Саҳифа Абдулҳамид Чўлпон хотирасига бағишланади

Ҳамалнинг от қулоғи кўринмас кўройдин тунларида сафарга чиққанмисиз? Ана шунда олис-олисларда, кўз етмас ерда, нафақат кўз, балки овоз етмас йироқда, қоп-қоронғу осмоннинг бир чеккасини бехосдан тилган чақмоқ борлиқни бир лаҳза ёритиб ўтади. Бир лаҳзадан кейин олам яна қоронғуликка ғарқ бўлади…Ўзбек шоири Чўлпонни ўқиганимда ўша чақмоқ шуъласини кўз олдимга келтираман.

Эсонғали Равшанов
ЧЎЛПОН
Меҳмонқул Исломқулов таржимаси

Шарқ шоирлари “тахаллус”, қозоқларда “бурканчик, лақаб от”, руслар “псевдоним” дейдиган, турли халқларда турлича аталадиган адабий атама бор. Гап отда эмас, зотда, деганларидай, мазкур атаманинг келиб чиқиш сабаблари ва тарихи узоқ ҳамда баҳсталаб. Баҳсталаблиги боисидан ҳам у қизиқ. Шарқда шеър ёзиш нимани англатади? Бу ўзни қадрлашни, ўзликни англашни билдиради. Назмда маҳорат чўққисини забт этиб, мухлислар қалбида ҳайрат ва завқ уйғотган шоиргина тахаллусга эришади. Маҳорат чўққиси қай йўл ва қай усуллар билан забт этилиши эса алоҳида мавзудир. Гапни мухатасар қилсак, у ҳаётда бир бор берилади. Шоир эришган тахаллус унинг бир умрлик ҳамроҳи, ҳамроҳигина эмас, ўзлигига айланади.

Сўз—муқаддас. Осмондан тушган тўртта муқаддас китобнинг бирида “Сўз дастлаб Худо эди”, дейилади. Сўз—Худо.

Ҳамалнинг от қулоғи кўринмас кўройдин тунларида сафарга чиққанмисиз? Ана шунда олис-олисларда, кўз етмас ерда, нафақат кўз, балки овоз етмас йироқда, қоп-қоронғу осмоннинг бир чеккасини бехосдан тилган чақмоқ борлиқни бир лаҳза ёритиб ўтади. Бир лаҳзадан кейин олам яна қоронғуликка ғарқ бўлади… Кейин тақдир йўллари сизни қанча манзилларга бошлаб боради, қанча қоронғу ва ёруғ кунларни кўрасиз, лекин Ҳамал ойининг ўша қоронғу кечасини бир лаҳзага ёритиб ўтган чақмоқ шуъласи хотирангизга муҳрланиб қолади.

Ўзбек шоири Чўлпонни ўқиганимда ўша чақмоқ шуъласини кўз олдимга келтираман. У нега ўзига “Чўлпон” деган тахаллус танлади экан, деб қайта-қайта ўзимга савол бераман.Ўзга тахаллус қўллаганида, балки уни қуршаб келаётган зулматдан омон қолармиди, деб ўйлаб қоламан. Эрта саҳар пайти кўкда пайдо бўладиган ёруғ юлдузни “Чўлпон” дейишади.. Афсуски, унинг умри қисқа. Бор-йўғи икки-уч соатгина осмонда шуъла сочиб, тезда сўнади. “Чўлпон юлдуз ҳали чиқмаган эди” деганимизда, тун пардаси кўтарилмаган эрта саҳарни таърифлаймиз. Чўлпон шоирнинг умри ҳам ўша тонг юлдузидай қисқа бўлди. У ўзининг дастлабки шеърларини “Қаландар” ,“Андижонлик” каби тахаллуслар остида эълон қилиб юриб, ниҳоят, мана шу “Чўлпон”га тўхталганида неларни ўйлади экан?

Абдулҳамид Сулаймон ўғли Чўлпон! У 1897 йили Андижонда туғилди. Шоирнинг отаси Сулаймон Муҳаммад Юнус ўғли Андижоннинг кўзга кўринган савдогарларидан бири эди. Андижон ўзгача гўзал ва сеҳрли маъво. Унинг гўзаллиги ва сеҳри буюк Бобур Мирзонинг ғазалларида ўзгача бир меҳр ва соғинч билан куйлангани бежиз эмас.

Тоғлар ортида ёнма-ён жойлашган уч ўлка – Наманган, Фарғона, Андижонни ўзбеклар “Водий” деб улуғлайдилар. Водийнинг туб аҳолиси ўзларини тоза ўзбеклармиз, дейишади. Аслида бугунги ўзбек адабий тили Фарғона билан Тошкент шевалари асосида шаклланиб, ривожланган. Ўзбекларда ҳар бир вилоят ўз шевасида гапиради. Шевалар ҳар хил бўлганидан баъзан бир-бирларининг гапларини қийналиб тушунишлари ҳам мумкин.

Чўлпон мана шундай ажойиб, шарафли заминда туғилди. Ўзбекларда оддий кишиларга касбига қараб лақаб бериш одати ҳам бор.

Шоир Чўлпоннинг отасини андижонликлар “Сулаймон баззоз” дейишган. Бу мато ёки газлама сотувчи дегани. Болалик чоғларидаёқ бўлажак шоирга отасининг газлама дўкони торлик қилди. Буни сезган Сулаймон баззоз “Газлама сотишни истамаса, унда мулла бўла қолсин” деган ниятда боласини мадрасага ўқишга беради. Кейинчалик Чўлпон: “Мадрасада ўқиб юрган кезларимда бир турк билан танишдим. У Қуръонни бошдан-оёқ ёд биладиган ғоят саводхон киши эди. Кейин билсам, Истамбулдаги пантуркистлар уюшмаси томонидан у Шарқий Туркистонга умумтурк ғояларини тарғиб қилиш учун юборилган экан. Газета-журналларни мутолаа қилишни ўшандан ўргандим. Мадрасадаги сабоқлар бир чеккада қолиб кетди. Бир йўла адабиётга юз бурдим”, – деб ёзади жадидчилик йўлига қандай кирганини ҳикоя қилар экан.

Шундай қилиб, Сулаймон отанинг орзуси ушалмади. Баззоз бўлади, деган фарзанди “Зўр шоир бўламан” деди. Отанинг режалари бирма-бир чиппакка чиқа бошлади. Қурбон ҳайитлари-ю, ифтор оқшомларида, лайлатулқадр тунлари, таробиҳ намозларида Қуръони Каримни бошдан охиригача, охиридан бошигача ўқиб, муҳтарам жамоатни ҳайратга соладиган уламо бўлар деган ўғли қўлига тасбеҳ ўрнига ҳасса тутди, бошига салла ўрнига бежирим шляпа кийди. Андижондаги рус-тузем мактабида ўқиб юриб, жаҳон халқлари адабиётининг мумтоз асарлари билан танишди ва замонавий ўзбек таржима мактабига асос солди… У Туркистонда биринчи бўлиб Шекспирнинг “Гамлет”ини, Пушкиннинг “Дубровский”си, Гоголнинг “Ревизор”ини ва Рабиндранат Тагорнинг асарларини ўзбек тилига таржима қилган шоир эди. Бизнинг Мағжон каби Чўлпон ҳам ўзбек шеъриятига янги оҳанг, янги услуб билан кириб келган эди.

Жадидчилик ҳаракати бошқа туркий халқларга қараганда ўзбекларга ғоят қийинчиликлар билан сингди. Бу табиий ҳол эди. Асрлар бўйи шаклланиб келган удумлардан халос бўлиш осон кечмайди. Ўтроқ халқ ҳар қандай янгиликни эҳтиёткорлик билан қабул қилади. Шунда ҳам қабул қилса…

Чўлпон ўз асарлари билан халқига яқин бўлишни истади. Ўз халқи учун тушунарли, ҳаммага бирдай маъқул бўладиган тилда шеърлар ёзгиси келди. Соф ўзбек шоири бўлишга, соф ўзбек тилида ёзишга жазм қилди. У ижод учун маънавий қувватни ташқаридан эмас, ичдан, ўзбек халқининг ўзидан излади. Лекин, ўз қобиғига ўралиб қолмасдан, ўзга халқларнинг шеъриятини ҳам қунт билан ўрганди. “ Кеча ва кундуз” романининг қаҳрамони “Оренбургда, Қозонда, Уфада, Бокуда, Астраханда, айниқса, Москвада қандай ажойиб газеталар чоп этилади. Боғчасаройга беш сўм жўнатсанг, бир йилгача уйингга “Таржимон” келиб туради”,– дейди. Демак, у ёшлигиданоқ тинимсиз ўқиб-изланган, ўз устида ишлаган. Бу бир. Иккинчидан, у мумтоз шоирларнинг лирик қаҳрамонлари янги давр учун мос келмаётганини, миллий шеърга янгича замон руҳини сингдириш лозимлигини англаб етди. Ўша қизил гул билан май, Боғи Эрам билан ҳур қизлар, булбул билан фаришталардан ҳам бошқа ўхшатиш ва мавзулар борлигини, у мавзуларни ривожлантиришга ўзбек тилининг қудрати етишини исботлашга интилди. Ва буни исботлади ҳам. Уни бахтли шоир дейишимизнинг сабаби ҳам шунда.

“Замонавий ўзбек адабиётини икки буюк дарёга – Сир ва Амуга ўхшатиш мумкин. Бошқачароқ қилиб айтсак, Сир деганда – Чўлпонни, Аму деганда—Абдулла Қодирийни билмоқ керак” деган таърифга тўлиқ қўшилишимиз ҳам шундан.

Ҳар йили баҳор янгича келгани каби, ҳар бир шоир ҳам адабиётга янгилик бўлиб киради. Ўтган асрнинг боши адабиёт учун ижодий изланишлар ва ижодий кашфиётларга бой бўлди. Бу даврга келиб, миллатнинг илғор ижодкорларида туркий оламнинг миллий қадриятларига фарзандлик нигоҳи билан қараш шакллана борди. Шунинг учун ҳам шоир Чўлпон ўзининг “Адабиёт надур?” номли мақоласида “Адабиёт яшаса, миллат яшар: адабиёти гулламаган ва адабиётининг тараққийсига интилмаган ва адиблар етиштирмаган миллат охир бир кун ҳиссиётдан, ўйидан, фикридан маҳрум бўлиб, секин-аста инқироз бўлур, буни инкор қилиб бўлмас” деса, озарбайжон Муҳаммад Ҳоди “Озодликсиз умр — тул” деб таъкидлайди. Татар шоири Абдулла Тўқай ўз тили тўғрисида “Эй, туққан тил, эй матур тил, отам, онамнинг тили, дунёда кўп нарса билдим сен туққан тил орқали”,– деб хитоб қилган. Султонмуҳаммад оғанинг “Зимистон қозоқ осмонига чиқиб кун бўлай”,– дейдиган кезлари эди ўша дамлар.

Чўлпон, том маънода, миллий туйғуларни акс эттирган шоир бўлиб етишди. Ижодидаги айнан ана шу миллий туйғу кейинчалик унинг бошига етди. Лекин бу шоир учун шарафли ўлим эди, деймиз. Миллат учун жон фидо қилганлар шаҳид бўлади, дейишади аждодлар. Ишонгимиз келади. Миллат учун шаҳид кетган улуғ шоир Чўлпоннинг руҳи шод бўлиб, у дунёда жаннатда юрганига ишонгимиз келади. ..

ХIХ асрнинг ўрталарида руслар Ўрта Осиёни истило қилишга киришдилар. Аввал, 1868 йилда Бухоро амирлиги, 1873 йилда Хива хонлиги, кейин эса, 1876 йили Қўқон хонлиги босиб олиниб, оқпошшога тобе этилди-да, бу ўлка “Туркистон генерал губернаторлиги” деб аталадиган бўлди. Эл мустамлакачилар зулми остида қолди. Буларнинг бари шоирнинг юрагидан ўтиб, қалбига озор берарди. У миллат озодлиги орзусида яшади. Чўлпонни янгича шоир дейишимизга сабаб ҳам мана шу. Шундай қилиб, “Туркистонимнинг остонасидан омад бўлиб эмас, офат бўлиб 1916 йил кириб келди” (Асқар Сулаймонов), деб таърифланган замон бошланди. 1917 йилдаги февраль инқилобини ўзбек ва қозоқ зиёлилари катта қувонч билан қарши олишган эди. Афсуски, уларнинг бу қувончи узоққа бормади. Октябрь тўнтаришидан кейин Туркистон жадидлари Қўқонни “Россия Федерацияси таркибидаги мухтор республика” деб эълон қилдилар. 22 ноябрда бўлиб ўтган қурултойда Бош вазир ва ички ишлар вазирлиги лавозимига Муҳаммаджон Тинишбоев сайланди. Кейинчалик унинг ўрнига Сир бўйи қипчоқларидан бўлган Мустафо Чўқай тайинланди.

У Чўлпонни “Ўзбекнинг Мағжони” деб атади. Ўзга туркий тиллар каби ўзбек тилини мукаммал билган бу арбоб шоир икки қардош асарларини яхши билгани учун уларга юксак баҳо берган эди.

Биз юқорида Султонмуҳаммадни бекорга тилга олмадик. У ўз вақтида “Алашўрда” мадҳиясини ёзган бўлса, Чўлпон Мустафо Чўқайнинг таклифи билан Қўқон мухтор республикасининг мадҳиясини ёзди. 1918 йилнинг февралида большевиклар Қўқон мухториятини тарқатиб юборгач, Чўлпон Оренбургга кетиб, қозоқ зиёлилари билан бирлашди. 1918 йилнинг 21-26 июлларида Оренбургга тўпланган Алаш зиёлилари Умумқозоқ қурултойини ўтказиб, унда Фарғона, Сирдарё вилоятларининг зиёлилари ҳам иштирок этишади. Ана шундай йиғинларда Чўлпоннинг қозоқ зиёлилари билан учрашиб, суҳбатдош, фикрдош бўлганига шубҳаланмасак ҳам бўлади. Ўша йиллари Оренбурда қозоқ зиёлиларининг йиғинлари мунтазам бўлиб турган эди. Бундай учрашув, мулоқотларда туркий қардош халқларнинг ижодкор зиёлилари фаол иштирок этишган. Айрим маълумотларга қараганда, Чўлпон қозоқ дўстларининг таклифи билан Оренбургда тузилган Бошқирд ҳукуматининг котиби лавозимида ҳам ишлаган.

1922 йилда Назир Тўрақулов Тошкентга келиб, ўзбек тилида нашр этиладиган “Инқилоб” журналига бош муҳаррирликка тайинлангач, Чўлпоннинг қаердалиги билан қизиқади. Бу орада қизиллар Бухорони босиб олган эди. Большевикларининг қонли панжасидан зўрға қутулиб чиққан Чўлпон тузоқдан қочган тўрғай мисоли Назир Тўрақуловнинг ҳузурида паноҳ топади. У “Инқилоб” журналида ишлаган даврида кўплаб янги асарларни яратишга муваффақ бўлди. Ўша алғов-далғов замонда туркпарвар шоирлардан Чўлпонгина эмас, балки Фитрат, Элбек, Боту каби истеъдодли ўзбек ўғлонларининг асарларини Назир Тўрақулов асл нусхада ўқиган, ўқибгина қолмай, уларни юксак баҳолаб, эълон қилдирган эди. Ана шу мураккаб даврда қозоқ ва ўзбек адиблари бир-бирлари билан ҳамкорликда ижод қилишганлиги, яқин адабий алоқада бўлишганини таъкидлаш лозим. Йигирманчи йилларда Халил Дўстмуҳаммедов, шоир Мағжон Жумабоев, Ахан Бойтурсунов, Қурманбек Жандарбеков каби қозоқ зиёлилари Тошкент педагогика институтида дарс бериб, “Чўлпон” номли журнал нашр этишган.

Ўзбек халқи мустақилликка эришгандан кейин Чўлпоннинг барча асарлари нашр этила бошлади. Бизнинг Мағжон сингари ўзи туғилган юртдаги юртдошлари билан кеч топишди. Ўзбек шеъриятида Чўлпон билан Усмон Носир ёққан чироқ қайтадан порлаб, уларнинг асарлари халқнинг маънавий мулкига айланди. Шоир бир шеърида:

Тилинган тилларга қон югургуси,
Бўшалган инларга жонлар киргуси,
Тиканли боғчалар чечак кўргуси,
Ҳақ йўли, албатта, бир ўтилгуси
Жандалар жонимга теккан кунларда!..

деб ёзган эди. Шоирнинг “Кўнгил” шеъри ўз даврида ўзбек ёшларининг севикли асарига айланган эди.

Тириксан, ўлмагансан,
Сен-да одам,
сен-да инсонсен,
Кишан кийма, бўйин эгма,
Ки, сен ҳам
ҳур туғилғонсен!..

Эл мустақилликка эришгач, Чўлпоннинг асарлари, лирик шеърлари халқига қайтиб келди. Юқорида биз парча келтирган “Кўнгил” шеъри қанча шоирларга илҳом бағишламади, дейсиз. Истеъдодли ўзбек шоири Рауф Парфи унга мухаммас ёзди. Шу ўринда мухаммас жанрига қисқача тўхталиб ўтсак. Шарқда аруз вазнида ғазал ёзган шоирларнинг мухаммас ёзмагани йўқ десак бўлади. Мухаммас одатда беш сатрдан иборат бўлиб, шунинг бошланғич уч сатри муаллифдан, қолган икки сатри эса мухаммас бағишланган шоирдан олинади. Айни вақтда қозоқ шеъриятига мухаммас сингмаган…

Юзлашдинг балоларга, аламлар ичра кўзлашдинг,
Ўзинг куйдинг, ўзинг ёндинг ўзгалар ҳаққи ўзлашдинг,
Бу қул бозорида изғиб қумрилар каби бўзлашдинг,
Кўнгил, сен бунчалар нега кишанлар бирла дўстлашдинг?
На фарёдинг, на додинг бор, нечун сен бунча сустлашдинг?

/Рауф Парфи. “Чўлпонга мухаммас”дан/

Чўлпоннинг муҳаббат олами қадим шоирларникидай қўл етмас, олис оламдаги хаёлий дунё бўлмаган. Ҳур қизлар ўрнида у ўзбек қизининг ҳақиқий гўзаллигини куйлади. Абай бобо “Сўз айтдим Ҳазрат Али, аждаҳосиз, мунда йўқ олтин жиғали сариқ ола қиз” деганидай Чўлпоннинг шеърларида ҳам қадимги ошиқларнинг афсонавий севгиси эмас, балки замондошларнинг қалб туйғулари, уларнинг қувонч ва қайғулари тушунарли сўзлар билан куйланиши китобхонларни мафтун этади. “Сочилган сочингдай сочилса сиринг, Анор юзларингни кимга тутасан?” деб ёзади у суйган қизига қарата. Мана шу икки сатрнинг ўзиёқ шеърият оламига янги шоир келганини айтиб турарди. Ўша давр ёшлари Чўлпон кашф этган ҳам таниш, ҳам нотаниш мана шу янги шеърият оламининг шайдосига айланишди, унинг шеърларини кўчириб оладиган, бир-бирларидан эшитиб ёдлайдиган бўлишди.“Бу куй, чиндан ҳам аввалгиларга ўхшамас”ди. Севгисини неча аср муқаддам битилган ғазал ва маснавийлар орқали изҳор этиб, қадимги байтлар ва достонларни ёдлаб улғайган ёшлар Чўлпоннинг оддий ўзбекона тилдаги гўзал ва таъсирли сатрларидан ҳайрат завқини туйишди ҳамда шеъриятга ўзгача ихлос қўйишди. “Анор юзларингни кимга тутасан?” шеъри ҳам ўша давр ёшларининг севги мадҳиясига айланди.

Ўзинг-ку
—“Уларда вафо йўқ!” дединг,
Нимага уларни тағин кутасан?

каби сатрлар қанча шоирларга илҳом бағишлаб, яна қанча шеърларнинг дунёга келишига туртки бўлмаган дейсиз. Чўлпоннинг ишқий лирикаси хаёлий малак соғинчи, ҳижронларини эмас, ҳаётий муҳаббатни ҳам мадҳ этгани билан китобхонлар қалбидан жой олди. Шоир бир ғазалида “Муҳаббат осмонида гўзал Чўлпон эдим, дўстлар” деб бежиз айтмаган эди.

Шоирнинг ҳали ўрганилмаган яна қанча эркин шеърлари, мансуралари мавжуд. Эркин шеър ўша давр учун, том маънода, диққатга сазовор янгилик бўлган эди. Шоир ижодининг яна бир ўзгачалиги шундаки, у қисқа шеър шаклини кашф этди.

Ҳар бир ижодкорни машҳур қилиб, қадрини орттирган ўзгача бир асари бўлади, десак, шоир Чўлпоннинг ана шундай юксак асарларидан бири “Гўзал”ни айтиш мумкин. Шеърият мухлислари орасида “Гўзал”ни ёд билмайдиган ўзбек кам бўлса керак. Бизнинг Мағжоннинг “Шилдир, шилдир, шилдир” сатри билан бошланган шеъри ўша давр учун қанчалик янгилик бўлса, “Гўзал” шеъри ҳам ўз даврида катта шов-шувга сабабчи бўлган эди. Бу асар ўзбек шеъриятида интим лириканинг қалдирғочи дейиш мумкин. Унгачайин, шоир Ўлжас Сулаймонов ёзганидай “Ёнар билан анорга шоир халқни қаратган, ундан пастни куйлашни тақиқлади яратган” деган ақида мавжуд бўлган шарқ учун бу шеър ноёб янгилик бўлган эди.

Қоронғу кечда кўкка кўз тикиб,
Энг ёруғ юлдуздан сени сўраймен.
Ул юлдуз уялиб, бошини букиб,
Айтадир: “Мен уни тушда кўрамен.
Тушимда кўрамен, шунчалар гўзал,
Биздан-да гўзалдир, ойдан-да гўзал!..”

Қардош тиллардан шеър таржима қилиш ғоят мураккаб. Насрнинг йўли бошқа. Бир қараганда шеър мазмуни тушунарли, осонгина таржима бўладигандай туюлади. Қўлга қалам олиб, таржимани бошлаганда кўз ўнгингизда шеърнинг гўзаллиги сўниб, ранглар униқиб бораётганини кўриб, эсанкираб қоласиз. Бунинг ўз сабаблари бор. Ҳар бир халқнинг адабий тил меъёрлари турлича шароитда шаклланган. Шу боисдан бадиийлик даражаси ҳам турлича. Бу табиий ҳол. Масалан, ўтган асрнинг 60-йилларида қозоқ шеъриятида илгари кузатилмаган сифат ўзгаришлари рўй берди. Шеър техникаси юксалди, қофиялар мукаммаллашиб, бир неча бўғинга етди, бадиийлик даражасига қўйиладиган талаблар кучайди. Натижада шеърий таржима масъулияти ҳам ортди. Тўғрисини айтганда, шоирларимиз бошқа халқ шоирларини таржима қилгандан кўра, уларнинг асарларидаги асосий фикрни олиб, қозоқча ифодалашни афзал кўрадиган бўлишди. Бу тўғри усулми? Бунга адабиётшунослар жавоб бергани маъқул. Нима бўлганда ҳам Чўлпон сингари улкан истеъдодларнинг шеърларини қозоқчага таржима қилиш зарур. Чинакам шеърият қуш сингари чегара билмайди. Айтиш жоизки, Чўлпон, Мағжон давридаги адабий алоқаларнинг жипслиги кейинги йилларда заифлаша бошлаганди. Адабий алоқаларни мустаҳкамлашда ўзбек қаламкашлари орасида Носир Фозиловнинг хизматлари беқиёс эканлигини алоҳида таъкидламоқ жоиз. Асли туркистонлик бўлган яна бир қондошимиз Раҳимжон Отаули бутун ҳаётини Ўзбекистонда қозоқ шеъриятини тарғиб қилишга бағишлаб келмоқда. Шунингдек, Мирпўлат Мирзо, Баҳром Ғойиб каби шоирлар оғзаки адабиётимиздан тортиб, бугунги шоирларимизнинг асарларигача таржима қилиш билан машғул бўлишмоқда. Баъзан қозоқ шеърияти ҳақида қозоқ танқидчилари айтмаган фикрни ўзбек қаламкашлари айтишганида, ҳайратда қоласан, киши.

Бугунги Тошкентга йўли тушган қозоқ борки, Навоий шоҳ кўчасини Абай шоҳ кўчаси кесиб ўтишига эътибор беради. Икки халқнинг буюк мутафаккир шоирлари номидаги кўчаларнинг кесишиб ўтишида ҳам ўзига хос бир рамзий маъно бордек. Асрлар оша ёнма-ён яшаб келаётган икки халқнинг ҳаёти, қизиқишлари, санъати ва адабиёти ҳам туташиб, жипслашиб кетгандек гўё…

Чўлпоннинг ижоди эса икки халқ учун ҳам бирдек қадрлидир.

Шоир ҳақидаги ҳикоямизни кўнгилли якунлаш мумкин эмас. 1937-38 йилларда мустабид шўро ҳокимияти Қозоғистонда авж олдирган зўровонлик ва хунрезликларни ўзбекларнинг ҳам бошига солди. Дастлаб миллий зиёлиларни бир-бирларига қарши гиж-гижлаш бошланди. Ўзаро арз-чақимлар кучайди. Аввал республика раҳбарлари Акмал Икромов, Файзулла Хўжаевлар қамалди. Тез орада миллат зиёлиларини ҳам тутқунга олиш бошланди. Улар орасида Усмон Носир сингари ўн гулидан бир гули очилмаган тенгсиз истеъдод соҳиблари билан бирга ўзбек бадиий сўзининг даҳоси — Абдулла Қодирийгача бор эди. Шеърият осмонида чўлпон юлдуз бўлиб чақнаган шоир Чўлпон тутқунга олинганида халқ инграб, чўкаётган чўпга ёпишган каби шўро судидан адолат кутган эди. Лекин суд ўрнига ўша йилларда миллионлаб бегуноҳ одамларни ўлимга ҳукм қилувчи мудҳиш “учлик” халқнинг суюкли шоирини ҳам “Халқ душмани” деган умумий айбнома билан отишга ҳукм қилди ва 1937 йилнинг зулматли кечасида Тошкент яқинидаги жарларнинг бирида ҳукм ижро этилди. Шундай қилиб, яна бир Чўлпон юлдуз бемаҳал сўнди. Шоирни тутқунга олишганида унинг шеърлари ва “Кеча ва кундуз” роман-дилогияси ҳам НКВДга олиб кетилган эди. Кейин романнинг биринчи қисм қўлёзмаси топилиб, қайта нашр этилди. Лекин асарнинг энг кўламли ва энг кўркам икинчи қисм қўлёзмаси топилмади. Афсуски, романнинг “Кеча”си бор-у, “Кундузи” йўқ! Қарияларнинг “Бир кам дунё” деганлари шумикан?!..

“Жаҳон адабиёти” журнали, 2010 йил, 10-сон.

SAHIFA ABDULHAMID CHOʻLPON XOTIRASIGA BAGʻISHLANADI

  Hamalning ot qulogʻi koʻrinmas koʻroydin tunlarida safarga chiqqanmisiz? Ana shunda olis-olislarda, koʻz yetmas yerda, nafaqat koʻz, balki ovoz yetmas yiroqda, qop-qorongʻu osmonning bir chekkasini bexosdan tilgan chaqmoq borliqni bir lahza yoritib oʻtadi. Bir lahzadan keyin olam yana qorongʻulikka gʻarq boʻladi…Oʻzbek shoiri Choʻlponni oʻqiganimda oʻsha chaqmoq shuʼlasini koʻz oldimga keltiraman.

Esong’ali Ravshanov
CHO’LPON
Qozoqchadan Mehmonqul Islomqulov tarjimasi

 

Sharq shoirlari “taxallus”, qozoqlarda “burkanchik, laqab ot”, ruslar “psevdonim” deydigan, turli xalqlarda turlicha ataladigan adabiy atama bor. Gap otda emas, zotda, deganlariday, mazkur atamaning kelib chiqish sabablari va tarixi uzoq hamda bahstalab. Bahstalabligi boisidan ham u qiziq. Sharqda she’r yozish nimani anglatadi? Bu o‘zni qadrlashni, o‘zlikni anglashni bildiradi. Nazmda mahorat cho‘qqisini zabt etib, muxlislar qalbida hayrat va zavq uyg‘otgan shoirgina taxallusga erishadi. Mahorat cho‘qqisi qay yo‘l va qay usullar bilan zabt etilishi esa alohida mavzudir. Gapni muxatasar qilsak, u hayotda bir bor beriladi. Shoir erishgan taxallus uning bir umrlik hamrohi, hamrohigina emas, o‘zligiga aylanadi.

So‘z—muqaddas. Osmondan tushgan to‘rtta muqaddas kitobning birida “So‘z dastlab Xudo edi”, deyiladi. So‘z—Xudo.

Hamalning ot qulog‘i ko‘rinmas ko‘roydin tunlarida safarga chiqqanmisiz? Ana shunda olis-olislarda, ko‘z yetmas yerda, nafaqat ko‘z, balki ovoz yetmas yiroqda, qop-qorong‘u osmonning bir chekkasini bexosdan tilgan chaqmoq borliqni bir lahza yoritib o‘tadi. Bir lahzadan keyin olam yana qorong‘ulikka g‘arq bo‘ladi… Keyin taqdir yo‘llari sizni qancha manzillarga boshlab boradi, qancha qorong‘u va yorug‘ kunlarni ko‘rasiz, lekin Hamal oyining o‘sha qorong‘u kechasini bir lahzaga yoritib o‘tgan chaqmoq shu’lasi xotirangizga muhrlanib qoladi.

O‘zbek shoiri Cho‘lponni o‘qiganimda o‘sha chaqmoq shu’lasini ko‘z oldimga keltiraman. U nega o‘ziga “Cho‘lpon” degan taxallus tanladi ekan, deb qayta-qayta o‘zimga savol beraman.O‘zga taxallus qo‘llaganida, balki uni qurshab kelayotgan zulmatdan omon qolarmidi, deb o‘ylab qolaman. Erta sahar payti ko‘kda paydo bo‘ladigan yorug‘ yulduzni “Cho‘lpon” deyishadi.. Afsuski, uning umri qisqa. Bor-yo‘g‘i ikki-uch soatgina osmonda shu’la sochib, tezda so‘nadi. “Cho‘lpon yulduz hali chiqmagan edi” deganimizda, tun pardasi ko‘tarilmagan erta saharni ta’riflaymiz. Cho‘lpon shoirning umri ham o‘sha tong yulduziday qisqa bo‘ldi. U o‘zining dastlabki she’rlarini “Qalandar” ,“Andijonlik” kabi taxalluslar ostida e’lon qilib yurib, nihoyat, mana shu “Cho‘lpon”ga to‘xtalganida nelarni o‘yladi ekan?

Abdulhamid Sulaymon o‘g‘li Cho‘lpon! U 1897 yili Andijonda tug‘ildi. Shoirning otasi Sulaymon Muhammad Yunus o‘g‘li Andijonning ko‘zga ko‘ringan savdogarlaridan biri edi. Andijon o‘zgacha go‘zal va sehrli ma’vo. Uning go‘zalligi va sehri buyuk Bobur Mirzoning g‘azallarida o‘zgacha bir mehr va sog‘inch bilan kuylangani bejiz emas.

Tog‘lar ortida yonma-yon joylashgan uch o‘lka – Namangan, Farg‘ona, Andijonni o‘zbeklar “Vodiy” deb ulug‘laydilar. Vodiyning tub aholisi o‘zlarini toza o‘zbeklarmiz, deyishadi. Aslida bugungi o‘zbek adabiy tili Farg‘ona bilan Toshkent shevalari asosida shakllanib, rivojlangan. O‘zbeklarda har bir viloyat o‘z shevasida gapiradi. Shevalar har xil bo‘lganidan ba’zan bir-birlarining gaplarini qiynalib tushunishlari ham mumkin.

Cho‘lpon mana shunday ajoyib, sharafli zaminda tug‘ildi. O‘zbeklarda oddiy kishilarga kasbiga qarab laqab berish odati ham bor.

Shoir Cho‘lponning otasini andijonliklar “Sulaymon bazzoz” deyishgan. Bu mato yoki gazlama sotuvchi degani. Bolalik chog‘laridayoq bo‘lajak shoirga otasining gazlama do‘koni torlik qildi. Buni sezgan Sulaymon bazzoz “Gazlama sotishni istamasa, unda mulla bo‘la qolsin” degan niyatda bolasini madrasaga o‘qishga beradi. Keyinchalik Cho‘lpon: “Madrasada o‘qib yurgan kezlarimda bir turk bilan tanishdim. U Qur’onni boshdan-oyoq yod biladigan g‘oyat savodxon kishi edi. Keyin bilsam, Istambuldagi panturkistlar uyushmasi tomonidan u Sharqiy Turkistonga umumturk g‘oyalarini targ‘ib qilish uchun yuborilgan ekan. Gazeta-jurnallarni mutolaa qilishni o‘shandan o‘rgandim. Madrasadagi saboqlar bir chekkada qolib ketdi. Bir yo‘la adabiyotga yuz burdim”, – deb yozadi jadidchilik yo‘liga qanday kirganini hikoya qilar ekan.

Shunday qilib, Sulaymon otaning orzusi ushalmadi. Bazzoz bo‘ladi, degan farzandi “Zo‘r shoir bo‘laman” dedi. Otaning rejalari birma-bir chippakka chiqa boshladi. Qurbon hayitlari-yu, iftor oqshomlarida, laylatulqadr tunlari, tarobih namozlarida Qur’oni Karimni boshdan oxirigacha, oxiridan boshigacha o‘qib, muhtaram jamoatni hayratga soladigan ulamo bo‘lar degan o‘g‘li qo‘liga tasbeh o‘rniga hassa tutdi, boshiga salla o‘rniga bejirim shlyapa kiydi. Andijondagi rus-tuzem maktabida o‘qib yurib, jahon xalqlari adabiyotining mumtoz asarlari bilan tanishdi va zamonaviy o‘zbek tarjima maktabiga asos soldi… U Turkistonda birinchi bo‘lib Shekspirning “Gamlet”ini, Pushkinning “Dubrovskiy”si, Gogolning “Revizor”ini va Rabindranat Tagorning asarlarini o‘zbek tiliga tarjima qilgan shoir edi. Bizning Mag‘jon kabi Cho‘lpon ham o‘zbek she’riyatiga yangi ohang, yangi uslub bilan kirib kelgan edi.

Jadidchilik harakati boshqa turkiy xalqlarga qaraganda o‘zbeklarga g‘oyat qiyinchiliklar bilan singdi. Bu tabiiy hol edi. Asrlar bo‘yi shakllanib kelgan udumlardan xalos bo‘lish oson kechmaydi. O‘troq xalq har qanday yangilikni ehtiyotkorlik bilan qabul qiladi. Shunda ham qabul qilsa…

Cho‘lpon o‘z asarlari bilan xalqiga yaqin bo‘lishni istadi. O‘z xalqi uchun tushunarli, hammaga birday ma’qul bo‘ladigan tilda she’rlar yozgisi keldi. Sof o‘zbek shoiri bo‘lishga, sof o‘zbek tilida yozishga jazm qildi. U ijod uchun ma’naviy quvvatni tashqaridan emas, ichdan, o‘zbek xalqining o‘zidan izladi. Lekin, o‘z qobig‘iga o‘ralib qolmasdan, o‘zga xalqlarning she’riyatini ham qunt bilan o‘rgandi. “ Kecha va kunduz” romanining qahramoni “Orenburgda, Qozonda, Ufada, Bokuda, Astraxanda, ayniqsa, Moskvada qanday ajoyib gazetalar chop etiladi. Bog‘chasaroyga besh so‘m jo‘natsang, bir yilgacha uyingga “Tarjimon” kelib turadi”,– deydi. Demak, u yoshligidanoq tinimsiz o‘qib-izlangan, o‘z ustida ishlagan. Bu bir. Ikkinchidan, u mumtoz shoirlarning lirik qahramonlari yangi davr uchun mos kelmayotganini, milliy she’rga yangicha zamon ruhini singdirish lozimligini anglab yetdi. O‘sha qizil gul bilan may, Bog‘i Eram bilan hur qizlar, bulbul bilan farishtalardan ham boshqa o‘xshatish va mavzular borligini, u mavzularni rivojlantirishga o‘zbek tilining qudrati yetishini isbotlashga intildi. Va buni isbotladi ham. Uni baxtli shoir deyishimizning sababi ham shunda.

“Zamonaviy o‘zbek adabiyotini ikki buyuk daryoga – Sir va Amuga o‘xshatish mumkin. Boshqacharoq qilib aytsak, Sir deganda – Cho‘lponni, Amu deganda—Abdulla Qodiriyni bilmoq kerak” degan ta’rifga to‘liq qo‘shilishimiz ham shundan.

Har yili bahor yangicha kelgani kabi, har bir shoir ham adabiyotga yangilik bo‘lib kiradi. O‘tgan asrning boshi adabiyot uchun ijodiy izlanishlar va ijodiy kashfiyotlarga boy bo‘ldi. Bu davrga kelib, millatning ilg‘or ijodkorlarida turkiy olamning milliy qadriyatlariga farzandlik nigohi bilan qarash shakllana bordi. Shuning uchun ham shoir Cho‘lpon o‘zining “Adabiyot nadur?” nomli maqolasida “Adabiyot yashasa, millat yashar: adabiyoti gullamagan va adabiyotining taraqqiysiga intilmagan va adiblar yetishtirmagan millat oxir bir kun hissiyotdan, o‘yidan, fikridan mahrum bo‘lib, sekin-asta inqiroz bo‘lur, buni inkor qilib bo‘lmas” desa, ozarbayjon Muhammad Hodi “Ozodliksiz umr — tul” deb ta’kidlaydi. Tatar shoiri Abdulla To‘qay o‘z tili to‘g‘risida “Ey, tuqqan til, ey matur til, otam, onamning tili, dunyoda ko‘p narsa bildim sen tuqqan til orqali”,– deb xitob qilgan. Sultonmuhammad og‘aning “Zimiston qozoq osmoniga chiqib kun bo‘lay”,– deydigan kezlari edi o‘sha damlar.

Cho‘lpon, tom ma’noda, milliy tuyg‘ularni aks ettirgan shoir bo‘lib yetishdi. Ijodidagi aynan ana shu milliy tuyg‘u keyinchalik uning boshiga yetdi. Lekin bu shoir uchun sharafli o‘lim edi, deymiz. Millat uchun jon fido qilganlar shahid bo‘ladi, deyishadi ajdodlar. Ishongimiz keladi. Millat uchun shahid ketgan ulug‘ shoir Cho‘lponning ruhi shod bo‘lib, u dunyoda jannatda yurganiga ishongimiz keladi. ..

XIX asrning o‘rtalarida ruslar O‘rta Osiyoni istilo qilishga kirishdilar. Avval, 1868 yilda Buxoro amirligi, 1873 yilda Xiva xonligi, keyin esa, 1876 yili Qo‘qon xonligi bosib olinib, oqposhshoga tobe etildi-da, bu o‘lka “Turkiston general gubernatorligi” deb ataladigan bo‘ldi. El mustamlakachilar zulmi ostida qoldi. Bularning bari shoirning yuragidan o‘tib, qalbiga ozor berardi. U millat ozodligi orzusida yashadi. Cho‘lponni yangicha shoir deyishimizga sabab ham mana shu. Shunday qilib, “Turkistonimning ostonasidan omad bo‘lib emas, ofat bo‘lib 1916 yil kirib keldi” (Asqar Sulaymonov), deb ta’riflangan zamon boshlandi. 1917 yildagi fevral inqilobini o‘zbek va qozoq ziyolilari katta quvonch bilan qarshi olishgan edi. Afsuski, ularning bu quvonchi uzoqqa bormadi. Oktyabr to‘ntarishidan keyin Turkiston jadidlari Qo‘qonni “Rossiya Federatsiyasi tarkibidagi muxtor respublika” deb e’lon qildilar. 22 noyabrda bo‘lib o‘tgan qurultoyda Bosh vazir va ichki ishlar vazirligi lavozimiga Muhammadjon Tinishboyev saylandi. Keyinchalik uning o‘rniga Sir bo‘yi qipchoqlaridan bo‘lgan Mustafo Cho‘qay tayinlandi.

U Cho‘lponni “O‘zbekning Mag‘joni” deb atadi. O‘zga turkiy tillar kabi o‘zbek tilini mukammal bilgan bu arbob shoir ikki qardosh asarlarini yaxshi bilgani uchun ularga yuksak baho bergan edi.

Biz yuqorida Sultonmuhammadni bekorga tilga olmadik. U o‘z vaqtida “Alasho‘rda” madhiyasini yozgan bo‘lsa, Cho‘lpon Mustafo Cho‘qayning taklifi bilan Qo‘qon muxtor respublikasining madhiyasini yozdi. 1918 yilning fevralida bolsheviklar Qo‘qon muxtoriyatini tarqatib yuborgach, Cho‘lpon Orenburgga ketib, qozoq ziyolilari bilan birlashdi. 1918 yilning 21-26 iyullarida Orenburgga to‘plangan Alash ziyolilari Umumqozoq qurultoyini o‘tkazib, unda Farg‘ona, Sirdaryo viloyatlarining ziyolilari ham ishtirok etishadi. Ana shunday yig‘inlarda Cho‘lponning qozoq ziyolilari bilan uchrashib, suhbatdosh, fikrdosh bo‘lganiga shubhalanmasak ham bo‘ladi. O‘sha yillari Orenburda qozoq ziyolilarining yig‘inlari muntazam bo‘lib turgan edi. Bunday uchrashuv, muloqotlarda turkiy qardosh xalqlarning ijodkor ziyolilari faol ishtirok etishgan. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda, Cho‘lpon qozoq do‘stlarining taklifi bilan Orenburgda tuzilgan Boshqird hukumatining kotibi lavozimida ham ishlagan.

1922 yilda Nazir To‘raqulov Toshkentga kelib, o‘zbek tilida nashr etiladigan “Inqilob” jurnaliga bosh muharrirlikka tayinlangach, Cho‘lponning qayerdaligi bilan qiziqadi. Bu orada qizillar Buxoroni bosib olgan edi. Bolsheviklarining qonli panjasidan zo‘rg‘a qutulib chiqqan Cho‘lpon tuzoqdan qochgan to‘rg‘ay misoli Nazir To‘raqulovning huzurida panoh topadi. U “Inqilob” jurnalida ishlagan davrida ko‘plab yangi asarlarni yaratishga muvaffaq bo‘ldi. O‘sha alg‘ov-dalg‘ov zamonda turkparvar shoirlardan Cho‘lpongina emas, balki Fitrat, Elbek, Botu kabi iste’dodli o‘zbek o‘g‘lonlarining asarlarini Nazir To‘raqulov asl nusxada o‘qigan, o‘qibgina qolmay, ularni yuksak baholab, e’lon qildirgan edi. Ana shu murakkab davrda qozoq va o‘zbek adiblari bir-birlari bilan hamkorlikda ijod qilishganligi, yaqin adabiy aloqada bo‘lishganini ta’kidlash lozim. Yigirmanchi yillarda Xalil Do‘stmuhammedov, shoir Mag‘jon Jumaboyev, Axan Boytursunov, Qurmanbek Jandarbekov kabi qozoq ziyolilari Toshkent pedagogika institutida dars berib, “Cho‘lpon” nomli jurnal nashr etishgan.

O‘zbek xalqi mustaqillikka erishgandan keyin Cho‘lponning barcha asarlari nashr etila boshladi. Bizning Mag‘jon singari o‘zi tug‘ilgan yurtdagi yurtdoshlari bilan kech topishdi. O‘zbek she’riyatida Cho‘lpon bilan Usmon Nosir yoqqan chiroq qaytadan porlab, ularning asarlari xalqning ma’naviy mulkiga aylandi. Shoir bir she’rida:

Tilingan tillarga qon yugurgusi,
Bo‘shalgan inlarga jonlar kirgusi,
Tikanli bog‘chalar chechak ko‘rgusi,
Haq yo‘li, albatta, bir o‘tilgusi
Jandalar jonimga tekkan kunlarda!..

deb yozgan edi. Shoirning “Ko‘ngil” she’ri o‘z davrida o‘zbek yoshlarining sevikli asariga aylangan edi.

Tiriksan, o‘lmagansan,
Sen-da odam,
sen-da insonsen,
Kishan kiyma, bo‘yin egma,
Ki, sen ham
hur tug‘ilg‘onsen!..

El mustaqillikka erishgach, Cho‘lponning asarlari, lirik she’rlari xalqiga qaytib keldi. Yuqorida biz parcha keltirgan “Ko‘ngil” she’ri qancha shoirlarga ilhom bag‘ishlamadi, deysiz. Iste’dodli o‘zbek shoiri Rauf Parfi unga muxammas yozdi. Shu o‘rinda muxammas janriga qisqacha to‘xtalib o‘tsak. Sharqda aruz vaznida g‘azal yozgan shoirlarning muxammas yozmagani yo‘q desak bo‘ladi. Muxammas odatda besh satrdan iborat bo‘lib, shuning boshlang‘ich uch satri muallifdan, qolgan ikki satri esa muxammas bag‘ishlangan shoirdan olinadi. Ayni vaqtda qozoq she’riyatiga muxammas singmagan…

Yuzlashding balolarga, alamlar ichra ko‘zlashding,
O‘zing kuyding, o‘zing yonding o‘zgalar haqqi o‘zlashding,
Bu qul bozorida izg‘ib qumrilar kabi bo‘zlashding,
Ko‘ngil, sen bunchalar nega kishanlar birla do‘stlashding?
Na faryoding, na doding bor, nechun sen buncha sustlashding?

/Rauf Parfi. “Cho‘lponga muxammas”dan/

Cho‘lponning muhabbat olami qadim shoirlarnikiday qo‘l yetmas, olis olamdagi xayoliy dunyo bo‘lmagan. Hur qizlar o‘rnida u o‘zbek qizining haqiqiy go‘zalligini kuyladi. Abay bobo “So‘z aytdim Hazrat Ali, ajdahosiz, munda yo‘q oltin jig‘ali sariq ola qiz” deganiday Cho‘lponning she’rlarida ham qadimgi oshiqlarning afsonaviy sevgisi emas, balki zamondoshlarning qalb tuyg‘ulari, ularning quvonch va qayg‘ulari tushunarli so‘zlar bilan kuylanishi kitobxonlarni maftun etadi. “Sochilgan sochingday sochilsa siring, Anor yuzlaringni kimga tutasan?” deb yozadi u suygan qiziga qarata. Mana shu ikki satrning o‘ziyoq she’riyat olamiga yangi shoir kelganini aytib turardi. O‘sha davr yoshlari Cho‘lpon kashf etgan ham tanish, ham notanish mana shu yangi she’riyat olamining shaydosiga aylanishdi, uning she’rlarini ko‘chirib oladigan, bir-birlaridan eshitib yodlaydigan bo‘lishdi.“Bu kuy, chindan ham avvalgilarga o‘xshamas”di. Sevgisini necha asr muqaddam bitilgan g‘azal va masnaviylar orqali izhor etib, qadimgi baytlar va dostonlarni yodlab ulg‘aygan yoshlar Cho‘lponning oddiy o‘zbekona tildagi go‘zal va ta’sirli satrlaridan hayrat zavqini tuyishdi hamda she’riyatga o‘zgacha ixlos qo‘yishdi. “Anor yuzlaringni kimga tutasan?” she’ri ham o‘sha davr yoshlarining sevgi madhiyasiga aylandi.

O‘zing-ku
—“Ularda vafo yo‘q!” deding,
Nimaga ularni tag‘in kutasan?

kabi satrlar qancha shoirlarga ilhom bag‘ishlab, yana qancha she’rlarning dunyoga kelishiga turtki bo‘lmagan deysiz. Cho‘lponning ishqiy lirikasi xayoliy malak sog‘inchi, hijronlarini emas, hayotiy muhabbatni ham madh etgani bilan kitobxonlar qalbidan joy oldi. Shoir bir g‘azalida “Muhabbat osmonida go‘zal Cho‘lpon edim, do‘stlar” deb bejiz aytmagan edi.

Shoirning hali o‘rganilmagan yana qancha erkin she’rlari, mansuralari mavjud. Erkin she’r o‘sha davr uchun, tom ma’noda, diqqatga sazovor yangilik bo‘lgan edi. Shoir ijodining yana bir o‘zgachaligi shundaki, u qisqa she’r shaklini kashf etdi.

Har bir ijodkorni mashhur qilib, qadrini orttirgan o‘zgacha bir asari bo‘ladi, desak, shoir Cho‘lponning ana shunday yuksak asarlaridan biri “Go‘zal”ni aytish mumkin. She’riyat muxlislari orasida “Go‘zal”ni yod bilmaydigan o‘zbek kam bo‘lsa kerak. Bizning Mag‘jonning “Shildir, shildir, shildir” satri bilan boshlangan she’ri o‘sha davr uchun qanchalik yangilik bo‘lsa, “Go‘zal” she’ri ham o‘z davrida katta shov-shuvga sababchi bo‘lgan edi. Bu asar o‘zbek she’riyatida intim lirikaning qaldirg‘ochi deyish mumkin. Ungachayin, shoir O‘ljas Sulaymonov yozganiday “Yonar bilan anorga shoir xalqni qaratgan, undan pastni kuylashni taqiqladi yaratgan” degan aqida mavjud bo‘lgan sharq uchun bu she’r noyob yangilik bo‘lgan edi.

Qorong‘u kechda ko‘kka ko‘z tikib,
Eng yorug‘ yulduzdan seni so‘raymen.
Ul yulduz uyalib, boshini bukib,
Aytadir: “Men uni tushda ko‘ramen.
Tushimda ko‘ramen, shunchalar go‘zal,
Bizdan-da go‘zaldir, oydan-da go‘zal!..”

Qardosh tillardan she’r tarjima qilish g‘oyat murakkab. Nasrning yo‘li boshqa. Bir qaraganda she’r mazmuni tushunarli, osongina tarjima bo‘ladiganday tuyuladi. Qo‘lga qalam olib, tarjimani boshlaganda ko‘z o‘ngingizda she’rning go‘zalligi so‘nib, ranglar uniqib borayotganini ko‘rib, esankirab qolasiz. Buning o‘z sabablari bor. Har bir xalqning adabiy til me’yorlari turlicha sharoitda shakllangan. Shu boisdan badiiylik darajasi ham turlicha. Bu tabiiy hol. Masalan, o‘tgan asrning 60-yillarida qozoq she’riyatida ilgari kuzatilmagan sifat o‘zgarishlari ro‘y berdi. She’r texnikasi yuksaldi, qofiyalar mukammallashib, bir necha bo‘g‘inga yetdi, badiiylik darajasiga qo‘yiladigan talablar kuchaydi. Natijada she’riy tarjima mas’uliyati ham ortdi. To‘g‘risini aytganda, shoirlarimiz boshqa xalq shoirlarini tarjima qilgandan ko‘ra, ularning asarlaridagi asosiy fikrni olib, qozoqcha ifodalashni afzal ko‘radigan bo‘lishdi. Bu to‘g‘ri usulmi? Bunga adabiyotshunoslar javob bergani ma’qul. Nima bo‘lganda ham Cho‘lpon singari ulkan iste’dodlarning she’rlarini qozoqchaga tarjima qilish zarur. Chinakam she’riyat qush singari chegara bilmaydi. Aytish joizki, Cho‘lpon, Mag‘jon davridagi adabiy aloqalarning jipsligi keyingi yillarda zaiflasha boshlagandi. Adabiy aloqalarni mustahkamlashda o‘zbek qalamkashlari orasida Nosir Fozilovning xizmatlari beqiyos ekanligini alohida ta’kidlamoq joiz. Asli turkistonlik bo‘lgan yana bir qondoshimiz Rahimjon Otauli butun hayotini O‘zbekistonda qozoq she’riyatini targ‘ib qilishga bag‘ishlab kelmoqda. Shuningdek, Mirpo‘lat Mirzo, Bahrom G‘oyib kabi shoirlar og‘zaki adabiyotimizdan tortib, bugungi shoirlarimizning asarlarigacha tarjima qilish bilan mashg‘ul bo‘lishmoqda. Ba’zan qozoq she’riyati haqida qozoq tanqidchilari aytmagan fikrni o‘zbek qalamkashlari aytishganida, hayratda qolasan, kishi.

Bugungi Toshkentga yo‘li tushgan qozoq borki, Navoiy shoh ko‘chasini Abay shoh ko‘chasi kesib o‘tishiga e’tibor beradi. Ikki xalqning buyuk mutafakkir shoirlari nomidagi ko‘chalarning kesishib o‘tishida ham o‘ziga xos bir ramziy ma’no bordek. Asrlar osha yonma-yon yashab kelayotgan ikki xalqning hayoti, qiziqishlari, san’ati va adabiyoti ham tutashib, jipslashib ketgandek go‘yo…

Cho‘lponning ijodi esa ikki xalq uchun ham birdek qadrlidir.

Shoir haqidagi hikoyamizni ko‘ngilli yakunlash mumkin emas. 1937-38 yillarda mustabid sho‘ro hokimiyati Qozog‘istonda avj oldirgan zo‘rovonlik va xunrezliklarni o‘zbeklarning ham boshiga soldi. Dastlab milliy ziyolilarni bir-birlariga qarshi gij-gijlash boshlandi. O‘zaro arz-chaqimlar kuchaydi. Avval respublika rahbarlari Akmal Ikromov, Fayzulla Xo‘jayevlar qamaldi. Tez orada millat ziyolilarini ham tutqunga olish boshlandi. Ular orasida Usmon Nosir singari o‘n gulidan bir guli ochilmagan tengsiz iste’dod sohiblari bilan birga o‘zbek badiiy so‘zining dahosi — Abdulla Qodiriygacha bor edi. She’riyat osmonida cho‘lpon yulduz bo‘lib chaqnagan shoir Cho‘lpon tutqunga olinganida xalq ingrab, cho‘kayotgan cho‘pga yopishgan kabi sho‘ro sudidan adolat kutgan edi. Lekin sud o‘rniga o‘sha yillarda millionlab begunoh odamlarni o‘limga hukm qiluvchi mudhish “uchlik” xalqning suyukli shoirini ham “Xalq dushmani” degan umumiy aybnoma bilan otishga hukm qildi va 1937 yilning zulmatli kechasida Toshkent yaqinidagi jarlarning birida hukm ijro etildi. Shunday qilib, yana bir Cho‘lpon yulduz bemahal so‘ndi. Shoirni tutqunga olishganida uning she’rlari va “Kecha va kunduz” roman-dilogiyasi ham NKVDga olib ketilgan edi. Keyin romanning birinchi qism qo‘lyozmasi topilib, qayta nashr etildi. Lekin asarning eng ko‘lamli va eng ko‘rkam ikinchi qism qo‘lyozmasi topilmadi. Afsuski, romanning “Kecha”si bor-u, “Kunduzi” yo‘q! Qariyalarning “Bir kam dunyo” deganlari shumikan?!..

“Jahon adabiyoti” jurnali, 2010 yil, 10-son.

Naim Karimov. Cho’lpon. Ma’rifiy roman (2003) by Khurshid Davron on Scribd