Профессор Ҳасан Поксойнинг Буюк Британия илм даргоҳларида яратган дастлабки йирик асари «Алпомиш» Ўрта Осиёнинг ўзлиги рус ҳукми остида» деб номланган бўлиб, у Хартфорд шаҳрида (Коннектикут) монография туркумида 1989 йили босилиб чиққан.

«АЛПОМИШ» – ТУРКИЙ ХАЛҚЛАР МЕРОСИ
Хайрулла Исматуллаев

Америкалик машҳур тарихчи олим Ҳасан Поксой билан мен саккиз йил олдин Ўрта Осиёга бағишланган халқаро бир йиғилишда танишгандим.  Ўша йиғилиш мутасаддилари анжуманнннг биринчи куни мени бир олим қидириб юрганини айтишиб, у мени қайси ерда кутиб туришини ҳам айтишди. Мен ўша ерга борсам, баланд бўйли, соқол-мўйлов қўйган, ўта эамонавий кийинган, қўлида асо ушлаган ўрта ёшлардаги киши жилмайиб, мен томонга кела бошлади ва мулойимлик билан менинг саволимга жавоб қайтарди:

— Ҳа. Сизни қидириб юрган менман. Исмим — Ҳасан. Ҳасан Поксой, — деб ўзини таништирди.

Ҳасан Поксойни кўришим билан асримиз бошларидаги халқни саводли қиламан деб жонини жабборга беришга тайёр бўлган жасоратли жадидлар кўз олдимга келди. Ҳасанбекнинг шакл-шамойили, хатти-ҳаракати ва сўзлаш одоби жадидларни эслатарди.

Бир неча дақиқалардан сўнг биз худди эски қадрдонлардек суҳбатлаша бошладик. Ҳасан Поксой билим доирасининг жуда кенглиги, бир неча тилларда она тилидек суҳбатлаша олиши, самимийлиги ва энг муҳими барча туркий халқларни ўз халқи, бир халқ деб билиши мени мафтун этди. У тор доирада фикрламасди.

Ҳасан Поксой кам гапириб, кўп иш қиладиган инсонлар сираснга киради.

«Алпомиш» — бу туркий халқларнинг ўзлиги

Профессор Ҳасан Поксой (Hasan Bülent Paksoy)нинг Буюк Британия илм даргоҳларида яратган дастлабки йирик асари «Алпомиш» Ўрта Осиёнинг ўзлиги рус ҳукми остида» деб номланган бўлиб, у Хартфорд шаҳрида (Коннектикут) монография туркумида 1989 йили босилиб чиққан.

Муаллифнинг эътироф этишича, бу китоб Англиядаги асосан Бодлеан кутубхонаси, унинг Шарқ адабиётлари кутубхонаси, Оксфорд университетининт Шарқшунослин Институти, Муқаддас Антони коллежи, Муқаддас Антони коллежи қошидаги Яқин Шарқ маркази кутубхоналари, Лондон университетининт Шарқшунослин ва Африкашунослик бўлими, Британия кутубхонаси ва бошқа илмий марказларида сақланаётган асарлардан фойдаланиб, ҳамда машҳур ўртаосиёшунос олимлар ва мулойим кутубхона ходимларининг илтифотидан баҳраманд бўлиб яратилгандир.

Поксойнинг бу китоби кириш, тўрт боб, библиография, кўрсатқич ва иловадан иборат.

Поксой «Алпомиш» нинг Абубакир Диваев ва Ҳамид Олимжон нашрларини яхши ўрганган. Ғози Олим, З. В. Тўғон, М. Габдуллин, Ҳоди Зариф, В. Жирмунский ва Тўра Мирзаев каби олимларнинг тадқинотлари билан муаллиф танишиб чиққан ва бир қатор ўринларда шуларга суянган.

Ҳасан Поксой ўз китобига «Алпомиш»нинг 38 саҳифадан (832 қатордан) иборат бўлган 1901 йилги араб ёзувидаги Абубакир Диваев вариантини асос қилиб олган ва унинг тўла инглизча таржимасини ҳам китобига илова қилган.

Китобнинг биринчи боби «Алпомиш ва туркий достон жанри» га бағишланган бўлиб, бунда муаллиф «Алпомиш” Шарқий Олтой ва Ғарбий Ўрол тоғларндан тортиб Туркистонгача бўлган ҳудудда машҳур бўлиб, айтилиб келинаётган достон ҳақида фикр юритади. Достон туркий халқларнинг озодлик учун курашини ўзида акс эттиради » деган тўғри ғояни олға суриб, туркий достоннинг келиб чиқиши тарихини тадқиқ этади. «Ўғуз-нома», «Манас», Кўрўғли», «Қирққиз», «Тоҳир ва Зуҳра» каби халқ оғзаки ижодига мансуб асарлар билан «Алпомиш» достони ўртасидаги муносабат хусусида бу бобда билдирилган фикрлар фақат китобхонларни эмас, балки фолклоршуносларнинг ҳам эътиборини ўзига жалб этади.

Айрим ўринларда олға сурилган фикрлар ҳозирги баъзи туркийшунос олимлар томонидан тўғридан-тўғри қабул қилинмаслиги ҳам мумкин. Масалан, таниқли турк олими Абдуқодир Инон яратган «Ўғуз ҳоқон ҳақидаги достон илк достон — бирламчи достон бўлиб, бошқа достонлар мана шу достон таъсирида яратилган» деган назарияни Ҳ. Поксой келтиради ва бу назарияни тўлалигича қабул қилган кўринади.

Бошқа бир ўринда Ҳ. Поксой «Тоҳир ва Зуҳра» романтик достон бўлиб, «Алпомиш» асосида тўқилган» деган ҳукмга келса-да, буни аниқ далилламайди.

Китобнинг иккинчи боби «Алпомиш» достонининг йўқ қилишга ҳамда сақлашга 6ўлган уринишлар. Биринчи уриниш» деб номланиб, унда дастлаб Ўрта Осиёдаги рус мустамлакачилик сиёсати ва бу сиёсатга қарши ўртаосиёликлар олиб борган ҳаракатларнинг биринчи довони ёритилган. Мазкур бобнинг иккинчи қисмида шўро мустамлакачилик сиёсати, ягона Туркистоннинг бўлнб ташланиши, алифбони ўзгартириш сиёсати, «Алпомиш» достонининг манъ этилиши тарихи, илмий изоҳлар ва тарихий ҳужжатлар асосида батафсил баён қилинган. Бу масаланинг ёритиш бўйича бизда шу кунгача профессор Наим Каримов мақоласидан бошқа бирор эътиборли илмий тадқиқот ҳануз яратилгани йўқ.

Ҳ. Поксой бу масаланинг илдизини очиб ташлаган рус-шўро мустамлакачилик сиёсатининг асл моҳиятини биргина «Алпомиш»га бўлган муносабатда аниқ кўрсатиб бера олган.

Китобнинг учинчи бобида «Алпомиш» достони нашрлари ва уларнинг ўзига хос томонлари тадқиқ этилган.

Бундан деярли 99 йил олдин, 1901 йили Тошкентда Ильин босмахонасида чоп этилган «Алпомиш»нинг Абубакир Диваев нашри биринчи нашр бўлганлиги учун ҳам Ҳ. Поксой эътиборини ўзига жалб этган.

Достоннинг бу вариантини бахши Жумамурод Бекмуҳаммад ўғли тилидан ёзиб олинган бўлган.

Поксой «Алпомиш»нинг шу 1901 йилги нашрини унинг 1922 йилги қайта нашри билан қиёслайди ҳамда бир қатор фарқли ўринларини аниқлайди.

Бу бобнинг диққатга сазовор томони шундаки, унда «Алпомиш»нинг тил хусусиятларн тадқиқ этилган. Тадқиқотчининг ҳисобига қараганда, «Алпомиш»нинг бу нашри 9 мииг сўздан иборат.

Биргина 1923 -1987 йиллар ўртасида «Алпомиш» бўйича 185 та китоб ва илмий тадқиқотлар яратилганлигини ва шунингдек, 1981 йилгача Ўрта Осиё туркий тилларида достоннинг 55 та нашри чиққанлигини ҳам биз шу бобни ўқиб, биламиз.

Ўзбек фолклоршунослари, хусусан, фан доктори У. Тўйчиев, Б. Саримсоқов ва М Жўраевлар ҳозиргача «Алпомиш» достони қачон яратилганлиги хусусида республика матбуоти саҳифасида баҳслашиб юрибдилар. Бу масалани ҳам Ҳасан Поксой бундан ЗЗ йил олдин нашр этилган ишида ёритиб берган.

Ҳ. Поксой олимлардан А. К. Боровков, Ҳоди Зариф, В. Жирмунский, 3. В. Тўғоннинг бу масалага оид фикрларини кенг таҳлил қилиб, мантиқан тўғри хулосалар чиқарган.

Ҳ. Поксой Алпомиш сўзининг келиб чиқиш тарихи — этимологиясини ҳам аниқлашга ҳаракат қилиб, бу сўзнинг илмда мавжуд бир неча изоҳларини келтиради. Ҳ. Поксойнинг ёзишича, Абулғози Баҳодирхоннинг «Шажараи Тарокима» асарида Кармишбейнинг қизи, Мамишбейнинг хотини Барчин номи эслатилиб ўтилади. Таниқли турк олими Абдулқодир Иноннинг таҳминига қараганда, «Алпомиш» сўзи «Алп» ва «Мамиш» сўзларининг қўшилишидан ҳосил бўлган: Алп+Мамиш > Алпомиш.

Олим «Алпомиш» сўзининг яна бир этимологиясини бериб, бунда бу сўз «Алп» ва «эмиш» сўзларидан ясалган деган фикрни олға суради: Алп + эмиш > Алпомиш.

Бизнинг ўйлашимизча, бу этимологик хулосалар ўзининг лингвистик изоҳини талаб қилади.

Ҳ. Поксой ҳам бошқа бир қатор тадқиқотчилар каби «Алпомиш» достони Ўрта Оснё туркий халқлари томонидан яратилганлигини кўплаб далиллар билан исботлашга ҳаракат қилган. Ҳасанбекнинг аниқлашига кўра, Ўрта Осиёдаги ҳар бир туркий халқ «Алпомиш»нинг энг камида бир неча вариантига эга бўлиб, бу ҳол достон туркий халқлар бўлиниб кетмасидан олдин яратилганлигини исботловчи далилдир. «Алпомиш» илк, алп достондир. Бошқа бир Ўрта Осиё туркнй достони «Алпомиш» каби буюк бирлаштирувчи, туркий халқларнинг ўзлигини ифодаловчи хусусиятга эга эмас.

Китобнинг мана шу бобига «Алпомиш»нинг инглизча тўла таржимаси илова қилинган ҳамда таржимага 141 та изоҳ берилган. Бу достоннинг русча ва немисча таржималари ҳам мавжудлиги мутахассисларга маълум. Бу икки таржимага хос муштарак бир камчилик бор:

а) » Алпомиш» ни қаторма-қатор таржимадан Лев Пенковский рус тилига ағдарган. Л. Пенковский «Алпомиш»нинг асл матни, тили буйича алифни ҳам билмайдиган таржимон бўлган;

б) «Алпомиш»нинг немисча таржимаси мана шу русча нашри орқали амалга оширилган. Достонни немис тилига ағдарган таржимон асл матн билан таниш бўлмаган, асар руҳини, тил хусусиятини, албатта, билмаган. Достоннинг русча таржимасида йўл қўйилган камчиликлар немисча нашрида яна қайтарилган.

Англиянинг Оксфорд университетида Ҳасан Поксой амалга оширган достоннинг инглизча таржимаси асл нусхадан хорижий тилга қилинган биринчи таржима ҳисобланади.

Ҳ. Поксой китобининг 4-боби ҳам «Алпомиш» достонини йўқ қилишга ҳамда сақлашга бўлган уринишлар. Биринчи уриниш» деб аталиб, 2-нчи бобнинг давомини эслатади.

Мазкур бобнинг биринчи қисмида Ҳ. Поксой «Алпомиш»нинг ўзбекча, қозоқча ва қорақалпоқча вариантлари устида тўхталади, улар ўртасидаги фарқларни аниқлайди, достоннинг нашрлари, ноширлари ва тадқиқотчиларя хусусида қиэиқ маълумотлар беради.

Унинг кўрсатишича, Фозил Йўлдош ўғли оғзидан 1928 йили ёзиб олинган «Алпомиш» 14 минг сатрдан иборат. Достоннинг бу варианти Ҳамид Олимжон томонидан 1939 йили қисқартирилиб нашр этилган. Лев Пенковский эса мана шу нашрни рус тилига иккн марта қисқартириб таржима қилган.

Поксой «Алпомиш»нинг 1899 йилги Қозон («Қисса-и Алпомиш»), 1918 йилги Тошкент («Туркестанская ведомость») нашрларини ҳам қиёсий ўрганган.

Юсуф бин Хожа Шайхулислом ўғли оғзидан 1899 йили ёзиб олинган «Алпомиш» варианти бу бобда Фозил Йўлдош ўғлидан ёзиб олинган вариант билан қиёслаб тадқиқ зтилган.

Кичик Осиё, Туркияда «Бамси Байрак» номи билан маълум бўлган достон, Ҳ. Поксойнинг фикрича, «Алпомиш» достонининг бир вариантидир. «Алпомиш» ва «Бамси Байрак» достонларининг қиёсига бағишлаб, Ҳ. Поксой алоҳида илмий иш ҳам эълон қилган.

Тадқиқотчи рус шўро адабиётчиси Жирмунскийнинг «Алпомиш» достонига оид айтган фикрларини таниқли ўзбен олими Ҳоди Зариф домла асарлари билан қиёслаб чиқиб, ажойиб бир ҳақиқатни тиклаган. Ҳ. Поксойнинг хулосасига кўра, Жирмунский ўз мансаб ва обрўларини Ҳоди Зариф ёзганлари асосида топган. Ҳасанбекнинг Оксфорд университети ўқувхоналарида бундан 38 йил олдин чиқарган бу хулосасига ҳозирги кунларда жуда кўп Ўрта Осиёлик мунавварлар қўл қўйган бўлардилар. Ҳасанбен ўртаосиёлик ҳамкасблари айта олмасдан, дилларида тугиб юрган гапни ўз китобида бутун дунёга эшиттириб, баралла айтган.

Уч мамлакатда илм олган аллома

Ҳасан Туркияда 1948 йили туғилган. Ўша ердаги Измир ўқитувчилар коллежини тугатиб, АҚШ га ўқиш учун келган. У 197б йили Даллас шаҳридаги Техас университетини битирган. Шундан сўнг Буюк Британияга бориб, докторантурани Англиянинг машҳур Оксфорд университетида ўқиб тугатган ва докторлик диссертациясини ўша ерда ёзиб, ёқлаган. Ҳасанбек уч мамлакатда илм олиб, олимлик даражасига кўтарилган алломадир.

Тарихдан маълумки, мустамлакачилар биринчи навбатда ерли халқнинг ўзига хос тарихий ёдгорликларини, анъаналарини, ўзлигини йўқ қилишга ҳаракат қиладилар. Ва кўпинча шу ўзига хосликларни ўша ернинг ўзидан чиққан, ерли сотқинлар қўли билан йўқ қилишга уринадилар.

Ҳаммага равшан, Ўрта Осиё халқларининг энг машҳур тарихий, адабий ёдгорликларидан бири «Алпомиш» достонидир. Мустамлакачилар ўзларининг чиркин қўлларини бу достонга ҳам уриб, 50-нчи йилларда «Алпомиш»ни ман этишга муваффақ бўлгандилар. Бу ҳол Ҳасанбек докторант бўлган Англиядаги Оксфорд университети олимлари эътиборидан ҳам четда қолмаганди. Поксой Оксфорд университети муҳитида «Алпомиш» ни чуқур тадқиқ эта бошлади ва натижада шу мавзуни докторлик диссертацияси сифатида ҳимоя қилди.

Поксойнинг Ўрта Осиё тарихи ва адабиётига бағишланган илмий тадқиқотлари Буюк Британия. Америка, Туркия, Германия, Франция, Япония, Голландияда чоп этилган. У бир вақтнинг ўзида АҚШ ҳамда Оврўпо мамлакатларида жойлашган бир қатор халқаро ташкилотлар таркибида маслаҳатчи вазифаларида ҳам фаолият кўрсатган.

Узоқ йиллар мобайнида Ҳасан Поксой дунёга донғи кетган Ҳарвард университети Яқин Шарқ тадқиқотлари марказида ва бир вақтнинг ўзида Марказий Коннектикут университети тарих бўлимида, кейинчалик Амҳерстдаги Массачуссетс университетида профессор лавозимларида ишлаб келди. Сўнгги йиллари Ҳасанбек Франклин университетида ҳам профессорлгини қиляпти.

АҚШ университетларида дарс бериш билан бирга Поксой ноширлик иши бипан ҳам шуғулланди. Ҳ. Поксой АҚШ да Ўрта Осиёни тадқиқ этиш уюшмасини тузиб, унга президент бўлиб ҳам сайланди, ҳамда «Ўрта Осиёни тадқиқ этиш уюшмаси бюллетени» га бош муҳаррирлик ҳам қилди.

Улуғбек «Зиж» и, Ҳусайн Бойқаро рисоласидан тортиб, ҳозирти ўзбек тарихий ҳикояларигача бўлган мавзулардаги илмий тадқиқотлар мана шу бюллетен орқали кенг ўқувчилар оммасига тақдим этилди.

Ҳ. Поксой яратган илмий ишлар

Шу кунларгача Поксой қаламига мансуб қирқдан ортиқ катта илмий тадиқиотлар АҚШ ва Оврўпо мамлакатларида босилиб чиққан. «Алпомиш. Ўрта Осиёнинг ўзлиги рус ҳукми остида», «Ўрта Осиё ёдгорликлари» , «Ўрта Осиё бўйича қўлланма. Тарихнинг қайта кашф этилиши», «Турк тарихи тўпламлари», «Овросиё этюдлари», » Ўрта Осиёнинг янги достонлари» , «Алпомиш» ва «Бамси Байрак» каби ишлари шулар жумласидандир.

Ғарб дунёсида Ҳасан Поксой Ўрта Осиё адабиёти ва тарихи бўйича энг кўп иш яратган ва яратаётган ўрта бўғин олимлардан ҳисобланади.

Ўрта Осиё туркий республикаларида тарих ва адабиётшунослик бўйича қандай ишлар майдонга келаётганлигини кузатиб бориш анча меҳнат талаб қиладиган юмушлардан саналади. Ҳасанбек бу соҳаларда яратилаётган барча ишлар билан таниш, ва муҳим ери шундаки, диққатга сазовор илмий тадқиқотларга тезлик билан ўз муносабатини билдиради ва Ғарб матбуотида бу ишларга оид ўз фикрларини чоп эттиради. Бир неча мисоллар келтираман:

Ёш ўзбек адиби Алишер Ибодин(ов) қаламига мансуб «Қуёш ҳам олов» («Гулистон», 1980, 9-сон) ҳикояси туркий халқларнинг тарихига алоқаси бўлганлиги сабабли Поксой эътиборини ўзига тортди. Ҳ. Поксой бу ҳикоя бўйича илмий тадқиқот ёзди ҳамда Алишер ҳикоясини инглиз тилига тўла таржима қилиб, чоп эттирди.

Алишер Ибодиновнинг бу ҳикояси тўғрисида фикр юритиб, уни тўла таржима қилар экан, Ҳасан домла ҳикояга 124 та изоҳ берди. Ёш ўзбек адиби Алишер айтмоқчи бўлган ҳар бир фикрни, ҳар бир тарихий шахсни Ғарб ўқувчисига тушинтиришга, унинг онгига етказишга ҳаракат қилди. Бундай ишни Ғарб дунёсида бошқа бир адибнинг асари учун ҳеч ким бажармайди. Бироқ Ҳасанбек бажарди, бу ишни у амалга оширди. Бунинг боиси шуки, Ўрта Осиё — Турон — Туркистон тарихи унинг ҳам ота-­боболари, бутун авлодлари тарихи эди. Тарихий имконият туғилганида бир ёш ўзбек бу ҳақда тўғри гапларни ёзишга жазм этибди. Нечун оламга машҳур Оксфорд ва Ҳарвард университетларининг профессори даражасига кўтарилган Ҳасанбен ўз боболари тарихини ва бу тарих ҳақида ёзган бир ёш адибни ҳимоя этмасин?!

Ҳ. Поксой фан доктори Бахтиёр Назаровнинг 1987 йили Блумингтон шаҳридаги Индиана университетида ўтган халқаро Олтойшунослик Конференциясига тақдим этилган «Қутадғу билиг. Туркий халқлар эстетик тафаккурининг биринчи ёзма ёдгорликларидан» илмий маърузасини, ҳамда ўзбек матбуотида чоп қилинган бир қатор материалларни ҳам шарҳ, изоҳлар билан инглиз тилида бостириб чиқарган

Ҳ. Поксойнинг севган соҳаларидан бири туркий халқлар фолклоридир. «Алпомиш» ҳақида катта асар яратган бўлса-­да, у қайта-қайта бу мавзуга мурожаат этади, туркий халқлар қаҳрамонлиги, донолиги акс эттирилган бу достоннинг янги қирраларини топишга, айтилмаган фикрларни айтишга ҳаракат қилади. Бошқа тадқиқотчиларнинг «Алпомиш» га бағишланган асарлари майдонга келса, Ҳасан домла, албатта, биринчи бўлиб бу ишга ўз муносабатини билдиради. Мабодо бирор олимнинг иши ёқиб қолса, тезликда уни шарҳлайди, инглиз тилига таржима қилади ва ўз изоҳлари билан АҚШ ёки Оврўпо матбуотида чоп эттиради. Айрим ҳолларда ўзбек олимлари ишларини бошқа мутахассисларга таржима қилдириб, ўз журналида чоп этади.

Фан доктори Наим Каримовнинг «Алпомиш»нинг қатли ом этилиши» («Шарқ юлдузи», 1992, 12-сон) тадқиқоти илк бор АҚШ нинг Мадсон шаҳридаги Висконсин университети тадқиқотчиси Шон Лайонс томонидан таржима қилинганди. Поксой бу ишни ўзи муҳаррирлик қилаётган «Ўрта Осиёни тадқиқ этиш бюллетени»да босиб чиқарди.

«Алпомиш» достонининг минг йиллик тўйи муносабати билан машҳур олим Ҳасан Поксой ҳақида ёэишимга тўғри келди. Ёзиш ниятини Ҳасанбек билмайди. Мен унга бу ҳақда хабар бермадим, барча нашр этган асарлари руйхатини сўрамадим. Ўзимда йиғилган илмий тадқиқотлари билангина чегараландим. Боиси, Ҳасанбек ўзи ҳақида кўп гапирмайди, бошқаларнинг мақташини ҳам истамайди. Чин олимларга хос бўлган фақат бир нарсани ёқтиради: кам гапириб, кўп, халол, сифатлн ишлашни.

Буюк Навоий ҳазратларн пок олимлар хусусида ушбу мисраларни ёзган эканлар:

Бировким қилса олимларга таъзим,
Қилур гўёки пайғамбарга таъзим,

Ҳадис ўлмиш набийдин бўйла ҳадис,
Ки «Опим келди пайғамбарга ворис».

Ҳасан Поксой туфайли «Алпомиш» достони сўнгги 20 йил давомида Ғарб дунёсида янада кенг тарқалди, машҳур бўлди.

Бу сафар «Алпомиш» туфайли биз Ҳарвард университети профессори Ҳасан Поксойни ўз ота-боболари юртига тарғиб этишни, олимга эса амалга оширган барча қутли ишлари учун таъзим этишни бурч санадик.

«ALPOMISH» – TURKIY XALQLAR MEROSI
Xayrulla Ismatullaev

Amerikalik mashhur tarixchi olim Hasan Poksoy bilan men sakkiz yil oldin O’rta Osiyoga bag’ishlangan xalqaro bir yig’ilishda tanishgandim. O’sha yig’ilish mutasaddilari anjumannnng birinchi kuni meni bir olim qidirib yurganini aytishib, u meni qaysi yerda kutib turishini ham aytishdi. Men o’sha yerga borsam, baland bo’yli, soqol-mo’ylov qo’ygan, o’ta eamonaviy kiyingan, qo’lida aso ushlagan o’rta yoshlardagi kishi jilmayib, men tomonga kela boshladi va muloyimlik bilan mening savolimga javob qaytardi:

— Ha. Sizni qidirib yurgan menman. Ismim — Hasan. Hasan Poksoy, — deb o’zini tanishtirdi.

Hasan Poksoyni ko’rishim bilan asrimiz boshlaridagi xalqni savodli qilaman deb jonini jabborga berishga tayyor bo’lgan jasoratli jadidlar ko’z oldimga keldi. Hasanbekning shakl-shamoyili, xatti harakati va so’zlash odobi jadidlarni eslatardi.

Bir necha daqiqalardan so’ng biz xuddi eski qadrdonlardek suhbatlasha boshladik. Hasan Poksoy bilim doirasining juda kengligi, bir necha tillarda ona tilidek suhbatlasha olishi, samimiyligi va eng muhimi barcha turkiy xalqlarni o’z xalqi, bir xalq deb bilishi meni maftun etdi. U tor doirada fikrlamasdi.

Hasan Poksoy kam gapirib, ko’p ish qiladigan insonlar sirasnga kiradi.

«Alpomish» — bu turkiy xalqlarning o’zligi

Professor Hasan Poksoy (Hasan Bulent Paksoy)ning Buyuk Britaniya ilm dargohlarida yaratgan dastlabki yirik asari «Alpomish» O’rta Osiyoning o’zligi rus hukmi ostida» deb nomlangan bo’lib, u Xartford shahrida (Konnektikut) monografiya turkumida 1989 yili bosilib chiqqan.

Muallifning e’tirof etishicha, bu kitob Angliyadagi asosan Bodlean kutubxonasi, uning Sharq adabiyotlari kutubxonasi, Oksford universitetinint Sharqshunoslin Instituti, Muqaddas Antoni kolleji, Muqaddas Antoni kolleji qoshidagi Yaqin Sharq markazi kutubxonalari, London universitetinint Sharqshunoslin va Afrikashunoslik bo’limi, Britaniya kutubxonasi va boshqa ilmiy markazlarida saqlanayotgan asarlardan foydalanib, hamda mashhur o’rtaosiyoshunos olimlar va muloyim kutubxona xodimlarining iltifotidan bahramand bo’lib yaratilgandir.

Poksoyning bu kitobi kirish, to’rt bob, bibliografiya, ko’rsatqich va ilovadan iborat.

Poksoy «Alpomish» ning Abubakir Divaev va Hamid Olimjon nashrlarini yaxshi o’rgangan. G’ozi Olim, Z. V. To’g’on, M. Gabdullin, Hodi Zarif, V. Jirmunskiy va To’ra Mirzaev kabi olimlarning tadqinotlari bilan muallif tanishib chiqqan va bir qator o’rinlarda shularga suyangan.

Hasan Poksoy o’z kitobiga «Alpomish»ning 38 sahifadan (832 qatordan) iborat bo’lgan 1901 yilgi arab yozuvidagi Abubakir Divaev variantini asos qilib olgan va uning to’la inglizcha tarjimasini ham kitobiga ilova qilgan.

Kitobning birinchi bobi «Alpomish va turkiy doston janri» ga bag’ishlangan bo’lib, bunda muallif «Alpomish” Sharqiy Oltoy va G’arbiy O’rol tog’larndan tortib Turkistongacha bo’lgan hududda mashhur bo’lib, aytilib kelinayotgan doston haqida fikr yuritadi. Doston turkiy xalqlarning ozodlik uchun kurashini o’zida aks ettiradi » degan to’g’ri g’oyani olg’a surib, turkiy dostonning kelib chiqishi tarixini tadqiq etadi. «O’g’uz-noma», «Manas», Ko’ro’g’li», «Qirqqiz», «Tohir va Zuhra» kabi xalq og’zaki ijodiga mansub asarlar bilan «Alpomish» dostoni o’rtasidagi munosabat xususida bu bobda bildirilgan fikrlar faqat kitobxonlarni emas, balki folklorshunoslarning ham e’tiborini o’ziga jalb etadi.

Ayrim o’rinlarda olg’a surilgan fikrlar hozirgi ba’zi turkiyshunos olimlar tomonidan to’g’ridan-to’g’ri qabul qilinmasligi ham mumkin. Masalan, taniqli turk olimi Abduqodir Inon yaratgan «O’g’uz hoqon haqidagi doston ilk doston — birlamchi doston bo’lib, boshqa dostonlar mana shu doston ta’sirida yaratilgan» degan nazariyani H. Poksoy keltiradi va bu nazariyani to’laligicha qabul qilgan ko’rinadi.

Boshqa bir o’rinda H. Poksoy «Tohir va Zuhra» romantik doston bo’lib, «Alpomish» asosida to’qilgan» degan hukmga kelsa-da, buni aniq dalillamaydi.

Kitobning ikkinchi bobi «Alpomish» dostonining yo’q qilishga hamda saqlashga 6o’lgan urinishlar. Birinchi urinish» deb nomlanib, unda dastlab O’rta Osiyodagi rus mustamlakachilik siyosati va bu siyosatga qarshi o’rtaosiyoliklar olib borgan harakatlarning birinchi dovoni yoritilgan. Mazkur bobning ikkinchi qismida sho’ro mustamlakachilik siyosati, yagona Turkistonning bo’lnb tashlanishi, alifboni o’zgartirish siyosati, «Alpomish» dostonining man’ etilishi tarixi, ilmiy izohlar va tarixiy hujjatlar asosida batafsil bayon qilingan. Bu masalaning yoritish bo’yicha bizda shu kungacha professor Naim Karimov maqolasidan boshqa biror e’tiborli ilmiy tadqiqot hanuz yaratilgani yo’q.

H. Poksoy bu masalaning ildizini ochib tashlagan rus-sho’ro mustamlakachilik siyosatining asl mohiyatini birgina «Alpomish»ga bo’lgan munosabatda aniq ko’rsatib bera olgan.

Kitobning uchinchi bobida «Alpomish» dostoni nashrlari va ularning o’ziga xos tomonlari tadqiq etilgan.

Bundan deyarli 99 yil oldin, 1901 yili Toshkentda Il`in bosmaxonasida chop etilgan «Alpomish»ning Abubakir Divaev nashri birinchi nashr bo’lganligi uchun ham H. Poksoy e’tiborini o’ziga jalb etgan.

Dostonning bu variantini baxshi Jumamurod Bekmuhammad o’g’li tilidan yozib olingan bo’lgan.

Poksoy «Alpomish»ning shu 1901 yilgi nashrini uning 1922 yilgi qayta nashri bilan qiyoslaydi hamda bir qator farqli o’rinlarini aniqlaydi.

Bu bobning diqqatga sazovor tomoni shundaki, unda «Alpomish»ning til xususiyatlarn tadqiq etilgan. Tadqiqotchining hisobiga qaraganda, «Alpomish»ning bu nashri 9 miig so’zdan iborat.

Birgina 1923 -1987 yillar o’rtasida «Alpomish» bo’yicha 185 ta kitob va ilmiy tadqiqotlar yaratilganligini va shuningdek, 1981 yilgacha O’rta Osiyo turkiy tillarida dostonning 55 ta nashri chiqqanligini ham biz shu bobni o’qib, bilamiz.

O’zbek folklorshunoslari, xususan, fan doktori U. To’ychiev, B. Sarimsoqov va M Jo’raevlar hozirgacha «Alpomish» dostoni qachon yaratilganligi xususida respublika matbuoti sahifasida bahslashib yuribdilar. Bu masalani ham Hasan Poksoy bundan ZZ yil oldin nashr etilgan ishida yoritib bergan.

H. Poksoy olimlardan A. K. Borovkov, Hodi Zarif, V. Jirmunskiy, 3. V. To’g’onning bu masalaga oid fikrlarini keng tahlil qilib, mantiqan to’g’ri xulosalar chiqargan.

H. Poksoy Alpomish so’zining kelib chiqish tarixi — etimologiyasini ham aniqlashga harakat qilib, bu so’zning ilmda mavjud bir necha izohlarini keltiradi. H. Poksoyning yozishicha, Abulg’ozi Bahodirxonning «Shajarai Tarokima» asarida Karmishbeyning qizi, Mamishbeyning xotini Barchin nomi eslatilib o’tiladi. Taniqli turk olimi Abdulqodir Inonning tahminiga qaraganda, «Alpomish» so’zi «Alp» va «Mamish» so’zlarining qo’shilishidan hosil bo’lgan: Alp+Mamish > Alpomish.

Olim «Alpomish» so’zining yana bir etimologiyasini berib, bunda bu so’z «Alp» va «emish» so’zlaridan yasalgan degan fikrni olg’a suradi: Alp + emish > Alpomish.

Bizning o’ylashimizcha, bu etimologik xulosalar o’zining lingvistik izohini talab qiladi.

H. Poksoy ham boshqa bir qator tadqiqotchilar kabi «Alpomish» dostoni O’rta Osnyo turkiy xalqlari tomonidan yaratilganligini ko’plab dalillar bilan isbotlashga harakat qilgan. Hasanbekning aniqlashiga ko’ra, O’rta Osiyodagi har bir turkiy xalq «Alpomish»ning eng kamida bir necha variantiga ega bo’lib, bu hol doston turkiy xalqlar bo’linib ketmasidan oldin yaratilganligini isbotlovchi dalildir. «Alpomish» ilk, alp dostondir. Boshqa bir O’rta Osiyo turkny dostoni «Alpomish» kabi buyuk birlashtiruvchi, turkiy xalqlarning o’zligini ifodalovchi xususiyatga ega emas.

Kitobning mana shu bobiga «Alpomish»ning inglizcha to’la tarjimasi ilova qilingan hamda tarjimaga 141 ta izoh berilgan. Bu dostonning ruscha va nemischa tarjimalari ham mavjudligi mutaxassislarga ma’lum. Bu ikki tarjimaga xos mushtarak bir kamchilik bor:

a) » Alpomish» ni qatorma-qator tarjimadan Lev Penkovskiy rus tiliga ag’dargan. L. Penkovskiy «Alpomish»ning asl matni, tili buyicha alifni ham bilmaydigan tarjimon bo’lgan;

b) «Alpomish»ning nemischa tarjimasi mana shu ruscha nashri orqali amalga oshirilgan. Dostonni nemis tiliga ag’dargan tarjimon asl matn bilan tanish bo’lmagan, asar ruhini, til
xususiyatini, albatta, bilmagan. Dostonning ruscha tarjimasida yo’l qo’yilgan kamchiliklar nemischa nashrida yana qaytarilgan.

Angliyaning Oksford universitetida Hasan Poksoy amalga oshirgan dostonning inglizcha tarjimasi asl nusxadan xorijiy tilga qilingan birinchi tarjima hisoblanadi.

H. Poksoy kitobining 4-bobi ham «Alpomish» dostonini yo’q qilishga hamda saqlashga bo’lgan urinishlar. Birinchi urinish» deb atalib, 2-nchi bobning davomini eslatadi.

Mazkur bobning birinchi qismida H. Poksoy «Alpomish»ning o’zbekcha, qozoqcha va qoraqalpoqcha variantlari ustida to’xtaladi, ular o’rtasidagi farqlarni aniqlaydi, dostonning nashrlari, noshirlari va tadqiqotchilarya xususida qieiq ma’lumotlar beradi.

Uning ko’rsatishicha, Fozil Yo’ldosh o’g’li og’zidan 1928 yili yozib olingan «Alpomish» 14 ming satrdan iborat. Dostonning bu varianti Hamid Olimjon tomonidan 1939 yili qisqartirilib nashr etilgan. Lev Penkovskiy esa mana shu nashrni rus tiliga ikkn marta qisqartirib tarjima qilgan.

Poksoy «Alpomish»ning 1899 yilgi Qozon («Qissa-i Alpomish»), 1918 yilgi Toshkent («Turkestanskaya vedomost`») nashrlarini ham qiyosiy o’rgangan.

Yusuf bin Xoja Shayxulislom o’g’li og’zidan 1899 yili yozib olingan «Alpomish» varianti bu bobda Fozil Yo’ldosh o’g’lidan yozib olingan variant bilan qiyoslab tadqiq ztilgan.

Kichik Osiyo, Turkiyada «Bamsi Bayrak» nomi bilan ma’lum bo’lgan doston, H. Poksoyning fikricha, «Alpomish» dostonining bir variantidir. «Alpomish» va «Bamsi Bayrak» dostonlarining qiyosiga bag’ishlab, H. Poksoy alohida ilmiy ish ham e’lon qilgan.

Tadqiqotchi rus sho’ro adabiyotchisi Jirmunskiyning «Alpomish» dostoniga oid aytgan fikrlarini taniqli o’zben olimi Hodi Zarif domla asarlari bilan qiyoslab chiqib, ajoyib bir haqiqatni tiklagan. H. Poksoyning xulosasiga ko’ra, Jirmunskiy o’z mansab va obro’larini Hodi Zarif yozganlari asosida topgan. Hasanbekning Oksford universiteti o’quvxonalarida bundan 38 yil oldin chiqargan bu xulosasiga hozirgi kunlarda juda ko’p O’rta Osiyolik munavvarlar qo’l qo’ygan bo’lardilar. Hasanben o’rtaosiyolik hamkasblari ayta olmasdan, dillarida tugib yurgan gapni o’z kitobida butun dunyoga eshittirib, baralla aytgan.

Uch mamlakatda ilm olgan alloma

Hasan Turkiyada 1948 yili tug’ilgan. O’sha
yerdagi Izmir o’qituvchilar kollejini tugatib, AQSH ga o’qish uchun kelgan. U 197b yili Dallas shahridagi Texas universitetini bitirgan. Shundan so’ng Buyuk Britaniyaga borib, doktoranturani Angliyaning mashhur Oksford universitetida o’qib tugatgan va doktorlik dissertatsiyasini o’sha yerda yozib, yoqlagan. Hasanbek uch mamlakatda ilm olib, olimlik darajasiga ko’tarilgan allomadir.

Tarixdan ma’lumki, mustamlakachilar birinchi navbatda yerli xalqning o’ziga xos tarixiy yodgorliklarini, an’analarini, o’zligini yo’q qilishga harakat qiladilar. Va ko’pincha shu o’ziga xosliklarni o’sha yerning o’zidan chiqqan, yerli sotqinlar qo’li bilan yo’q qilishga urinadilar.

Hammaga ravshan, O’rta Osiyo xalqlarining eng mashhur tarixiy, adabiy yodgorliklaridan biri «Alpomish» dostonidir. Mustamlakachilar o’zlarining chirkin qo’llarini bu dostonga ham urib,
50-nchi yillarda «Alpomish»ni man etishga muvaffaq bo’lgandilar. Bu hol Hasanbek doktorant bo’lgan Angliyadagi Oksford universiteti olimlari e’tiboridan ham chetda qolmagandi. Poksoy Oksford universiteti muhitida «Alpomish» ni chuqur tadqiq eta boshladi va natijada shu mavzuni doktorlik dissertatsiyasi sifatida himoya qildi.

Poksoyning O’rta Osiyo tarixi va adabiyotiga bag’ishlangan ilmiy tadqiqotlari Buyuk Britaniya. Amerika, Turkiya, Germaniya, Frantsiya, Yaponiya, Gollandiyada chop etilgan. U bir vaqtning o’zida AQSH hamda Ovro’po mamlakatlarida joylashgan bir qator xalqaro tashkilotlar tarkibida maslahatchi vazifalarida ham faoliyat ko’rsatgan.

Uzoq yillar mobaynida Hasan Poksoy dunyoga dong’i ketgan Harvard universiteti Yaqin Sharq tadqiqotlari markazida va bir vaqtning o’zida Markaziy Konnektikut universiteti tarix bo’limida, keyinchalik Amherstdagi Massachussets universitetida professor lavozimlarida ishlab keldi. So’nggi yillari Hasanbek Franklin universitetida ham professorlgini qilyapti.

AQSH universitetlarida dars berish bilan birga Poksoy noshirlik ishi bipan ham shug’ullandi. H. Poksoy AQSH da O’rta Osiyoni tadqiq etish uyushmasini tuzib, unga prezident bo’lib ham saylandi, hamda «O’rta Osiyoni tadqiq etish uyushmasi byulleteni» ga bosh muharrirlik ham qildi.

Ulug’bek «Zij» i, Husayn Boyqaro risolasidan tortib, hozirti o’zbek tarixiy hikoyalarigacha bo’lgan mavzulardagi ilmiy tadqiqotlar mana shu byulleten orqali keng o’quvchilar ommasiga taqdim etildi.

H. Poksoy yaratgan ilmiy ishlar

Shu kunlargacha Poksoy qalamiga mansub qirqdan ortiq katta ilmiy tadiqiotlar AQSH va Ovro’po mamlakatlarida bosilib chiqqan. «Alpomish. O’rta Osiyoning o’zligi rus hukmi ostida», «O’rta Osiyo yodgorliklari» , «O’rta Osiyo bo’yicha qo’llanma. Tarixning qayta kashf etilishi», «Turk tarixi to’plamlari», «Ovrosiyo etyudlari», » O’rta Osiyoning yangi dostonlari» , «Alpomish» va «Bamsi Bayrak» kabi ishlari shular jumlasidandir.

G’arb dunyosida Hasan Poksoy O’rta Osiyo adabiyoti va tarixi bo’yicha eng ko’p ish yaratgan va yaratayotgan o’rta bo’g’in olimlardan hisoblanadi.

O’rta Osiyo turkiy respublikalarida tarix va adabiyotshunoslik bo’yicha qanday ishlar maydonga kelayotganligini kuzatib borish ancha mehnat talab qiladigan yumushlardan sanaladi. Hasanbek bu sohalarda yaratilayotgan barcha ishlar bilan tanish, va muhim yeri shundaki, diqqatga sazovor ilmiy tadqiqotlarga tezlik bilan o’z munosabatini bildiradi va G’arb matbuotida bu ishlarga oid o’z fikrlarini chop ettiradi. Bir necha misollar keltiraman:

Yosh o’zbek adibi Alisher Ibodin(ov) qalamiga mansub «Quyosh ham olov» («Guliston», 1980, 9-son) hikoyasi turkiy xalqlarning tarixiga aloqasi bo’lganligi sababli Poksoy e’tiborini o’ziga tortdi. H. Poksoy bu hikoya bo’yicha ilmiy tadqiqot yozdi hamda Alisher hikoyasini ingliz tiliga to’la tarjima qilib, chop ettirdi.

Alisher Ibodinovning bu hikoyasi to’g’risida fikr yuritib, uni to’la tarjima qilar ekan, Hasan domla hikoyaga 124 ta izoh berdi. Yosh o’zbek adibi Alisher aytmoqchi bo’lgan har bir fikrni, har bir tarixiy shaxsni G’arb o’quvchisiga tushintirishga, uning ongiga yetkazishga harakat qildi. Bunday ishni G’arb dunyosida boshqa bir adibning asari uchun hech kim bajarmaydi. Biroq Hasanbek bajardi, bu ishni u amalga oshirdi. Buning boisi shuki, O’rta Osiyo — Turon — Turkiston tarixi uning ham ota-­bobolari, butun avlodlari tarixi edi. Tarixiy imkoniyat tug’ilganida bir yosh o’zbek bu haqda to’g’ri gaplarni yozishga jazm etibdi. Nechun olamga mashhur Oksford va Harvard universitetlarining professori darajasiga ko’tarilgan Hasanben o’z bobolari tarixini va bu tarix haqida yozgan bir yosh adibni himoya etmasin?!

H. Poksoy fan doktori Baxtiyor Nazarovning 1987 yili Blumington shahridagi Indiana universitetida o’tgan xalqaro Oltoyshunoslik Konferentsiyasiga taqdim etilgan «Qutadg’u bilig. Turkiy xalqlar estetik tafakkurining birinchi yozma yodgorliklaridan» ilmiy ma’ruzasini, hamda o’zbek matbuotida chop qilingan bir qator materiallarni ham sharh, izohlar bilan ingliz tilida bostirib chiqargan

H. Poksoyning sevgan sohalaridan biri turkiy xalqlar folkloridir. «Alpomish» haqida katta asar yaratgan bo’lsa-­da, u qayta-qayta bu mavzuga murojaat etadi, turkiy xalqlar qahramonligi, donoligi aks ettirilgan bu dostonning yangi qirralarini topishga, aytilmagan fikrlarni aytishga harakat qiladi. Boshqa tadqiqotchilarning «Alpomish» ga bag’ishlangan asarlari maydonga kelsa, Hasan domla, albatta, birinchi bo’lib bu ishga o’z munosabatini bildiradi. Mabodo biror olimning ishi yoqib qolsa, tezlikda uni sharhlaydi, ingliz tiliga tarjima qiladi va o’z izohlari bilan AQSH yoki Ovro’po matbuotida chop ettiradi. Ayrim hollarda o’zbek olimlari ishlarini boshqa mutaxassislarga tarjima qildirib, o’z jurnalida chop etadi.

Fan doktori Naim Karimovning «Alpomish»ning qatli om etilishi» («Sharq yulduzi», 1992, 12-son) tadqiqoti ilk bor AQSH ning Madson shahridagi Viskonsin universiteti tadqiqotchisi Shon Layons tomonidan tarjima qilingandi. Poksoy bu ishni o’zi muharrirlik qilayotgan «O’rta Osiyoni tadqiq etish byulleteni»da bosib chiqardi.

«Alpomish» dostonining ming yillik to’yi munosabati bilan mashhur olim Hasan Poksoy haqida yoeishimga to’g’ri keldi. Yozish niyatini Hasanbek bilmaydi. Men unga bu haqda xabar bermadim, barcha nashr etgan asarlari ruyxatini so’ramadim. O’zimda yig’ilgan ilmiy tadqiqotlari bilangina chegaralandim. Boisi, Hasanbek o’zi haqida ko’p gapirmaydi, boshqalarning maqtashini ham istamaydi. Chin olimlarga xos bo’lgan faqat bir narsani yoqtiradi: kam gapirib, ko’p, xalol, sifatln ishlashni.

Buyuk Navoiy hazratlarn pok olimlar xususida ushbu misralarni yozgan ekanlar:

Birovkim qilsa olimlarga ta’zim,
Qilur go’yoki payg’ambarga ta’zim,

Hadis o’lmish nabiydin bo’yla hadis,
Ki «Opim keldi payg’ambarga voris».

Hasan Poksoy tufayli «Alpomish» dostoni so’nggi 20 yil davomida G’arb dunyosida yanada keng tarqaldi, mashhur bo’ldi.

Bu safar «Alpomish» tufayli biz Harvard universiteti professori Hasan Poksoyni o’z ota-bobolari yurtiga targ’ib etishni, olimga esa amalga oshirgan barcha qutli ishlari uchun ta’zim etishni burch sanadik.