anor «o‘g‘risi» Turobjonam bor, sigirini o‘g‘irlatgan Qobil bobo ham bor, sartaroshga boshining kali uchun pul bermagan Qori Ishkambayam bor, oshqovoqni «yaxshi ko‘rgan» Solih maxdum ham bor, o‘lik jon xaridori Chichikov ham bor, hayoti bilan shinelining bahosi bir bo‘lgan Akakiy Akakevich ham bor, odam zotiga oralagan ilon – Yago ham bor, jiyanining qoniga lab qo‘ygan Mirzakarimboy ham bor, ko‘nglining ayvoni qorong‘i Sallabodroq amaki ham bor, tanadagi so‘naday Bashirjon ham bor, e do‘stim, bularning o‘zi bo‘lmasa, akasi bor, ukasi bor, o‘zi bor, ko‘zi bor, undaylardan besh yuzi bor.
Bu kitobning qamroviday qamrov, so‘roviday so‘rov bormi, dedim, o‘yloviday o‘ylov bormi, dedim, bor ekan, do‘stim-a, do‘stim, molingni sot, joningni sot o‘shalarni ol ekan, o‘qi ekan. «Ramayana»ni o‘qidim, ko‘ngil bog‘imdagi maysalar entikdi, «Manas»ni o‘qidim, yuragim devorida ovozi aks sado berdi, ichimda, bizning Alpomishga dov kelolarmikan, dedim, Go‘ro‘g‘lini esladim, dilim xurram bo‘ldi, Dantening «Ilohiy komediya»sini o‘qidim, tafakkur ko‘higa xayol tulporlarim chiqqunicha charchadi, hayrat bog‘iga kirib qoldim, Gyotening «Faust»ini o‘qidim, teranlik ummonining to‘lqinlarida yuzdim, Tolstoyning «Urush va tinchlik»ini o‘qidim, Bolkonskiy bilan bulutga qarab yotdim jang maydonida, Bezuxovning yonida tursam ham, bo‘riga teginmadim ov maydonida, hozir nasr daraxtlari gullagan yurtlarning odamlarini o‘qidim – Markesni, Kortasarni, Karpentyerni, Borxesni, Joysni… maza qildim, havasim keldi, o‘zimizda yo‘qligidan orim keldi. Sanaganimning barisi, yoshi bilan qarisi, ko‘ngil fazilati, qalamining xislati bir misqol-bir misqoldan Nozim Hikmatda jam ekan, Nozim Hikmat ham bir misqol-bir misqoldan ularda bor ekan. Hammasi bir umumiy xislatga ega ekan – avvalo INSONNI sevar ekan, keyin MILLATINI sevar ekan, undan keyin esa YOZUVCHILIGINI tan olar ekan.
BAHAYBAT O‘RGCHIMCHAK ESINGDAMI
Hey do‘stim, Nozim Hikmatni so‘rading, qilgan ishini sanayversam barmoq tugul sanoq yetmas, eshitgan bilan quloq to‘ymas, lekin hech birovi beiz ketmas. Nozim Hikmatning go‘zal-go‘zal she’ri bor, ajib-ajib romani bor, to‘rtov beshov xushohang dostoni bor, jajji-jajji ertagi bor, yo o‘n to‘qqiz yo yigirma pyesasi bor.
Do‘stim, sen bilan teatr haqida, drama haqida xo‘p gaplashganmiz. O‘zingga ayon, pyesa degani tomirda ko‘pirgan qonday, to‘lg‘anib turgan jonday, tubsiz ummonday, tandirdan uzilgan nonday bo‘ladi. Pyesa bir halol afsungardir: yig‘laydi, kuladi, chaqiradi, undaydi – ko‘ngil qo‘rg‘onining darvozasini ochadi, yurakni tashqariga olib chiqadi, qanot beradi, uchiradi. Bilasan, Nozim Hikmat bir dam orom bilmadi, biror joyga bo‘ynini egmadi, qalam bilan qog‘ozini hech holiga qo‘ymadi, maydonini noumidga bermadi, illatlar bilan tinim bilmay olishdi, ezgulikning loyini qordi, insoniylik qasriga ijod g‘ishtlarini terdi. «Bekat», «Ivan Ivanovich bormidi, yo‘qmidi», «Sabohat», «Turkiya haqida hikoya», «Unutilgan odam», «Bir ishq afsonasi», «Ajal shamshiri», «Yusuf va Zulayho» pyesalarini shu maqsad yo‘lida yozdi. Endi manavi pyesalariga ko‘zingni sol, shoirning yuragiga qo‘lingni sol.
«Bosh chanog‘i»
Ming to‘qqiz yuz o‘ttiz ikkida Istambulda bir kitob chiqdi, oti – «Bosh chanog‘i», muallifi – Nozim Hikmat. Pyesasining mag‘zida yotgan narsa nima, dersan, e, so‘rama, do‘stim: pulning jamiyatni buzishi, odamni odamdan uzishi, nomus bormi, or bormi, ilm bormi, fan bormi, yurak bormi, qon bormi, barining ustiga pulning chiqishi, tovoni bilan tepishi haqida. Ming to‘qqiz yuz oltmishda Radiy Fish yozdi: «Bosh chanog‘i» pyesasi «dollar demokratiyasi» tarafdorlariga qarshi turk adabiyotida berilgan birinchi zarba».
Hey do‘stim, bunga qara, voqea kechgan shahar ham – Dollaryan. Yuz bergan savdo bunday: Dalbanezo degan doktor qizi bilan yashaydi shul shaharda, tif davosi ustida ishlaydi ham tunda, ham saharda. Tajribasini qizida o‘tkazgan, qora chaqasini haftadan-haftaga yetkazgan. Bad niyatdan, firibdan, oldi-berdidan, siyosiy iqtisoddan bexabar. Qo‘shnisi bor Pedro – isyonga moyil; qo‘shnisi bor Dug Jin – shoir. Dalbanezo mashhur bo‘ldi, shifoxona korchalonining paytavasidagi qurt bolaladi, doktorning oldiga keldi, pul va’da qildi, kelajak va’da qildi, avradi, olti oy mollarimni davola, bari keyin, dedi, doktor ko‘nmadi. Bu orada nashriyot xo‘jayini kelib shoirni avradi, pul va’da qildi, kelajak va’da qildi, besharm suratlar ostiga she’r yozib ber dedi, shoir taysalladi, ko‘ndi. Korchalon doktorga yana keldi, avradi, Darbanezo pulsiz, ilojsiz, qizining o‘lib qolishidan qo‘rqib rozi bo‘ldi. Korchalon doktorga uy berdi, o‘y bermadi, ilmi barham yesin dedi, shifoxonamdan ajramay dedi, pul berdi, erk bermadi, erkinsan dedi, qadam-baqadam nazorat qildi, ishqilib, davo dorisini yasashga, qizini yashashga qo‘ymadi. Bu orada shoir ham «Oldi-sotdini tushunmagan shoir shoir emas» deydigan darajaga yetdi. Nozim Hikmatning Turkiya adabiyot olamida avval do‘sti keyin dushmani bo‘lgan bir odam bor edi – Peyami Safo deguvchi edi, bu shoir o‘shaning nusxasi edi. Xullasi kalom, doktorning qizi o‘ldi, o‘zi telba bo‘ldi, ko‘chada qoldi, och qoldi, do‘sti qolmadi, o‘ldi. O‘likxonada ham qorovul doktorning bosh chanog‘ini tabobat maddohlariga pulladi.
Ana, do‘stim, endi o‘zing xulosani chiqarib olaver, oqibatni ko‘raver. Hayvonlik palosini yozib ustiga chiqqan pul nima qilar edi, ko‘ngliga kelgan noma’qulchiligini qiladi, imonsizlik tug‘adi, yovuzlik tug‘adi, oqibatda urushniyam tug‘adi. Yozuvchi shundan alamda, hasratda, azobda, nafratda.
Shu pyesaning sadosiday sado, savdosiday savdo, chiqqan ipning davomiday davom yana bir pyesada bor. «Marhumning uyi».
«Marhumning uyi»
Do‘stim, hangamasini eshit: Sayfulla afandi o‘ladi, o‘limidan oldin bankdan pullarini olgan bo‘ladi, ikki xotini pul izlagan – bir-biridan shubhada, qizining oshig‘i ham puldan benasib qolmay degan shubhada, e so‘rama, barisiyam bir-biridan shubhada. Ikkinchi xotin Farxunda, erining ustiga o‘zini tashlab yig‘laydi, zimdangina o‘lik qo‘lida qolgan uzukni buraydi. Butun hovli alpang-talpang, ko‘zlar pul deb alang-jalang, topmoq uchun burchak bormi, sandiq bormi qaraydilar, ishonmasdan hovliniyam kovlaydilar, alam bilan bir-birlarin talaydilar. Farxundaning ko‘zi qonga to‘ladi, odamlikdan tonadi, shamdonini qo‘lga oladi, o‘gay o‘g‘li Shodi ortidan boradi, mol achchig‘i jon achchig‘i, boplab-boplab ikki-uchta soladi, Shodiyam tappa o‘ladi.
Ey do‘stim, bilsang marhumning uyi degani bu – tanazzul dunyosi degani, o‘likka yevropacha kiyim kiydirgani bema’ni reformalar degani, qizning oshig‘i bilan fransuzcha gapirgani ko‘r-ko‘rona madaniyat degani, o‘gay onaning o‘g‘lini o‘ldirgani – urush degani, pulning topilmagani, xizmatkor qizning ketgani bunday dunyoning oxiri bor degani.
Qahramonlarining gapi bor – kelajakdan xabar beradi – «Shodi: Men bugun his qildim, dunyo chirimoqda. Butun umid amerikaliklarda. Lekin Amerikada ham hamma narsa birdaniga qulashi mumkin». Qahramonlarining gapi bor – savolingga javob beradi – O‘lim nima? – «Jamol: Hammamiz o‘lamiz. Ammo asosiysi: qanaqa hayotdan so‘ng o‘lamiz, qanday o‘lamiz. Mana gap nimada». Qahramonlarining gapi bor hikmat deysan, maqol deysan: «Sevgi – olovli ko‘ylak», «Xo‘roz o‘ldi – ko‘zi esa don izlaydi», «Qayg‘u chekaverish kulfat chorlaydi», «Yolg‘iz yashagan yolg‘iz o‘ladi.»
«Unutilgan odam»
Insonning xayol bog‘ida xudbinlik nishini adl ko‘tarib kezingan shuhrat chayoni bor, tishlaridan boylik og‘usi tomib turgan nafs iloni bor, pastkashlik va ajal to‘rini to‘qiguvchi badaxloqlik o‘rgimchagi bor, vahshiylik tuxmini tug‘guchi ongsizlik kalxati bor, ular har dam yurak gullarini zaharlamak, vijdon yaproqlarini sarg‘aytmak payida bo‘ladilar, soflik daryosiga to‘g‘on qurmak, rahmu-shafqat buloqlarini yopmak orzusida bo‘ladilar va ko‘p holda shunga erishadilar ham. Inson qadrining, muhabbatning, odamiylikning, xalqning, millatning zavoli ham ana shundan. Inson qavmi boshiga tushgan kulfatlarning, ko‘rguliklarning, baxtsizliklarning, urushning ota-onasi ham ana shular. Do‘stim, bu yog‘ini eshit.
O‘sha chayon, ilon, o‘rgimchagu kalxatlar bir ulug‘ insonni g‘arib qilgani, bir toza yurakni yulib, darrandalar oldiga tashlaganidan, baland koshonani yiqib xarobazor qilganidan ogoh bo‘lay desang, «Unutilgan odam» ni o‘qi.
Jarroh bor ekan, professor ekan. Nomi yarim dunyoga dovruq solgan, ilmidan odam borki lol qolgan, hamkasblari har so‘ziga mahtal qolgan, gazeta bormi, jurnal bormi shuning rasmi bilan to‘lgan, o‘ziga bir shogird olgan, xotini o‘lib boshqasini olgan ekan. Xotin ekan hillali, qora xayol kallali, yolg‘onlarkan erini sizlab-sizlab, shogird bilan ko‘zlasharkan gizlab-gizlab, so‘zlasharkan sizlab-bizlab. Buni ko‘rgan jarroh ko‘ngli ozorli ekan, xayolida qo‘nim yo‘q – bozorli ekan, g‘am chekarkan, xo‘rsinarkan zorli-zorli, qalbi bilan shuhratini ko‘rar ekan ayri-ayri. Qizi bir kun otasiga yorilibdi, sevganimdan homilam bor, olib tashlasang netadi, birov qilsa, sening obro‘ying ketadi, ilmu ishing oxiriga yetadi debdi. Otasi ko‘nibdi, bolani olar vaqti qizi o‘libdi, jarroh polisga xabar beribdi, sud besh yil mahbuslik beribdi, besh yil o‘tibdi, u hammaning yodidan ko‘tarilibdi, jarroh qaytibdi, hech kim tanimabdi, uyiga kelibdi, shogird bilan xotini qo‘sha pishgan mevaday, masiqqan tevaday bo‘p yashayotgan ekan. Jarroh «unutilganlar qahvaxonasi»ni go‘shanishin qilibdi, bir zamonlar ko‘zini davolagan bolaning onasi tanibdi, xolos. Unutilgan jarroh uyqudan mahrum, yig‘lay desa ko‘zi yoshdan mahrum, pulu shon-shuhrat dunyosi unutgan, faqat dardu alam uni unutmagan… Qabr kabi torlik, bir yutum mehrga zorlik…
Do‘stim, Kafkaning «Evrilish»i esingdami, Grigor Zamza esingdami, pul, razolat tuqqan qabohat esingdami, odamzod unutgan, kalta oyoqchalari bilan shiftga osilib turgan, qornida kosasi bor Grigorning ko‘zlari bilan eshikka qarab turgan bahaybat o‘rgimchak esingdami?
«Ajal shamshiri»
Ko‘zlar yoriladi –
Otilar nigoh – op-oydin qonlar,
Osmon yirtiladi –
Shovullab to‘kilar tip-tiniq kunlar,
Fursat quyiladi piyolalarga,
Bog‘larda sovrilar pishgan shamollar,
Buloqlarda cho‘milar har tun –
Daraxtda in qurgan yulduzlar,
Tog‘lar gul kabi ochilar –
Masofalar chiqadi uchib,
Musichalar ertak aytadi –
Bekinmachoq o‘ynar maysalar,
Dunyo to‘lar oyning hidiga –
Chaqaloqlar emar tonglarni
Va so‘rashar bir-birlaridan
Savol bo‘lib xurram bolalar –
Urush nimadir?
Umr nimadir?
O‘lim nimadir?
Qaldirg‘och qanotin yoyar tush kabi,
Xushbo‘y havolarda yoyadi o‘ynab,
Bulutlarning tabassumida
Bir rivoyat qolar osilib –
«Ajal shamshiri».
Me’mor bilan xotini dasturxonda nonu ob, muhabbatdan shavqiyob, bir umrda ikki bob bo‘lib o‘tirganda, me’morga yoshlikdagi do‘stidan, o‘tmishning kam-ko‘stidan xat keladi. Xatda alam bo‘yli rivoyat, sitam rangli hikoyat: Bir shaharda odamlar bor ekan, oltini bo‘lsa ham oltinga zor, birining ko‘zi biriga dor, yaxshilikdan ko‘ngli bezor, yuraklari bir mozor, ko‘milgan nomus bilan or, hayotlari bir chayqov bozor. A.B. degan bir bola bor ekan, musichaday beozor. Ishi hech yurishmagan, birov bilan masala surishmagan, g‘ururim deb maydon qurishmagan, omad bilan o‘tirib kulishmagan. Boksyorga ermak, aptekachining o‘g‘li tuflamagiga ko‘lmak, ishi xo‘rlikka nishon bo‘lmak, orzusi oq qo‘yga minmak ekan. Benzinchining qizi uni sevgan, u esa sudyaning qizini ko‘ngliga mehmon qilgan ekan. Aptekachining o‘g‘li ham sudyaning qizini olish payida, yurgan joyi qora ishning loyida ekan. A.B. hamyon ko‘ribdi, undan oldin birov olibdi, boksyor bilan aptekachining o‘g‘li bir-biriga qasd qilibdi, o‘rtada A.B. o‘q yebdi, yarador bo‘libdi. Sudyaning qizi otasiga aytibdi, o‘qish topibdi, A.B. shu o‘qishga – uchuvchilikka jo‘nabdi. Ta’tilga kelibdi. Aptekachining o‘g‘li sudyaning qizini olarman bo‘lib yotgan ekan, A.B. endi o‘zgargan ekan, so‘zidan qaytmas, birovning gapini yemas, haqqini bermas bo‘lgan ekan, qo‘ymapti. Sudya bo‘lsa uni xohlamabdi, aptekachining o‘g‘li foydali ekan, sevgi bilan insof foydaning orqasida qolgan dunyo ekan. Ertasi A.B.ni josuslikda ayblashibdi, yo‘q yerdan surat bormi, ro‘yxat bormi, xarita bormi, pesh qilishibdi, qizdan umidingni uzsang, poksan deyishibdi; ketibdi bechora. Qizning o‘zi oldiga boribdi, bola ko‘rish mumkin emas bo‘lsa ham bir zamon o‘tib homila bo‘libdi, qornini yorishibdi, bolani olishibdi, o‘lik ekan. A.B. azob tortibdi, ayb menda debdi, qiz, bola sendan emas debdi, o‘libdi. Voh, voh do‘stim, A.B.ning vijdoni it bo‘lib yuragini tishlabdi, shubhasi mushuk bo‘lib talabdi, o‘zini qo‘yarga joy topmabdi, boksyordan, aptekachining o‘g‘lidan so‘rabdi, bola qaysi biringdan debdi, ular tonishibdi. A.B. o‘z go‘shtini o‘zi yemoqqa tushibdi, odam zotidan ixlosi qaytibdi, insonlikdan hayvonlikka qaytibdi, vahshiy bir ofatga aylanibdi. Shafqatni g‘azabdan past qilibdi, hammadan o‘ch olmoqqa qasd qilibdi, atom bombasi bor samolyotga o‘tiribdi, me’morga xat bitibdi, rosa sakkizda sizlar turgan shaharga tashlayman debdi, me’mor bilan xotini olovga tushganday, mixga yalang oyoq chiqqanday bo‘lib xatni sakkizgacha o‘qib bo‘lishibdi, samolyotning ovozi eshitilibdi, kelibdi, me’morning xotini chinqiribdi… eshik ochilibdi, A.B. kiribdi, tashlolmadim, debdi, yig‘lab yuboribdi…
Do‘stim-a, do‘stim, peshonangdagi to‘p ajin yozilib ketdimi, ko‘zingga urush tug‘uvchi yalmog‘iz ko‘rinib ketdimi, xayolingdan Bertolt Brextning «Kuraj ona va bolalari» yurib o‘tdimi, yapon filmidagi «Xirosima bolalari» ko‘zingdan chopib o‘tdimi, bu zamon «yakka taqdiri hammada, hammaning taqdiri yakkada» zamonligi haqidagi fikr yurak darvozangni yana chertdimi…
Yurakni o‘padi momoguldirak –
Chaqmoq chaqiladi gullar sochilar –
Xayolning umidvor zamburuqlari,
Qaldirg‘och hidiga to‘lar beshiklar –
Qiqirlaydi yillar entikib,
Hovuzlarda tip-tiniq hayot
Baliqlarni boqadi qushday,
Oydin nurlar mayin sizilar
Yuraklarning qaboqlaridan,
Chayqaladi arobalarda
Yaylovlarda ulg‘aygan qo‘shiq –
Javob bo‘lar huv savollarga,
Oq kabutar qanotin yozib,
Hazillashar varraklar bilan
Va kularkan yumshoq tumshug‘i,
Xushbo‘y havolarga ekar dunyoni:
Hammasi ertak edi,
Hammasi ertak edi,
Hammasi ertak edi…
1983
