Ўн тўққизинчи юз йилликдаги озарбойжон адабиёти ва санъатида Хуршидбону Нотавоннинг ўэига хос ўрни бор. Унинг шеърлари халқ орасида Махсати хоним Ганжавий ва Ҳайрон хоним ғаэаллари каби машқур. Нотавониинг ўз қўли билан битилган китоби ва расмлари жамланган мураққа (альбом) Озарбайжон Қўлёзмалар институтида сақланмоқда. Нотавон чиэган миниатюра расмлари ўша вақтдаёқ Францияга қадар етган: 1860 йилда Қафқазга саёҳат қилган атоқли адиб Александр Дюма шоира билан учрашгани, унинг ижод намуналарини ватанига олиб боргани маълум.

У ЁРИМ ҚАЙДА МЕҲМОНДИР
Тоҳир Қаҳҳор

Хуршидбону Нотавон — озарбойжонларнинг атоқли шоираси, рассом. У 1630 йилда озар туркларининг қадим маданият бешиги, буюк шоирлар, санъаткорлар ватани бўлган Қорабоғнииг Шуша шаҳрида туғилди. Унинг отаси Қорабоғнинг сўнгги хони Меҳдиқулихон эди.

Хуршидбону хусусий таҳсил билан маълумот ва маърифат олган, араб, форс тилларини мукаммал билган. (Айтишларича, у бир муддат Тифлисда яшаган пайтида, рус киборлари муҳитида уларнинг тилини ҳам бир оз ўрганган). Унинг хусусий ҳаёти ҳақида шуни айтиш мумкинки, у ёшлигидаёқ доғистонлик ҳарбий Ҳасай хонга унаштирилган ва эрга чиққан, бу севмаган кишиси билан кўп йиллар яшаб, ниҳоят, 1860 йилда у билан турмуш риштасини тамом узган. Сўнг ватандоши, шушалик Сайид Ҳусайнга турмушга чиқди, икки ўғил ва икки қиз кўрди: Мирмуҳсин, Мираббос ва Ҳажар, Сора. Мираббоснинг ўн етти ёшида оламдан ўтиши Хуршидбонуга жуда қаттиқ таъсир этди. У одамови бўлиб қолди. Узоқ вақт касаллик азобини чекиб, 1897 йилда қазо қилди. Мозори Оқтомдадир.

Хуршидбону ёшликдан шеърлар ёзган, расмлар чизган. Ўн тўққизинчи юз йилликдаги озарбойжон адабиёти ва санъатида Хуршидбону Нотавоннинг ўзига хос ўрни бор. Унинг шеърлари халқ орасида Махсати хоним Ганжавий ва Ҳайрон хоним ғаэаллари каби машҳур. Нотавониинг ўз қўли билан битилган китоби ва расмлари жамланган мураққа (альбом) Озарбайжон Қўлёзмалар институтида сақланмоқда. Нотавон чизган миниатюра расмлари ўша вақтдаёқ Францияга қадар етган: 1860 йилда Қафқазга саёҳат қилган атоқли адиб Александр Дюма шоира билан учрашгани, унинг ижод намуналарини ватанига олиб боргани маълум.

Нотавон асарлари  фақат ўтган аср ичида Оэарбайжонда тўрт марта (1928, 1937, 1956, 1981 й,) босилди. Унинг ҳаёти ва ижоди ҳақида илмий ишлар қилинган. Нотавоннинг Оқтомдаги мозори ёнида ва Бокуда унга жуда улкан гўзал ҳайкаллар қўйилган. Буларнинг барчаси яхши.  Менимча, шоиранинг замонлар оша йиқилмас ва нурамас асл ҳайкали унинг шеърларидир.  Зеро, бу обида — бу гўзал шеърият ҳайкали халқнинг дилида, одамларнинг, ҳ ар бир авлоднинг дилида қайта-қайта тураверажак.

ХУРШИДБОНУ НОТАВОН
ҒАЗАЛЛАР
Озарбайжон тилидан Тоҳир Қаҳҳор таржималари

НЕЧУН КЕЛМАС

Замонки, интизор кутдим,нечун келмас, нечун келмас?
Ҳамиша оҳу зор этдим,нечун келмас, нечун келмас?

Кечиб бор хонумонимдан,узилдим карвонимдан,
Фалак титрар фиғонимдан,нечун келмас, нечун келмас?

Кетиб карвон, на бир ун бор, сукутда кўзларим хунбор,
На ёр бордир, на бир ғамхор, нечун келмас, нечун келмас?

Кўнгилда оҳу зорим бор, на сабру на қарорим бор,
Демас бир дилфигорим бор,нечун келмас, нечун келмас?

У зулф-у, наргиси маста этиб кўнглимни пайваста,
Бўлибман ҳажр аро хаста, нечун келмас, нечун келмас?

У гулюзни севар кўнглим, кўйига интилар кўнглим,
Фақат васлин тилар кўнглим,нечун келмас, нечун келмас?

Бу жоним ёндирар ҳижрон, азобдан кўзларим гирён,
У маҳваш, нозанин жонон нечун келмас, нечун келмас?

Тушундим, ишқ машаққатдир, фироқку дарду меҳнатдир,
Нигорим қанча муддатдир нечун келмас, нечун келмас?

Боқ, эй дўст, кўзёшим қондир, ишим фарёду афғондир,
У ёрим қайда меҳмондир, нечун келмас, нечун келмас?

Ёнар жоним фироғ ичра, юрак ўйнар сўроғ ичра:
Келарми ёр бу боғ ичра? Нечун келмас, нечун келмас?

Қўлимда ихтиёрим йўқ, кетиб, сабру қарорим йўқ,
Ёнимда гулузорим йўк, нечун келмас, нечун келмас?

Сабо, айтгил, ўшал дилбар олибдир жоними яксар,
Кўнгил ёлғиз уни истар — нечун келмас, нечун келмас?

Етибдир арш уза додим, тутиб дунёни фарёдим,
Менинг ул сарви озодим, нечун келмас, нечун келмас?

Қолибдир Нотавон нолон, кеча-кундуз бўлур гирён,
Наҳот йўқ дардига дармон, нечун келмас, нечун келмас?

КЎНГЛИМ

Яна ғамгин эрур, ё раб, маним бу шод ўлан кўнглим,
Бу ишқ асроридан огоҳ, мудом устод ўлан кўнглим.

Кўриб дўст ёрни ағёра, ўлибдир маҳви наззора,
Этибдир кўксини пора, маним обод ўлан кўнглим.

Нечун паймонадан кечдинг? Нечун занжиридан кочдинг?
Нечун чўлларга бағр очдинг, маним барбод ўлан кўиглим?

Қиёмат ҳажр аро жамдир, машакққатли бир оламдир,
Қаро зулфдек чигал ғамдир маним озод ўлам кўнглим!..

Боқинг бу Нотавон зора, куним бахтим каби қора,
Кезар Мажнундек оввора, маним ношод ўлан кўнглим…

БУ  ЗУЛМАТДА

Бирор ким билмагай дардим бу ҳолатда, бу ҳолатда,
Дилим меҳнат билан барбод бу фурқатда, бу фурқатда.

Нечун билмайди аҳволим, у моҳи меҳрибон, ё раб?
Нечун ҳеч додима етмас бу муддатда, бу муддатда?

Букилди тоқатим тиздан, тўкилди нурларим кўздан,
Садо кутмас бирор биздан бу ғурбатда, бу ғурбатда.

Дегилки беқарор ёра, у кўп дўст бўлди ағёра,
Назар қилсин мани зора бу иллатда, бу иллатда!

Отиб кифтимдан осмонни, этиб ост-уст бу вайронни,
Тикибман йўлида жонни бу меҳнатда, бу меҳнатда!

Дилимда изтиробим бор, кўзимда интизорлик бор,
Рақиблар ёру мен ағёр бу ғафлатда, бу ғафлатда.

Ватандан айрилиб кетдим, раҳи ишқ ичра сайр зтдим,
Ахийри жонима етдим бу ҳасратда, бу ҳасратда.

Дилим ўртаб фироғинда, ҳамиша иштиёғинда,
Ҳаётим сўнгги чоғинда — Бу усратда, бу усратда.

Йиқилдим ҳажр доғинда, тилиндим ғам пичоғинда,
Хаёл ҳуснинг сўроғинда бу соатда, бу соатда…

Хаёлим ёр билан кетмиш, умр ҳижрон аро битмиш,
Жасад ҳам Нотавон қотмиш бу зулматда, бу зулматда!..

U YORIM QAYDA MEHMONDIR
Tohir Qahhor

   Xurshidbonu Notavon — ozarboyjonlarning atoqli shoirasi, rassom. U 1630 yilda ozar turklarining qadim madaniyat beshigi, buyuk shoirlar, san’atkorlar vatani bo’lgan Qorabog’niig Shusha shahrida tug’ildi. Uning otasi Qorabog’ning so’nggi xoni Mehdiqulixon edi.

Xurshidbonu xususiy tahsil bilan ma’lumot va ma’rifat olgan, arab, fors tillarini mukammal bilgan. (Aytishlaricha, u bir muddat Tiflisda yashagan paytida, rus kiborlari muhitida ularning tilini ham bir oz o’rgangan). Uning xususiy hayoti haqida shuni aytish mumkinki, u yoshligidayoq dog’istonlik harbiy Hasay xonga unashtirilgan va erga chiqqan, bu sevmagan kishisi bilan ko’p yillar yashab, nihoyat, 1860 yilda u bilan turmush rishtasini tamom uzgan. So’ng vatandoshi, shushalik Sayid Husaynga turmushga chiqdi, ikki o’g’il va ikki qiz ko’rdi: Mirmuhsin, Mirabbos va Hajar, Sora. Mirabbosning o’n yetti yoshida olamdan o’tishi Xurshidbonuga juda qattiq ta’sir etdi. U odamovi bo’lib qoldi. Uzoq vaqt kasallik azobini chekib, 1897 yilda qazo qildi. Mozori Oqtomdadir.

Xurshidbonu yoshlikdan she’rlar yozgan, rasmlar chizgan. O’n to’qqizinchi yuz yillikdagi ozarboyjon adabiyoti va san’atida Xurshidbonu Notavonning o’ziga xos o’rni bor. Uning she’rlari xalq orasida Maxsati xonim Ganjaviy va Hayron xonim g’aeallari kabi mashhur. Notavoniing o’z qo’li bilan bitilgan kitobi va rasmlari jamlangan muraqqa (al`bom) Ozarbayjon Qo’lyozmalar institutida saqlanmoqda. Notavon chizgan miniatyura rasmlari o’sha vaqtdayoq Frantsiyaga qadar yetgan: 1860 yilda Qafqazga sayohat qilgan atoqli adib Aleksandr Dyuma shoira bilan uchrashgani, uning ijod namunalarini vataniga olib borgani ma’lum.

Notavon asarlari  faqat o’tgan asr ichida Oearbayjonda to’rt marta (1928, 1937, 1956, 1981 y,) bosildi. Uning hayoti va ijodi haqida ilmiy ishlar qilingan. Notavonning Oqtomdagi mozori yonida va Bokuda unga juda ulkan go’zal haykallar qo’yilgan. Bularning barchasi yaxshi.  Menimcha, shoiraning zamonlar osha yiqilmas va nuramas asl haykali uning she’rlaridir.  Zero, bu obida — bu go’zal she’riyat haykali xalqning dilida, odamlarning, h ar bir avlodning dilida qayta-qayta turaverajak.

XURSHIDBONU NOTAVON
G’AZALLAR
Ozarbayjon tilidan Tohir Qahhor tarjimalari

NECHUN KELMAS

Zamonki, intizor kutdim,nechun kelmas, nechun kelmas?
Hamisha ohu zor etdim,nechun kelmas, nechun kelmas?

Kechib bor xonumonimdan,uzildim karvonimdan,
Falak titrar fig’onimdan,nechun kelmas, nechun kelmas?

Ketib karvon, na bir un bor, sukutda ko’zlarim xunbor,
Na yor bordir, na bir g’amxor, nechun kelmas, nechun kelmas?

Ko’ngilda ohu zorim bor, na sabru na qarorim bor,
Demas bir dilfigorim bor,nechun kelmas, nechun kelmas?

U zulf-u, nargisi masta etib ko’nglimni payvasta,
Bo’libman hajr aro xasta, nechun kelmas, nechun kelmas?

U gulyuzni sevar ko’nglim, ko’yiga intilar ko’nglim,
Faqat vaslin tilar ko’nglim,nechun kelmas, nechun kelmas?

Bu jonim yondirar hijron, azobdan ko’zlarim giryon,
U mahvash, nozanin jonon nechun kelmas, nechun kelmas?

Tushundim, ishq mashaqqatdir, firoqku dardu mehnatdir,
Nigorim qancha muddatdir nechun kelmas, nechun kelmas?

Boq, ey do’st, ko’zyoshim qondir, ishim faryodu afg’ondir,
U yorim qayda mehmondir, nechun kelmas, nechun kelmas?

Yonar jonim firog’ ichra, yurak o’ynar so’rog’ ichra:
Kelarmi yor bu bog’ ichra? Nechun kelmas, nechun kelmas?

Qo’limda ixtiyorim yo’q, ketib, sabru qarorim yo’q,
Yonimda guluzorim yo’k, nechun kelmas, nechun kelmas?

Sabo, aytgil, o’shal dilbar olibdir jonimi yaksar,
Ko’ngil yolg’iz uni istar — nechun kelmas, nechun kelmas?

Yetibdir arsh uza dodim, tutib dunyoni faryodim,
Mening ul sarvi ozodim, nechun kelmas, nechun kelmas?

Qolibdir Notavon nolon, kecha-kunduz bo’lur giryon,
Nahot yo’q dardiga darmon, nechun kelmas, nechun kelmas?

KO’NGLIM

Yana g’amgin erur, yo rab, manim bu shod o’lan ko’nglim,
Bu ishq asroridan ogoh, mudom ustod o’lan ko’nglim.

Ko’rib do’st yorni ag’yora, o’libdir mahvi nazzora,
Etibdir ko’ksini pora, manim obod o’lan ko’nglim.

Nechun paymonadan kechding? Nechun zanjiridan kochding?
Nechun cho’llarga bag’r ochding, manim barbod o’lan ko’iglim?

Qiyomat hajr aro jamdir, mashakqqatli bir olamdir,
Qaro zulfdek chigal g’amdir manim ozod o’lam ko’nglim!..

Boqing bu Notavon zora, kunim baxtim kabi qora,
Kezar Majnundek ovvora, manim noshod o’lan ko’nglim…

BU ZULMATDA

Biror kim bilmagay dardim bu holatda, bu holatda,
Dilim mehnat bilan barbod bu furqatda, bu furqatda.

Nechun bilmaydi ahvolim, u mohi mehribon, yo rab?
Nechun hech dodima yetmas bu muddatda, bu muddatda?

Bukildi toqatim tizdan, to’kildi nurlarim ko’zdan,
Sado kutmas biror bizdan bu g’urbatda, bu g’urbatda.

Degilki beqaror yora, u ko’p do’st bo’ldi ag’yora,
Nazar qilsin mani zora bu illatda, bu illatda!

Otib kiftimdan osmonni, etib ost-ust bu vayronni,
Tikibman yo’lida jonni bu mehnatda, bu mehnatda!

Dilimda iztirobim bor, ko’zimda intizorlik bor,
Raqiblar yoru men ag’yor bu g’aflatda, bu g’aflatda.

Vatandan ayrilib ketdim, rahi ishq ichra sayr ztdim,
Axiyri jonima yetdim bu hasratda, bu hasratda.

Dilim o’rtab firog’inda, hamisha ishtiyog’inda,
Hayotim so’nggi chog’inda — Bu usratda, bu usratda.

Yiqildim hajr dog’inda, tilindim g’am pichog’inda,
Xayol husning so’rog’inda bu soatda, bu soatda…

Xayolim yor bilan ketmish, umr hijron aro bitmish,
Jasad ham Notavon qotmish bu zulmatda, bu zulmatda!..