Туркий халқлар эпоси тадқиқотчиси сифатида танилган профессор Карл Рейхлнинг “Қаҳрамоннинг қайтиши: Алпомиш, Арасту ва эпос” (“The Return of the Hero: Alpomish, Aristotle and the Oral Epic” номли илмий мақоласини айрим қисқартиришлар билан эътиборингизга ҳавола қилмоқдамиз.

Карл Рейхл
ҚАҲРАМОННИНГ ҚАЙТИШИ

Бонн университети профессори (Германия). Рейн-Вестфалия академияси аъзоси, Нукус университетининг фахрий профессори Карл Рейхл (Karl Reichl) 1943-йил 4-июлда Германиянинг Вайден шаҳрида туғилган. Олим туркий халқлар эпоси тадқиқотчиси сифатида танилган. Хусусан, “Алпомиш” достони ҳақида бир неча мақолалар эълон қилган. Саҳифа охирида олимнинг «Тюркский эпос: традиции, формы, поэтическая структура» асари билан танишишингиз мумкин.

Ўзбек халқ оғзаки ижодининг шоҳ асари – “Алпомиш” достони икки қисмдан ташкил топган бўлиб, биринчи бўлимида қаҳрамоннинг Барчинга уйланиш воқеаси рўй берса, кейинги қисмда бу жуфтликнинг бир-биридан айрилиши ва айрилиқдан сўнг қайта висолга етишиши баён қилинади. Дастлабки бўлим “Келиннинг ғалабаси” дея номланувчи кенг тарқалган мотивга қурилган бўлса, достоннинг иккинчи қисми асосини фольклоршунослик тадқиқотларида “Эрнинг қайтиши” ёки “Қаҳрамоннинг юртга қайтиши” дея билан аталадиган, Аарне-Томпсон-Утернинг Эртак сюжет типлари кўрсаткичида 974 рақами билан қайд этилган мотив ташкил этади.

Виктор Жирмунский илмий изланишларида “Алпомиш” ва “Одиссея” достонлари воқеаларида ўзаро яқинлик борлигига алоҳида эътибор қаратади. Айниқса, бу ўхшашлик “Эрнинг қайтиши” қисмидаги воқеаларда, аниқроқ айтганда, Алпомиш билан Барчиннинг учрашиб, бир-бирларини таниб қолиш саҳнасида ёрқинроқ кўринади. Юртига қайтган қаҳрамонларни биринчи бўлиб содиқ хизматкорлари: Алпомишни чўпон Қултой, Одиссейни эса энагаси Эвриклея билиб қолади. Қултой Алпомишни елкасига босилган Шоҳимардон пирнинг панжаси изидан, Эвриклея эса Одиссейни оёғидаги чандиқдан таниб олади.

Юнонларда бир инсонни бошқа бир инсон таниб қолиши анагнорисис деб аталади. Арасту “Поэтика”да анагнорисисни тўрт турга ажратади. Биринчиси – қаҳрамонни баданидаги алоҳида белгиларидан таниб қолиш. Алпомиш билан Одиссейнинг танилиш саҳнаси шу турга киради. Иккинчиси, “таниб қолиш” муаллифнинг ўзи томонидан амалга оширилади. Бунда муаллиф қаҳрамоннинг исмини айтиб ёки қандайдир ўйин орқали таништиради. Учинчи турда эса, қаҳрамоннинг танилиши учун ўтмиш эсланади ёки шу қаҳрамонга хос бирор белгига ишора берилади. Ниҳоят, тўртинчи турда қаҳрамон мантиқий хулосалар эвазига таниб олинади. Эпик асарларда анагнорисиснинг биринчи ва учинчи турлари кўп учрайди. Арасту бу икки тур учун “Одиссея”дан мисоллар келтириб ўтган.

“Алпомиш” достонининг илк туркий талқини “Китоби Дада Қўрқут” қўшиқларида учрайди. Ўн иккита алоҳида қўшиқни жамлаган “Китоби Дада Қўрқут”нинг еттинчи қўшиғида асир олинган ва орадан вақтлар ўтиб озодликка эришган ўғуз ботирлари ва бир ўғлоннинг қаҳрамонликлари куйланади. Асир тушган бахтсиз қаҳрамонлардан бири – Бамси Бейрекдир. У ўн олти йил тутқунликда яшаб, кейинчалик унга кўнгли тушиб қолган насроний ҳукмдор Шоклининг қизи ёрдамида зиндондан қочишга муваффақ бўлади. Бамси уйига қайтаркан, йўлда унаштириб қўйилган қайлиғи – Чечак Бонунинг тўйига кетаётган жиров (бахши) билан тасодифан учрашиб қолади. Воқеадан хабар топган Бамси отини унинг удига айирбошлайди. Сўнг жиров қиёфасига кириб, тўйга етиб келгунга қадар йўлда бир гуруҳ чўпонлар билан, ўзининг опа-сингиллари билан ҳам учрашади. Аввалига уларнинг ҳеч бири Бейрекни танимайди. Аммо жулдур чакмони билан даврага тушган “жиров” аслида кимлигини Бейрекнинг опаси билиб қолади. “Жиров” ўзи чалган кўйга келиннинг рақсга тушишини сўрайди. Шу чоғ икки қиз ўзини келинликка солиб, даврага киради, бироқ Бейрек уларнинг ҳийласига алданмайди. Бироздан сўнг “жиров” тўй базмида ҳақиқий келинни кўради, кўради-ю, уни бевафоликда айблайди. Шунда Чечак Бону бармоғидаги бир вақтлар Бейрекнинг ўзи таққан узукни кўрсатади ва изсиз йўқолган севгилиси учун шу кунга қадар садоқат билан яшаганини айтади. Буларни эшитиб, Бейрек ўзини ошкор қилади. Ўғлининг дардида йиғлайвериб, кўр бўлиб қолган отаси “Қанийди, омонлик бўлиб, кўзимнинг нури қайтса, ўғлимнинг дийдорига тўйиб-тўйиб олсам”, деяётганида мўъжиза рўй бериб кўзи кўра бошлайди.

Бундан кўринадики, Бамси Бейрек – Алпомиш ҳикояси. Аммо Бамси Бейрекнинг ўзига хослиги шундаки, бу ерда анагнорисис бирдан эмас, аксинча, аста-секинликда содир бўлади. Қаҳрамон ва унинг суюкли ёри ёки Чечак Бонуга уйланмоқчи бўлган йигитнинг онаси ўртасида бўлиб ўтадиган айтишувлар, тўй қўшиқларида ҳазил-мутойибага мойиллик бор. Бу хусусият ўзбек, умуман, Марказий Осиёдаги бошқа халқларнинг эпик асарларида муҳим ўрин тутади. Айниқса, анагнорисис саҳналарига ўзига хос бўёқ, ўзига хос нозик ифодани бахш этади. Ўзбек халқ достонларидан хушчақчақ, ҳажвий оҳанглар уфуриб турса, ўзга халқларнинг достонларида беҳад ҳассослик ва қандайдир жанговар кайфият устунлик қилади. Қуйида эпик адабиётда ана шундай мотивлар асосига қурилган айрим намуналардан мисол келтирмоқчиман.

Рус халқининг “Добриня ва Алёша” билинасида (қўшиқ-эртак, биздаги достонга яқин – тарж.) воқеалар Добринянинг уйдан чиқиб кета туриб, хотини Настасяга агар у олти йил ичида қайтмаса, бошқа эр қилиши мумкинлигини айтиши саҳнаси билан бошланади. Настася эса ўн икки йил эрини кутади. Ахийри эринг олти йил олдин ҳалок бўлган, дея хабар етказган Алёшага тегишга розилик билдиради. Эътиборли жиҳати, бу ерда Алёша “Бамси Бейрек”даги хоин Ялтачук билан бир хил ўринда келаяпти. Тўй арафасида Добриня Константинополга бориб қолади ва унга хотини Настасянинг эрга тегаётганини айтишади. Қаттиқ таъсирланган Добриня уйига шамол тезлигида учиб боради, бироқ онаси ўз ўғлини танимайди. Шунда Добриня ундан бир вақтлар бедарак кетган ўғлининг ялтироқ либоси ва чолғусини сўраб олиб, подшоҳ Владимир саройида бўлаётган тўйга боради. Настася Алёшага никоҳланишига оз фурсат қолганида, Добриня ўз хотинининг рўпарасига келиб ўтиради. Унга ўз узуги солинган бир қадаҳ узатади. Настася узукни кўриб, эрини таниб қолади. Бу ўринда “таниб қолиш” мотивида узукдан фойдаланилиши асарнинг ўзига хослигини таъминлайди.

“Марко Кралевич ва костурлик Мина” номли серб эпосида бош қаҳрамон Марко турк ҳукмдори Султон Боязидга қарши курашиш учун саройини тарк этади. Костурлик Мина Марконинг онасини ўлдириб, хотини Елани ўғирлаганидан хабар топади ва роҳиб қиёфасида Минанинг олдига боради. Тўй устидан чиққан “роҳиб” масхарабоз томошасини ижро этиб беради. Намойишдан кўнгли тўлган Мина “роҳиб”га ҳақ тўлаш учун “рафиқа”сидан Марконинг хазинасидан танга олиб чиқишини сўрайди. Ела Марконинг хазинасидан танга билан бирга унинг занг босган шамширини ҳам олиб чиқиб, “роҳиб”га узатади. Ҳали мақсадига етмаган Марко Минадан энди зоҳидлар рақсини кўрсатишга ижозат сўрайди. Ҳавода шамширини муаллақ силкитиб рақс бошлаган “роҳиб” кутилмаганда Минанинг бошини танасидан жудо қилади.

Дунё халқлари эпосида бош қаҳрамоннинг ўзга қиёфага кириб, ўз шахсиятини яширишга уриниши улардаги сюжетнинг ўзига хос қиррасидир. XII–XV аср инглиз, немис, италян, испан ва француз халқлари оғзаки ижодида ҳам шундай мотив асосига қурилган бир қанча асарларни учратиш мумкин. Бироқ мен ҳозир уларни эслай туриб, қандай қилиб бошқа-бошқа халқларнинг турли достонлари бир хил мотив асосига қурилганини ва, умуман, бунинг келиб чиқиш сабаблари, халқ оғзаки ижодининг анъаналари хусусида фикр билдирмоқчиман. Мотив айнан кимгадир тегишли бўлмаган ҳолда макони ва миллатидан қатъи назар мустақил шаклланиб бораверади (полигенезис). Аммо муайян мотив асосида индивидуал услубда сюжет яратилиши ҳам мумкин. Индивидуал услубда мотив воқеалар ривожида ўзига хос қолип вазифасини бажаради. Бу қолипнинг “Фалон қаҳрамон асирликка тушиб қолибди”, “Фалон қаҳрамоннинг хотини бошқа эрга тегишидан аввал ёрини жуда узоқ йиллар кутибди” ёки “Қаҳрамонни баданидаги фалон белгисидан таниб қолишибди” каби шакллари қаҳрамон кўрган-кечирган саргузаштларнинг даражасига қараб қўлланилаверади.

Агар “Одиссея” достонидаги ўша мотив воқеалари шу йўсинда яратилган ўзга халқлар оғзаки адабиёти намуналаридаги мотивларга туб манба сифатида хизмат қилган бўлса, у ҳолда биз Ҳомерга хос мазмундаги мотивлар бир тарафдан Адриатик денгизининг шарқий қирғоқлари орқали албанларга, бошқа бир томондан Амударё орқали туркийларга етиб бориб, узун бир занжир ҳосил этган, дейишимиз мумкин.

Ушбу хулосани ақлга сиғмас мулоҳаза, дея инкор этиш учун бирорта тўсиқ кўринмайди. “Одиссея”нинг “Эрнинг қайтиши” қисмидаги ўзига хос мотив ҳам бу фикрни асослаб турибди. Гарчи қаҳрамонларнинг турли саргузаштларни бошдан кечириб уйга қайтиши Шарқ ва Ғарб халқларининг оғзаки адабиётига кўчган бўлса-да, айнан “Одиссея”даги воқеалар уларнинг минг йиллик илдизга эга турмуш тарзига ҳеч қачон мувофиқ келмайди. Шубҳасиз, бундай ҳолларда адабиёт миллатнинг ўзига хос табиатига юзланади. Жумладан, турк, албан, рус ва серб халқ достонларидаги “Эрнинг қайтиши” мотивидаги саҳналарга ушбу миллатларнинг ҳаётий тажрибаларида рўй берган воқеалар асос қилиб олинган.

Энди турли халқларга тегишли икки асарнинг қай бири бошқаси учун асос мотив сифатида хизмат қилгани ва халқ достонларининг ўзига хос анъаналарида мотивнинг шаклланиш хусусиятлари ҳақида сўз юритсак.

“Алпомиш” достони тўғрисида, у шу мазмундаги барча асарларнинг туб манбаси, деган фикрни билдира олмаймиз. Зеро, бу достон юнон эпоси учун асос бўла олмайди. Аввал айтиб ўтганимиздек, “Алпомиш” достонининг туркий тилдаги илк талқинини “Китоби Дада Қўрқут” асарида кўриш мумкин. Бироқ “Китоби Дада Қўрқут”да ҳомерча унсурлар: қаҳрамонни чандиқ ва хол ёки унинг оти орқали таниб қолиш, камон воқеаси, содиқ хизматкорлар ва бошқалар кузатилмайди.

“Алпомиш” достонининг “Эрнинг қайтиши” қисмидаги тўй саҳнасидаги куй-қўшиқлар ўзбек тўйларининг ўйин-кулгу билан ўтишини кўрсатиб туради. Аёл тилидан куйланган бундай қўшиқлар ўзбек халқ эпосида катта ўрин тутган. Булар фақатгина Алпомиш ва Барчиннинг ўртасида кечган ўзаро айтишувларда эмас, балки ўзганинг хотинини ўз ўғлига тегишга зўрлик билан мажбур қилган шафқатсиз аёл – тили чучук кампир билан диалогларда ҳам учрайди. Бу кампирнинг чулдираб гапириши ҳамда унга ҳазил билан жавоб қайтарган қаҳрамоннинг қўшиқлари достоннинг интиҳосига нафақат жўшқин кайфият олиб киради, балки ўқувчини бахтли якунга тайёрлаб боради.

Сўнгги хулоса: “Алпомиш” достонининг бахшилар оғзидан ёзиб олинган ўттиздан ортиқ варианти бор (сўнгги маълумотларга қараганда, қирққа яқин варианти бор – муҳ.). Уларнинг сюжети ўхшаш бўлса-да, жуда катта фарқли томонлари кўп. Жумладан, “Эрнинг қайтиши” мотивининг бадиий ифодасида ҳам. Владимир Проппнинг изланишларидан келиб чиқиб айтилса, “Добриня ва Алёша” билинасининг қарийб бир юз олтмишда варианти бор. “Эрнинг қайтиши” мотиви болқон халқларида серб ва албан қаҳрамонлик қўшиқларидаги намуналаридан кўра анча кенг тарқалган. Гувоҳи бўлганингиздек, халқ достонларига асос бўлган мотив ва сюжетларнинг қиёсий таҳлили бу дурдоналарни тушунишимизда денгиздан бир томчи бўлиб қолаверади. Зотан, ушбу тадқиқотда томчи табиати мавжудлигига қарамай, мен халқ оғзаки адабиётидаги намуналарни бир-бири билан таққослаш орқали, ўзига хос ва айни пайтда ғайриоддий жиҳатлари ҳамда бу асарларнинг таг-томирига сингиб кетган миллий анъаналарни очиб бера олдим, деб умид қиламан.

Инглиз тилидан Гулҳаё Маҳамадалиева таржимаси

Манба: «Ёшлик» журнали, 2018 йил 6-сон

Turkiy xalqlar eposi tadqiqotchisi sifatida tanilgan professor Karl Reyxlning “Qahramonning qaytishi: Alpomish, Arastu va epos” (“The Return of the Hero: Alpomish, Aristotle and the Oral Epic” nomli ilmiy maqolasini ayrim qisqartirishlar bilan eʼtiboringizga havola qilmoqdamiz.

Karl Reyxl
QAHRAMONNING QAYTISHI

Bonn universiteti professori (Germaniya). Reyn-Vestfaliya akademiyasi aʼzosi, Nukus universitetining faxriy professori Karl Reyxl (Karl Reichl) 1943-yil 4-iyulda Germaniyaning Vayden shahrida tugʻilgan. Olim turkiy xalqlar eposi tadqiqotchisi sifatida tanilgan. Xususan, “Alpomish” dostoni haqida bir necha maqolalar eʼlon qilgan.

Oʻzbek xalq ogʻzaki ijodining shoh asari – “Alpomish” dostoni ikki qismdan tashkil topgan boʻlib, birinchi boʻlimida qahramonning Barchinga uylanish voqeasi roʻy bersa, keyingi qismda bu juftlikning bir-biridan ayrilishi va ayriliqdan soʻng qayta visolga yetishishi bayon qilinadi. Dastlabki boʻlim “Kelinning gʻalabasi” deya nomlanuvchi keng tarqalgan motivga qurilgan boʻlsa, dostonning ikkinchi qismi asosini folklorshunoslik tadqiqotlarida “Erning qaytishi” yoki “Qahramonning yurtga qaytishi” deya bilan ataladigan, Aarne-Tompson-Uterning Ertak syujet tiplari koʻrsatkichida 974 raqami bilan qayd etilgan motiv tashkil etadi.

Viktor Jirmunskiy ilmiy izlanishlarida “Alpomish” va “Odisseya” dostonlari voqealarida oʻzaro yaqinlik borligiga alohida eʼtibor qaratadi. Ayniqsa, bu oʻxshashlik “Erning qaytishi” qismidagi voqealarda, aniqroq aytganda, Alpomish bilan Barchinning uchrashib, bir-birlarini tanib qolish sahnasida yorqinroq koʻrinadi. Yurtiga qaytgan qahramonlarni birinchi boʻlib sodiq xizmatkorlari: Alpomishni choʻpon Qultoy, Odisseyni esa enagasi Evrikleya bilib qoladi. Qultoy Alpomishni yelkasiga bosilgan Shohimardon pirning panjasi izidan, Evrikleya esa Odisseyni oyogʻidagi chandiqdan tanib oladi.

Yunonlarda bir insonni boshqa bir inson tanib qolishi anagnorisis deb ataladi. Arastu “Poetika”da anagnorisisni toʻrt turga ajratadi. Birinchisi – qahramonni badanidagi alohida belgilaridan tanib qolish. Alpomish bilan Odisseyning tanilish sahnasi shu turga kiradi. Ikkinchisi, “tanib qolish” muallifning oʻzi tomonidan amalga oshiriladi. Bunda muallif qahramonning ismini aytib yoki qandaydir oʻyin orqali tanishtiradi. Uchinchi turda esa, qahramonning tanilishi uchun oʻtmish eslanadi yoki shu qahramonga xos biror belgiga ishora beriladi. Nihoyat, toʻrtinchi turda qahramon mantiqiy xulosalar evaziga tanib olinadi. Epik asarlarda anagnorisisning birinchi va uchinchi turlari koʻp uchraydi. Arastu bu ikki tur uchun “Odisseya”dan misollar keltirib oʻtgan.

“Alpomish” dostonining ilk turkiy talqini “Kitobi Dada Qoʻrqut” qoʻshiqlarida uchraydi. Oʻn ikkita alohida qoʻshiqni jamlagan “Kitobi Dada Qoʻrqut”ning yettinchi qoʻshigʻida asir olingan va oradan vaqtlar oʻtib ozodlikka erishgan oʻgʻuz botirlari va bir oʻgʻlonning qahramonliklari kuylanadi. Asir tushgan baxtsiz qahramonlardan biri – Bamsi Beyrekdir. U oʻn olti yil tutqunlikda yashab, keyinchalik unga koʻngli tushib qolgan nasroniy hukmdor Shoklining qizi yordamida zindondan qochishga muvaffaq boʻladi. Bamsi uyiga qaytarkan, yoʻlda unashtirib qoʻyilgan qayligʻi – Chechak Bonuning toʻyiga ketayotgan jirov (baxshi) bilan tasodifan uchrashib qoladi. Voqeadan xabar topgan Bamsi otini uning udiga ayirboshlaydi. Soʻng jirov qiyofasiga kirib, toʻyga yetib kelgunga qadar yoʻlda bir guruh choʻponlar bilan, oʻzining opa-singillari bilan ham uchrashadi. Avvaliga ularning hech biri Beyrekni tanimaydi. Ammo juldur chakmoni bilan davraga tushgan “jirov” aslida kimligini Beyrekning opasi bilib qoladi. “Jirov” oʻzi chalgan koʻyga kelinning raqsga tushishini soʻraydi. Shu chogʻ ikki qiz oʻzini kelinlikka solib, davraga kiradi, biroq Beyrek ularning hiylasiga aldanmaydi. Birozdan soʻng “jirov” toʻy bazmida haqiqiy kelinni koʻradi, koʻradi-yu, uni bevafolikda ayblaydi. Shunda Chechak Bonu barmogʻidagi bir vaqtlar Beyrekning oʻzi taqqan uzukni koʻrsatadi va izsiz yoʻqolgan sevgilisi uchun shu kunga qadar sadoqat bilan yashaganini aytadi. Bularni eshitib, Beyrek oʻzini oshkor qiladi. Oʻgʻlining dardida yigʻlayverib, koʻr boʻlib qolgan otasi “Qaniydi, omonlik boʻlib, koʻzimning nuri qaytsa, oʻgʻlimning diydoriga toʻyib-toʻyib olsam”, deyayotganida moʻʼjiza roʻy berib koʻzi koʻra boshlaydi.

Bundan koʻrinadiki, Bamsi Beyrek – Alpomish hikoyasi. Ammo Bamsi Beyrekning oʻziga xosligi shundaki, bu yerda anagnorisis birdan emas, aksincha, asta-sekinlikda sodir boʻladi. Qahramon va uning suyukli yori yoki Chechak Bonuga uylanmoqchi boʻlgan yigitning onasi oʻrtasida boʻlib oʻtadigan aytishuvlar, toʻy qoʻshiqlarida hazil-mutoyibaga moyillik bor. Bu xususiyat oʻzbek, umuman, Markaziy Osiyodagi boshqa xalqlarning epik asarlarida muhim oʻrin tutadi. Ayniqsa, anagnorisis sahnalariga oʻziga xos boʻyoq, oʻziga xos nozik ifodani baxsh etadi. Oʻzbek xalq dostonlaridan xushchaqchaq, hajviy ohanglar ufurib tursa, oʻzga xalqlarning dostonlarida behad hassoslik va qandaydir jangovar kayfiyat ustunlik qiladi. Quyida epik adabiyotda ana shunday motivlar asosiga qurilgan ayrim namunalardan misol keltirmoqchiman.

Rus xalqining “Dobrinya va Alyosha” bilinasida (qoʻshiq-ertak, bizdagi dostonga yaqin – tarj.) voqealar Dobrinyaning uydan chiqib keta turib, xotini Nastasyaga agar u olti yil ichida qaytmasa, boshqa er qilishi mumkinligini aytishi sahnasi bilan boshlanadi. Nastasya esa oʻn ikki yil erini kutadi. Axiyri ering olti yil oldin halok boʻlgan, deya xabar yetkazgan Alyoshaga tegishga rozilik bildiradi. Eʼtiborli jihati, bu yerda Alyosha “Bamsi Beyrek”dagi xoin Yaltachuk bilan bir xil oʻrinda kelayapti. Toʻy arafasida Dobrinya Konstantinopolga borib qoladi va unga xotini Nastasyaning erga tegayotganini aytishadi. Qattiq taʼsirlangan Dobrinya uyiga shamol tezligida uchib boradi, biroq onasi oʻz oʻgʻlini tanimaydi. Shunda Dobrinya undan bir vaqtlar bedarak ketgan oʻgʻlining yaltiroq libosi va cholgʻusini soʻrab olib, podshoh Vladimir saroyida boʻlayotgan toʻyga boradi. Nastasya Alyoshaga nikohlanishiga oz fursat qolganida, Dobrinya oʻz xotinining roʻparasiga kelib oʻtiradi. Unga oʻz uzugi solingan bir qadah uzatadi. Nastasya uzukni koʻrib, erini tanib qoladi. Bu oʻrinda “tanib qolish” motivida uzukdan foydalanilishi asarning oʻziga xosligini taʼminlaydi.

“Marko Kralevich va kosturlik Mina” nomli serb eposida bosh qahramon Marko turk hukmdori Sulton Boyazidga qarshi kurashish uchun saroyini tark etadi. Kosturlik Mina Markoning onasini oʻldirib, xotini Yelani oʻgʻirlaganidan xabar topadi va rohib qiyofasida Minaning oldiga boradi. Toʻy ustidan chiqqan “rohib” masxaraboz tomoshasini ijro etib beradi. Namoyishdan koʻngli toʻlgan Mina “rohib”ga haq toʻlash uchun “rafiqa”sidan Markoning xazinasidan tanga olib chiqishini soʻraydi. Yela Markoning xazinasidan tanga bilan birga uning zang bosgan shamshirini ham olib chiqib, “rohib”ga uzatadi. Hali maqsadiga yetmagan Marko Minadan endi zohidlar raqsini koʻrsatishga ijozat soʻraydi. Havoda shamshirini muallaq silkitib raqs boshlagan “rohib” kutilmaganda Minaning boshini tanasidan judo qiladi.

Dunyo xalqlari eposida bosh qahramonning oʻzga qiyofaga kirib, oʻz shaxsiyatini yashirishga urinishi ulardagi syujetning oʻziga xos qirrasidir. XII–XV asr ingliz, nemis, italyan, ispan va fransuz xalqlari ogʻzaki ijodida ham shunday motiv asosiga qurilgan bir qancha asarlarni uchratish mumkin. Biroq men hozir ularni eslay turib, qanday qilib boshqa-boshqa xalqlarning turli dostonlari bir xil motiv asosiga qurilganini va, umuman, buning kelib chiqish sabablari, xalq ogʻzaki ijodining anʼanalari xususida fikr bildirmoqchiman. Motiv aynan kimgadir tegishli boʻlmagan holda makoni va millatidan qatʼi nazar mustaqil shakllanib boraveradi (poligenezis). Ammo muayyan motiv asosida individual uslubda syujet yaratilishi ham mumkin. Individual uslubda motiv voqealar rivojida oʻziga xos qolip vazifasini bajaradi. Bu qolipning “Falon qahramon asirlikka tushib qolibdi”, “Falon qahramonning xotini boshqa erga tegishidan avval yorini juda uzoq yillar kutibdi” yoki “Qahramonni badanidagi falon belgisidan tanib qolishibdi” kabi shakllari qahramon koʻrgan-kechirgan sarguzashtlarning darajasiga qarab qoʻllanilaveradi.

Agar “Odisseya” dostonidagi oʻsha motiv voqealari shu yoʻsinda yaratilgan oʻzga xalqlar ogʻzaki adabiyoti namunalaridagi motivlarga tub manba sifatida xizmat qilgan boʻlsa, u holda biz Homerga xos mazmundagi motivlar bir tarafdan Adriatik dengizining sharqiy qirgʻoqlari orqali albanlarga, boshqa bir tomondan Amudaryo orqali turkiylarga yetib borib, uzun bir zanjir hosil etgan, deyishimiz mumkin.

Ushbu xulosani aqlga sigʻmas mulohaza, deya inkor etish uchun birorta toʻsiq koʻrinmaydi. “Odisseya”ning “Erning qaytishi” qismidagi oʻziga xos motiv ham bu fikrni asoslab turibdi. Garchi qahramonlarning turli sarguzashtlarni boshdan kechirib uyga qaytishi Sharq va Gʻarb xalqlarining ogʻzaki adabiyotiga koʻchgan boʻlsa-da, aynan “Odisseya”dagi voqealar ularning ming yillik ildizga ega turmush tarziga hech qachon muvofiq kelmaydi. Shubhasiz, bunday hollarda adabiyot millatning oʻziga xos tabiatiga yuzlanadi. Jumladan, turk, alban, rus va serb xalq dostonlaridagi “Erning qaytishi” motividagi sahnalarga ushbu millatlarning hayotiy tajribalarida roʻy bergan voqealar asos qilib olingan.

Endi turli xalqlarga tegishli ikki asarning qay biri boshqasi uchun asos motiv sifatida xizmat qilgani va xalq dostonlarining oʻziga xos anʼanalarida motivning shakllanish xususiyatlari haqida soʻz yuritsak.

“Alpomish” dostoni toʻgʻrisida, u shu mazmundagi barcha asarlarning tub manbasi, degan fikrni bildira olmaymiz. Zero, bu doston yunon eposi uchun asos boʻla olmaydi. Avval aytib oʻtganimizdek, “Alpomish” dostonining turkiy tildagi ilk talqinini “Kitobi Dada Qoʻrqut” asarida koʻrish mumkin. Biroq “Kitobi Dada Qoʻrqut”da homercha unsurlar: qahramonni chandiq va xol yoki uning oti orqali tanib qolish, kamon voqeasi, sodiq xizmatkorlar va boshqalar kuzatilmaydi.

“Alpomish” dostonining “Erning qaytishi” qismidagi toʻy sahnasidagi kuy-qoʻshiqlar oʻzbek toʻylarining oʻyin-kulgu bilan oʻtishini koʻrsatib turadi. Ayol tilidan kuylangan bunday qoʻshiqlar oʻzbek xalq eposida katta oʻrin tutgan. Bular faqatgina Alpomish va Barchinning oʻrtasida kechgan oʻzaro aytishuvlarda emas, balki oʻzganing xotinini oʻz oʻgʻliga tegishga zoʻrlik bilan majbur qilgan shafqatsiz ayol – tili chuchuk kampir bilan dialoglarda ham uchraydi. Bu kampirning chuldirab gapirishi hamda unga hazil bilan javob qaytargan qahramonning qoʻshiqlari dostonning intihosiga nafaqat joʻshqin kayfiyat olib kiradi, balki oʻquvchini baxtli yakunga tayyorlab boradi.

Soʻnggi xulosa: “Alpomish” dostonining baxshilar ogʻzidan yozib olingan oʻttizdan ortiq varianti bor (soʻnggi maʼlumotlarga qaraganda, qirqqa yaqin varianti bor – muh.). Ularning syujeti oʻxshash boʻlsa-da, juda katta farqli tomonlari koʻp. Jumladan, “Erning qaytishi” motivining badiiy ifodasida ham. Vladimir Proppning izlanishlaridan kelib chiqib aytilsa, “Dobrinya va Alyosha” bilinasining qariyb bir yuz oltmishda varianti bor. “Erning qaytishi” motivi bolqon xalqlarida serb va alban qahramonlik qoʻshiqlaridagi namunalaridan koʻra ancha keng tarqalgan. Guvohi boʻlganingizdek, xalq dostonlariga asos boʻlgan motiv va syujetlarning qiyosiy tahlili bu durdonalarni tushunishimizda dengizdan bir tomchi boʻlib qolaveradi. Zotan, ushbu tadqiqotda tomchi tabiati mavjudligiga qaramay, men xalq ogʻzaki adabiyotidagi namunalarni bir-biri bilan taqqoslash orqali, oʻziga xos va ayni paytda gʻayrioddiy jihatlari hamda bu asarlarning tag-tomiriga singib ketgan milliy anʼanalarni ochib bera oldim, deb umid qilaman.

Ingliz tilidan Gulhayo Mahamadaliyeva tarjimasi

Manba: “Yoshlik” jurnali, 2018 yil 6-son