Етмишинчи йилларнинг бошида машҳур турк шоири Фозил Ҳусни Доғларжа бир ёш шоир шеърларини ўқиб чиққач,ҳайратга тушиб,сўраган экан: «Бу одам тирикми,борми?». Айтибдиларки: «Бор,соғ-саломат». Турк шоири яна-да ҳайратланиб,айтган экан: «Сизларда (СССРни назарда тутган) асл шоирларни ё қатл,ё қатағон этадилар? Нега ўлдирмадилар,ахир,бу одам ҳақиқий шоир-ку!».
Фозил Ҳусни Доғларжа ўқиган шеърларнинг муаллифи озарбайжон шоири Рамиз Равшан эди.
Рамиз Равшан (Ramiz Rövşən) таниқли озарбайжон шоири. У 1946 йилнинг 16 декабрида Бокуда туғилган. Озарбайжон Давлат Университетининг филология факультетида, Москвада Олий сценарийнавислар курсида таълим олган. Унинг сценарийлари асосида ўнлаб бадиий фильмлар тасвирга олинган.  Рамиз Равшан йигирмадан ортиқ шеърий китоблар муаллифи,унинг шеърлари дунёнинг кўплаб тилларига таржима қилинган.

АДАБИЁТ ИНСОННИ ЁЛҒИЗЛИКДАН ҚУТҚАРАДИ
Озарбайжонлик машҳур шоир Рамиз Равшан билан суҳбат
Хосият Рустамова суҳбатлашди

— Ўз хал­қимнинг келажаги билан боғлиқ гўзал орзуларимни, тилакларимни қардош ўзбек халқига ҳам соғиниб қоламан.

— Адабиётнинг миллати бўлмайди. Шу маънода ишонч билан айтишимиз лозимки, Озарбайжоннинг таниқли шоири Рамиз Равшанни ҳам ўзбек китобхони ўз шои­ри деб билади. Мана шу ижодкорнинг Сўз орқали ҳаётда эришган ютуқлари ҳақида ўртоқлашсак.

— Ўзбек ўқувчиси мени ўз шоири деб эътироф этишини эшитмоқ жуда ҳам ёқимлидир. Табиийки, шеърият ҳам тил сингари алоҳида-алоҳида халқларга, жамиятларга эмас, балки инсонларга хос саналади. Шоир ва ўқувчи ўртасидаги алоқа салоҳият даражаси қадар сирли, ҳузурбахш муносабатдир. Нима учун ўқувчилар ўзга шоирларни эмас, маълум бир шоирни севадилар? Бу саволга жавоб бериш баъзида ўша севимли шоирнинг ўзи учун ҳам қийинчилик туғдиради. Эҳтимол, ушбу жавобга ҳеч бир эҳтиёж ҳам сезилмас. Чунки, айни саволнинг жавобини топган шоир ўша дамдан эътиборан ҳар бир ёзган шеъри орқали ўқувчининг муҳаббатига эришмоқ учун ҳаракат қилади ва бора-бора ўз ўрнида уйғонган меҳрни секин-аста йўқотади.

Мен шеър ёзарканман, ҳеч вақт ўқувчи ҳақида ўйлаб кўрмаганман. Шунинг учун бўлса керак, мен унинг олдида сира хижолат чекмайман. Пировардида шеърларимни ўқиб ёқтириб қолганларнинг, ҳатто ёдлаб олганларнинг барчаси ўша сатрларда мен айтмоқчи бўлганларимни бутунича тушуниб етганлар қабилидаги фикрдан йироқман. Шоир ёзганини битади, ўқувчи ўқийдиганини мутолаа қилади. Анна Ахматова айтадики, ўқувчи ўз сўзидек қабул қилган, “тилимнинг учидаги сўз” деб тан олган шеър энг яхши шеърдир. Албатта, ўқувчининг бундай тасаввури алдамчи, аммо бунда ҳам бир ҳақиқатнинг улуши бор. Негаки, шоир фақатгина ўзи ҳис этганини эмас, бошқаларнинг ҳам кўнгилдан ўтказган, лекин тил билан ифодалай олмаган туйғуларини, дардларини, оғриқ ва изтиробларини сўзга кўчиради ва қайсидир маънода ўша инсонларни қайғуларидан халос этади. Шу жиҳатдан, “Адабиёт инсонни ёлғизликдан қутқаради” деганда Лев Толстой ҳақ эди.

— Қандай китоблар Сизни ҳайратга солади?

— Тўғриси, мени ҳайратлантирган китобларни жуда кичкиналигимда, ёшлигимда ўқиганман. Кўпдан бери, Нозим Ҳикмат айтганидек, сўз мени сархуш эта олмаётир. На ўзимники, на ўзганики… Кўринадики, бунинг сабабларидан бири мен фақат ўқувчи эмас, ёзувчи ҳам бўлганимдадир. Мен мутолаа қилганларимни истайманми-йўқми мутахассис нигоҳи орқали кузатаман, ўша адабий матнларнинг (шеър ҳикоя, роман ва ҳ.к.) фақатгина “юз”ини эмас, “астар” қисмини ҳам кўраман: ёзувчининг “бичим”ларини, ниманинг қаердан келганини ва қаерга боражагини…

Ўрни келганда айтайинки, мен киносценарист ҳамман. Ёзган сценарийларим асосида бир қанча бадиий фильмлар суратга олинди. Аммо негадир кино учун ўзимни мутахассисдек эмас, оддий томошабин каби идора эта оламан. Унинг камчилик-нуқсонларидан кўз юмаман, баъзида эса ўртамиёна фильмдан ҳам таъсирланишим мумкин. Бироқ бунда ҳам мен худди китобхон сингари ўта талабчанман. Аёнки, бу ҳам бадиий сўзга нисбатан хасислик билан ёндашишим сабаблидир. Шу ўринда, ёзувчи фантазиясининг антиқа ва сирли эканлиги билан мени жуда ҳам таъсирлантира олган охирги асар мен бундан тахминан 25 йил олдин ўқиган олмон адиби Зюскинднинг “Ифор” романи бўлди. Таассуфки, худди шу роман асосида суратга олинган шу номли фильм мени у қадар ҳаяжонга солгани йўқ.

————————-
Кўпдан бери, Нозим Ҳикмат айтганидек, сўз мени сархуш эта олмаётир. На ўзимники, на ўзганики… Кўринадики, бунинг сабабларидан бири мен фақат ўқувчи эмас, ёзувчи ҳам бўлганимдадир. Мен мутолаа қилганларимни истайманми-йўқми мутахассис нигоҳи орқали кузатаман, ўша адабий матнларнинг (шеър ҳикоя, роман ва ҳ.к.) фақатгина “юз”ини эмас, “астар” қисмини ҳам кўраман: ёзувчининг “бичим”ларини, ниманинг қаердан келганини ва қаерга боражагини…
———————————

— Жаҳоннинг машҳур адибларидан бири Эрнест Хемингуэй ўз шогирдига ҳаёти мобайнида ўқиши зарур бўлган 15 та асар рўйхатини берган экан. Сиз ҳам устоз сифатида бугунги ёш авлодга қайси асарларни ўқишни тавсия этасиз?

— Менинг назаримда, кимгадир қайсидир китобни ўқиш борасида маслаҳат бериш бирор кимсага қандайдир дармондорини тавсия этишдек гап. Айни дармондори сингари шу китоб ҳам ҳар хил одамга турли йўсинда таъсир кўрсатиши мумкин. Аммо ҳар ҳолда мен ёш ёзувчиларимизга, аввало, ўзимизни танимоқни, Шарқнинг буюк сўз санъаткорларини мутолаа қилмоқни маслаҳат берардим: Мавлоно Жалолиддин Румийнинг “Масна­вий”и­ни, Низомий Ганжавий ва Алишер Навоий­нинг “Хамса”ларини, Юнус Эмронинг шеърларини, Фузулийнинг ғазалларини… Асарлари ҳам ташқи, ҳам ички маъно-мазмунга, серқирра ташбеҳ ва ўхшатишларга бой бўлган бу сўз санъаткорларидан бугун жуда кўп нарсаларни ўрганиш мумкин. Айни пайтда бу шоирларнинг бутунлай акси бўлган, ҳеч қандай безак-жилосиз, иборасиз, муболағасиз, содда ва жўн тилда ёзилган, бир неча сатр орқали туйғунинг манзарасини, яхлит бир поэтик лавҳани ярата олган хитой уйғониш даври шеърияти шоирлари (Ли Бо, Ван Вэй, Ду Фу) нинг шеърларини, япон хойкуларини ўқишини ҳам маъқул кўрардим: оз сўзда кўп нарса айта олмоқ маҳоратини эгаллаши учун. Умуман, дунё шеъриятида мен севган ва баъзиларини она тилимга таржима қилган шоирларимни санаб кўрсам, ҳисобдан адашмоғим аниқдир. Ҳолбуки, мен ҳам у шоирлардан 15 нафарини қайд этиш билан кифояланаман: Шарль Бодлер, Артур Рембо, Пол Верлен, Пол Элюар, Гиём Апполинер, Райнер Мариа Рилке, Эмил Верхарн, Роберт Фрост, Федерико Гарсиа Лорка, Пабло Неруда, Вячеслав Незвал, Борис Пастернак, Осип Мандельштам, Анна Ахматова, Марина Цветаева.

— Биламизки, ҳозир биз ахборотлар доираси шиддатли тарзда кенгайиб бораётган, инсоннинг онги, қалби ва шуурига салбий таъсири бўлган турли иллатлар урчиб бораётган даврда яшамоқдамиз. Мана шундай шароитда китобнинг қудрати инсоннинг маънавий қиёфасини сақлаб қолишига етадими?

—————————
Умуман, дунё шеъриятида мен севган ва баъзиларини она тилимга таржима қилган шоирларимни санаб кўрсам, ҳисобдан адашмоғим аниқдир. Ҳолбуки, мен ҳам у шоирлардан 15 нафарини қайд этиш билан кифояланаман: Шарль Бодлер, Артур Рембо, Пол Верлен, Пол Элюар, Гиём Апполинер, Райнер Мариа Рилке, Эмил Верхарн, Роберт Фрост, Федерико Гарсиа Лорка, Пабло Неруда, Вячеслав Незвал, Борис Пастернак, Осип Мандельштам, Анна Ахматова, Марина Цветаева.
———————————-

— Маълумки, ҳаво, эфир аслида модда, ушлаб бўладиган, қўлга олиб кўриладиган нарса эмас. Минг йиллардан бери мушоҳада қилиб келадилар: эфир — руҳнинг заминидир. ХХ асрда радио, телевидение ва ниҳоят, интернетнинг кашф этилиши орқали эфир забт этилди. Яъни, руҳнинг замини ишғол қилинди.

Ахборот оқими ҳар тарафдан келиб, устимиздан дамба-дам ёғиб ўтмоқда ва бу чиркли ҳавода чиримоқ хавфини кучайтирмоқда. Шу жиҳатдан, ютуқларимиз шубҳа остида қолса ҳам, йўқотганларимиз кўз олдимизда. Бу ўринда мен биргина маънавий, ахлоқий томондан ютқизиқларимизни назарда тутмаяпман. Қизиқки, Совет даврида бой бериб қўйишдан қўрқ­қан, жон-жаҳдимиз билан ҳимоя қилган она тилимиз бугун тобора кирланиб бормоқда. Энг ҳайратланарлиси, бу шоирлик, ёзувчилик даъвосида юрганларнинг тилга муносабати орқали содир этилаётир. Номини ёдимдан чиқарганим бир ёш шоирнинг қачондир бир журналда тилга оид билдирган фикрларини ҳанузгача унутолганим йўқ. У тилимизни тозалаш, унинг яратувчанлик хусусиятидан маҳрум этиш иддаосида бўлган. Бу тахминан қайиқ билан сузмоқни истаган одам ўз денгизини қуритмоқ даъвосида бўлгандек кулгили ҳолатдир. Агарда кулгили саналмаса, ўша йигитнинг ўз она тилисига қарши душманлиги, нафрати эди.

Бугун она тилимизда бўлган гўзал асарларни мутолаа қилиш бизга ушбу мулоқот воситамизнинг кенг имкониятларини, улуғворлигини ва ҳайратомуз жиҳатларини яна бир карра ҳис этиш имконини беради. Мен дидактик адабиётни, шогирдига дарс берган шоир ва ёзувчиларни ҳеч қачон ёқтирмаганман. Аммо минг йиллардан бери яратиб келинаётган дунё адабиётининг энг гўзал намуналари биз учун дарс беради: муҳаббат дарсини ўтади. Буюк илоҳий ишқдан оддий инсоний севгига қадар.

Бундан кўп йиллар аввал Япония билан боғлиқ бир қизиқ хабарни ўқиб қолгандим. Экологик жиҳатдан ҳавоси жуда ифлосланган Токио шаҳрида телефон будкаларига ўхшаш “ҳаво будкалари” қурилган. Ҳар бир одам ўша будкаларга кириб, тўлов орқали бўлса ҳам, бир неча дақиқа мобайнида тоза ҳаводан нафас олиши мумкин экан. Бугун нафақат табиий, балки маънавий экологияси ҳам ҳаддан зиёд кирланган дунёмизда гўзал китобларни мутолаа қилмоқ, айнан ўша тоза, соф ҳаводан нафас олмоқ кабидир.

— Ижодкорнинг биринчи қаноти, шуб­ҳасиз, истеъдод. Сизнингча, унинг иккинчиси нима? Эътиқодми, билимми, тоза қалбми?

— Санаб ўтганларингизнинг барчаси санъаткор учун жуда муҳимдир. Ҳатто соф қалбли, яхши одам бўлиш ҳам. Буюк рус шоири Борис Пастернак қайсидир шоирнинг таърифини берганда, таажжуб билан сўрашган экан: “У қанақасига яхши шоир бўлиши мумкин? У ёмон одам-ку, ахир!”

Аммо шоир учун истеъдоддан сўнг энг керакли хислат, менимча, самимиятдир: ўқувчига самимиятидан кўра шоирнинг ўзига нисбатан самимияти. Шоир ўзига боғлиқ вазиятни шеърларида самимий тарзда ифодалаётган чоғида уни шу ҳолатга солган муҳитнинг манзарасини тасвирлайди. Шу жиҳатдан, баъзида энг шахсий мавзуларда битилган шеърлар ҳам истайсизми, йўқми, ижтимоий мазмун касб этади. Артур Шопенгауэр айтадики, асл поэзия ўз даври ҳақида тарих китобларидан кўра яхшироқ тасаввур уйғотади.

Ва таъкидлашим керакки, ўзига нисбатан самимий бўлмаган, ёлғон ёзган шоирлар фақатгина адабий эмас, тарихий сохталикка ҳам дахлдор бўлиб қоладилар.

———————————-
Шоир учун истеъдоддан сўнг энг керакли хислат, менимча, самимиятдир: ўқувчига самимиятидан кўра шоирнинг ўзига нисбатан самимияти. Шоир ўзига боғлиқ вазиятни шеърларида самимий тарзда ифодалаётган чоғида уни шу ҳолатга солган муҳитнинг манзарасини тасвирлайди. Шу жиҳатдан, баъзида энг шахсий мавзуларда битилган шеърлар ҳам истайсизми, йўқми, ижтимоий мазмун касб этади. Артур Шопенгауэр айтадики, асл поэзия ўз даври ҳақида тарих китобларидан кўра яхшироқ тасаввур уйғотади.
————————————

— Баъзи ижодкорлар ижодга иложсизликдан топилган чора, дея баҳо берадилар. Сизнингча, ижодкор ижод қилиши учун қийин вазиятга тушиши шартми?

— Ўз даврида қадр-қиммат топмаган, муҳтожлик ва йўқсилликда яшаган доҳийлар оз эмас. Ва бир қатор санъаткорларнинг ўз даври билан, муҳити билан зиддияти, тўқнашуви дунё адабиётида кўпгина гўзал асарларнинг яратилишига сабаб бўлган. Бу тахминан тишли чархларнинг бир-бирини тортиб-тортиб, ҳаракатга келтиришига ўхшайди. Аммо истеъдод ўз яратувчанлик қудратини биргина азоб-уқубатдан, муҳтожлик ва қашшоқликдан олганда эди, Лев Толстой номли ёзувчи ўтмаган бўларди. Аслида эса, барча икир-чикир муаммолар, шу жумладан, турмуш ташвишлари ижодкор одам учун фақатгина маъно касб этади. Шу маънода Маркеснинг бир фикри билан кифояланаман: “Ўша — шоирлар, ёзувчилар ҳақида кўп мушоҳада қилганларнинг, “яхши ёзиш учун ёмон шароитда яшамоқ лозим”, деганларнинг ўзларини шундай ҳаёт кечирмоққа мажбурлаш керакки, кўрсинлар, бу қанчалик натижа беради.”

— Ғарб адиби Жеймс Жойснинг “Ҳар бир ёзувчининг перосида битта романга етадиган сиёҳ бўлади,” — деган ижод сири билан боғлиқ жуда характерли сўзлари бор. Шоирнинг шеърий кайфияти, шеър билан, қоғоз билан юзма-юз бўлиш жараёни, шуб­ҳасиз, ҳайратли жараён. Битта шеърни ёзган шоир бошқа лирик ҳолатга кўчишида мутлақо бошқа руҳий жараённи бошдан кечиради. Шу ўринда, бутун ижоди давомида фақат битта асар ёзиш, яъни услуб — ижодкорнинг ўзидир, деган мазмундаги юқоридаги фикрга қандай қарайсиз?

— Услуб, аслида, ҳар бир шоирнинг, ёзувчининг ўзини ифода этиш шаклидир. Дунёнинг буюк санъаткорларини ўқир эканмиз, биз ўзини ифода этмоқнинг турлича йўлларини ва усулларини кузатамиз. Аммо сиз ўзингиз жалб этарли бўлмасангиз, ҳеч қандай гўзал услуб, шакл сизни мароқли, қизиқарли қилолмайди. Мен шакл ахтариш билан ёшлигимда, хусусан, 60-йилларнинг охирларида банд бўлиб қолганман. Ўша йиллар мен учун ўзни тасдиқ этиш даври эди. Санъатда ҳам, ҳаётда ҳам, фарқли кўринишга, ўхшаши бўлмасликка интилиш; фарқли ёзиш, фарқли кийиниш демакдир. Лекин айни пайтда суҳбат асл поэзия ҳақида бораётган экан, ҳар бир шеър ўз ифода шаклини, оҳангини, интонациясини ўзи олиб келишини айтмоқчиман. Ва шоирнинг фарқлилиги, бетакрорлиги унинг дунёга қандай кўринаётганида эмас, балки у дунёни қандай кўраётганидадир.

— Ёшликнинг ўзи ёзадиган шеърлари бор. Ўз навбатида маълум бир улғайиш даври бўлган, ҳаётга ўта жиддий қараб, мулоҳаза қилиб, битиладиган шеърлар ҳам мавжуд. Руҳ ўлмасдир, дейилади муқаддас китобларда. Шоир руҳи, шеър руҳи бизнинг ўткинчи умримиз билан қандай ҳисоблашаркин?

— Шеъриятда, мусиқада, умуман, маданият­да илоҳий ибтидонинг мавжудлиги, шубҳасиздир. Қадимги Лотин маданиятида сўз икки маънода қўлланилади: kultura agri — тупроқдан яралмоқ ва kultura Dei — Оллоҳга етишмоқ. Истеъдод Оллоҳнинг инъомидир. Уни бирор нарса билан қўлга киритиш, эгаллаб олиш мумкин эмас. Аристотел шоирларни “Тангри девонаси”, деб атайди. Тангри ўлимсиз бўлганидек, моҳиятида илоҳий ишқ бўлган шеърият ҳам ўлимдан холидир. Биз Худосизлик (атеизм) дарси ўтилган СССР ўлкаларининг мактабларида таҳсил олган эсак-да, Худосиз бўлмадик. Агар 60-йиллар биз учун шеъриятимизда шакл излаш, дунёга юз очиш даври саналган бўлса, 70-йиллар ўзга қайтиш даври бўлди. Инқилобдан сўнг шеъриятимиздан худди йиринг босган шишдек кесиб олиб ташланган метафизик тушунча, Оллоҳ ва инсон муносабатлари шу йилларда поэзиямизга янгидан қайтди. Ва ғарбнинг экзистенциализм фалсафаси билан Шарқнинг сўфийлик қарашларидан гўзал ва бетакрор бир синтез пайдо бўлди. Таассуфки, бу поэзия вақтида лойиқ даражада таржима қилиниб, дунёга тақдим эта олинмади. Ишонаманки, кеч бўлса ҳам, бунга ҳали эришамиз.

———————————
Санъатда ҳам, ҳаётда ҳам, фарқли кўринишга, ўхшаши бўлмасликка интилиш; фарқли ёзиш, фарқли кийиниш демакдир. Лекин айни пайтда суҳбат асл поэзия ҳақида бораётган экан, ҳар бир шеър ўз ифода шаклини, оҳангини, интонациясини ўзи олиб келишини айтмоқчиман. Ва шоирнинг фарқлилиги, бетакрорлиги унинг дунёга қандай кўринаётганида эмас, балки у дунёни қандай кўраётганидадир.
————————————

Исо Пайғамбар (а.с): “Менсиз ҳеч нарса ярата олмайсиз,” — деб марҳамат қилган эдилар. Афсуски, бугун “яратувчилар дунёси”да эмас, фойдаланувчилар оламида яшамоқдамиз. Ва бунинг бир намунаси: бугун кенг тарқалиб бораётган постмодерн адабиёт ва маданиятдир. Турли-туман жанрларда ўз ҳолича яратилган ушбу намуналарнинг, моҳиятига ироник маънолар аралашган ҳар хил шаклларда, мароқли ё мароқсиз тарзда “қайта ишланган” бу маданиятнинг наср ва кинодан фарқли ўлароқ, поэзияда бирор жиддий ютуққа эриша олмаётганининг ягона асосий сабаби бор: шеърият сунъий “урчитиш” йўли билан яратилмайди ва шеър фақатгина тил ҳодисаси, сўзларнинг турлича комбинациялари ҳам эмас. Энг асосийси, ўша жонсиз сўзларга ҳаво олиб кирган поэтик руҳдир. Аммо бу жараён қайси томонга йўл олмоқда? Бу саволга жавоб бериш жуда мушкул. Чунки бу ҳолат энди адабиёт эмас, кимёгарликдир. Буюк драматургимиз Мирзо Фатали Охундовнинг бир саҳна асарида ҳажв қилинганидек, мисдан олтин олмоқ ҳаракатидир. Ва ҳайратланарлиси шундаки, бу шеъриятда мумкин бўлган ҳодисадир.

— Шеърда энг муҳими нима? Албатта, қуйидаги омилларнинг ҳар бирини истеъдод ва муҳаббатга таянган ҳолда тилга олаётирмиз: образлилик, теран фикр ва фалсафий хулосалар, руҳий манзараларнинг оний ҳамда боқий тасвирлари ёки ҳаётийлик. Сизнингча, буларнинг қай бирини олд ўринга қўйиш мумкин?

— Шеърга рецепт тақдим этиш жуда қийиндир. Қайсидир шеърда санаб ўтган барча “масаллиқ”ларингиз ортиғи билан бўлиши мумкин, аммо у шеър ҳатто Сизнинг сатрингизни ҳам “ўйнатолмайди.” Ушбу “масаллиқ”ларнинг ҳеч бири бўлмаган, 2*2=4 қадар содда шеър, эҳтимолки, Сизни ларзага сола олар. Умуман, истеъдод содда нарсаларни мураккаб деб айт­моқ эмас, энг қийин, мураккаб нарсаларни содда демоқ маҳоратидир. Буюк шоирларнинг ижодига назар ташласангиз, уларнинг тобора соддалашиб борганини кузатасиз. Ҳатто, Пастернакдек жуда мураккаб шоирнинг ҳам сўнгги шеърлари ақл бовар қилмас даражада соддалик билан битилган. Аслида, тажриба бизга ёзмоқдан кўра, бузмоқни кўпроқ ўргатади. “Поэзия мусиқий бўлишга интилади.” Бу машҳур иборада катта ҳақиқат бор. Тўғриси ҳам шу, шеър ўзининг энг юксак нуқтасида мусиқа сари эврилишга, барча ортиқча нарсалардан, ҳаттоки, сўздан озод бўлишга интилади. Аммо афсуски, бу мумкин эмас.

— Алишер Навоийнинг “Хамса”си 300 нусхада битилган. Шундай бўлса-да, у Турону Хуросонда ўз вақтидаёқ машҳур эди. Бугун Нобель лауреати бўлган адибларни ҳам танимаймиз ёки номини ўша мукофотни олган чоғида биламиз. Унутиб юбориш ҳам ҳеч нарса бўлмай қолди. Шу маънода машҳурлик деган сўзнинг шоир қисматидаги ўрнини қандай кўрасиз?

— Машҳурлик, атоқлилик истеъдоднинг асосий белгиси эмас, танилмаган истеъдодли шоирлар ҳам бор. Аммо ҳар ҳолда машҳур бўлиш учун ҳам истеъдод керак. Чунки маш­ҳурлик шеърларимизнинг ўқувчи қалбидан келган акс-садосидир. Айни пайтда совуқ, мазмунсиз шеърлар орқали кимнингдир юрагини тебрата олиш қийин масаладир. Бир сўз билан айтганда, машҳурлик шоир учун ҳамма нарса эмас, аммо уни гўёки, ҳеч нарса деб ҳисоблаган шоирларнинг самимиятига ҳам ишонмайман. Негаки, уларнинг оз нафарли ўқувчи эътиборидан қанчалик севинганларини кўп кузатганман.

— Ёзолмаган кунларингиз аламини қандай оласиз? Ёки ижодкор ҳамиша мунтазам ёзиши шартми?

— Мен ўзимдан шоир “ясамайман.” Табиийки, шеър ёзмаган кунларим шеър ёзган кунларимдан бениҳоя кўпдир. Ёшлигимда шеърга, сўзга кўчирмоқчи бўлган ҳар бир фикримни, туйғумни қўйиб юбормасдим. Энди эса сўзга янада хасисман. Аслида, нима бўлса, унга шеърий таъриф бериш, қайдайдир сўзлардан поэтик комбинациялар қуриш унчалик қийин иш эмас. Бу дунёнинг чангидан тортиб, юлдузига қадар бўлган борлиқ тилга киришни, фикрлашишни, сўзга айланишни истайди. Назаримда, биз ёзган шеърларимиз бизсиз ҳам бор эди. Ва бундан кейин битажак сатрларимиз ҳам бизсиз мавжуддир. Фақат биз ўша шеърларни кўра олишимиз ёки кўролмай, ёнидан ўтиб ҳам кетишимиз мумкин. Уларни кўриш учун ҳамиша шеър кайфиятида яшамоқ керак. Турмуш ташвишларига ўралашиб қолган шоир тонгданоқ бурнининг учида турган шеърни ҳам кўра олмайди. Бир тасаввур борки, инсон ўлғайгач, ташвишлари озаяди ва шунинг қайғусини чека бошлайди. Аммо мен кузатган манзара аксинчадир: ёш ўтган сари дардларимиз ҳам ортиб бораверади. Ушбу айтаётганларим кам ёзганимни оқлаш эмас, албатта. Яна бир гапки, оз ёки кўп ёзиш англашнинг ҳам шартидир. Масала қанча ёзишда эмас, нимани ёзишдадир. Ёшликдан фарқли ўлароқ, мен бугун хаёлимдан ўтган, битилмоқни истаган барча шеърларни эмас, балки мен фақатгина ёзишни хоҳлаган шеърларни ижод қилаётирман. Шуни ҳам эътироф этайки, ҳозиргача ёзган юзлаб шеърларимнинг ҳеч бири мен том маънода ёзишни истаган шеърларим эмас. Ҳар сафар ёзиш истаги билан битганим орасида қандайдир таъсирнинг, зиддиятнинг мавжудлигини ҳис этаман. Ва менга шундай туюладики, бу ўша йўқотганимнинг, балки ёзмоқчи бўлганимнинг энг гўзал сабабидир.

— Сизнинг “Сут тишининг оғриғи” достонингиз ва кўплаб шеърларингиз ўзбек шеърхонига яхши таниш ва уларнинг барчасидан Рамиз Равшан деган бир катта оғриқни, изтиробни, ҳижронни, муҳаббатни, умуман, тирик ва ҳассос бир Юракнинг волаларини тинглаб келаётирмиз. Бугун шу шоирни кўп безовта қилган нарсалар нималар?

— Бизнинг барча сатрларимизда, ҳатто ўта абсурд, абстракт асарларда ҳам ўз таржимаи ҳолимиздан ташқарида бўлган бир қатор мақомлар бўлса ҳам, шеърларда ифодаланган бутун дард-оғриқларни шоирнинг ўзига мутлоқ тегишли деб тушуниш хато бўлади. Бундан 500 йил аввал яшаган буюк Фузулий айтганди: “Дард кўп, ҳамдард йўқ.” Шоирлик фақатгина дард чекиш эмас, азоб тортганларга ҳамдард бўлиш ҳамдир. “Адабиёт ҳаётнинг кўзгусидир”, дейдилар. Аммо у биргина ҳаётда кўрганларимизни, эшитганларимизни битиш, тасвирлаш эмас, ҳаётда йўқотганларимизни бадиий тахайюлнинг қуввати орқали оппоқ қоғоз узра қайтадан “тирилтирмоқ”қа, яшатмоққа уринишдир.

“Қачондир яшаган масканларимизга яна қайтиш мумкин бўлса ҳам, умргузаронлик қилган йилларимга қайтолмайман”. 90-йилларга, Қорабоғдаги муҳорабага қадар бу фикр мен учун аксиомадек туюларди. Аммо бугун қачонлардир истиқомат қилган, кезган, севган ерларимга қайтиш, ҳаётини яшаб бўлган йилларимга қайтиб бориш қадар имконсиздир. Бу чорасизлик менинг қайғуларим “қатор”идан ўрин олган янги бир дарддир.

————————————————
Бундан 500 йил аввал яшаган буюк Фузулий айтганди: “Дард кўп, ҳамдард йўқ.” Шоирлик фақатгина дард чекиш эмас, азоб тортганларга ҳамдард бўлиш ҳамдир. “Адабиёт ҳаётнинг кўзгусидир”, дейдилар. Аммо у биргина ҳаётда кўрганларимизни, эшитганларимизни битиш, тасвирлаш эмас, ҳаётда йўқотганларимизни бадиий тахайюлнинг қуввати орқали оппоқ қоғоз узра қайтадан “тирилтирмоқ”қа, яшатмоққа уринишдир.
————————————-

— Агар яна Рамиз Равшан каби шоир туғилади, деб айтилса, Сиз унга қандай маслаҳат берардингиз?

— Агарки, қачондир Рамиз Равшан сингари шоир дунёга келар бўлса, мен унга иккинчи Рамиз Равшан бўлишдан кўра, Ўзидек биринчи бўлмоқни маслаҳат бераман.

— Адабий жамоатчиликнинг етук вакили сифатида икки қардош халқнинг келажаги, дўстлиги, равнақи йўлида амалга оширилаётган адабий алоқалар ҳақида ўртоқлашсангиз.

— Мустақилликка эришилгач, ҳар бир биродар ўз уйи, ўз оиласига эга бўлди ва табиийки, муносабатларимиз ҳам бироз сийраклашди. Бугун мана шу алоқаларни қалинлаштириш учун эҳтиёж бор, аввало алоқаларимизнинг гўзал анъанасини давом эттиришдан, Бокуда Ўзбекистоннинг, Тошкентда эса Озарбайжоннинг адабиёт ва маданият кунларини ўтказишдан бошламоқ лозим. Қолгани ўз-ўзидан амалга ошиб боради.

— Ўзбек халқига тилакларингиз.

— Ўз халқимнинг келажаги билан боғлиқ гўзал орзуларимни, тилакларимни қардош ўзбек халқига ҳам соғиниб қоламан.

Манба: «Китоб дунёси» газетаси,2014 йил, 11-сон

ADABIYOT INSONNI YOLG’IZLIKDAN QUTQARADI
Ozarbayjonlik mashhur shoir Ramiz Ravshan bilan suhbat
Xosiyat Rustamova suhbatlashdi

— O’z xal­qimning kelajagi bilan bog’liq go’zal orzularimni, tilaklarimni qardosh o’zbek xalqiga ham sog’inib qolaman.

— Adabiyotning millati bo’lmaydi. Shu ma’noda ishonch bilan aytishimiz lozimki, Ozarbayjonning taniqli shoiri Ramiz Ravshanni ham o’zbek kitobxoni o’z shoi­ri deb biladi. Mana shu ijodkorning So’z orqali hayotda erishgan yutuqlari haqida o’rtoqlashsak.

— O’zbek o’quvchisi meni o’z shoiri deb e’tirof etishini eshitmoq juda ham yoqimlidir. Tabiiyki, she’riyat ham til singari alohida-alohida xalqlarga, jamiyatlarga emas, balki insonlarga xos sanaladi. Shoir va o’quvchi o’rtasidagi aloqa salohiyat darajasi qadar sirli, huzurbaxsh munosabatdir. Nima uchun o’quvchilar o’zga shoirlarni emas, ma’lum bir shoirni sevadilar? Bu savolga javob berish ba’zida o’sha sevimli shoirning o’zi uchun ham qiyinchilik tug’diradi. Ehtimol, ushbu javobga hech bir ehtiyoj ham sezilmas. Chunki, ayni savolning javobini topgan shoir o’sha damdan e’tiboran har bir yozgan she’ri orqali o’quvchining muhabbatiga erishmoq uchun harakat qiladi va bora-bora o’z o’rnida uyg’ongan mehrni sekin-asta yo’qotadi.

Men she’r yozarkanman, hech vaqt o’quvchi haqida o’ylab ko’rmaganman. Shuning uchun bo’lsa kerak, men uning oldida sira xijolat chekmayman. Pirovardida she’rlarimni o’qib yoqtirib qolganlarning, hatto yodlab olganlarning barchasi o’sha satrlarda men aytmoqchi bo’lganlarimni butunicha tushunib yetganlar qabilidagi fikrdan yiroqman. Shoir yozganini bitadi, o’quvchi o’qiydiganini mutolaa qiladi. Anna Axmatova aytadiki, o’quvchi o’z so’zidek qabul qilgan, “tilimning uchidagi so’z” deb tan olgan she’r eng yaxshi she’rdir. Albatta, o’quvchining bunday tasavvuri aldamchi, ammo bunda ham bir haqiqatning ulushi bor. Negaki, shoir faqatgina o’zi his etganini emas, boshqalarning ham ko’ngildan o’tkazgan, lekin til bilan ifodalay olmagan tuyg’ularini, dardlarini, og’riq va iztiroblarini so’zga ko’chiradi va qaysidir ma’noda o’sha insonlarni qayg’ularidan xalos etadi. Shu jihatdan, “Adabiyot insonni yolg’izlikdan qutqaradi” deganda Lev Tolstoy haq edi.

— Qanday kitoblar Sizni hayratga soladi?

— To’g’risi, meni hayratlantirgan kitoblarni juda kichkinaligimda, yoshligimda o’qiganman. Ko’pdan beri, Nozim Hikmat aytganidek, so’z meni sarxush eta olmayotir. Na o’zimniki, na o’zganiki… Ko’rinadiki, buning sabablaridan biri men faqat o’quvchi emas, yozuvchi ham bo’lganimdadir. Men mutolaa qilganlarimni istaymanmi-yo’qmi mutaxassis nigohi orqali kuzataman, o’sha adabiy matnlarning (she’r hikoya, roman va h.k.) faqatgina “yuz”ini emas, “astar” qismini ham ko’raman: yozuvchining “bichim”larini, nimaning qaerdan kelganini va qaerga borajagini…

O’rni kelganda aytayinki, men kinostsenarist hamman. Yozgan stsenariylarim asosida bir qancha badiiy fil`mlar suratga olindi. Ammo negadir kino uchun o’zimni mutaxassisdek emas, oddiy tomoshabin kabi idora eta olaman. Uning kamchilik-nuqsonlaridan ko’z yumaman, ba’zida esa o’rtamiyona fil`mdan ham ta’sirlanishim mumkin. Biroq bunda ham men xuddi kitobxon singari o’ta talabchanman. Ayonki, bu ham badiiy so’zga nisbatan xasislik bilan yondashishim sabablidir. Shu o’rinda, yozuvchi fantaziyasining antiqa va sirli ekanligi bilan meni juda ham ta’sirlantira olgan oxirgi asar men bundan taxminan 25 yil oldin o’qigan olmon adibi Zyuskindning “Ifor” romani bo’ldi. Taassufki, xuddi shu roman asosida suratga olingan shu nomli fil`m meni u qadar hayajonga solgani yo’q.

————————-
Ko’pdan beri, Nozim Hikmat aytganidek, so’z meni sarxush eta olmayotir. Na o’zimniki, na o’zganiki… Ko’rinadiki, buning sabablaridan biri men faqat o’quvchi emas, yozuvchi ham bo’lganimdadir. Men mutolaa qilganlarimni istaymanmi-yo’qmi mutaxassis nigohi orqali kuzataman, o’sha adabiy matnlarning (she’r hikoya, roman va h.k.) faqatgina “yuz”ini emas, “astar” qismini ham ko’raman: yozuvchining “bichim”larini, nimaning qaerdan kelganini va qaerga borajagini…
———————————

— Jahonning mashhur adiblaridan biri Ernest Xeminguey o’z shogirdiga hayoti mobaynida o’qishi zarur bo’lgan 15 ta asar ro’yxatini bergan ekan. Siz ham ustoz sifatida bugungi yosh avlodga qaysi asarlarni o’qishni tavsiya etasiz?

— Mening nazarimda, kimgadir qaysidir kitobni o’qish borasida maslahat berish biror kimsaga qandaydir darmondorini tavsiya etishdek gap. Ayni darmondori singari shu kitob ham har xil odamga turli yo’sinda ta’sir ko’rsatishi mumkin. Ammo har holda men yosh yozuvchilarimizga, avvalo, o’zimizni tanimoqni, Sharqning buyuk so’z san’atkorlarini mutolaa qilmoqni maslahat berardim: Mavlono Jaloliddin Rumiyning “Masna­viy”i­ni, Nizomiy Ganjaviy va Alisher Navoiyning “Xamsa”larini, Yunus Emroning she’rlarini, Fuzuliyning g’azallarini… Asarlari ham tashqi, ham ichki ma’no-mazmunga, serqirra tashbeh va o’xshatishlarga boy bo’lgan bu so’z san’atkorlaridan bugun juda ko’p narsalarni o’rganish mumkin. Ayni paytda bu shoirlarning butunlay aksi bo’lgan, hech qanday bezak-jilosiz, iborasiz, mubolag’asiz, sodda va jo’n tilda yozilgan, bir necha satr orqali tuyg’uning manzarasini, yaxlit bir poetik lavhani yarata olgan xitoy uyg’onish davri she’riyati shoirlari (Li Bo, Van Vey, Du Fu) ning she’rlarini, yapon xoykularini o’qishini ham ma’qul ko’rardim: oz so’zda ko’p narsa ayta olmoq mahoratini egallashi uchun. Umuman, dunyo she’riyatida men sevgan va ba’zilarini ona tilimga tarjima qilgan shoirlarimni sanab ko’rsam, hisobdan adashmog’im aniqdir. Holbuki, men ham u shoirlardan 15 nafarini qayd etish bilan kifoyalanaman: Sharl` Bodler, Artur Rembo, Pol Verlen, Pol Elyuar, Giyom Appoliner, Rayner Maria Rilke, Emil Verxarn, Robert Frost, Federiko Garsia Lorka, Pablo Neruda, Vyacheslav Nezval, Boris Pasternak, Osip Mandel`shtam, Anna Axmatova, Marina Svetaeva.

— Bilamizki, hozir biz axborotlar doirasi shiddatli tarzda kengayib borayotgan, insonning ongi, qalbi va shuuriga salbiy ta’siri bo’lgan turli illatlar urchib borayotgan davrda yashamoqdamiz. Mana shunday sharoitda kitobning qudrati insonning ma’naviy qiyofasini saqlab qolishiga yetadimi?

—————————
Umuman, dunyo she’riyatida men sevgan va ba’zilarini ona tilimga tarjima qilgan shoirlarimni sanab ko’rsam, hisobdan adashmog’im aniqdir. Holbuki, men ham u shoirlardan 15 nafarini qayd etish bilan kifoyalanaman: Sharl` Bodler, Artur Rembo, Pol Verlen, Pol Elyuar, Giyom Appoliner, Rayner Maria Rilke, Emil Verxarn, Robert Frost, Federiko Garsia Lorka, Pablo Neruda, Vyacheslav Nezval, Boris Pasternak, Osip Mandel`shtam, Anna Axmatova, Marina Svetaeva.
———————————-

— Ma’lumki, havo, efir aslida modda, ushlab bo’ladigan, qo’lga olib ko’riladigan narsa emas. Ming yillardan beri mushohada qilib keladilar: efir — ruhning zaminidir. XX asrda radio, televidenie va nihoyat, internetning kashf etilishi orqali efir zabt etildi. Ya’ni, ruhning zamini ishg’ol qilindi.

Axborot oqimi har tarafdan kelib, ustimizdan damba-dam yog’ib o’tmoqda va bu chirkli havoda chirimoq xavfini kuchaytirmoqda. Shu jihatdan, yutuqlarimiz shubha ostida qolsa ham, yo’qotganlarimiz ko’z oldimizda. Bu o’rinda men birgina ma’naviy, axloqiy tomondan yutqiziqlarimizni nazarda tutmayapman. Qiziqki, Sovet davrida boy berib qo’yishdan qo’rq­qan, jon-jahdimiz bilan himoya qilgan ona tilimiz bugun tobora kirlanib bormoqda. Eng hayratlanarlisi, bu shoirlik, yozuvchilik da’vosida yurganlarning tilga munosabati orqali sodir etilayotir. Nomini yodimdan chiqarganim bir yosh shoirning qachondir bir jurnalda tilga oid bildirgan fikrlarini hanuzgacha unutolganim yo’q. U tilimizni tozalash, uning yaratuvchanlik xususiyatidan mahrum etish iddaosida bo’lgan. Bu taxminan qayiq bilan suzmoqni istagan odam o’z dengizini quritmoq da’vosida bo’lgandek kulgili holatdir. Agarda kulgili sanalmasa, o’sha yigitning o’z ona tilisiga qarshi dushmanligi, nafrati edi.

Bugun ona tilimizda bo’lgan go’zal asarlarni mutolaa qilish bizga ushbu muloqot vositamizning keng imkoniyatlarini, ulug’vorligini va hayratomuz jihatlarini yana bir karra his etish imkonini beradi. Men didaktik adabiyotni, shogirdiga dars bergan shoir va yozuvchilarni hech qachon yoqtirmaganman. Ammo ming yillardan beri yaratib kelinayotgan dunyo adabiyotining eng go’zal namunalari biz uchun dars beradi: muhabbat darsini o’tadi. Buyuk ilohiy ishqdan oddiy insoniy sevgiga qadar.

Bundan ko’p yillar avval Yaponiya bilan bog’liq bir qiziq xabarni o’qib qolgandim. Ekologik jihatdan havosi juda ifloslangan Tokio shahrida telefon budkalariga o’xshash “havo budkalari” qurilgan. Har bir odam o’sha budkalarga kirib, to’lov orqali bo’lsa ham, bir necha daqiqa mobaynida toza havodan nafas olishi mumkin ekan. Bugun nafaqat tabiiy, balki ma’naviy ekologiyasi ham haddan ziyod kirlangan dunyomizda go’zal kitoblarni mutolaa qilmoq, aynan o’sha toza, sof havodan nafas olmoq kabidir.

— Ijodkorning birinchi qanoti, shub­hasiz, iste’dod. Sizningcha, uning ikkinchisi nima? E’tiqodmi, bilimmi, toza qalbmi?

— Sanab o’tganlaringizning barchasi san’atkor uchun juda muhimdir. Hatto sof qalbli, yaxshi odam bo’lish ham. Buyuk rus shoiri Boris Pasternak qaysidir shoirning ta’rifini berganda, taajjub bilan so’rashgan ekan: “U qanaqasiga yaxshi shoir bo’lishi mumkin? U yomon odam-ku, axir!”

Ammo shoir uchun iste’doddan so’ng eng kerakli xislat, menimcha, samimiyatdir: o’quvchiga samimiyatidan ko’ra shoirning o’ziga nisbatan samimiyati. Shoir o’ziga bog’liq vaziyatni she’rlarida samimiy tarzda ifodalayotgan chog’ida uni shu holatga solgan muhitning manzarasini tasvirlaydi. Shu jihatdan, ba’zida eng shaxsiy mavzularda bitilgan she’rlar ham istaysizmi, yo’qmi, ijtimoiy mazmun kasb etadi. Artur Shopengauer aytadiki, asl poeziya o’z davri haqida tarix kitoblaridan ko’ra yaxshiroq tasavvur uyg’otadi.

Va ta’kidlashim kerakki, o’ziga nisbatan samimiy bo’lmagan, yolg’on yozgan shoirlar faqatgina adabiy emas, tarixiy soxtalikka ham daxldor bo’lib qoladilar.

———————————-
Shoir uchun iste’doddan so’ng eng kerakli xislat, menimcha, samimiyatdir: o’quvchiga samimiyatidan ko’ra shoirning o’ziga nisbatan samimiyati. Shoir o’ziga bog’liq vaziyatni she’rlarida samimiy tarzda ifodalayotgan chog’ida uni shu holatga solgan muhitning manzarasini tasvirlaydi. Shu jihatdan, ba’zida eng shaxsiy mavzularda bitilgan she’rlar ham istaysizmi, yo’qmi, ijtimoiy mazmun kasb etadi. Artur Shopengauer aytadiki, asl poeziya o’z davri haqida tarix kitoblaridan ko’ra yaxshiroq tasavvur uyg’otadi.
————————————

— Ba’zi ijodkorlar ijodga ilojsizlikdan topilgan chora, deya baho beradilar. Sizningcha, ijodkor ijod qilishi uchun qiyin vaziyatga tushishi shartmi?

— O’z davrida qadr-qimmat topmagan, muhtojlik va yo’qsillikda yashagan dohiylar oz emas. Va bir qator san’atkorlarning o’z davri bilan, muhiti bilan ziddiyati, to’qnashuvi dunyo adabiyotida ko’pgina go’zal asarlarning yaratilishiga sabab bo’lgan. Bu taxminan tishli charxlarning bir-birini tortib-tortib, harakatga keltirishiga o’xshaydi. Ammo iste’dod o’z yaratuvchanlik qudratini birgina azob-uqubatdan, muhtojlik va qashshoqlikdan olganda edi, Lev Tolstoy nomli yozuvchi o’tmagan bo’lardi. Aslida esa, barcha ikir-chikir muammolar, shu jumladan, turmush tashvishlari ijodkor odam uchun faqatgina ma’no kasb etadi. Shu ma’noda Markesning bir fikri bilan kifoyalanaman: “O’sha — shoirlar, yozuvchilar haqida ko’p mushohada qilganlarning, “yaxshi yozish uchun yomon sharoitda yashamoq lozim”, deganlarning o’zlarini shunday hayot kechirmoqqa majburlash kerakki, ko’rsinlar, bu qanchalik natija beradi.”

— G’arb adibi Jeyms Joysning “Har bir yozuvchining perosida bitta romanga yetadigan siyoh bo’ladi,” — degan ijod siri bilan bog’liq juda xarakterli so’zlari bor. Shoirning she’riy kayfiyati, she’r bilan, qog’oz bilan yuzma-yuz bo’lish jarayoni, shub­hasiz, hayratli jarayon. Bitta she’rni yozgan shoir boshqa lirik holatga ko’chishida mutlaqo boshqa ruhiy jarayonni boshdan kechiradi. Shu o’rinda, butun ijodi davomida faqat bitta asar yozish, ya’ni uslub — ijodkorning o’zidir, degan mazmundagi yuqoridagi fikrga qanday qaraysiz?

— Uslub, aslida, har bir shoirning, yozuvchining o’zini ifoda etish shaklidir. Dunyoning buyuk san’atkorlarini o’qir ekanmiz, biz o’zini ifoda etmoqning turlicha yo’llarini va usullarini kuzatamiz. Ammo siz o’zingiz jalb etarli bo’lmasangiz, hech qanday go’zal uslub, shakl sizni maroqli, qiziqarli qilolmaydi. Men shakl axtarish bilan yoshligimda, xususan, 60-yillarning oxirlarida band bo’lib qolganman. O’sha yillar men uchun o’zni tasdiq etish davri edi. San’atda ham, hayotda ham, farqli ko’rinishga, o’xshashi bo’lmaslikka intilish; farqli yozish, farqli kiyinish demakdir. Lekin ayni paytda suhbat asl poeziya haqida borayotgan ekan, har bir she’r o’z ifoda shaklini, ohangini, intonatsiyasini o’zi olib kelishini aytmoqchiman. Va shoirning farqliligi, betakrorligi uning dunyoga qanday ko’rinayotganida emas, balki u dunyoni qanday ko’rayotganidadir.

— Yoshlikning o’zi yozadigan she’rlari bor. O’z navbatida ma’lum bir ulg’ayish davri bo’lgan, hayotga o’ta jiddiy qarab, mulohaza qilib, bitiladigan she’rlar ham mavjud. Ruh o’lmasdir, deyiladi muqaddas kitoblarda. Shoir ruhi, she’r ruhi bizning o’tkinchi umrimiz bilan qanday hisoblasharkin?

— She’riyatda, musiqada, umuman, madaniyat­da ilohiy ibtidoning mavjudligi, shubhasizdir. Qadimgi Lotin madaniyatida so’z ikki ma’noda qo’llaniladi: kultura agri — tuproqdan yaralmoq va kultura Dei — Ollohga yetishmoq. Iste’dod Ollohning in’omidir. Uni biror narsa bilan qo’lga kiritish, egallab olish mumkin emas. Aristotel shoirlarni “Tangri devonasi”, deb ataydi. Tangri o’limsiz bo’lganidek, mohiyatida ilohiy ishq bo’lgan she’riyat ham o’limdan xolidir. Biz Xudosizlik (ateizm) darsi o’tilgan SSSR o’lkalarining maktablarida tahsil olgan esak-da, Xudosiz bo’lmadik. Agar 60-yillar biz uchun she’riyatimizda shakl izlash, dunyoga yuz ochish davri sanalgan bo’lsa, 70-yillar o’zga qaytish davri bo’ldi. Inqilobdan so’ng she’riyatimizdan xuddi yiring bosgan shishdek kesib olib tashlangan metafizik tushuncha, Olloh va inson munosabatlari shu yillarda poeziyamizga yangidan qaytdi. Va g’arbning ekzistentsializm falsafasi bilan Sharqning so’fiylik qarashlaridan go’zal va betakror bir sintez paydo bo’ldi. Taassufki, bu poeziya vaqtida loyiq darajada tarjima qilinib, dunyoga taqdim eta olinmadi. Ishonamanki, kech bo’lsa ham, bunga hali erishamiz.

———————————
San’atda ham, hayotda ham, farqli ko’rinishga, o’xshashi bo’lmaslikka intilish; farqli yozish, farqli kiyinish demakdir. Lekin ayni paytda suhbat asl poeziya haqida borayotgan ekan, har bir she’r o’z ifoda shaklini, ohangini, intonatsiyasini o’zi olib kelishini aytmoqchiman. Va shoirning farqliligi, betakrorligi uning dunyoga qanday ko’rinayotganida emas, balki u dunyoni qanday ko’rayotganidadir.
————————————

Iso Payg’ambar (a.s): “Mensiz hech narsa yarata olmaysiz,” — deb marhamat qilgan edilar. Afsuski, bugun “yaratuvchilar dunyosi”da emas, foydalanuvchilar olamida yashamoqdamiz. Va buning bir namunasi: bugun keng tarqalib borayotgan postmodern adabiyot va madaniyatdir. Turli-tuman janrlarda o’z holicha yaratilgan ushbu namunalarning, mohiyatiga ironik ma’nolar aralashgan har xil shakllarda, maroqli yo maroqsiz tarzda “qayta ishlangan” bu madaniyatning nasr va kinodan farqli o’laroq, poeziyada biror jiddiy yutuqqa erisha olmayotganining yagona asosiy sababi bor: she’riyat sun’iy “urchitish” yo’li bilan yaratilmaydi va she’r faqatgina til hodisasi, so’zlarning turlicha kombinatsiyalari ham emas. Eng asosiysi, o’sha jonsiz so’zlarga havo olib kirgan poetik ruhdir. Ammo bu jarayon qaysi tomonga yo’l olmoqda? Bu savolga javob berish juda mushkul. Chunki bu holat endi adabiyot emas, kimyogarlikdir. Buyuk dramaturgimiz Mirzo Fatali Oxundovning bir sahna asarida hajv qilinganidek, misdan oltin olmoq harakatidir. Va hayratlanarlisi shundaki, bu she’riyatda mumkin bo’lgan hodisadir.

— She’rda eng muhimi nima? Albatta, quyidagi omillarning har birini iste’dod va muhabbatga tayangan holda tilga olayotirmiz: obrazlilik, teran fikr va falsafiy xulosalar, ruhiy manzaralarning oniy hamda boqiy tasvirlari yoki hayotiylik. Sizningcha, bularning qay birini old o’ringa qo’yish mumkin?

— She’rga retsept taqdim etish juda qiyindir. Qaysidir she’rda sanab o’tgan barcha “masalliq”laringiz ortig’i bilan bo’lishi mumkin, ammo u she’r hatto Sizning satringizni ham “o’ynatolmaydi.” Ushbu “masalliq”larning hech biri bo’lmagan, 2*2=4 qadar sodda she’r, ehtimolki, Sizni larzaga sola olar. Umuman, iste’dod sodda narsalarni murakkab deb ayt­moq emas, eng qiyin, murakkab narsalarni sodda demoq mahoratidir. Buyuk shoirlarning ijodiga nazar tashlasangiz, ularning tobora soddalashib borganini kuzatasiz. Hatto, Pasternakdek juda murakkab shoirning ham so’nggi she’rlari aql bovar qilmas darajada soddalik bilan bitilgan. Aslida, tajriba bizga yozmoqdan ko’ra, buzmoqni ko’proq o’rgatadi. “Poeziya musiqiy bo’lishga intiladi.” Bu mashhur iborada katta haqiqat bor. To’g’risi ham shu, she’r o’zining eng yuksak nuqtasida musiqa sari evrilishga, barcha ortiqcha narsalardan, hattoki, so’zdan ozod bo’lishga intiladi. Ammo afsuski, bu mumkin emas.

— Alisher Navoiyning “Xamsa”si 300 nusxada bitilgan. Shunday bo’lsa-da, u Turonu Xurosonda o’z vaqtidayoq mashhur edi. Bugun Nobel` laureati bo’lgan adiblarni ham tanimaymiz yoki nomini o’sha mukofotni olgan chog’ida bilamiz. Unutib yuborish ham hech narsa bo’lmay qoldi. Shu ma’noda mashhurlik degan so’zning shoir qismatidagi o’rnini qanday ko’rasiz?

— Mashhurlik, atoqlilik iste’dodning asosiy belgisi emas, tanilmagan iste’dodli shoirlar ham bor. Ammo har holda mashhur bo’lish uchun ham iste’dod kerak. Chunki mash­hurlik she’rlarimizning o’quvchi qalbidan kelgan aks-sadosidir. Ayni paytda sovuq, mazmunsiz she’rlar orqali kimningdir yuragini tebrata olish qiyin masaladir. Bir so’z bilan aytganda, mashhurlik shoir uchun hamma narsa emas, ammo uni go’yoki, hech narsa deb hisoblagan shoirlarning samimiyatiga ham ishonmayman. Negaki, ularning oz nafarli o’quvchi e’tiboridan qanchalik sevinganlarini ko’p kuzatganman.

— Yozolmagan kunlaringiz alamini qanday olasiz? Yoki ijodkor hamisha muntazam yozishi shartmi?

— Men o’zimdan shoir “yasamayman.” Tabiiyki, she’r yozmagan kunlarim she’r yozgan kunlarimdan benihoya ko’pdir. Yoshligimda she’rga, so’zga ko’chirmoqchi bo’lgan har bir fikrimni, tuyg’umni qo’yib yubormasdim. Endi esa so’zga yanada xasisman. Aslida, nima bo’lsa, unga she’riy ta’rif berish, qaydaydir so’zlardan poetik kombinatsiyalar qurish unchalik qiyin ish emas. Bu dunyoning changidan tortib, yulduziga qadar bo’lgan borliq tilga kirishni, fikrlashishni, so’zga aylanishni istaydi. Nazarimda, biz yozgan she’rlarimiz bizsiz ham bor edi. Va bundan keyin bitajak satrlarimiz ham bizsiz mavjuddir. Faqat biz o’sha she’rlarni ko’ra olishimiz yoki ko’rolmay, yonidan o’tib ham ketishimiz mumkin. Ularni ko’rish uchun hamisha she’r kayfiyatida yashamoq kerak. Turmush tashvishlariga o’ralashib qolgan shoir tongdanoq burnining uchida turgan she’rni ham ko’ra olmaydi. Bir tasavvur borki, inson o’lg’aygach, tashvishlari ozayadi va shuning qayg’usini cheka boshlaydi. Ammo men kuzatgan manzara aksinchadir: yosh o’tgan sari dardlarimiz ham ortib boraveradi. Ushbu aytayotganlarim kam yozganimni oqlash emas, albatta. Yana bir gapki, oz yoki ko’p yozish anglashning ham shartidir. Masala qancha yozishda emas, nimani yozishdadir. Yoshlikdan farqli o’laroq, men bugun xayolimdan o’tgan, bitilmoqni istagan barcha she’rlarni emas, balki men faqatgina yozishni xohlagan she’rlarni ijod qilayotirman. Shuni ham e’tirof etayki, hozirgacha yozgan yuzlab she’rlarimning hech biri men tom ma’noda yozishni istagan she’rlarim emas. Har safar yozish istagi bilan bitganim orasida qandaydir ta’sirning, ziddiyatning mavjudligini his etaman. Va menga shunday tuyuladiki, bu o’sha yo’qotganimning, balki yozmoqchi bo’lganimning eng go’zal sababidir.

— Sizning “Sut tishining og’rig’i” dostoningiz va ko’plab she’rlaringiz o’zbek she’rxoniga yaxshi tanish va ularning barchasidan Ramiz Ravshan degan bir katta og’riqni, iztirobni, hijronni, muhabbatni, umuman, tirik va hassos bir Yurakning volalarini tinglab kelayotirmiz. Bugun shu shoirni ko’p bezovta qilgan narsalar nimalar?

— Bizning barcha satrlarimizda, hatto o’ta absurd, abstrakt asarlarda ham o’z tarjimai holimizdan tashqarida bo’lgan bir qator maqomlar bo’lsa ham, she’rlarda ifodalangan butun dard-og’riqlarni shoirning o’ziga mutloq tegishli deb tushunish xato bo’ladi. Bundan 500 yil avval yashagan buyuk Fuzuliy aytgandi: “Dard ko’p, hamdard yo’q.” Shoirlik faqatgina dard chekish emas, azob tortganlarga hamdard bo’lish hamdir. “Adabiyot hayotning ko’zgusidir”, deydilar. Ammo u birgina hayotda ko’rganlarimizni, eshitganlarimizni bitish, tasvirlash emas, hayotda yo’qotganlarimizni badiiy taxayyulning quvvati orqali oppoq qog’oz uzra qaytadan “tiriltirmoq”qa, yashatmoqqa urinishdir.

“Qachondir yashagan maskanlarimizga yana qaytish mumkin bo’lsa ham, umrguzaronlik qilgan yillarimga qaytolmayman”. 90-yillarga, Qorabog’dagi muhorabaga qadar bu fikr men uchun aksiomadek tuyulardi. Ammo bugun qachonlardir istiqomat qilgan, kezgan, sevgan yerlarimga qaytish, hayotini yashab bo’lgan yillarimga qaytib borish qadar imkonsizdir. Bu chorasizlik mening qayg’ularim “qator”idan o’rin olgan yangi bir darddir.

————————————————
Bundan 500 yil avval yashagan buyuk Fuzuliy aytgandi: “Dard ko’p, hamdard yo’q.” Shoirlik faqatgina dard chekish emas, azob tortganlarga hamdard bo’lish hamdir. “Adabiyot hayotning ko’zgusidir”, deydilar. Ammo u birgina hayotda ko’rganlarimizni, eshitganlarimizni bitish, tasvirlash emas, hayotda yo’qotganlarimizni badiiy taxayyulning quvvati orqali oppoq qog’oz uzra qaytadan “tiriltirmoq”qa, yashatmoqqa urinishdir.
————————————-

— Agar yana Ramiz Ravshan kabi shoir tug’iladi, deb aytilsa, Siz unga qanday maslahat berardingiz?

— Agarki, qachondir Ramiz Ravshan singari shoir dunyoga kelar bo’lsa, men unga ikkinchi Ramiz Ravshan bo’lishdan ko’ra, O’zidek birinchi bo’lmoqni maslahat beraman.

— Adabiy jamoatchilikning yetuk vakili sifatida ikki qardosh xalqning kelajagi, do’stligi, ravnaqi yo’lida amalga oshirilayotgan adabiy aloqalar haqida o’rtoqlashsangiz.

— Mustaqillikka erishilgach, har bir birodar o’z uyi, o’z oilasiga ega bo’ldi va tabiiyki, munosabatlarimiz ham biroz siyraklashdi. Bugun mana shu aloqalarni qalinlashtirish uchun ehtiyoj bor, avvalo aloqalarimizning go’zal an’anasini davom ettirishdan, Bokuda O’zbekistonning, Toshkentda esa Ozarbayjonning adabiyot va madaniyat kunlarini o’tkazishdan boshlamoq lozim. Qolgani o’z-o’zidan amalga oshib boradi.

— O’zbek xalqiga tilaklaringiz.

— O’z xalqimning kelajagi bilan bog’liq go’zal orzularimni, tilaklarimni qardosh o’zbek xalqiga ham sog’inib qolaman.

Manba: «Kitob dunyosi» gazetasi,2014 yil, 11-son