Мактубингни ўқий бошладим. Ўқиган сайин қирқ кундан буён руҳимдан кўзларимга кўчган биллур оқим аста-секин тўхтаётгандай эди. Кўз олдим қоронғулашди. Бўм-бўш сандиққа ўхшаб қолган қалбим яна ғам-андуҳга тўла бошлади…

Умар Сайфиддин
ЛАЁҚАТ ВА ОЖИЗЛИК
Туркчадан Хайрулла Ҳамидов таржимаси

Турк ҳикоячилигининг мумтоз вакили, журналист ва зобит Умар Сайфиддин 1884 йилнинг 11 мартида Туркиянинг Беликесир шаҳрида дунёга келди. Аввал Усмония мактабида, сўнгра ҳарбий билим юртларида ўқиган Умарнинг илк ижод маҳсули 1900 йили “Мажмуаи адабийя”да чоп этилди. 1906 йили Измирдаги жандарм мактабига ўқитувчи бўлиб ишга кирди. Шу йилларда Измирда чоп этиладиган “Себат”, “Хизмат”, “Сарбаст” каби газеталарга мақолалар ёзди. 1911 йили “Ёш қаламкашлар” журналида унинг “Янги лисон” номли мақоласи имзосиз чоп этилди. Мақолада миллий тилни асраб қолиш, бошқа тиллардан сўз олгандан кўра, унинг миллий муқобилларини топиш, адабиётни халқ тилига яқинлаштириш каби жиддий масалалар кўтарилган эди. Унинг “Баҳор ва қалдирғочлар”, “Қўзғолиш хабари”, “Примо Турк боласи”, “Онт” ва “Ишқ тўлқини” каби ҳикоялари ҳам айни шу журналда босилди. Лейтенант Умар Сайфиддин 1912 йилда Болқон урушида қатнашди ва Яня яқинида юнон армиясига асирга тушди. “Пасткаш”, “Маҳдий”, “Ҳуррият Байроқлари” номли ҳикояларида асирликдаги ҳаётини қаламга олди. Бу ҳикоялар “Халққа тўғри”, “Турк юрти” ва “Зако” каби журналларда нашр этилди. Бир йиллик асирликдан сўнг, 1913 йили Истанбулга қайтди ва ҳарбий хизматни ташлаб, “Турк сўзи” журналига муҳаррирлик қила бошлади. 1914 йилдан умрининг охиригача Кабаташ мактабида адабиётдан дарс берди.
Умар Сайфиддин 1920 йили 36 ёшида қанд касалидан вафот этди.
Умар Сайфиддиннинг “Тарих азалий такрордир” (1910), “Ҳарам” (1918), “Эфруз Бей” (1919), “Қаҳрамонлар”, “Бомба”, “Ҳарам”, “Узун пошналар”, “Ҳалоллик”, “Ёлғиз баҳодир”, “Исканжа”, “Ишқ тўлқини”, “Оқ Лола”, “Сирли амалиёт”, “Форса”, “Бадал”, “Пушти дурли ёқа” каби асарлари машҳур.

   Афрўз, азизим, қирқ кундан бери қандай роҳат-фароғат ичида яшаётганимни билсанг эди… Бу ерда на бир сас бор, на бир садо!.. На бир дўст, на бир душманни учратасан бу маконда!.. Чарчоғимдан асар қолмаган. Бу ерда юракларни адои тамом қиладиган, юзни заъфарон, лабни барги хазонга айлантирадиган, қоп-қора сочларнинг бевақт тўкилиб, оқаришига сабаб бўладиган “ҳирс” деган бедаво асаб хасталиги йўқ. Бу шундай бир маконки, жаннат дейсан!

Уйқу – ором, ҳатто туш кўриш – инсонга бегона. Дераза ёнидаги баланд дарахтда тунайдиган оқ хўрознинг тонг саҳарда “пат-пат” қанот қоқишидан уйғонасан ва ўрнингдан қўзғалмасдан бабақ хўрознинг маъсуд, тиниқ ва мардона қичқиришини тинглаб, “яна бир пас ётақолай” дейсан…

Кунингни эриган биллур мисол тўлғониб оққан сўлим сойнинг ёқасида кеч қиласан. Эҳ, бу биллур сой… Ҳўв ана у қалин ўсган дарахтлар орқасида яширинган жаннат чашмаларидан отилиб чиқиб, қаердалиги номаълум, олисдан олис, тупроғи тумандан яралган парилар мамлакатининг зумрад соҳилларини ёқалаб кетган биллур сойни бир кўрсанг эди… Кўзинг билан кўрганларинг ҳамон руҳингда акс этади. Бу манзарани бир тўйиб томоша қилсанг… Ундан сўнг қаён боқма – кўкда сузган оппоқ булутларгами, ям-яшил дарахтзорлар орасида ўтлаб юрган сигир- бузоқларгами – ўша шарқираб оққан биллур сойнинг давомини кўргандай бўласан. Шаҳарда дўст отган тошдан дарз кетган шикаста қалбингдан бутун андуҳлар сизиб чиқиб кетади; дардларинг атрофингни ўраган манзарага қоришиб, оқиб кетади; камалак ранглари бир талай номсиз рангларга йўғрилиб, биллур тус олади…

Куни кеча эрта саҳардан яна сой бўйига тушди йўлим. Шу қадар ҳузур, шу қадар сукунат ҳоким эдики у ерда, сал диққатимни тўплаб қулоқ тутсам, юрак уришим ҳам аниқ эшитилиб турарди… Шу пайт бирдан орқамдан кимдир “Ҳой, Аҳмад оғанинг меҳмони!”- деб чақириб қолди. Ўгирилиб қарадим. Рўпарамдан бир жандарма хизматчиси турар эди:
– Сизга хат бор, мана!.. – деди.

– Менгами? Адашмаяпсизми?.. – дедим шошилиб. Чунки Истанбулда ҳеч ким менинг бу ерда эканлигимни билмас, ҳатто хотинимнинг ҳам бундан хабари йўқ эди. Жандарма хизматчисининг қўлидан хатни олиб, қарадим. Хат, чиндан ҳам менга ёзилган эди. Зарф*ни очганимоқ кўзим сенинг имзоингга тушди. Йўқса ўқимасдан йиртиб, ташлаб юборишим аниқ эди. Чунки бу ерга келгач, ўзимга-ўзим бир сўз ўқимаслик ва бир ҳарф қораламасликка аҳд қилгандим. Лекин қандай қилиб, азизим Афрўз, сен битган мактубни ўқимаслигим мумкин?!

•  Зарф — конверт

* * *

Жандарма хизматчиси кетиши билан яна сой бўйига бориб чўкдим. Мактубингни ўқий бошладим. Ўқиган сайин қирқ кундан буён руҳимдан кўзларимга кўчган биллур оқим аста-секин тўхтаётгандай эди. Кўз олдим қоронғулашди. Бўм-бўш сандиққа ўхшаб қолган қалбим яна ғам-андуҳга тўла бошлади. Кошкийди мен ҳикоя қилган бу тасодиф ҳеч юз бермасайди. Бу заҳарханда гаплар, шикоятлар умрида бир мартагина дам олиш учун шаҳардан юлқиниб чиқиб, бир неча кунгинага қишлоққа қочиб келган мендай бир бечорага равомиди? Ёки умрида бир маротабагина она табиатнинг гўзаллигига маҳлиё бўлиб боққан кўзлар, унинг покиза нағмаларини тинглаб, бир лаҳзагина тасалли топган қулоқлар учун бу фарёдларни эшитиш лозиммиди?

Энди ўзингдан кўр, Афрўзим! Бу ишинг учун мендан оладиганингни фоизи билан оласан. Тайёр тур.

Билишимча, бошингга яна бир иш тушган. Эсингдами, буюк шахсларга, ҳатто муҳтарам устозларга ҳақоратлар ёғдирганинг? Бу қандай разолат?! Бу қандай пасткашлик?! Мен сенга ҳар доим “Сен одамларга аҳамият берма. Улар бунга арзимайди, – дердим, – ахир одамлар денгиз тўлқинларига ўхшайди, гоҳ пишқиради, гоҳ тинчиб қолади. Денгиз – муҳим, у — абадий. Денгиз – жамият дегани. Тўлқин, яъни инсонлар эса, ўткинчи, вақт-бевақт келиб кетувчилардир. Озгина фалсафани ишга солган киши денгиз тўлқинларининг баъзан қоялар янглиғ юксалиши, баъзан кўчки каби энишини қанчалик англай олади? Илм-ирфони, ахлоқ-одоби, маълумот савияси сеникидан паст бўлган кишиларнинг юксак мавқеларга эришаётганлигини ёзибсан. Бу ғоят табиий ҳол. Чунки сенда йўқ нарса уларда бор. Бу – лаёқат… Унинг олдида на сенинг илм-ирфонинг, на истеъдодинг, на ахлоқ-одобинг, на маълумот савиянг ип эша олади. Мана шу сўзларимни ўқиганингда бошингни чайқаб: “Нима, менда лаёқат йўқми?” – деб ўйланиб қолишинг аниқ.

Мендан хафа бўлишинг мумкин, азизим Афрўз. Миянгдаги шубҳали ўйларни қувиш учун очиғини айтишга мени ўзинг мажбур қилдинг:  “Сенда лаёқат деган нарсанинг ўзи йўқ!”

Балки “Менда лаёқат йўқлигини сен қаердан биласан?” деб сўрарсан! Эшит. Сенга исботлаб бераман. Эсингдами, Руштияда эканимизда бизга “мантиқ”дан сабоқ берган домламиз бўларди. Унинг шундай бир ўгити бор эди:
– Илм дегани таъриф демакдир, болаларим. Агар биров сизга бирон нима айтса-ю, ўша нарсани унинг ўзи билиш-билмаслигини аниқламоқчи бўлсангиз, қўллаган таъбирларини унинг ўзига таъриф ва тавсиф эттиринг. Сўранг, изоҳ этсин. Ўшанда унинг илмли ёки жоҳил эканлигини билиб олиш қийин эмас.

Ёшлик давримда ўрганганим шу усулни мен сенга нисбатан бир неча марта татбиқ этдим. Ҳар гапингда нақарот каби қўллашни яхши кўрадиган “Маданият, шахс, жамият, тарих, таҳаддус, таркиб, таҳлил, илоҳ…” каби атама ва таъбирлардан биронтасини чала-чулпа, ярим-янглиш бўлса ҳам изоҳлаб бера олмагансан.

Бир нарса ҳеч эсимдан чиқмайди. Бир куни “Шеър нима эканлигини ҳеч ким таъриф эта олмайди”, – деб қолдинг. Эсладингми? Фақат “лаёқат” бунақа илмий таъбир эмас. У олтинга ўхшайди. Кимнинг олтини бўлса, ўша одам уни яхши билади, бемалол таъриф эта олади. Бу барчага кундай равшан. Масалан, бир банк ходимидан “Лира нима?” – деб сўрасанг, у дарҳол “лира – юм-юмалоқ, сариқ металл пул” – деб жавоб бериши тайин. Чунки бундай оддий саволга жавоб бера олмаслик учун ақлсиз ҳайвон бўлиши керак. Энди, Афрўзгинам, модомики (қара, сени қанчалик яхши биламан!) ҳалиям бошингни чайқаб, ичингда “Вой, ҳали мен лаёқатсизманми?” деб жаҳлинг чиқиб, ўйланиб қолдинг, сенга савол: “Лаёқат ўзи нима?”

Қани, жавоб бер!.. Жавоб бер!.. Жавоб!..

Ана кўрдингми, азизим, жавоб беролмайсан. Ақлинг ҳайрону тилинг лол. Чунки билмайсан. Зеро, ўзингда йўқ, ҳатто борлигини ҳаёлингга ҳам келтирмаган нарсани қайдан ҳам билардинг! Қўявер, майли, бу сафар лаёқатнинг нима эканлигини қулоғингга қуймоқчи ҳам, билимдонлигимни кўз-кўз қилмоқчи ҳам эмасман. Фақат, сенда лаёқат йўқлигини яна бир карра исботлаб бермоқчиман, холос.

“Лаёқат”нинг қарама-қарши маъноси “ожизлик”дир. Кимки ожиз бўлса, у фирибгар, тажовузкор, осий ва намойишкордир. Бир сўз билан изоҳланадиган бўлса, лаёқатсизлик “ғайримамнунлик”дир. Дон Кихот каби шамол тегирмонига қарши қилич кўтаради бундай кишилар. Шошма, мени яхшилаб тингла. Айтган ҳар бир сўзимга асло осиламан дема!

Демак, “ожиз” сўзининг муқобили “қудратли”, лекин “қудратли” сўзининг қарама-қарши маъноси “заиф”дир. “Лаёқат” “қудрат”дан анча юқори, анча улуғвор, анча юксак тушунчадир. Агар “қудрат” вужуд бўлса, “лаёқат” – руҳдир. Тушундингми, азизим Афрўз! Сенда лаёқатнинг йўқлиги ожизлигингдан маълум. Ожизлигингни эса алдамчилигинг кўрсатиб турибди.

Чунки алдамчилик, фирибгарлик ожизликнинг энг аниқ аломатидир. Агар ҳақиқатни билмоқчи бўлсанг, буни сенга исботлашдан олдин, кичик бир ҳикоя айтиб берай.

Баъзан оқшомлари меҳмон бўлиб турган уйимнинг айвонида чоллар тўпланиб олиб суҳбат қуришарди. Шунақанги латифалар айтишадики бу чоллар, қўяверасан. Бу маконда мунозаралар оғзаки олиб борилар, гўё бир “қулоқ дорилфунуни” эди бу ер, яъни китоб-дафтарсиз илм олиш мумкин эди бу мактабда… Айнан сен хоҳлаган “китобсиз илм”, фақат ишқибоз кишигина эга бўла оладиган илм бор эди бу ерда. Ўтган кеча “Шамол ва чивин” деган бир латифа айишди. Ҳозир ана шу латифани сенга ёзиб юбормоқчиман. Бир ўқиб, қандай ожиз, қандай бечора алдамчи одам эканлигингни ўзинг кўриб қўй. Кўрсанг етади, бош қотиришинг шарт эмас.

* * *

“Кунлардан бир кун дунёдаги мислсиз куч-қудратнинг кўз билан кўриб, қўл билан тутиб бўлмас руҳи саналган қаҳрамон шамол қир-адирлар, гул-ғунчалар, арчазор ўрмонлардаги дарахтлардан тўплаган хушбўй исларни чор-атрофга таратиб, майин-майин эсиб келаётган эмиш. Йўлда ўзининг бутун кучи, танасининг муҳим ажралмас қисми бўлган мудҳиш нишини ҳар жонзотга санчиб тажовуз қилиб юрадиган чивинга дуч келибди. Чивин шамолга бошдан оёқ тикилиб қарабди ва хохолаб кулибди.

Қахрамон шамол “Ҳар ҳолда менга кулмаётган бўлса керак”, – деб ўйлаб, унга эътибор ҳам бермай эсиб ўтиб кетибди. Лекин чивин шамолнинг устидан кулишни тўхтатмабди. Бу ҳам етмагандай, сўкинишга ўтибди. Шамол лаёқатлиларгагина хос бўлган улуғвор совуққонлик билан секинлашиб тўхтабди. Сўнгра аста орқасига қайтиб, чивинга рўбарў бўлибди. Оғир-босиқ товуш билан чивиндан сўрабди:

– Менга куляпсанми?
– Ҳа, сенга…
– Менинг устимдан куляпсанми?
– Ҳа, сенинг устингдан куляпман.
– Сўкаётганинг ҳам менми?
– Ҳа, сен.

Қахрамон шамол ожиз чивиннинг бунчалар бетакаллуф ва густоҳлигига даставвал ҳайрон бўлибди, сўнгра эса унга раҳми келибди. Кейин тилга кириб шундай дебди:
– Бу қандай жасорат? Сен ақлингни еб қўйибсан! Агар бир эсадиган бўлсам, парча-парча бўлиб сочилиб кетасанку?!
– Менми?
– Ҳа, сен…

– Кулгимни қистама, агар бир учишга тушсам борми, қаршимда тура олмайсан, сичқоннинг ини минг танга бўлади.
– Менгами?
– Ҳа, сенга…
– Шу жуссанг билан мени қочира оласанми?
– Ҳа, жуссам ёқмаяптими сенга? Сенда шунақа жусса ҳам йўқку?!

– Мен шамолман, менда тана йўқ. Кўзга кўринмас қудрат, тезлик бор. Агар бир ҳаракатга келадиган бўлсам, тўфон, бўрон, пўртаналарга айланаман. Шунчалик кучайиб кетаманки, қудратим олдида энг мустаҳкам, энг оғир нарса ҳам дош беролмай парчаланиб, вайрон бўлади. Денгизу уммонларни бир-бирига қориштираман, дарёлар ўзанидан чиқади, тоғларни турган жойидан қўпориб ташлайман, болта кўрмаган ўрмонзорларни чалғи кирган пичанзорга ўхшатиб ўриб ташлайман.

– Вой-вой-вой, қўрқитвордингку мени, — дебди чивин яна шамолнинг устидан ҳақоратомуз кулиб. – Агар менинг жаҳлим чиқар бўлса, биласанми!..

Шундай деб чивин бўлмағур лофларни қопларга жойлаб, яна шамолни оғизга олинмас сўзлар билан ҳақоратлашга давом этибди. Шунда олижаноб шамол тезликни сал оширибди. Шамолнинг олдига тушиб, “виз-виз” дея мувозанатини йўқотиб, ўзини тута олмай учиб бораётган чивин йўлда бир том кўрибди ва унга ёпишиб жон сақламоқчи бўлибди. Сакраб, томдаги икки ёғоч тўсин орасига кириб яшириниб олибди. Шунда ҳам, шамолнинг устидан қаҳ-қаҳ отиб кулишдан қолмабди. Жаҳли чиққан шамол янада кучлироқ эса бошлабди:
– Ғуув, ғууув…

Янада шиддатли:
– Ғууув, ғуууув…

Ундан-да шиддатли:
– Ғуууув, ғууууув…

Лекин ёғоч тўсинлар орасига яхшилаб ўрнашиб олган чивинни ўрнидан қўзғата олмабди қудратли шамол. Шиддатланиб, бўронга, сўнгра пўртанага, ниҳоят қудратли тўфонга айланибди. Томни силкита бошлабди. Кулишдан тўхтаб жон қайғусига тушган чивин даҳшатдан қилган густоҳлиги учун афв сўраш ўрнига:
– Эй, сен, тарбиясиз шамол! Нима қиляпсан ўзи? Мени бир камбағалнинг кулбасини вайрон этишга мажбур қиляпсан, — деб бақирибди.

Тушундинг-а!.. Шундай қудратли тўфон вайрон эта олмайдиган бир кулбани қилдан ингичка бир чивин вайрон қилишга мажбур бўлаётган эмиш.

Қиссадан ҳисса шу: Ожиз одам ҳар доим алдамчи, фирибгар бўлади. Мана, азизим Афрўз, сен кимсан! Сенинг маънавий қиёфанг ана шу чивинникига ўхшайди. Сенинг дастлаб қиладиган ишинг лаёқатнинг нима эканлигини билиб олиш. Сўнгра унга эга бўлиш. Шикоят, норозилик, куфрдан фойда йўқ. Бир шоир: “Қурбақалар каби фарёд этманг!” – деган экан. Бу ўгит уни тўғри англаган киши учун бебаҳо хазинадир. Сен фақат тингла. Унингни чиқарма…

Мени, ҳеч бўлмаса шу сокин қишлоқда, ана шу биллур сойимнинг бўйида бир неча кун тинч қўй. Зеро, қудратли табиатнинг гўзал, муҳташам салобати, улуғворлиги қаршисида секин-аста юксалиб бораётган РУҲ олдида ожизликнинг талвасаси жудаям чиркин, жудаям разил кўринар экан…

Таржимон ҳақида
—————-
Хайрулла Ҳамидов 1963 йил 1 майда Қашқадарё вилоятида туғилди. 1989 йил Республика рус тили ва адабиёти педагогика иститутини тамомлади. 1994-1997 йиллар аспирантурада ўқиди. 1995-1999 йиллар Туркия Республикаси Истанбул Университети Адабиёт факультетида “Славян тиллари ва адабиётлари” кафедрасида стажер-тадқиқотчи ва ўқитувчи лавозимларида ишлади.  1999 дан Тошкент давлат шарқшунослик институтида ишлаб келмоқда.
Хайрулла Ҳамидов ҳозирги турк тили грамматикаси, имлоси, лексикологиясига оид ўқув қўлланмалар ҳамда тилни ўргатишга мўлжалланган ўқув-услубий қўлланмалар муаллифидир. Турк тили фразеологияси, таржимашуносликнинг турли масалаларига бағишланган 40га яқин илмий мақоласи Ўзбекистонда ва хориждаги илмий журналлар, тўпламларда чоп этилган. Шунингдек, у кўп йиллардан бери бадиий таржима билан ҳам шуғулланиб келади. Ўзбек тилидан турк тилига қилган таржималари (Саид Аҳмад, Ўткир Ҳошимов ва Улуғбек Ҳамдам асарларидан намуналар) 2013 йилда нашр этилган “Özbek Edebiyatı’nın Seçme Eserleri” ва “Özbek Edebiyatı’nın Seçme Eserleri. 2. Bölüm. Said Ahmad. Hikayeler” номли китоблардан жой олган.

Umar Sayfiddin
LAYOQAT VA OJIZLIK
Turkchadan Xayrulla Hamidov tarjimasi

Turk hikoyachiligining mumtoz vakili, jurnalist va zobit Umar Sayfiddin 1884 yilning 11 martida Turkiyaning Belikesir shahrida dunyoga keldi. Avval Usmoniya maktabida, so’ngra harbiy bilim yurtlarida o’qigan Umarning ilk ijod mahsuli 1900 yili “Majmuai adabiyya”da chop etildi. 1906 yili Izmirdagi jandarm maktabiga o’qituvchi bo’lib ishga kirdi. Shu yillarda Izmirda chop etiladigan “Sebat”, “Xizmat”, “Sarbast” kabi gazetalarga maqolalar yozdi. 1911 yili “Yosh qalamkashlar” jurnalida uning “Yangi lison” nomli maqolasi imzosiz chop etildi. Maqolada milliy tilni asrab qolish, boshqa tillardan so’z olgandan ko’ra, uning milliy muqobillarini topish, adabiyotni xalq tiliga yaqinlashtirish kabi jiddiy masalalar ko’tarilgan edi. Uning “Bahor va qaldirg’ochlar”, “Qo’zg’olish xabari”, “Primo Turk bolasi”, “Ont” va “Ishq to’lqini” kabi hikoyalari ham ayni shu jurnalda bosildi. Leytenant Umar Sayfiddin 1912 yilda Bolqon urushida qatnashdi va Yanya yaqinida yunon armiyasiga asirga tushdi. “Pastkash”, “Mahdiy”, “Hurriyat Bayroqlari” nomli hikoyalarida asirlikdagi hayotini qalamga oldi. Bu hikoyalar “Xalqqa to’g’ri”, “Turk yurti” va “Zako” kabi jurnallarda nashr etildi. Bir yillik asirlikdan so’ng, 1913 yili Istanbulga qaytdi va harbiy xizmatni tashlab, “Turk so’zi” jurnaliga muharrirlik qila boshladi. 1914 yildan umrining oxirigacha Kabatash maktabida adabiyotdan dars berdi.
Umar Sayfiddin 1920 yili 36 yoshida qand kasalidan vafot etdi.
Umar Sayfiddinning “Tarix azaliy takrordir” (1910), “Haram” (1918), “Efruz Bey” (1919), “Qahramonlar”, “Bomba”, “Haram”, “Uzun poshnalar”, “Halollik”, “Yolg’iz bahodir”, “Iskanja”, “Ishq to’lqini”, “Oq Lola”, “Sirli amaliyot”, “Forsa”, “Badal”, “Pushti durli yoqa” kabi asarlari mashhur.

Afro’z, azizim, qirq kundan beri qanday rohat-farog’at ichida yashayotganimni bilsang edi… Bu yerda na bir sas bor, na bir sado!.. Na bir do’st, na bir dushmanni uchratasan bu makonda!.. Charchog’imdan asar qolmagan. Bu yerda yuraklarni adoi tamom qiladigan, yuzni za’faron, labni bargi xazonga aylantiradigan, qop-qora sochlarning bevaqt to’kilib, oqarishiga sabab bo’ladigan “hirs” degan bedavo asab xastaligi yo’q. Bu shunday bir makonki, jannat deysan!

Uyqu – orom, hatto tush ko’rish – insonga begona. Deraza yonidagi baland daraxtda tunaydigan oq xo’rozning tong saharda “pat-pat” qanot qoqishidan uyg’onasan va o’rningdan qo’zg’almasdan babaq xo’rozning ma’sud, tiniq va mardona qichqirishini tinglab, “yana bir pas yotaqolay” deysan…

Kuningni erigan billur misol to’lg’onib oqqan so’lim soyning yoqasida kech qilasan. Eh, bu billur soy… Ho’v ana u qalin o’sgan daraxtlar orqasida yashiringan jannat chashmalaridan otilib chiqib, qaerdaligi noma’lum, olisdan olis, tuprog’i tumandan yaralgan parilar mamlakatining zumrad sohillarini yoqalab ketgan billur soyni bir ko’rsang edi… Ko’zing bilan ko’rganlaring hamon ruhingda aks etadi. Bu manzarani bir to’yib tomosha qilsang… Undan so’ng qayon boqma – ko’kda suzgan oppoq bulutlargami, yam-yashil daraxtzorlar orasida o’tlab yurgan sigir- buzoqlargami – o’sha sharqirab oqqan billur soyning davomini ko’rganday bo’lasan. Shaharda do’st otgan toshdan darz ketgan shikasta qalbingdan butun anduhlar sizib chiqib ketadi; dardlaring atrofingni o’ragan manzaraga qorishib, oqib ketadi; kamalak ranglari bir talay nomsiz ranglarga yo’g’rilib, billur tus oladi…

Kuni kecha erta sahardan yana soy bo’yiga tushdi yo’lim. Shu qadar huzur, shu qadar sukunat hokim ediki u yerda, sal diqqatimni to’plab quloq tutsam, yurak urishim ham aniq eshitilib turardi… Shu payt birdan orqamdan kimdir “Hoy, Ahmad og’aning mehmoni!”- deb chaqirib qoldi. O’girilib qaradim. Ro’paramdan bir jandarma xizmatchisi turar edi:
– Sizga xat bor, mana!.. – dedi.

– Mengami? Adashmayapsizmi?.. – dedim shoshilib. Chunki Istanbulda hech kim mening bu yerda ekanligimni bilmas, hatto xotinimning ham bundan xabari yo’q edi. Jandarma xizmatchisining qo’lidan xatni olib, qaradim. Xat, chindan ham menga yozilgan edi. Zarf*ni ochganimoq ko’zim sening imzoingga tushdi. Yo’qsa o’qimasdan yirtib, tashlab yuborishim aniq edi. Chunki bu yerga kelgach, o’zimga-o’zim bir so’z o’qimaslik va bir harf qoralamaslikka ahd qilgandim. Lekin qanday qilib, azizim Afro’z, sen bitgan maktubni o’qimasligim mumkin?!

• Zarf — konvert

* * *

Jandarma xizmatchisi ketishi bilan yana soy bo’yiga borib cho’kdim. Maktubingni o’qiy boshladim. O’qigan sayin qirq kundan buyon ruhimdan ko’zlarimga ko’chgan billur oqim asta-sekin to’xtayotganday edi. Ko’z oldim qorong’ulashdi. Bo’m-bo’sh sandiqqa o’xshab qolgan qalbim yana g’am-anduhga to’la boshladi. Koshkiydi men hikoya qilgan bu tasodif hech yuz bermasaydi. Bu zaharxanda gaplar, shikoyatlar umrida bir martagina dam olish uchun shahardan yulqinib chiqib, bir necha kunginaga qishloqqa qochib kelgan menday bir bechoraga ravomidi? Yoki umrida bir marotabagina ona tabiatning go’zalligiga mahliyo bo’lib boqqan ko’zlar, uning pokiza nag’malarini tinglab, bir lahzagina tasalli topgan quloqlar uchun bu faryodlarni eshitish lozimmidi?

Endi o’zingdan ko’r, Afro’zim! Bu ishing uchun mendan oladiganingni foizi bilan olasan. Tayyor tur.

Bilishimcha, boshingga yana bir ish tushgan. Esingdami, buyuk shaxslarga, hatto muhtaram ustozlarga haqoratlar yog’dirganing? Bu qanday razolat?! Bu qanday pastkashlik?! Men senga har doim “Sen odamlarga ahamiyat berma. Ular bunga arzimaydi, – derdim, – axir odamlar dengiz to’lqinlariga o’xshaydi, goh pishqiradi, goh tinchib qoladi. Dengiz – muhim, u — abadiy. Dengiz – jamiyat degani. To’lqin, ya’ni insonlar esa, o’tkinchi, vaqt-bevaqt kelib ketuvchilardir. Ozgina falsafani ishga solgan kishi dengiz to’lqinlarining ba’zan qoyalar yanglig’ yuksalishi, ba’zan ko’chki kabi enishini qanchalik anglay oladi? Ilm-irfoni, axloq-odobi, ma’lumot saviyasi senikidan past bo’lgan kishilarning yuksak mavqelarga erishayotganligini yozibsan. Bu g’oyat tabiiy hol. Chunki senda yo’q narsa ularda bor. Bu – layoqat… Uning oldida na sening ilm-irfoning, na iste’doding, na axloq-odobing, na ma’lumot saviyang ip esha oladi. Mana shu so’zlarimni o’qiganingda boshingni chayqab: “Nima, menda layoqat yo’qmi?” – deb o’ylanib qolishing aniq.

Mendan xafa bo’lishing mumkin, azizim Afro’z. Miyangdagi shubhali o’ylarni quvish uchun ochig’ini aytishga meni o’zing majbur qilding: “Senda layoqat degan narsaning o’zi yo’q!”

Balki “Menda layoqat yo’qligini sen qaerdan bilasan?” deb so’rarsan! Eshit. Senga isbotlab beraman. Esingdami, Rushtiyada ekanimizda bizga “mantiq”dan saboq bergan domlamiz bo’lardi. Uning shunday bir o’giti bor edi:
– Ilm degani ta’rif demakdir, bolalarim. Agar birov sizga biron nima aytsa-yu, o’sha narsani uning o’zi bilish-bilmasligini aniqlamoqchi bo’lsangiz, qo’llagan ta’birlarini uning o’ziga ta’rif va tavsif ettiring. So’rang, izoh etsin. O’shanda uning ilmli yoki johil ekanligini bilib olish qiyin emas.

Yoshlik davrimda o’rganganim shu usulni men senga nisbatan bir necha marta tatbiq etdim. Har gapingda naqarot kabi qo’llashni yaxshi ko’radigan “Madaniyat, shaxs, jamiyat, tarix, tahaddus,
tarkib, tahlil, iloh…” kabi atama va ta’birlardan birontasini chala-chulpa, yarim-yanglish bo’lsa ham izohlab bera olmagansan.

Bir narsa hech esimdan chiqmaydi. Bir kuni “She’r nima ekanligini hech kim ta’rif eta olmaydi”, – deb qolding. Esladingmi? Faqat “layoqat” bunaqa ilmiy ta’bir emas. U oltinga o’xshaydi. Kimning oltini bo’lsa, o’sha odam uni yaxshi biladi, bemalol ta’rif eta oladi. Bu barchaga kunday ravshan. Masalan, bir bank xodimidan “Lira nima?” – deb so’rasang, u darhol “lira – yum-yumaloq, sariq metall pul” – deb javob berishi tayin. Chunki bunday oddiy savolga javob bera olmaslik uchun aqlsiz hayvon bo’lishi kerak. Endi, Afro’zginam, modomiki (qara, seni qanchalik yaxshi bilaman!) haliyam boshingni chayqab, ichingda “Voy, hali men layoqatsizmanmi?” deb jahling chiqib, o’ylanib qolding, senga savol: “Layoqat o’zinima?”

Qani, javob ber!.. Javob ber!.. Javob!..

Ana ko’rdingmi, azizim, javob berolmaysan. Aqling hayronu tiling lol. Chunki bilmaysan. Zero, o’zingda yo’q, hatto borligini hayolingga ham keltirmagan narsani qaydan ham bilarding! Qo’yaver, mayli, bu safar layoqatning nima ekanligini qulog’ingga quymoqchi ham, bilimdonligimni ko’z-ko’z qilmoqchi ham emasman. Faqat, senda layoqat yo’qligini yana bir karra isbotlab bermoqchiman, xolos.

“Layoqat”ning qarama-qarshi ma’nosi “ojizlik”dir. Kimki ojiz bo’lsa, u firibgar, tajovuzkor, osiy va namoyishkordir. Bir so’z bilan izohlanadigan bo’lsa, layoqatsizlik “g’ayrimamnunlik”dir. Don Kixot kabi shamol tegirmoniga qarshi qilich ko’taradi bunday kishilar. Shoshma, meni yaxshilab tingla. Aytgan har bir so’zimga aslo osilaman dema!

Demak, “ojiz” so’zining muqobili “qudratli”, lekin “qudratli” so’zining qarama-qarshi ma’nosi “zaif”dir. “Layoqat” “qudrat”dan ancha yuqori, ancha ulug’vor, ancha yuksak tushunchadir. Agar “qudrat” vujud bo’lsa, “layoqat” – ruhdir. Tushundingmi, azizim Afro’z! Senda layoqatning yo’qligi ojizligingdan ma’lum. Ojizligingni esa aldamchiliging ko’rsatib turibdi.

Chunki aldamchilik, firibgarlik ojizlikning eng aniq alomatidir. Agar haqiqatni bilmoqchi bo’lsang, buni senga isbotlashdan oldin, kichik bir hikoya aytib beray.

Ba’zan oqshomlari mehmon bo’lib turgan uyimning ayvonida chollar to’planib olib suhbat qurishardi. Shunaqangi latifalar aytishadiki bu chollar, qo’yaverasan. Bu makonda munozaralar og’zaki olib borilar, go’yo bir “quloq dorilfununi” edi bu yer, ya’ni kitob-daftarsiz ilm olish mumkin edi bu maktabda… Aynan sen xohlagan “kitobsiz ilm”, faqat ishqiboz kishigina ega bo’la oladigan ilm bor edi bu yerda. O’tgan kecha “Shamol va chivin” degan bir latifa ayishdi. Hozir ana shu latifani senga yozib yubormoqchiman. Bir o’qib, qanday ojiz, qanday bechora aldamchi odam ekanligingni o’zing ko’rib qo’y. Ko’rsang yetadi, bosh qotirishing shart emas.

* * *

“Kunlardan bir kun dunyodagi mislsiz kuch-qudratning ko’z bilan ko’rib, qo’l bilan tutib bo’lmas ruhi sanalgan qahramon shamol qir-adirlar, gul-g’unchalar, archazor o’rmonlardagi daraxtlardan to’plagan xushbo’y islarni chor-atrofga taratib, mayin-mayin esib kelayotgan emish. Yo’lda o’zining butun kuchi, tanasining muhim ajralmas qismi bo’lgan mudhish nishini har jonzotga sanchib tajovuz qilib yuradigan chivinga duch kelibdi. Chivin shamolga boshdan oyoq tikilib qarabdi va xoxolab kulibdi.

Qaxramon shamol “Har holda menga kulmayotgan bo’lsa kerak”, – deb o’ylab, unga e’tibor ham bermay esib o’tib ketibdi. Lekin chivin shamolning ustidan kulishni to’xtatmabdi. Bu ham yetmaganday, so’kinishga o’tibdi. Shamol layoqatlilargagina xos bo’lgan ulug’vor sovuqqonlik bilan sekinlashib to’xtabdi. So’ngra asta orqasiga qaytib, chivinga ro’baro’ bo’libdi. Og’ir-bosiq tovush bilan chivindan so’rabdi:

– Menga kulyapsanmi?
– Ha, senga…
– Mening ustimdan kulyapsanmi?
– Ha, sening ustingdan kulyapman.
– So’kayotganing ham menmi?
– Ha, sen.

Qaxramon shamol ojiz chivinning bunchalar betakalluf va gustohligiga dastavval hayron bo’libdi, so’ngra esa unga rahmi kelibdi. Keyin tilga kirib shunday debdi:
– Bu qanday jasorat? Sen aqlingni yeb qo’yibsan! Agar bir esadigan bo’lsam, parcha-parcha bo’lib sochilib ketasanku?!
– Menmi?
– Ha, sen…

– Kulgimni qistama, agar bir uchishga tushsam bormi, qarshimda tura olmaysan, sichqonning ini ming tanga bo’ladi.
– Mengami?
– Ha, senga…
– Shu jussang bilan meni qochira olasanmi?
– Ha, jussam yoqmayaptimi senga? Senda shunaqa jussa ham yo’qku?!

– Men shamolman, menda tana yo’q. Ko’zga ko’rinmas qudrat, tezlik bor. Agar bir harakatga keladigan bo’lsam, to’fon, bo’ron, po’rtanalarga aylanaman. Shunchalik kuchayib ketamanki, qudratim
oldida eng mustahkam, eng og’ir narsa ham dosh berolmay parchalanib, vayron bo’ladi. Dengizu ummonlarni bir-biriga qorishtiraman, daryolar o’zanidan chiqadi, tog’larni turgan joyidan qo’porib tashlayman, bolta ko’rmagan o’rmonzorlarni chalg’i kirgan pichanzorga o’xshatib o’rib tashlayman.

– Voy-voy-voy, qo’rqitvordingku meni, — debdi chivin yana shamolning ustidan haqoratomuz kulib. – Agar mening jahlim chiqar bo’lsa, bilasanmi!..

Shunday deb chivin bo’lmag’ur loflarni qoplarga joylab, yana shamolni og’izga olinmas so’zlar bilan haqoratlashga davom etibdi. Shunda olijanob shamol tezlikni sal oshiribdi. Shamolning oldiga tushib, “viz-viz” deya muvozanatini yo’qotib, o’zini tuta olmay uchib borayotgan chivin yo’lda bir tom ko’ribdi va unga yopishib jon saqlamoqchi bo’libdi. Sakrab, tomdagi ikki yog’och to’sin orasiga kirib yashirinib olibdi. Shunda ham, shamolning ustidan qah-qah otib kulishdan qolmabdi. Jahli chiqqan shamol yanada kuchliroq esa boshlabdi:
– G’uuv, g’uuuv…

Yanada shiddatli:
– G’uuuv, g’uuuuv…

Undan-da shiddatli:
– G’uuuuv, g’uuuuuv…

Lekin yog’och to’sinlar orasiga yaxshilab o’rnashib olgan chivinni o’rnidan qo’zg’ata olmabdi qudratli shamol. Shiddatlanib, bo’ronga, so’ngra po’rtanaga, nihoyat qudratli to’fonga aylanibdi. Tomni silkita boshlabdi. Kulishdan to’xtab jon qayg’usiga tushgan chivin dahshatdan qilgan gustohligi uchun afv so’rash o’rniga:
– Ey, sen, tarbiyasiz shamol! Nima qilyapsan o’zi? Meni bir kambag’alning kulbasini vayron etishga majbur qilyapsan, — deb baqiribdi.

Tushunding-a!.. Shunday qudratli to’fon vayron eta olmaydigan bir kulbani qildan ingichka bir chivin vayron qilishga majbur bo’layotgan emish.

Qissadan hissa shu: Ojiz odam har doim aldamchi, firibgar bo’ladi. Mana, azizim Afro’z, sen kimsan! Sening ma’naviy qiyofang ana shu chivinnikiga o’xshaydi. Sening dastlab qiladigan ishing layoqatning nima ekanligini bilib olish. So’ngra unga ega bo’lish. Shikoyat, norozilik, kufrdan foyda yo’q. Bir shoir: “Qurbaqalar kabi faryod etmang!” – degan ekan. Bu o’git uni to’g’ri anglagan kishi uchun bebaho xazinadir. Sen faqat tingla. Uningni chiqarma…

Meni, hech bo’lmasa shu sokin qishloqda, ana shu billur soyimning bo’yida bir necha kun tinch qo’y. Zero, qudratli tabiatning go’zal, muhtasham salobati, ulug’vorligi qarshisida sekin-asta yuksalib borayotgan RUH oldida ojizlikning talvasasi judayam chirkin, judayam razil ko’rinar ekan…

Tarjimon haqida
—————-
Xayrulla Hamidov 1963 yil 1 mayda Qashqadaryo viloyatida tug’ildi. 1989 yil Respublika rus tili va adabiyoti pedagogika istitutini tamomladi. 1994-1997 yillar aspiranturada o’qidi. 1995-1999 yillar Turkiya Respublikasi Istanbul Universiteti Adabiyot fakul`tetida “Slavyan tillari va adabiyotlari” kafedrasida stajer-tadqiqotchi va o’qituvchi lavozimlarida ishladi. 1999 dan Toshkent davlat sharqshunoslik institutida ishlab kelmoqda.
Xayrulla Hamidov hozirgi turk tili grammatikasi, imlosi, leksikologiyasiga oid o’quv qo’llanmalar hamda tilni o’rgatishga mo’ljallangan o’quv-uslubiy qo’llanmalar muallifidir. Turk tili frazeologiyasi, tarjimashunoslikning turli masalalariga bag’ishlangan 40ga yaqin ilmiy maqolasi O’zbekistonda va xorijdagi ilmiy jurnallar, to’plamlarda chop etilgan. Shuningdek, u ko’p yillardan beri badiiy tarjima bilan ham shug’ullanib keladi. O’zbek tilidan turk tiliga qilgan tarjimalari (Said Ahmad, O’tkir Hoshimov va Ulug’bek Hamdam asarlaridan namunalar) 2013 yilda nashr etilgan “Ozbek Edebiyat?’n?n Secme Eserleri” va “Ozbek Edebiyat?’n?n Secme Eserleri. 2. Bolum. Said Ahmad. Hikayeler” nomli kitoblardan joy olgan.